DNN

Зураг дээр зүүн гараас Даян аварга С.Цэрэн, Дархан аварга Д.Дамдин

Наян нэгэн он. Жигжидийн Мөнхбат аварга зургаа дахь удаа­гаа түрүүлж,
Дашдоржийн Цэрэн­тогтох аварга үзүүрлэсэн жил. Их шөвөгт Х.Баянмөнх аварга, Говь-Алтайн
Дугарын Нэмэхбаяр начин нар шалгарч байжээ. Тэр жилийн шуугианы эзэн мэдээж Говь-Ал­тайн
Нэмэхбаяр. Тэрээр аймгийн арслан цолтой байхдаа сар ши­нийн барилдааны их шөвгийн
дөрөвт гурван аваргатай тийнхүү тунаж байсан удаатай. Ж.Хайдав арслангаар гурав,
Д.Долгорсүрэн заанаар дөрөв, Д.Галдандагва начингаар тав давсан байдаг. Бас л луугаруудыг
л өвдөглүүлсэн байгаа юм. Түүнийг тэр жилийн наадмаар бас л хуйхлаад өгөх байх гэж
үзэгч олон харж байсан ч улсын цолонд хүрч чадаагүй. Наян зургаан онд начин болсон
байдаг шүү.

Тухайн жилийн сар шинийн барилдааны
үеэр залуучуудын Улсын аварга шалгаруулах тэм­цээн зохиогдсон байдаг. Түүнд зодоглосон
залуус цагаан сарын барилдаанд хүч үзсэний нэг нь Д.Нэмэхбаяр юм. Түүнээс гадна
Өмнөговийн Дашдуламын Багахүү, Булганы Жамцын Бор нар л бас үймээн тарьсан байдаг.
Д.Багахүү хоёрын даваанд Д.Лхагвасүрэн зааныг өвдөглүүлж, гуравт Ховдын Адуучийн
Баатархүү начинтай тунаад унасан байна. Гурвын давааны төгсгөлд Дамдингийн Галдандагва
начинг Булганы Бо­рыг, Ендонгийн Ишгэн Жанцангийн Чулууныг амлаж Баатархүү, Бага­хүү
нар тунаж байжээ. Тэдний хооронд гал маналзсан барилдаа­нууд гарсан нь тодорхой.
Адуучийн Баатархүү дөрөвт Мядагийн Мөн­гөн арсланг заан цолтой байхад нь өвдөглүүлж
Баянаа аваргад тахи­маа өгсөн байна. Сонирхуулахад, Д.Дамдин аварга тавын даваанд
долоон бөхөөс ам сонсохдоо баруун жигүүрийг магнайлан ба­рил­даж байсан Ж.Мөнхбат
авар­гыг амлаж Спортын төв ордонд цугласан олон болоод хөдөө орон нутагт “араажав”-аа
чагнаад сууж байсан түмнийг алмайруулсан гэдэг. Данигай аваргын тэрхүү шийдвэрийг
хүмүүс янз бүрээр ярьдаг. Зарим нэг нь “Мөөеөгийн түрүүлэх замыг нь эртнээс зассан”
гэдэг бол, зарим нь залуучуудаас халгаад яалт ч үгүй Мөөеөгөө авсан гэж барин тавин
хэлдэг юм.

Наян хоёр он. Хорлоогийн Баянмөх аварга найм дахь удаагаа түрүүлж, Мядагийн
Мөнгөн арслан үзүүрлэсэн. Их шөвөгт Д.Мягмар, З.Дүвчин нарын заанууд үлджээ.

Д.Мягмар заан дөрөвт Дан­зандаржаагийн
Сэрээтэрийг, тавд Чогдовын Амартүвшин зааныг хүч бярын илүүгээр өвдөглүүлсэн бол
Зэвэгийн Дүвчин, Д.Дашжамц, О.Бахыт, А.Баатархүү нарын үе тэнгийн шилдэг хүчтэнүүдтэйгээ
даваа бүрт тунаж, тунасан бүхнээ орхижээ. Дүвчин тухайн үед начин цолтой байсан
билээ. Түүнийг хөлөөрөө олон сүлжээ мэх хийдэг уран барилдаанч бөх гэдгийг ма­най­хан
мэднэ. Дээрх хүчтэнүүд­тэйгээ адуу шиг л тачигнасан гэдэг шүү.

Адуу шиг гэснээс наяад оны эхээр боодогны
чулуу шиг атгаж боломгүй нэгэн үеийн хүчтэнүүд гарч ирсэн нь Рэгжийбуугийн Да­вааням,
Бандийн Ганбаатар, Дам­дингийн Баяраа, Өлзийн Тулгаа, Зэвэгийн Дүвчин, Содномын
Эр­хэм­баяр, Однойн Бахыт, Довдон­гийн Дашжамц, Жамцын Бор, Адуучийн Баатархүү,
Дашдуламын Багахүү нар юм. Тэдний хооронд л бөхчүүдийн хэлдгээр гал авалцсан барилдаанууд
болдог байж. Дэн­дэвийн Амгаа заан тухайн барил­дааны гурвын даваанд Төмөрийн Артаг
начинг амлаж барилдаад унасан байдаг. Заан цолыг аваад удаагүй, жинхэнэ торгон ирэн
дээрээ байсан Амгааг тахимаа өгөхөд олон түмэн “Ясны сайн бөх гэдэг ямар ч үед эвгүй
дээ. Артаг бол хэвээрээ л байна. Харих бо­лоо­гүй юм байна” гэцгээж байсан дуулддаг
юм. 

Наян гурван он. Дашдоржийн Цэрэнтогтох аварга түрүүлж, Дэн­дэвийн Амгаа
заан үзүүрлэсэн жил. Д.Амгаа заанаа түрүүлчихэж юуны магад хэмээн Булганыхан бараг
л хамт барилдсан удаатай. Үндсэн­дээ Цэрэнтогтох аваргатай их олон хүн барилдсан
байх. “Араажав”-аа сонсоод л байгаа. Давах бүрт нь бөөн дуу болж хотлоороо баяр­лаад
л. Хамгийн их баярласан нь зургаагийн давааны шөвгийн дө­рөвт Баянаа аваргыг хаяхад
гэдэг юм билээ. Аргагүй л дээ, өнгөрөгч жил нь түрүүлсэн хүчтэнийг орхиж түрүү үзүүр
булаалдах сайхан. Тэр жил их шөвөгт Хөвсгөл аймгийн Галт сумын харьяат, Монгол Улсын
гавьяат тамирчин, хүчит заан Са­рангэрэлийн Хүрэлбаатар шал­гарч мөн л хоймор нутгийнхаа
олон түмнийг догдлуулаад авсан. Дам­дин, Бээжин аваргуудаас хойш Хөвсгөлийн хүчтэнүүд
сар шинийн барилдаанууд тэр бүр өнгөлөөгүй байв.

Яг л тийм ахуй цагт Хүрлээ заан гараад
ирсэн байгаа юм. Тэрээр алдарт бусгаа мэхээрээ хатуухан учраануудаа өвдөглүүлснийг
мэ­дэх хүмүүс нь хэлдэг юм. Хүрлээ зааны бусгаанд тогтож үлдсэн бөх ховор гэх юм
билээ. Наян гурван оны сар шинийн барилдаанд өнөө л “гайхал”-ууд бас л шуугиулжээ.
Гайхлууд гэдэг маань миний дээр овог нэртэй нь цоллосон бөхчүүд дээ. Тэднээс “Алдар”-ын
тамирчин Жамцын Бор ус нутгийн ах Сэ­рээтэрийн Цэрэн аваргаар гурав, Д.Долгорсүрэн
заанаар дөрөв давж Д.Цэрэнтогтох аваргад тахи­маа өгсөн байдаг. Цэрэнтогтох аваргаас
өөр хүн Булганы Борыг тогтоохооргүй байсан гэдэг. Мань хүн тэр жилээ шууд зургаа
давж өсөх идэр чимэгтэй начин, одоо­гийн­хоор харцага цолны болзол хангасан билээ.
Санжжавын Сүх­баатар заан залуу бөх зодоглож хоёрын даваанд Ө.Эрдэнэ-Очир арсланг,
гуравт Д.Дашжамц начныг тунаж, дөрөвт Чимэдийн Гочоо­сүрэн зааныг орхиж дунд шөвөгт
шалгарч байж. Зааныг бөхийн хүрээнийхэн “нам Сүхбаатар” гэдэг байж билээ. Бие жижгэвтэр
хэрнээ жин ихтэй, уран дайчин барил­даантай бөх байсан. Залуудаа жин багатай байсан
ч баргийн хүнд бярдуулдаггүй, хатуу боорцог байж шүү. Ө.Эрдэнэ-Очир урьд өмнө үзээгүй
залуу бөхөд уначихаад Сосорбарам нарын үе тэнгийнхэн дээрээ ирээд “Би чинь ямар
хүнтэй учраа таарчихав даа” хэмээн тол­гой сэгсэрсэн гэдэг ээ.

За тэгээд гурвын давааны төгс­гөлд
Ё.Ишгэн С.Эрхэмбаяр, Д.Бая­раа О.Бахыт, Д.Нэгдэл Бандийн Ганбаатар, Г.Пүрэв-Очир
Р.Даваа­нямтай тус тус хүч үзэж тахимаа өгсөн байдаг. Сонирхуулахад, Увс аймгийн
Тэс сумын харьяат Дов­чингийн Нэгдэл начин хөгжмийн зохиолч Цэцэрлэгийн төрсөн ах
билээ.

Наян дөрвөн он. Олон түмний хайртай бөх Дагвацэрэнгийн Хад­баатар аваргын
түрүүлдэг жил. Тэрээр эхний даваанаас үзэгчдийг шуугиулсан байдаг. Өөрөөс нь хамаагүй
жижиг, өнөө тарваган Бадарч найз шиг нь бөх эхний даваанд таарч л дээ. Тугийн манд­лын
өмнө дэвээ шаваагаа гүйцэт­гэчихээд өмнөө зогсоо учраагаа анзааралгүй дээгүүр харж
олныг инээлгээд авчээ. Тэгээд зогсохгүй өнөөхөө дух руу нь хүчтэй алгадсан байгаа
юм. Тэр том хүний гарын аяыг өнөө залуу яаж даахав дээ, уулын уруу хүч алдан арагшаагаа
өнхрөх машин шиг хойшоо хэд харайлгаснаа тас гэдрэгээ саваад унажээ. Үзэгчид бас
л бөөн инээ­дэм. Хадаа аварга түүнийг нь сайн мэдэж байгаа учир улам алиалж дэвээд
л. Түүнийг хэдийн даваанд ч юм бэ учраа бөхтэйгээ хүч үзэж байхад үзэгчдийн суудлаас
нэг нь “Хадаа дүүгүүрдээрэй” хэмээн орилжээ. Тэгж хэлэхийг нь л хүлээж байсан мэт
тэр зүгт анхаарал нэгэнтээ хандуулснаа учраагаа сүнгэнэтэл дүүгүүрдээд хаячихаж.
Бас л бөөн шуугиан. Залуус “Хадаа, Хадаа” хэмээн шүгэлдээд л. Олны тэрхүү дэмжлэг,
сэтгэлийн хөөр­лийг хөсөрдүүлэлгүй хүчит аварга их шөвөгт Д.Цэрэнтогтох аваргыг,
түрүү үзүүрт Ёндонгийн Ишгэн зааныг орхин түрүүлсэн байна. Байнд ирсэн монгол гутлаа
өөрт нь таарахгүй учир “Алдар” нийгэм­лэгийн тамирчид, дүү нар­таа өгс­нийг тэд
зах дээр аваачиж зарснаа нэн бахархалтайгаар дурсдаг юм билээ. Наян дөрвөн он ийнхүү
Хадаатай цагаан сар бол­жээ. Тэр­хүү барилдааны өөр сонин хач­наас хүргэе. Д.Дамдин
аварга гурвын даваанд Л.Сосорбарам арсланг амлаж барилдаад барал­гүй унасан байдаг.
Мөн нэг хачир­халтай зүйл нь дөрвийн даваанд хүч үзсэн арслан М.Мөнгөн, заан Ч.Гочоосүрэн
нар удаан барилд­сан учир хасагдаж тавын даваанд бөх сондгойрон Баянаа аварга гоц
мөргөж байжээ. Бас сонин шүү. Гочоо заан хасагдчихаад уяа бөхөд амлагдсандаа харамссан
болов уу. Тухайн цагаас Мөнгөн арсланг “Уяа Мөнгөн” гэж нэрийдэх болсон байж ч мэдэх
юм. Хоёрын даваанд Уламбаярын Мижиддорж арслан үл таних нэгэн залууд дүүгүүр­дүүлж
унажээ. Тэр нь хожмоо улсын начин цол хүртсэн Булган аймгийн Сайхан сумын харьяат
Мягмар­жавын Болдбаатар начин байсан байна. Мөн хоёрын даваанд Сүх­баатарын Дахын
Од­сүрэн хар­цага Увсын залуу бөх Ж.Ганболд (улсын заан)-д, Тө­мөрийн Артаг начин
залуу бөх Лу.Энхбаяр(улсын начин, гавьяат тамирчин нэрт бөх)-т тус тус уна­жээ.
Бас тэмдэглэлгүй өнгөрч бо­ломгүй нэг барилдаан байна аа. Тэр нь Увсын Ө.Тулгаа,
Ховдын Р.Даваадалай нар. Гурвын да­вааны төгсгөлд хүч үзэж Рав­дангийн Даваадалай
начин давсан байна.

Наян таван он. Дагвацэрэнгийн Хадбаатар аварга гурав дахиа түрүүлсэн
жил. Ард түмэн бас л шавайгаа ханатал баярласан нь мэдээж. Үзүүрт Д.Цэрэнтогтох
аварга үлдэж, С.Хүрэлбаатар заан, М.Мөнгөн арслан нар шөвгөрчээ. Тэр жилийн барилдаанд
бас л сонин сайхан дурсамжууд бий. Тухайлбал, С.Цэрэн аварга гурвын даваанд Ө.Эрдэнэ-Очир
арсланг амлаад унасан бол дараагийн даваанд Л.Сосорбарам арслан мөн л амлаж барилдаад
унасан байна. Барилдааны дундуур Со арслан Цэрэн аваргад “Эрдэнэ-Очирыг хоёулаа
элбээд ч бар­сангүй дээ” гэж хэлээд олныг хөг­жөөж байжээ. Олон түмнээ “дүүгүүр”
хэмээн алдаршсан Дандарын Гомбосүрэн начин нас нэлээд ахисан хойноо зодоглож нэгийн
даваанд хорьдугаар зууны манлай онигооч, цэргийн начин Агвааны Тэгшээд унажээ. Дүүгүүр
Гомбо­сүрэн зодоглосон гэснээс тухайн үед хамгийн ахмад бөх нь Говь-Алтай аймгийн
харьяат, аймгийн арслан Ядамжавын Мөнхөө. Олон түмнээ “цахилгаан Мөнхөө” хэмээн
алдаршсан тэрээр жаран насан­даа зодоглож байсан гэдэг шүү. Мөнхөө арслантай холбоотой
нэгэн хуучийг Элчин сайд Дагвын Цахилгаан гуай хэл­сэн юм. Түүнийг энд шигтгэе.
Мөн­хөө арслан амьд­ралынхаа сүү­лийн жилүүдэд хотод аж төрдөг байжээ. Тэгээд л
жилийн жилд цагаан сарын барилдаанд ёс юм шиг зодоглодог байж. Хүмүүс “Мөн­хөө гуай
энэ жилээс болих юм биш үү. Хөгширсөн хойноо шалны алчуур болж гүйцлээ” гэх утгатай
үг цухуйлгахуйд хариуд нь ингэж хэлсэн байгаа юм. “Би хаа хол Говь-Алтай аймгийн
Халиун суманд суугаа хөгшин ижийдээ сар шинээр очиж золгож чадахгүй. Тийм боло­хоор
амьд мэнд сайн яваагаа араажаваар дуулгах гэж л зодог­лодог юм даа” гэж хэлээд олны
амыг тагласан гэх. Мөн айхтар үг шүү.

Наян зургаан он. Д.Цэрэн­тогтох аварга түрүүлж, М.Мөнгөн арслан үзүүрлэсэн
юм. Их шөвгийн дөрөвт хөдөлмөрийн баатар, дар­хан аварга Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ
улсын начин цолтой үлдэж байж. Тэрээр Жамцын Бор, Зэвэ­гийн Дүвчин зэрэг аваргуудын
зүрхэнд шар ус хуруулдаг хүчтэ­нүүдийг дөрөв, тавын даваануудад тунаж орхисон байдаг.
Өнгөрөгч хоёр жил дараалан түрүүлсэн Хадаа 
аварга маань Ч.Гочоосүрэн заанд гурвын даваанд унаж олон түмнээ гомдоосон
бол тэр жилийн­хээ наадамд арван жилийн зайтай хоёр дахиа түрүүлж, Монгол Улсын
аварга цол хүртсэн билээ. Дасран­гийн Мягмар заанд Өвөрхангайн Эрдэнэбат хэмээх
өндөр залууд хоёрын даваанд тахимаа өгсөн нь хожмын заан Дашзэвэгийн Эр­дэнэбат
байжээ. Жараад оны дунд үед цалгиатайхан барилдаж байсан “өмсдөг” хэмээх Цанлигийн
Дамдиндорж заан тэр жил зодог­лож нэгийн даваанд унасан бай­даг. Сонин болгож өгүүлэхүйд,
гурвын давааны төгсгөлд Р.Даваа­ням заан начин цолтой байхдаа гурван бөхөөс ам сонсчээ.
Тэд нь Б.Бат-Эрдэнэ (одоогийн аварга), Ж.Бор(харцага), С.Эрхэмбаяр нарын начингууд
байсан гэнэ. Тэгээд Борыг амлаж барилдаад яалт ч үгүй тахимаа өгсөн дуулддаг.

Наян долоон он. Одвоогийн Балжинням аварга начин цолтой­доо түрүүлж шуугиан
дэгдээсэн. Тэрээр С.Эрхэмбаяр, Р.Давааням, Д.Баяраа, Ө.Тулгаа нартай гурвын даваанаас
аваад л тунасан байна. Тунасан бүгдээ орхисоор түрүү үзүүрт Д.Цэрэнтогтох аваргыг
дав­жээ. Ерэн нэгэн онд том Сүхбат гарьдыг давж түрүүлчихээд шидсэн чулуу шиг тугийн
мандал руу гүй­сэн шигээ Цэрэнтогтох аваргыг давчихаад ихэд баярлаж догдолж байсан
билээ. Тэр жилийн цагаан сараас луу жилтнүүдийн үе эхэлсэн гэхэд болно. Ухаандаа,
Дүгэр­жавын Хишигдорж заан залуу бөх зодоглож Дүвчин, Мягмар нарын хүчтэнүүдийг
гурав, дөрвийн да­ваанд орхиж байлаа даа. Агвааны Тэгшээ агсан Ундрав Пүрэв заан,
С.Цэрэн аварга хоёрыг нэг, хоёрын даваанд тэнгэр харуулчихсан бай­даг шүү.

Энэ мэт сар шинийн барил­дааны жил
жилийн түүх цааш үргэлжлэх юм аа. Дараагийн дугаараас Б.Бат-Эрдэнэ аваргын он жилүүд
эхэлнэ дээ.

Н.ГАНТУЛГА

Зураг дээр зүүн гараас Ц.Гомбодорж заан, Ө.Эрдэнэ-Очир арслан, Т.Зундуй заан нар. 1960-аад оны дундуур

Далан нэгэн он. Ардын хувьс­галын түүхт тавин жилийн ойн наадмын өнгийг
тодорхойлсон барилдаан. Тухайн жилийн цагаан сарын гол шуугиан тавин жилийн ойд
хэн түрүүлэх бол, тэр бөх өнгөлнө дөө гэсэн таамаг байсан нь мэдээж. “Ойн одтой
бөх л тү­рүүлдэг юм даа” гэх олны яриа ч амнаас ам дамжсан нь тодорхой. Түүнийг
нь бататгах гэсэн мэт Сэрээтэрийн Цэрэн аварга тэр жилийн цагаан сарын барилдаанд
түрүүлж олон түмнийг шуугиулаад авсан. Цэрэн аварга дөчин жилийн ойгоор буюу
1961 онд төрийн их наадамд Дарийн Дамдин аваргыг орхин түрүүлж, таван жил босоо
явсан амжилтыг нь зогсоож байсан түүхтэй билээ. Тэгээд начин цол­ноос аварга цолыг
шууд хүртсэн байдаг. Цэрэн аварга түрүү үзүүрт Дамдин аваргатай үлдчихээд бай­хуйд
Спортын төв ордонд цугласан олон, эх орныхоо өнцөг булан бүрт “араажав”-аа чагнан
суусан бүхэн “ойн одтойгоороо Цэрэн түрүүлнэ дээ” гэцгээж байжээ. Үнэхээр мон­гол
бөхийн гучин хоёр шинжийн гучин нэгийг нь хадгалж төрсөн, даншгийн ах дүү алдарт
аваргууд болох Ш.Намхай, Ш.Лувсанжамбаа нарын уугуул нутаг Булганы Сай­ханаас тодорсон
даян аварга гарцаа байхгүй түрүүлсэн байдаг. Харин тэр жилийнхээ өндөр ойд түрүүлж
чадалгүй Хорлоогийн Баянмөнх аваргад унаснаар үзүүр булаасан билээ. Гэхдээ л ойн
одтой бөх гэдгээ баталсан түүхтэй.

Далан нэгэн оны сар шинийн барилдааны
их шөвөгт Монгол Улсын арслан Лувсанчимэдийн Сосорбарам, Жамбалын Хайдав нар шалгарсан
удаатай. Хайдав арслан тэгэхэд начин цолтой бай­сан бөгөөд тэр жилийнхээ наадамд
долоо давж шөвгөрснөөр улсын арслан цол хүртсэн юм. Тус барил­даанаас зарим нэгийг
нь онцолъё л доо. Тухайлбал, Ар­хангай айм­гийн Хотонт сумын харьяат улсын заан
Ч.Адъяа хоё­рын даваанд залуу бөх Должин­гийн Адъяа­төмөртэй оноолт таарч унасан
байдаг. Д.Адъяатөмөр начинг бөх сонирхогч олон сайн мэднэ. Өнд­рөөрөө Оргилболдтой
ойрхон очих тэрээр дал, наяад онд хоёр Мөн­хийн бэлтгэл хангагч байсан. Мань хүн
далан оны ца­гаан сарын ба­рилдаанд улсын зааныг хоёрын даваанд өвдөглүүлэн шуугиулж
байсан бол бүр наян есөн онд тавь шахсан насандаа начин цолны босго алхаж байв шүү.
Жамбалын Хай­дав арслан, Донровын Долгор­сүрэн заан нар начин цолтой, Дамдин­гийн
Галдандагва, Дами­рангийн Баатаржав нартай гурвын даваа­ны төгсгөлд тунацгааж жин­хэнэ
гал авалцсан барилдаанууд үзүүлсэн байдаг. Дөрвийн даваанд Хайдав, Долгорсүрэн хоёр
мөн л тунаж байх жишээний.

Далан хоёр он. Х.Баянмөнх аварга түрүүлж, Говь-Алтай айм­гийн Хөхморьт
сумын харьяат улсын заан Ундрахын Пүрэв үзүүр­лэсэн жил. У.Пүрэв заан ирээдүйн алдарт
аварга Дашдоржийн Цэ­рэнтогтохыг начин цолтой байхад нь гурвын даваанд, Л.Сосорбарам,
П.Дагвасүрэн нарын хүчит арс­лангуудыг дөрөв, тавын даваанд, Д.Дамдин аваргыг зургаагийн
да­ваанд давж ир, бяраар илүүрхэн үзүүрт шалгарсан юм. Идэрхэн заан Пүрэвийгээ тийнхүү
шуугиу­лахад Алтайнхан мөн чиг их баярла­сан даа. Ялангуяа Соёлын гавьяат зүтгэлтэн
Рэгжийбуугийн Нямдорж, утга зохиолын доктор, цаст Алтайн оргилууд шигээ л дүнхийж
байдаг Үржингийн Хү­рэлбаатар нарын бөхийнхөө тө­лөө нэгэн үзүүрт сэтгэлтэй явдаг
эрхмүүд ихэд хөөрсөн биз. Мэдээж тэр хоёр их л залуу байсан даа. Тэднээс дутахааргүй
баярласан нэгэн бол Соёлын гавьяат зүт­гэлтэн, Элчин сайд Дагвын Ца­хилгаан гуай.
Хөхморьт гэхээр л хоёр нүднийх нь нулимс сул асгаад ирдэг алдар суу, авьяас билгийн
тэнгэр болсон хийморьтой эр дөр­вөн уулын дунд багтахааргүй л баярласан байж таараа.
Тэрээр гурван жилийн өмнө манай сонины “Эх орон сумаас эхэлнэ” буланд “Элст манхан
нутгаа ингэтлээ юун­даа санана вэ” хэмээн Хөхморь­тынхоо тухай бичихдээ Пүрэв заанаа
хэрхэн тодотгож өгснийг тодхон санаж байна.

Тэрхүү барилдааны гурвын даваанд Дасрангийн
Мягмар заан начин цолтойдоо, Төмөрийн Артаг начинг залуу бөх байхад нь туна­сан
байдаг шүү. Хоёулаа л ирлэсэн тонгорог шиг байж дээ. Одоогийн­хоор бол Ч.Санжаадамба,
Ц.Сод­номдорж, Ө.Даваабаатар нар шиг л байж. Үй зайгүй найзууд болох Д.Долгорсүрэн,
Ч.Лундаа нар дөр­вийн даваанд тунасан байдаг. Энэхэн зуурт шигтгээ бол­гохуйд, Чимэдийн
Лундаа начинг үе тэн­гийн бөхчүүд нь заанаар тогто­хооргүй хүчтэн байсан даа хэмээн
харамсан өгүүлдэг юм. Тэрээр бие галбир, хувь хүний зан ааш, зүс царай, хүч тэнхээгээрээ
үнэндээ гойд нэгэн байжээ. Даанч залуугаа­раа өнгөрсөн байдаг. Түү­нийг анх гарч
ирэхэд, хоёр Мөн­хийн залгамж халаа ч гэж яригдаж байсан удаа­тай.

Далан гурван он. Жигжидийн Мөнхбат аварга дөрөв дэхээ тү­рүүлж, Жамбалын
Хайдав арслан үзүүрлэсэн жил. С.Цэрэн аварга, Далайн Жамц арслан нар их шө­вөгт
шалгарсан байдаг. Тус барил­дааны хоёрын даваанд Хэнтий аймгийн харьяат улсын заан
Дам­динсүрэнгийн Барамсай Архан­гайн Х.Галиндэвт, Бин­дэръяа­гийн Батхуяг начин,
Чимэ­дийн Гочоо­сүрэн зааныг залуу бөх байхад нь тус тус тахимаа өгсөн. Сонирхуу­лахад,
Барамсай зааныг Б.Бат-Эрдэнэ аваргын хадам аав гэдэг байх шүү. Өмнөх жилийнх нь
үзүүр бөх У.Пүрэв заан гурвын даваанд аймгийн арслан Дондо­вын Нан­салд тахимаа
өгсөн бай­даг. Жа­раад оны дунд үе далаад оны эхээр хэдэн “галзуу амьтад” хө­дөөнөөс
очиж хүч үздэг байсан гэх. Булганы Д.Нансал, “задгай шар” Лхагвадорж, Ц.Волоож,
Зав­ханы С.Юнрэн,  Мөөеө аваргыг ид байх үед
өвдөглүүлж байсан Өм­нөго­вийн Манлайжав, Төв аймгийн Жанчивравдан нар. Дэндүү ааг
омогтойгоосоо болж тэд улсын цолгүй үлдсэнийг үеийнх нь бөх­чүүд дурсдаг юм аа.   

Далан дөрвөн он. Хоёр Мөнх аанай л үлдэж Хорлоогийн хөвүүн дөрөв дэхээ
түрүүлсэн түүхтэй. Мядагийн Мөнгөн, Пүрэвийн Даг­васүрэн нарын арслангууд их шөвөгт
шалгарсан юм. Тэрхүү наадмын шуугианы нэгэн эзэн нь Төв аймгийн Угтаалцайдам сумын
харьяат, халхын алдарт бөх Дагва­цэрэнгийн Хадбаатар байлаа. Тэрээр гурвын даваанд
Увсын Төмөрийн Артаг начинтай тунаж, барагтай л бөхөд тахимаа өгөх дургүй ааг омогтой
хүдэр эрийг бяр хүчний илүүгээр давсныг санах нэг нь санаж байгаа даа. Тэр цагаас
хойших цагаан сарын барилдаан Хадаатай эхэлсэн дээ. Т.Артаг начныг өвдөглүүлсэн
Хадаа хүү дараагийн даваанд Өлзийсайханы Эрдэнэ-Очир арсланд яалт ч үгүй унасан
гэдэг шүү. Д.Баатаржав М.Мөнгөн, Д.Галдандагва Говь-Алтайн Дүгэрийн Цэрэндаш, Д.Дол­горсүрэн,
Баянхонгорын Гандолгорын Батсүх нар гурвын давааны сүүл рүү хоорондоо үзэж бөх сонирхогч
олныг суудлаас нь өндөлзүүлж байжээ.

Далан таван он. Хоёр Мөнх мөн л үлддэгээрээ үлдэж Хорлоо­гийн хөвүүн тав
дахиа түрүүлсэн байна. Харин их шөвөгт дархан аварга Д.Цэрэнтогтох начин цол­тойдоо,
Ө.Эрдэнэ-Очир арслан­гийн хамт шалгарчээ. Д.Цэрэн­тогтох аварга Увсын Баатаржав
начин, Говь-Алтайн Д.Цэрэндаш начин, Булганы Д.Лхагвасүрэн заан нартай дараалан
тунаж ба­рилдан давсан байна. Ийнхүү монгол бөхийн түүхэнд Дашдор­жийн Цэрэнтогтох,
Дагвацэрэнгийн Хадбаатар нарын аваргуудын үе эхэлсэн нь тэр ээ. Дорнод нутгаа­саа
үе үе ирж барилддаг байсан Д.Түвшин заан тэр жилийн цагаан сараар зодоглож гурвын
даваанд Архангайн Дамбын Шижээ начинд унасан бол, ард олны хүсэн хүлээ­дэг бөх
“цахилгаан” Мөнхөө арс­лан Алтайгаас ирж барилдан хоё­рын даваанд Хөвсгөлийн Базар­раднаа
гэдэг залууд тахимаа өгсөн байдаг.

Далан зургаан он. Ж.Мөнхбат аварга тав дахиа түрүүлж, Л.Сосор­барам арслан
үзүүрлэсэн. Үндсэн­дээ Төв аймгийн хоёр хүчтэн тэр жилийн цагаан сараар үлдсэн байгаа
юм. 160 бөх зодоглосон учир зургаа, долоогийн даваанд бөх сондгойрсон байна. Цолныхоо
эрэмбээр Мөөеө аварга зургаад, Со арслан долоогийн даваанд гоц мөргөжээ. Ховд аймгийн
Буянт сумын харьяат Монгол Улсын заан Дасрангийн Мягмар Ёндонгийн Ишгэнээр дөрөв,
Дүгэрийн Цэрэн­дашаар тав, Жамбалын Хайда­ваар зургаа давж их шөвгийн гу­равт Мөөеө
аваргатай хүч үзсэн байдаг.

Төв аймгийн бөхчүүд түрүү зүүр булаалдсан
наадамд тус нутгийн хүчтэнүүд доогуур даваанд ч сайн барилдсан байна. Тухайлбал,
олноо “Бүрэнгийн бүдүүн гуят” хэмээн алдаршсан Мөнхийн Загдсүрэн начин Д.Барамсай
заан, С.Цэрэн аварга нарыг гурав, дөр­вийн даваанд өвдөглүүлж Мөөеө аваргад тавын
даваанд унасан байдаг. Тэрээр наян хоёр онд Д.Дамдин аваргаар тав давж улсын цолны
босго алхсан билээ.

Далан долоон он.  Хорлоогийн
Баянмөнх аварга түрүүлж, Пүрэ­вийн Дагвасүрэн арслан үзүүрлэ­сэн. Тэр хоёр улсын
наадмын үзүүр түрүүнд хоёр ч удаа үлдсэн байдаг шүү. “Баянаа бид хоёр залуудаа нэг
гэрт амьдардаг байв. Түүнтэй төрийн наадамд хоёр ч удаа үлд­сэн юм. Сүүлийн удаад
нь өгчих болов уу гэж горьдож байлаа. Гэвч Баянаа яс үзсэн. Аварга гэдэг үнэхээр
аваргаараа л төрдөг юм билээ. Би бол арслан болохоор заяагдсан хүн дээ” гэж Дагвасүрэн
гуай хуучилдаг юм. Далан долоон оны баярын их шөвөгт Ж.Мөнхбат, Д.Хадбаатар нарын
аваргууд үлд­жээ. Баянаа Хадаа хоёр тунаж барилдсан байна. Хатуухан учраа Хадааг
давчихаад Баянаа аварга “Энэ хүнийг ч барахааргүй болж байгаа юм байна даа” хэмээн
өөрийн эрхгүй дуу алдаж байсан гэдэг шүү.

Улсын наадамд тоотой ирж барилдсан
Дундговийн “харлаг” хэмээх Дамдиндоржийн Жавзмаа начин тэр жилийн сар шинийн барилдаанд
зодоглон Увсын Баа­таржаваар гурав давсан байдаг. Олон түмнээ “Чапаев” хэмээн ал­даршсан
Нэмэхийн Дашзэвэг на­чин нас ахисан хойноо зодоглож улаан нөмрөгтэй гарч байсныг
мэдэх хүмүүс нь хэлдэг юм.

Далан найман он. Өвөрхангай аймгийн Нарийнтээл сумын харьяат Дашдоржийн
Цэрэнтогтох аварга анх удаагаа түрүүлсэн жил. Үзүүрт нь Ж.Мөнхбат аварга үл­дэж,
их шөвөгт Х.Баянмөнх аварга, Д.Долгорсүрэн заан нар шалгар­сан байна.

Д.Цэрэнтогтох аварга тэр жилийнхээ
наадамд мөн л анх удаагаа түрүү магнай болж улсын арслан цол хүртэж байсан билээ.
Тухайн барилдааны зарим нэг онцлогоос дурдъя л даа. Өмнийн говийн О.Пүрэв начин
гурвын даваанд Жамцын Даваажав гавьяатад унасан байдаг. Олимпийн мөнгөн медальт
нэрт бөх Даваажав улсын цолонд хүрээ­гүй байсан үе л дээ. Гурвын даваа­ны сүүлд
Ё.Ишгэн Д.Жавзмаатай, Д.Цэнд-Аюуш Г.Жалаатай, З.Дүв­чин Цэвээнжавын Ванчигцэрэнтэй
тус тус хүч үзсэн байна. Тэдний хооронд ямархан барилдаанууд өрнөсөн нь тодорхой.
Цэнд-Аюуш, Ишгэн, Дүвчин нарын заанууд дөнгөж начин цолтой байв. Ма­найхны хэлдгээр
ирлэсэн тонгорог шиг л байсан болов уу.

Далан есөн он. Хорлоогийн Баянмөнх аварга түрүүлж, Д.Цэрэнтогтох аварга
үзүүрлэв. Л.Сосорбарам, П.Дагвасүрэн нарын арслангууд шөвгөрчээ. Тэр жилийн цагаан
сарын өнгө нь Ховд аймгийн Алтай сумын харьяат, Монгол Улсын гавьяат тамирчин Адуучийн
Баатархүү байв. Тэрээр уран гараат начин Завханы Г.Бат­тогтохоор гурав, Гандолгорын
Батсүх начингаар дөрөв давж Д.Цэрэнтогтох аваргад унасан байдаг. Мөн тэр жилээ улсын
цо­лонд хүрсэн байх шүү. Дэндэвийн Амгаа заан Зэвэгийн Дүвчинтэй, Дамбажавын Цэнд-Аюуш
заан Рэгжийбуугийн Даваанямтай гур­вын давааны төгсгөлд хүч үзсэн байна. Үндсэндээ
дөрвөн заан хоорондоо тулсан байгаа юм. Наяад оны эхэн бол яалт ч үгүй л тэдний
үе. Дээр нь Дамдингийн Баяраа гарьд, Шагдарын Чанрав, Однойн Бахыт, Содномын Эрхэм­баяр,
Жанцангийн Чулуун хүчтэй начингууд шуугиулж явсан он жилүүд билээ.

Наян он. Дагвацэрэнгийн Хад­баатар аварга манлайлж айл хотол, улс
даяараа магнайгаа тэнийтэл баярласан жил. Хадаа аваргыг түрүүлнэ хэмээн өмнөх жилүүдийн
сар шинээр олон түмэн хүлээж байсан. Тэрээр үзүүр тү­рүүнд Донровын Долгорсүрэн
заантай үлдэн монгол гутлыг нь сугартал дүүгүүрдэж хаячихаад яваад өгсөн гэдэг.
Идэр залуу хүчтэний бяр тэнхээг хүн бүр шаг­шиж байсан гэх.

“Угтаалын зон олны сэтгэл, Хүүлэй
хаан уул нь түшлээ дээ” хэмээн Хадаа аваргыг мэдэх ойр дотнынхон нь хэлж байсан
дуулд­даг. Мөн “Алдар”-ын тамирчид Хадаагийнхаа түрүүг дүүрэн баяр­тайгаар тэмдэглэж
байсныг мөн л мэдэх нэг нь хэлдэг юм. Тэр жил хоёр Мөнх шөвгөрсөн байна. Бөх­чүүд,
бөх сонирхогчдын хэлдгээр цоорч барилдсан хүчтэнүүдийн нэгэн Баян-Өлгий аймгийн
Цэнгэл сумын харьяат Однойн Бахыт харцага. Казах түмний төлөөлөл болсон тэрхүү хүчтэн
Ч.Амар­түвшин, Д.Амгаа, Ё.Ишгэн нарын заануудыг дараалуулан орхин дунд шөвөгт шалгарч
Баянаа авар­гад унасан байдаг аа. Увсын Дов­чингийн Нэгдэл начин тэр жил мөн л сайн
барилдан бага шөвөгт үлдэж байжээ.

Н.ГАНТУЛГА

Төрийн соёрхолт жүжигчин Д.Сосорбарамтай ярилцлаа.

–Та үсээ ямар урт ургуулаа вэ. Ямар нэгэн дүр бүтээхээр бэлдээд байна уу?   

-Яг
тийм. Зуу гаруй ангитай  сериал хийх гэж байгаа.  Энэ улс үндэстний түүхийг элдэв чимэг­гүйгээр, бодитойгоор нь гаргана гэсэн зорилготой юм билээ. 

–Зураг авалт нь эхэлчихсэн юм уу?

-Төслөөрөө
бол  нь энэ хавраас эхэлнэ. Үүнийгээ үндэсний эрх чөлөөний, олноо өргөгдсөний гэгд­дэг 29-ний өдөр Лу.Болд албан ёсоор  надад дуулгасан.

–Та ямар дүрд тоглох юм?

-Миний
хувьд япончуудын хий­сэн кинонд Чингэс хааны дүрийг бүтээх өмнөх мөрөөдөл минь ун­тар­­сан. Гэхдээ бүр биелээгүй гэж бо­лохгүй юм. Б.Лхагвасүрэн гуайн зохиолоор хийсэн Баатар найруу­лагчийн бадрангуй эмгэнэлт драм болох “Атга нөж” жүжигт урилгаар Чингэсийн дүрийг бүтээсэн. Тэр дүрээрээ олон түмэнд хүрэхээс гадна Олон улсын  театрын өдрөөр тохиодог “Гэгээн Муза”-гийн эрэг­тэй гол дүрийн шилдэг шагналыг авсан. “Лувсанвандан сан”-гийн    гоо зүйн дээд шагналыг авсан. Мөн  “Үлэмжийн чанар” гэх бүрэн хэм­жээний цэнгүүн, “Атга нөж”-ийн Чингэсийн дүрд төрийн соёрхол олгосон. Миний бодлоор бол элдэв долоон шунал, янз бүрийн мөнгө тоолохгүйгээр яваад байхад ажил сайхан бүтэж байна ш дээ. Дэлхийн жишигт нийцсэн театртай болох төсөл эхэлчихсэн явж байна. Энэ төслийн хажуугаар ирэх жилийн бүтээлийн урилга ирчихсэн. Теат­рын төслийн хувьд Японтой хамт­рах юм.

–Япончуудын хийсэн киноны  Чингэсийн дүрд яагаад тоглохоо больсон юм…

-Урьд
нь бидэнтэй хамтарч ажилласан компани нь дампуураад нэг их мөнгөтэй якуза хүн гарч ирээд л тэр киноны санааг уургалж аваад  өөрснөө япон хүнээ тоглуу­лаад хийхээр болсон. Намайг  есөн өрлөгийн нэгд тогло гэхээр нь би татгалзсан. Яахав Чингэсийн дүрийг өөрийнхөө оюун санаанд шингээгээд л үлдсэн. 

–Ямар ч байсан Чингэс хаа­ныхаа дүрийг бүтээх мөрөөдөл тань энэ удаа биелэх нь ээ?

-Чингэс
хааны дүрийг бүтээх мөрөөдөл минь  түрүүчээсээ биел­сэн. Дахиад нэмж биелэх төлөвтэй байна. Чингэс хааны хэлсэн үг сургаалаас харахад дандаа оюун санааны зөв нөмөр нөөлгийг эрж хайж байсан хүн юм. Тэгэхээр оюун санаа руу нь л дөтөлж орох гэж зорьсон. Чингэс хааныг  төрөлхийн хутагт хувилгаа­дын увдис, бядтай хүн гэж би хараад байдаг юм. Зүгээр л сэлэм эргүүлээд дайн зарлаад байсан хүн биш. Энэ дэлхийн олон гүрнүүдийг өдөж дайн хийгээгүй. Өдсөнийг нь сөдөж өгч байсан. Сөдөхөөр барахгүй сөхрүүлж бай­сан эзэн хаантай юм билээ бид чинь. Жавхарлал Неру хэлэхдээ “Аугаа Александр Македонский, Напелеон нарын дайн самуун бол Чингэс хааны байлдан дагууллын дэргэд юу ч биш юм аа” гэсэн байдаг.

–Өөр ямар уран бүтээлүүд дээр ажиллаж байна?

-Уран
бүтээлийн олз их ээ. Сүүлийн 20 жил амралт ая тух харалгүй ажилласан байна. Байга­лийн театр гэдгийг нээсэн. 2006 оноос Баянхонгор аймгийн Баян­лиг, Баянгол Цагаан агуй гээд  сүг зураг бүхий хадан дээр хоёрон­тоо очиж өөрийн тоглолтоо хийсэн. Нэг нь 1960-аад оны дуу шүлэг голло­сон, нөгөөд нь “Үлэмжийн чанар”-аа тоглосон. Равдан гавьяат, дуу­чин Уянга нар оролц­сон. Байгаль дэлхийг харъя гэсэн хүмүү­сийг аваад явдаг. Америкийн зарим эрдэмтэд, Японоос хүмүүс ирж сонирхдог юм. Дараа нь Хамрын хийдэд очиж тоглосон. Орой нар шингэж байхад тоглолтоо эхэлдэг. Хөвсгөл далай өөрөө тайз, цаадах уул нь тайзны арын фон болдог. Долоон сард Хөвсгөлд тоглос­ны­хоо дараа есдүгээр сард Дунд­говийн Их газрын чулуун дээр очиж тоглосон. Их газрын чулуу бол үнэхээр гайхалтай газар бай­сан. Тэнд тоглосны маргааш өглөө нь миний дуулж хуурдсан “Үлэм­жийн чанар”-аа тоглосон буурин дээр цагаан эрээн могой ирж хоно­сон байна лээ. Цэрэндондов гэдэг өвгөн надтай 40-өөд минут хөө­рөлдсөн. Тэнд 700 гаруй хүн цугла­сан. Манайхан чинь юм үзчихээд тарьсан хогоо цэвэрлэлгүй явчих­даг юм байна. Маргааш нь  байгаль орчны хамгаалагч тэр өвгөн ойр  хавийг нь цэвэрлэхдээ могойтой таарсан байна лээ. Тэгээд лус баярласан байна гээд найруулагч, оператор нарт ярьсан байна лээ. Одоо тэр тоглолтоо DVD болгож олонд хүргэх бодолтой. Цаад санаа нь гэвэл байгаль эх чинь амьтай. Энэ дээр амьдарч байгаа юм бол тэр амь амьдралыг нь хайрлая, өмөөрч өмөлзье. Гэр орон болсон байгаль дэлхий дээрээ аятайхан цэвэрхэн сууя л гэсэн ухаантай.

–Ойрд тавих бүтээл  бий юу?

-Байна.
Хоёрдугаар сарын 18,19-нд МҮСТО-д “Алтан ураг” “Арга билиг”, “Домог”, “Жонон”, “Хөсөгтөн” гээд этник хамтлагуудын нэгдсэн гала тоглолт хийнэ. Би өөрийнхөөрөө Монголын этник, язгуур сонгодог урлагийн гэж нэр­лээд байгаа. Энэ чинь Монголын сонгодог шүү дээ. Энэ тоглолтоор  монголчууд урлагаараа, ухаа­наараа нэгдэж болдгийг харуула­хыг зорьсон. Нөгөө талаар сар шинэ хэмээх улбаат сайхан баяраа энэ маягаар тэмдэглэж байя гэсэн шавыг нь тавиад өгчихье гэж бод­сон. Залуучууд дуртай нэгдэцгээж байгаа. Тайз, гэрэл гээд бүх ажлууд эхэлчихсэн. Би ерөнхий най­руу­лагчаар ажилласан. Энхгэрэл гэдэг хүүхэд бүжиг дэглээчээр ажиллаж байгаа. Алтайн магтаалыг жинхэнэ ном журмаар нь тавина. Цагаан сараар бид чинь жилийн заслаа хийлгэдэг ш дээ. Судлаачдын үзсэ­нээр бол их гүн утга агуулгатай байдаг юм байна. Цаашид Алтайн магтаалаар клип хийе гэж бодож байна. Жинхэнэ утгаараа Цагаан сар чинь монголчуудын сонгодог баяр. 1206 онд л Эзэн хаан Чингэс хаан ширээндээ заларсан. Усан морин жил мэндэлсэн хүн улаан барс жил Их Монгол Улсаа байгуул­сан. Хаврын сар нь бар сар юм. Тэр бар сарын эхний өдрийг шинийн нэгэн гэж нэрлэе, энэ өдрөө нэгэн­дээ гомдлож туньснаа тайл­даг, хэлэлцдэг баяр болгоё гэж хэлэлц­сэн юм байна лээ, түүхэндээ бол.  Монголчууд  өвөлжингөө бор хоо­лоо идэж, эрс тэс уур амьс­галдаа зохицон амьдарч энергиэ бор хоолноосоо авдаг байгаад хавар ханш нээгдэх үеэр буцаад тэрийгээ тайлж мацаг барьж, цагаан идээгээ  иддэг  байж. Харин 1206 оноос хойших үндэсний гол бодитой баяр нь Цагаан сар явсаар ирж. Ком­му­низ­мын үед шинэ жил­тэй хольж хут­гаж дөч тавиад жил явлаа. Тэглээ гээд гуйваагүй ганц үлдсэн баяр нь Цагаан сар юм байна. Энэ цагаан сараар нь Үндэснийхээ дуу бүж­гийг ард түмэндээ хүргэдэг байя гэдгийн эхлэл буюу шавыг нь би тавьж байна. Энэ шав бол Их Монгол Улсын бие бие рүүгээ тэмүүлсэн тэмүүлэл, зөв эв нэгд­лийн батал­гаа болох юм аа.

–Хилийн цаана байгаа монгол­чуудаа хүрч ирэхийг урьсан Ерөнхийлөгчийн  санаатай  нэг юм аа даа?

-Тийм
Ерөнхийлөгчийн хэлээд байгаа санаатай нэг. Би Ерөнхий­лөгчид дуулгаж байгаа. Урьж бай­гаа. Ивээлдээ багтааж болгоогооч гэж.  Монголчуудын оюун ухааны орой, титэм нь болсон цэнгүүн болно гэж итгэж байгаа. Нөгөө талаас Цогтсайханы “Хонхны дуу”, “Рашаантын 18” гээд олон сайхан дуу бий. Тэдгээр дуунуудыг нь хооронд нь сүлээд, дотор нь дүртэй болгоод UBS-ийн Б.Бадрал зохио­лыг нь бичээд, хөгжмийн зохиолыг нь Алтанхуяг бичээд “Хонхны дуу” гэсэн монгол мюзикл хийе гэсэн. Хуучны хөг­жимт драмаасаа мюзикл чинь ондоо. Төсөв хөрөнгө нь батлаг­даад ажил нь эхэлчихсэн явж байна.

–Сүхбаатарын хөшөөг буул­гана гээд нэлээд ярьсан. Тэр санаа тань  бүтсэнгүй ээ…

-Намайг
зүхсэн зүхэлт, буруу­шаалт энэ тэр энд хамаагүй. Би бодохдоо энд цэлгэр талбай байл­гаад л дэлхийн томчуудыг ирэхээр арын Чингэсийн цогцолбороор фон хийгээд асар олон DVD хийж дэлхийгээр цацах юмсан гэсэн л бодолтой байсан. Үндсэндээ урла­гийн бүтээлийн хувьд ч он цаг, орон зайн хувьд ч хоорондоо зөрчил­дөөд байгаа юм. Жанжин Сүхбаа­тарыг муулаад доош нь хийсэн юм бол үнэндээ алга. Жан­жин Сүх­баа­тарыг цэргийн музей юмуу, Тас­ганы овоон дээр ч юм уу, Ардын намыг байгуулсан гэж байгаа бол намынх нь үүдэн дээр ч юм уу байлгаач ээ гэснээс ингээд гуйвуул­чихна гэж санасангүй. Ер нь энэ бүтээлүүдийг уран бүтээлч хүн сэтгэж, бүтээж туурвидаг учраас үгүйсгэж болох­гүй. Лениний хө­шөөг ч тэр, Сталины хөшөөг ч тэр уран бүтээлч хүн л хийсэн. Уг нь түүх түүх чигээрээ байх учиртай. Нөгөө талаар хөшөөтэй дайн зар­лаад байгаа юм биш улсын нийс­лэлд их нандин, цэгцтэй цөөн бүтээл байвал зүгээр.

–Ардчилсан намын идэвхтэй гишүүний хувьд саяын ҮЗХ–ны  хурлын талаар ямар бодолтой байна вэ?

-Би
бол ҮЗХ-ны гишүүн ч биш, Ардчилсан намын гишүүн ч биш байсан.

–АН–д хэзээ элслээ?

-М.Энхсайхан намаас гараад, тогоо шанагаа хуваалцаад эхлэ­хээр өөрийн санаа бодлоо өмөөрч энэ намд элссэн. Нөгөө кинон дээр Балтын хэлдэг шиг “Намайг Ардын нам гэдэг шүү” гэдэг шиг “Намайг Ардчилсан намын гишүүн байсан гэж хэлээрэй” гээд үхэлтэй биш. Нэгэнтээ суурийг нь тавьсан, санаа бодлыг нь гаргаж ирсний хувьд явж байгаа. Айн Рид “Зөвшилцлийн Засгийн газар гэдэг бол фашизм” гэсэн байдаг. Тэрний баталгаа нь өнөөдөр гарч ирж байна. Ядуурал 35-40 хувь хүрчихлээ. Тэгэхээр тэд зөвшилдөөд улс орныхоо эрх ашгийн төлөө юм хийсэнгүй. Зөв­шилцөж байгаад завшилцах гэж байгаад болохоо байгаад салав уу гэж хардаж байна. Би хардах эрхтэй. Яагаад хардах эрхтэй юм гэхээр үнэхээр Зөвшилцлийн Зас­гийн газар байгуулсан юм бол Оюу толгой, Таван толгой эргэлтэд орох учиртай. Үүнийг нь би дэмжиж бай­гаа. Эргэлтэд оруулахдаа эх­лээд дэд бүтцээ шийдчих. Улаан­баа­тараас Таван толгой, Оюу тол­гой хүртэлх хар замаа, хурдны замаа эхлээд тавьчих тэгэх үү, Айвенхоу майнзынхаан. Энэн дээрээ гэрээгээ хийе. Тэгээд та нар тэнд суурин байгуул, тэрний зураг төслийг нь гаргаж байгаад наанаа ух. Тэгэх учиртай. Энэ улс үндэс­тэнд аятай тухтай амьдрах болом­жийг бий болгоё гэж хүний нүнжиг­тэй ханд­сан бол энэ Засгийн газарт итгэх ёстой. Тэгтэл тэгээгүй. Тэгээ­гүй болохоор тэнд бөөн хар тоос босч байгаа. Тэд ийм бодлого явуулж чадсангүй, чадах чадвар ч үгүй юм байна. Харин тэд ондоо бодолтой буюу нийлж завших бодолтой хүмүүс байсан байна гэж дотроо би дургүйцэж байна. Зас­гаас гардаг нь зөв. Өчигдөр орой зурагтаар харж байхад одоо л сөрөг хүчинтэй мэт уур амьсгал төрж байна. Уг нь анхнаасаа Ард­чилсан нам энэ зөвшилд оролцох­гүй гээд хүчтэй сөрөг хүчин байх боломж байсан. Хүчтэй сөрөг хүчин байгаад хөшүүрэг хийгээд саяын хэлсэнчлэн “Наанаа эхлээд дэд бүтцээ шийд, наад улс үндэстнээ битгий цөлжүүлчих. Дэлхий угаа­саа цөлжиж байхад” гээд дуугарч байх ёстой. Жирийн жүжигчин, мунхаг миний бодлоос дор ухаан­тай улс  төрчид байна гэхээр ямар увайгүй юм гэж л харж байна.  “Сонгогчид нь ямар байна. Депу­татууд нь тийм байна” гэж Михайл Задарнов хэлсэн. Аль 1800-аад оны үед Достоевский “Ямар ард түмэн байна тийм төр байна гэж” бас хэлсэн. Тэгэхээр сонгож байгаа бид ч өөрөө буруутай. Долдугаар сарын нэгний үйл явдал болсны дараа ҮЗХ хуралдаад тэр хурал дээр нь би ҮЗХ-ны гишүүн биш ч гэсэн өөрийн эрхгүй яваад оччих­сон юм. ҮЗХ дотор өрөвдмөөр амьтад байдаг юм байна лээ. Гишүүдийн ярьж байгааг сонсоод би гутсан. Тэр үед би “Ээ чааваас” гэж бодоод огиудас хүрсэн. Үг хэлэх эрх би авсан. Яагаад гэвэл энэ намын тулгын чулууг ивэлцсэн учраас. “Одоо ингээд яв. Хувьсгалт намын бэлтгэл хүчин болоод яв зайл” гээд хэд хэдэн хүний нэрийг би цохож хэлсэн. Тэгсэн “Таныг хүндэтгээд үг хэлүүлж байхад доромжиллоо” гэсэн. Тэгэхээр нь Н.Алтанхуяг даргатай шатан дээр таараад анхааруулж үг хэлсэн. Одоо яасныг нь хар л даа. Н.Алтан­хуяг нь байна уу, С.Батболд нь байна уу хамаагүй энэ хэд бие биенийгээ ямар үгээр хэлэх нь хамаагүй. Жинхэнэ “алуулж” бай­гаа нь эдний аманд яригддаг ард түмэн байхгүй юу. Гишүүд, зарим нэг  билиг авьяастай гэгдэх хүмүүс миний ард түмэн гээд яриад эхлэ­хээр нь би энэ юу хийж алах гэж байгаа бол гэж харддаг. Хэдий чинээ ард түмэн гэж ярина, төдий чинээ худалч байдаг.

–Засгийн газрын гишүүн УИХ–ын  гишүүн байдгийг  өөрчилье гэж Ерөнхийлөгч санал гаргаад МАН–ынхан хүлээж авсангүй өөрсдөө шийдчихлээ л дээ…

-УИХ-ын гишүүдийг хууль батал гэсэн болохоос гүйцэтгэх ажил хийгээд яв гэж хэн сонгосон юм. Засгийн газрын гишүүн, УИХ-ын гишүүн тусдаа л байх ёстой. Тэр бүү хэл Ерөнхий сайд нь УИХ-ын гишүүн биш байх ёстой  байхгүй юу. Харин Засгийн газарт нь аж ахуйн талын хурдтай  мэдрэмжтэй чадал­тай хүмүүс орж ажиллавал сайн байгаа юм.

–Жанцанноров гуай та хоёрын тухайд асуумаар байна. Нас намба суусан хоёр том уран бүтээлч чухам яагаад ингэж муудалцаад байгаа юм бэ?

-Ганц
Жанцанноров гуай биш ээ цаагуур нь хийснийгээ мэрж иддэг хүмүүс байна. Жишээлбэл Жанцанноровын ажилч хичээнгүй чанар, сайхан аялгуу зэргийг нь үгүйсгэсэн хэрэг бол биш. Миний  хувьд Жанцанноровт тийм ааш зохихгүй гэж бодож байсан. Тэгж хүндэлдэг байсан болохоор түү­ний хөгжмийг Чойномын тухай бүтээлдээ оруулж байсан. Өөрөө ч баярласнаа илэрхийлж байсан. Уран бүтээлийн хамтрагчид бай­сан. Насаар бол надаас арав гаруй ах. Ах хүн намбатай байх хэрэгтэй л дээ. Зарим бүтээлүүдээ юмнуу­даас туусан юм бол бий. Тэрнийг нь би мэднэ. Тиймээс би тэднийг нь үгүйсгэнэ. Мандухайг үгүйсгэж болохгүй. Аргагүй төрийн шагнал авах ёстой бүтээл. Бидний хооронд яагаад ан цав гарав гэхээр овоо босгоогүй бол шаазгай юунд суух вэ гэж. Би бол бусдыг өдөж явдаг хүн биш. Өдвөл харин сөднө. Нямдорж гуайн хэлснээр “Хурууны минь хээ хувиршгүй, алганы минь хээ арилшгүй минийх ээ, минийх”  гэж. Тэгэхээр миний хээ угалзыг эвдэх гээд хэрэггүй л дээ. Сая “Алтан Өд” гээд наадам боллоо. Уг нь тэд чинь Монголын оюун санаа­ны түүчээ болж явах учиртай хү­мүүс биз дээ. Цаг гучин минутын дараа эхэлдэг юм байна тэр ажил нь. Оосор бүчгүй цагаан өргөө гээд л нүгэлтэй худлаа ярих юм. Хаан амар хатан суудал ч гэнэ үү. Тэр­нийгээ тэд чинь яруу найраг гэж боддог юм байна. Тэр орой жаахан ширүүн загнаад уйтай гарсан. Улаанбаатарын утаа шиг урьд нийг­мийн утаандаа баригдчихсан хэдэн хүн л сууж байна лээ тэр дотор.

–Жанцанноров гуайн хувьд төрийн шагналыг авторууд л авдаг, гүйцэтгэгчид авдаггүй гэсэн юм л ярьсан байсан?

-Нарийндаа
бол жүжигчин дуу­чин хүмүүсийг гүйцэтгэгч гэдэггүй. Цаазын ял авахад гүйцэтгэнэ гэж байдаг. Шүүхийн шийдвэрээр ялыг гүйцэтгэдэг. Үнэхээр гойд содон дахин давтагдашгүй бүтээлүүдийг хийсэн хүмүүст аль салбар гэхээсээ үл хамаарч төрийн шагнал авах ёстой. Би “Үлэмжийн чанар”-аа давтагдахгүй гэж бодож байна. “Үлэмжийн чанар” гэдэг дуугаа дангаар биш бүтэн хоёр цаг гаруйн тоглолтоо бүтнээр нь авч үзвэл давтагдахгүй. Буцаагаад та нарын түүхий эдийг би борлуулдаг гэж хэлж болно ш дээ.  Явуухулан гуай “Хар ус  нуурын шагшуурга” гэдэг дууныхаа тухай “Яруу найрагч Явуухулан, дуучин Зангад гуай хөгжмийн зохиолч гурвын санаа нийлж байж сая “Хар ус нуурын шагшуурга” гэдэг бүтээл гарч бай­гаа юм” гэж хэлсэн байдаг. Уран бүтээлээсээ өмнө бүтээгчид нь бай­даг. Одоо жинхэнэ чадвараа гар­гасан юм хий л дээ. Нацагдорж шиг симфони бичихгүй юу. Хангал шиг, Билэгжаргал шиг. Тэгвэл би Жанцанноровт баяр хүргэнэ. “Чи ми­ний шүүсийг шахаж байж юм гар­галаа шүү” гэж надад баярлана. Би хэдэн сайхан хөгжмийн зохиолч анд­тай байлаа. Тэд маань ихэнх нь залуу­гаараа явчихлаа. Хангал, Нацаг­дорж, Билэгжаргал, Чин­зориг гээд хэдэн нөхөд минь. Тухайн үеийн удирдлага нь дарж боож байсанд ихэд харамсч ярьдаг байж билээ. Чинзоригийн ая, Банз­рагчийн шүлэг “Үнэн, худал хоёрыг өөрөө ч мэдэхгүй хорвоо, Өнчин зүрхний хайрыг минь өшиж битгий боогооч, Хатуу зөөлөн хоёрыг хаашдаа ч мэдэхгүй хорвоо минь, Халуун зүрхний хайрыг минь ха­шиж битгий түгжээч” гэсэн сайхан дуу, Билэг­жаргалынхаа аяыг нь хийсэн нэг дуутай хамт би цоо шинэ бүтээл болгон  бичүүлж, дуулах  гэж байгаа. Яг одоо ч би “Халуун зүрхний хайрыг минь хашиж битгий түгжээч” гэж хэлмээр байна.

–Дуучин Болдыг төрийн шаг­нал авахад нэлээд шүүмжлэл дагалаа…

-Төрийн
шагналыг олон жил ажилласан, олон жил амьдарсанд нь өгдөг шагнал биш гэдгийг сая харуулчихлаа. Залуу насан дээр нь, хийж бүтээж байгаа үед нь өглөө.  Болдод би баярлаж байна. Төрийн шагнал авахдаа намайг урьсан. Намайг клипэндээ тоглохыг урьсан. Клипнийх нь зохиол таа­лагд­сан. Бас киноноос гадна Бол­дын клипэнд зориулж үсээ ургуулж байгаа шүү, нээрээ. Хүүхдүү­дийн­хээ энэ бүтээлч хандлагад баяр хүргэн, урам өгөх ёстой. Балхжав Болдыг төрийн шагнал авахад нь “Миний дуунуудыг дуулдаг юм ш дээ. Ямар гоё юм бэ” гэж өөрөө авсан юм шиг баярлаж  байсан. Ийм л байх ёстой байхгүй юу. Хөдөлмөрийн баатраас бусад бүх медалийг энгэртээ гялалзуулдаг нэг өвгөн байдаг юм.  Тэр хүн орой 23 цагт хүүхдээрээ утасдуулж байна ш дээ. “Болд төрийн шагнал авчихлаа. Та юу гэж үзэж байна” гэж. “Надад ямар хамаатай юм. Би яахаараа мэдэх ёстой юм” гээд уурлангүй утсаа салгачихсан. Тэр хүүхэд нь тэгж утасдана гэж байх­гүй. Унтаж чадахгүй нойр нь хүрэх­гүй, даралт нь ихсээд, зүрх нь салгалаад хүүхдэдээ “Чи явж сурагла” гэж байгаа тийм л инээд­тэй дүр зураг харагдаж байгаа юм. Зүгээр л өтөл л дөө, зүгээр л хөгшир  л дөө. Эдний ингэж зөнө­хийг хараад би харин ингэж зөнөх­гүй юм шүү гэж бодож байгаа. Намайг доош нь хийж байсан бүхэн намайг дээш нь босгож ирсэн байхгүй юу.

 

 

Их хурлын эрхэм гишүүн Х.Бат­тулга
“Архи, тамхи, согтууруулах, мансууруулах бодис үйлдвэрлэдэг, мансууруулах бодистой
холбоотой гэмт хэрэгт холбогдож байсан этгээдүүдийн УИХ-д нэр дэвших эрхийг хязгаарлах
тухай” хуулийн төслөө дахиад гурав дахь удаагаа өргөн барихаар болсон тухай мэдээлэл
байна. Тэрбээр уг хуу­лийн төслийн талаарх санал бод­лыг нь сонсохоор Засгийн газарт
хүргүүлээд байгаа гэнэ. Хэдхэн хоногийн өмнө ангийн нөхдөдөө хандаж, төслийг дэмжин
хамтдаа өргөн барих хүсэлт илгээсэн. Түүнд нь З.Энхболд, Р.Амаржаргал, Г.Баяр­­сайхан,
Б.Бат-Эрдэнэ, Д.Ган­­­хуяг, О.Чулуунбат, С.Эрдэнэ нарын арван гишүүн дэмжиж хариу
ирүүлснийг бид мэдэж байгаа.

Уг хуулийн төслийг “Женко” Баттулга
бүр эрт өргөн барьсан. Гэвч байнгын хорооны хуралдаа­нуу­дад дэмжлэг авалгүй хэдэн
ч удаа унав даа. Тиймийн учир Сонгуулийн хуульд оруулж амжаа­гүй. Мань хүн болохоор
энэ удаа­гийн сонгуулиар хэрэгжүүлж ам­жих­гүй ч Их хурлын дараагийн ээлжит сонгуулиас
өмнө мөрдөж болох юм гэж хууль санаачлаг­чийнхаа хувьд үзэж буйгаа гишүү­дэд дуулгаад
авсан. Гэвч түүний Сонгуулийн хуулийн төсөлд оруу­лахаар улайран зүтгэсэн архи,
тамхины үйлдвэрлэл эрхэлдэг хүмүүсийг нэр дэвшүүлэхгүй байх гэсэн саналаас логикийн
алдаатай зүйл анзаарагдаад байгаа юм. Учир юу вэ гэвэл, эрхэм гишүүний өргөн барьсан
дээрх хуулийн төсөл Монгол Улсын Үндсэн хуулийг зөрчиж байна хэмээн Э.Бат-Үүл гишүүн
Төрийн байгуулалтын байн­гын хорооны хуралдаан дээр хэлээд бут ниргэж орхисон. Тод­руулбал,
“Монгол Улсын Үндсэн хуульд сонгох, сонгогдох эрхийг хуульчлан баталгаажуулсан.
Өөрөөр хэлбэл, монгол хүн бүр сонгох, сонгогдох заяамал эрхтэй. Гэтэл энэхүү заяамал
эрхэд халдах нь Үндсэн хуулийг уландаа гиш­гэсэн явдал” гэж ирээд л Э.Бат-Үүл гишүүн
авч өгсөн билээ. Тэр нь ч үнэн юм шиг сэтгэгдэл төрүүлэхээр байгаа.

Мөн тэрээр “Женко”-гийн сана­лыг бизнесийн
өрсөлдөөн гэж харж байгаагаа, парламент аливаа иргэний сонгох, сонгогдох эрхэд халдсан
шийдвэр гаргаад эхэлбэл дараа дараагийн удаа хэн нэгэн хүн нөгөөгийнхөө эрхийг хязгаар­лах
гээд туйлшрах магадлалтайг, тэр ч бүү хэл монгол хүний өмч рүү халддаг байдал үүсэх
вий гэсэн болгоомжлолыг хэлсэн. Бат-Үүл баатрын маань ингэж хэлэх нь үнэхээр зөв
дөө хэмээн дэмжиж байсан боловч бас нэг эргэлзээтэй юм яриад явчихлаар бүүр толгой
эргээд байх юм. Тэрээр Хэвлэл, мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуулийн шинэчилсэн
най­руулгын төсөл, Монгол Улсын Ерөнхий­лөгчөөс өргөн мэдүүлсэн Хэвлэл, мэдээллийн
эрх чөлөөний тухай хуулийн төслүүдийг хэлэлцэх үеэр хэвлэл, мэдээллийн эздийг Их
хуралд оруулахгүй байвал таарах юм гэж хэлээд байсан. Тэр үгийг нь сонсоод бүр гайхаж
хоцорсон шүү. Архи, тамхины үйлдвэрлэл эрхэл­дэг хүмүүсийг нэр дэвшүүлэхгүй байх,
хэвлэл мэдээллийн эздийг Их хуралд суулгахгүй байх хоёрын дунд ямар ялгаа байна
аа, эрхэм Монгол Улсын бааар минь гэж. Мөн л ажил төрлөөр нь ялгаварлан гадуурхсан,
тэр нь тэгээд Үндсэн хууль зөрчсөн болоод явчихгүй юу. Өөрийн чинь яриад байсан
“туйлш­рах, эрхийг нь хязгаарлах” гээч чинь энэ мөн биз. За энэ ч яахав. Гол юм
биш. “Женко”-гийн өнөө асуудалд эргэн оръё. Өнөө асуудал гэдэг нь Их хурлын цөөн
хэдэн гишүүдээсээ туслалцаа авч байж Засгийн газарт гурван ч удаа нүүрээ улалзуулан
байж санаа хүргүүлээд байгаа архи, тамхины эздийг УИХ-д дэв­шүүлэхгүй гэсэн хуулийн
төсөл л дөө. Түүнийг нь нарийвчилж үзээд, ухаалгаар бодоод цаад углуургаар нь аваад
үзэхээр бас л логикийн хувьд утгын алдаатай зүйл хараг­даад байгаа юм. Наад захын
жи­шээ татахуйд, архи, тамхины үйлд­вэрлэл эрхэлдэг эздийг Их хуралд дэвшүүлэхгүй,
парламентын тан­химд үзэгдэхээ больчихвол ард түмэн архи, тамхи хэрэглэхээ болих
уу. Жишээлбэл, шинэхэн сайд Ц.Дашдорж Их хурлын гишүүнээ болиход Монголын ард түмэн
нийтээрээ тамхинаас гарах уу. Гаваагийн Батхүүг дахин сонгог­доо­гүй нөхцөлд хүн
бүхэн “АПУ”-гийн архийг, ерөөс архи гээч зүй­лээс ор тас татгалзах уу. Эздийг нь
их хуралд сонгоогүй юм. Одоо бид  архи ууж
тамхи татахаа болино гэцгээх үү.  Үгүй л байхгүй
юу. Ёстой лөөлөө л биз дээ.

Ер нь ч тэгээд архи, тамхины эзэд
Их хуралд суусан ч яалаа, байсан ч яалаа. Тэгэхээр таны санаачлан зүтгүүлээд байгаа
хуу­лийн төсөл тийм ч ач холбогдолтой зүйл биш байгаа биз дээ, эрхэм гишүүн минь.
“Ашиг сонирхлын үүднээс биш ажил хэрэгчээр асуу­далд хандаж бай” гэж ангийн тань
нөхдийн хэлээд байгаа бас чиг оргүй үг биш юм шүү.

Архи, тамхи хортой юу гэвэл хортой.
Асар их хортой. Зөвхөн хувь хүнийг биш, гэр бүл, албан байгууллагыг бус улс гүрнийг
тэр чигээр нь мөхөөх аюултай. Архины хор хөнөөлийн талаар бид хичнээн жил ярив даа.
Хий хоосон ярьж өөрсдийгөө хуураад ямар ч амжил­тад хүрдэггүйг, ямар ч үр дүн гар­даггүйг
өнгөрөгч он жилүүд бидэнд бэлээхэн гэрчлээд өгсөн. Архины хор уршгийг мэргэжлийн
хүрээнд судалсан хүмүүсийн судалгаа олон байдаг. Тэр бүгдээс зарим нэгийг нь ишлэл
болгоё. Өнөөдрийг хүр­тэл зарим хүмүүс бага зэрэг архи уувал эрүүл мэндэд тустай
гэж үздэг байсан. Энэ нь харин ч эсрэгээрээ байж, архи хүний биед ямар ч сайн нөлөөгүй
болохыг эрдэмтэд тогтоожээ. Улаан дарс цус төлжүүлдэг,  зүрх судсанд сайн хэмээн мэргэжлийн хүмүүс хэлдэг
ч, бас л худлаа ажээ. Шинэ Зеландын Аукландын их сургуу­лийн судлаач Род Жексон
дусал архи ч хүний биед хичнээн муу нөлөөтэй болохыг судалгаагаар тогтоосон байна.
Автомашины осол, гэр бүлийн хүчирхийлэл, нийгмийн доройтол, боловсролын уналт, хүн
амины хэрэг гэх асууд­луудын ард ерөөсөө архи л байдаг. Энэ бүгдийг бид мэдсээр
байж нийгмээрээ автсаар л байгаа. Харин Монгол Улсын Ерөнхийлөгч архидалтын эсрэг
тэмцэж, шинэ оны босгон дээр сүү өргөх болсон нь ард иргэдийн сэтгэл санаанд ихээхэн
нөлөөлж, нийгмийн хавт­гайр­сан архидалт хамжааргатай болох эх үндэс тавигдсан гэж
болно.

Тэгвэл яах ёстой юм бэ. Ерөө­сөө л
архи, тамхийг дотооддоо үйлдвэрлэж, борлуулж, хэрэглэ­хийг хориглосон хуультай болъё
оо.  Энэ хуулийг Их хуралд даруйхан өргөн
барих тэгээд батлан гаргах  хэрэгтэй. Арабын
орнууд архигүй болоод л байна. Хөгжил дэвшлээ­рээ дэлхийд тэргүүлж эхлэх янзтай.
Архигүй ард түмэн бол ухаалаг байдаг. Аливааг жинхэнэ хүний ёсоор шийддэг. Монголчууд
бид өнөөдөр архины халуун солио­ролд автан адгууслаг шинжээр амьдарч байна шүү дээ.
Хэрвээ архи, тамхийг бүрмөсөн хоригло­сон хууль гаргавал эрхэм гишүүн Х.Баттулга
таны дэвшүүлээд бай­гаа санаа ч бүтэх юм шиг байна. Өнөөдөр үүнээс өөр гаргалгаа
алга. Архийг дотооддоо үйлдвэр­лэхгүй, хил гаалиар оруулахыг хориглоход янз бүрийн
асуудал гарах нь мэдээж. Өнөө архичид    болон
хүмүүс  архины оронд  элдэв төрлийн 
хор уугаад үхнэ гэж  сүйд болцгоодог.
Тэр бол төр засаг цочирдоод байхаар нэг их сүйдтэй юм биш. Эрүүл мэндэд хортой,
бие организмд болохгүй гэсэн зүйлийг хэрэглээд үхвэл өөрсдийнх нь хохь болно.  Яагаад хохь гэж байна вэ гэхээр архи уухгүй байж
тэсэхгүй нөхдүүд л ийм юм ууна биз дээ. Тэд тэгвэл архитай байсан ч түүндээ шартаад
үхнэ, архи үгүй байсан ч элдэв мансуурах юм уугаад үхнэ, чанарын ялгаа байна уу.
Харин архитай байвал ингэж үхэх хүмүүс хэзээ ч дуусахгүй. Тэд архиа уусаар, мөн
түүндээ хордож үхсээр байх болно. Архийг хоригловол нэг удаа үхээд л араас нь залгаад
үхэх хүн байхгүй болно. Мөн архины дамын наймаа галзуурна гэцгээдэг.  Америкийн хориод оны хуурай хуулийг мэднэ биз
дээ хэмээн мэдэмхийрцгээдэг. Хэнийг ч ялгаа­гүй архи зарсан л байвал, хилээр оруулж
ирсэн л байвал зүгээр л тав юм уу, арван жилээр алагчлалгүй шийтгээд байя л даа.
Арван жил шоронд хатах уу, архиа шаглаад зогсож баймаар байна уу өөрсдөө шийдэг.
Шоронгийнхноо нөгөө төмөр зам гэх мэт ажилд дайчлах­гүй юу. Ард түмнээ ингэж л архи­наас
салгахгүй юм бол Монгол Улс чимээгүйхэн мөхөл рүүгээ явах нь байна шүү. Архийг оюутан
залуу­чууд бус бүр нялх хүүхдүүд уудаг болсон. Мөн бүх ядуучууд, дунд давхаргынхан
ууцгаадаг. Харин бидэнд архи үйлдвэрлэн өгдөг, гадаадаас оруулж ирдэг том га­рууд,
бидний олигархи гээд үзэж чадахгүй байгаа баячууд  бол огт амсдаггүй.  Өөрсдөө уудаггүй мөрт­лөө биднийг болохоор өдөр
шөнө­гүй уухыг уриалаад байгаа нь хайртай учраас тэр гэж бодож байна уу.  Харин жирийн иргэд бол сурагчийн цүнх үүрч эхлэв
үү, үгүй юу архинд орж байна. Энэ чинь юу гэсэн үг вэ. Тиймээс архи, тамхийг хориглосон
хуулиа нэн даруй баталъя. Ийм хууль баталсан парламент Монголын түүхэнд үлдэнэ шүү.
Түүхэнд үлдэх нь гол биш л дээ. Гэхдээ л ард иргэдээ архинаас салгана гэдэг чинь
ямар сайхан бэ. Халтмаагийн Баттулга гишүүн минь ээ, архи, тамхины эздийг Их хуралд
суулгахгүй гэж явцуурахын оронд тэдгээр хорыг ор тас хориглосон хуулийг ангийнх­наараа
батлуулаад өгвөл илүү үр дүнтэй биш үү . Тэгвэл та Монголын түүхэнд мөн чиг гавьяатайгаар
үлдэнэ дээ. Үүнийг л танд хэлэх байна.

Н.ГАНТУЛГА

-ЕРӨНХИЙЛӨГЧ Ц.ЭЛБЭГДОРЖ
ДОРНОГОВЬ, ГОВЬСҮМБЭРТ АЖИЛЛАЛАА-

Монгол Улсын Ерөн­хий­лөгч Цахиа­гийн Эл­бэг­дорж өнгөрсөн
баа­сан, бямба гаригт Дорно­го­вийн Замын Үүд,
Сайн­шанд, Говьсүмбэрийн Чойрт
ажиллалаа. Тэр­бээр төрийн
тэргүү­нээр сонгогдон ажиллаж
бай­гаа хуга­цаандаа бүх айм­гуудад
очиж, ард иргэ­дийнх нь амьдрал ахуй, асуудал­тай нь танилцаж ажиллахаар төлөв­лөс­нөө­рөө яваад өндөрлөж байгаа ажээ. Энэ удаа­гийн газрууд нь төмөр зам дагасан, хилийн, бас сүү­лийн үед яригдаад байгаа аж үйлдвэрлэлийн цог­цолборыг байгуулах га­зар учраас
ярьж хэлэлцэх асуудал ихтэй газрууд байлаа. Тэрбээр томи­лолтоо Замын-Үүдээс эхэлсэн юм.

ЗАМЫН-ҮҮД

Замын-Үүдэд буусан
даруйдаа Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Эдийн засгийн чөлөөт бүсийн мэргэжлийн албадын
нэгдсэн байранд очиж бай­далтай газар дээр нь танилц­сан юм. Замын-Үүдийн чөлөөт
бүсийн талаар яриад чамгүй олон жил өнгөрчээ. Гэхдээ тэнд нэг байшингаас өөр зүйл
босоогүй талаар хүмүүс их ярьдаг. Харин энэ томилолтын үеэр Замын-Үүдийн чөлөөт
бүс цуу яриа, мөрөөдөл биш бодит ажил болох замдаа орсон гэдгийг хүмүүс хэлж байлаа.
Одоогоор 3.1 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулал­таар хашаа хам­гаа­лалт, цахилгаан
дамжуулах шугам, трансформаторын дэд станц, хөрсний инженер геологийн болон хот
төлөвлөлтийн тойм судал­гаа, байгаль орчны нарийв­чилсан үнэлгээ, усны хайгуул,
усан хангам­жийн судалгаа хийгээд бай­гаа талаа­раа ярьж байв. Ямартай ч төрийн
тэргүүнээ ирэхэд хэлсэн энэ үгээр бол хоёрхон жилийн дараагаас он удтал яригдсан
Замын-Үүдийн чөлөөт бүс үйл ажиллагаагаа явуулаад эхлэх нь бололтой. Ерөнхийлөгч
Ц.Элбэг­дорж ч “Нэг үеэ бодвол урагшилсан байгаа нь сайн хэрэг. Газар дээр нь байдлыг
харж ажилд нь дэмжлэг урам өгч, байгууллагуудын үйл ажиллагааг уялдуулах зорилготой
ирсэн” гэдгээ хэлж байсан. Улс орныхоо өмнөд хаалганд ирсэн төрийн тэргүүн чөлөөт
бүсээс гадна гааль хилийн үйл ажил­лагаа, га­даа­дын иргэн харьяат, төмөр за­мын
үйл ажиллагаатай танилцсан. Тэр дундаа хил гаалиар хар тамхи, алт биедээ нууж авч
гарч байгаа байдал бас гаднаас орж ирж байгаа хүнсний бүтээгдэхүүний аюулгүй байдлыг
хангахад хэрхэн анхаарч байгааг нэлээд нухацтай асууж байсныг хэлэх хэрэгтэй.

Ерөнхийлөгч Замын-Үүдийн
иргэд­тэй уулзахдаа “Хөдөө орон нутагт ажиллаж байхдаа төрийн тэргүүний хувьд хийж
байгаа ажил, төр засгаас хийж байгаа ажлуудаа ярьж танил­цуулаад явдаг ч Замын-Үүдэд
энэ газар оронтой холбоо­той асуудлыг хөндөж ярих нь зүйтэй гэж үзэж байна. Замын-Үүд
түүнээс хэдхэн метрийн зайтай байгаа Эрээний хөгжлийг байнга харьцуулж ярьсаар ирсэн.
Ийм зөрүү­тэй ялгаатай байгаад олон хүчин зүйл нөлөөлж байгаагийн нэг нь өдий олон
жилийн хугацаанд Замын-Үүдийг төмөр замын нэг өртөө гэж харж тооцож ирсэнтэй холбоотой.
Одоо энэ газар өртөө биш 20 гаруй мянган хүнтэй хот болж байна. Төмөр замын бай­гуул­лага
энэ олон жилийн хугацаанд ачааны хүндийг үүрч ирсэнд бид баярлалаа гэж хэлэх ёстой.
Одоо төр засаг энэ үүргээ хүлээн авч ажиллах цаг болсон. Ердөө 2010 онд л Замын-Үүдийн
ерөнхий төлөвлөгөө гэж батлагдлаа шүү дээ. Замын-Үүдэд усны асуудал, гэрэл цахилгаан,
цэвэрлэх байгуу­ламж гээд шийдэх зүйл олон бай­на. Газар олголтын асуудалд эх­нээс
нь ил тод, тодорхой зарчмаар ажиллах шаардлагатай. Хилийн цаана салхин сэнс олноороо
ажил­лаж байна. Говийн нар, салхийг хэрэглэж, сэргээгдэх эрчим хүчийг ашиглаж, усаа
эргүүлэн ашиглах тухайд эхнээс нь анхаарч ажиллах хэрэгтэй байна. Эндхийн бас нэг
тулгамдсан асуудал бол цаад талаас найман урсгалаар авто­замын урсгал орж ирж байхад
энд хоёр замаар л хүлээж авч байгаа явдал. Өөрөөр хэлбэл нөгөө тал 80 литрийн бидоноор
ус зөөвөрлөхөд бид хорьтын бидонтой очиж бай­гаа­тай адил байна. Энэ бол Замын-Үүдийн
хамгийн том тул­гамд­сан асуудал мөн. Одоо эхний шатанд 40 сая орчим ам.долларын
хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй гэж байна. Үүнийг ямар хөрөнгө оруу­лалтаар олж болох
талаар хамтдаа ярьж, шийдэцгээе” хэмээж байсан. Замын-Үүдийнхэн ч Ерөнхийлөгч­тэй
хийсэн уулзалтын үеэр өөр өөрийн харж байгаа өнцгөөрөө асуудлаа тавьж, бас зарим
нь хувийн хүсэлт бодлоо ч хэлээд авч байлаа. 
Хилээр хуучны орос ма­ши­нуудыг гаргахгүй гэсэн шийдвэр гаргасан нь олон
хүний эрхийг зөрчиж байгаа, Монголын нүүрс, төмрийн хүдрийг урагшаа зөөгөөд дууслаа,
Японы тусламжаар баригд­сан 60 айлын сууцанд амьд­ран суудаг хүмүүс хэзээ байраа
хувьчилж авах вэ, УИХ-ын гишүүд Засгийн газрын гишүүд болдог байдлыг болиулмаар
байна, хүнд өвчин туссан ой гаруй настай хүүд тусалмаар байна, Японы сургуу­лиас
урилга авсан хүүхдийг Зас­гийн газрын тэтгэлэгт хамруулж туслаач, Засаг дарга М.Баянмөнх
шударга ажиллах­гүй байна гээд хүмүүс өөр өөрийн­хөөрөө л чухал хэмээсэн асуудлууд
дэлгэн тавьж байлаа. Тэр дундаас иргэн н.Цэ­рэн­дорж Ерөнхийлөгчийн чуул­ган дээр
хэлсэн үгнүүдийг нь нэгбүрч­лэн ишилж та ингэж хэлсэн, үүний­хээ хэрэгжилтэд хэрхэн
анхаарч байна гэж ирээд л асууж байлаа. Ялангуяа “Та төрийн албан хаагч­дад ардаа
алагчлан үзэхгүй бай­хыг анхаа­руулж байсан. Бас төрийн албыг өөрийн алба болгож
байгааг шүүмжлэн хэлж байсан. Үүнийг үнэхээр анхааруулж ажил­ламаар байна” гэсэн
юм. Замын Үүдийнхэнтэй үг солиход нэлээд хүний амнаас Засаг дарга М.Баян­мөнхтэй
холбоотой газрын асуу­дал, Мэргэжлийн хяналтын газрын даргын­хаа дөрвөн шүдийг бул­галж
цаадах нь шүүхэд өгсөн, хуурамч дипломын хэрэг, Замын-Үүд сангийн буруу зарцуулалт
энэ тэр гэсэн яриа гарч байсныг хэлэх хэрэгтэй байх. Залуу Засаг дарга ч цаашдынхаа
хэрэгт анхаарч ажил­лах биз ээ. Ер нь манай­хан шу­дарга улсууд. Даргаа Ерөн­хий­лөгчтэй
зэрэгцээд сууж байхад л улалзтал хэлээд орхидог. Тэнд үг хэлсэн олон хүн Монгол
төрийн тэр­гүүн бол ард түмнийхээ аав нь учраас хэлэх үгээ хэлмээр байна гэж тодот­госоор
санал бодлоо хуваалцаж байна лээ. Тэдний хувьд “аав”-ынх нь гарга­сан архи биш сүү
өргөж амьдрах уриалга нь хамгийн сэтгэлд ойр санаачилга байсан гэдгийг хэлж байсан.
Дарга томчуудтай хийж буй уулзалт дээр хорь гаруйхан настай залуучууд ирж, “Таны
архигүй Монгол уриал­гыг бид дэмжиж байгаа. Бид шинэ жилийн баяраа архигүй тэмдэглэ­сэн.
Ийм уриалга гаргасан танд баярлалаа” гэж хэлэхийг харахад аятай санагдаж байсныг
хэлэх хэрэгтэй байх аа. Замын-Үүдийн­хэн лав сард гурван ч удаа архи зардаггүй өдөртэй
болсон гэнэ. Сарын эхний өдөр, бас дунд талын хоёр баасан гариг гэсэн. Бас бид­нийг
очдог өдөр сарын эхний баасан байсан ч гэсэн Ерөнхийлөг­чийг ирсэн болоод тэр үү
дэлгүүрүүд нь архи зардаггүй өдөр гээд бичиг хадаж шилтэй цэнхрүүдийг бүгдийг нь
бүтээчихсэн байна лээ.

Ерөнхийлөгч ч “Архиар
нэгийгээ шахдаг нь гэмт хэрэгт тооцогдох хэмжээнд бид үздэг болох хэрэгтэй гээд
төсвийн мөнгөөр ганц шил архи ч худалдан авч болохгүй” хэмээн үзэж байгаагаа хэлсэн.

САЙНШАНД

Замын-Үүдээс Сайншандад
ирсэн даруйдаа Ерөнхийлөгч шинээр ашиглалтад орсон засмал зам, өмнөд бүсний шинэ
төмөр замын барилгын явц, мэргэжлийн сургалт үйлчилгээний төвийн үйл ажиллагаа,
“Аж үйлдвэрийн парк”-ийн талаар мэдээлэл авч, танил­цав. Дорноговь аймгийн Засаг
дарга П.Ганхуяг “Шинэ Дорноговь” хөгжлийн хөтөлбөрийг нийтээрээ хэлэлцэн гаргаж,
их бүтээн байгуу­лалтыг эхлүүлээд буйгаа ярьж байсан билээ. Гадаадад сургууль соёл
төгсч ирсэн дарга нь боловс­ролтой залуу эрч хүчтэй хүмүүсээр багаа бүрдүүлж, томоохон
зорилго тавиад ажиллаж байгаа юм болов уу хэмээн анзаа­рагдсаныг хэлэх хэрэгтэй
байх. Бас Сайншандад Аж үйлдвэрийн парк байгуулах шийдвэр гарсан нь тэднийг хийх
шийдэх их ажилтай болгожээ гэдэг нь харагдаж байсан. Аймгийнхаа төвийн салхин дор
байгуулах аж үйлдвэрийн парктайгаа зэрэгцүү­лээд эко таун буюу байгаль орчинд ээлтэй
хотхоныг байгуулахаар төлөвлөжээ. Газрын гүний дулаан, салхи, нарны эрчим хүчээр
цахил­гаан дулаанаа шийдээд явахаар төлөвлөж байгаа гэдгээ хэлж бай­сан. Ер нь хийнэ
бүтээнэ, ийм төлөвлөгөө байна гэсэн ажил хэрэгч яриа энэ үеэр олонтоо сонстсон шүү.

“Монголын төмөр зам”
төрийн өмчит хувьцаат компанийн гүйцэт­гэх захирал Б.Батзаяа ч ингэж ярьж байсан.
Монголчууд дангаа­раа хариу­цах энэ төмөр замын байгууллага анх байгуулагдах
2009 онд 13 сая, 2010 онд 975 сая, 2011 онд 2.5 тэрбум төгрөгийн орлоготой ажилласан
байгаа юм. 5600 км төмөр замыг гурван үе шаттай барьж эхлэх бөгөөд ТЭЗҮ нь бэлэн
болоод хөрөнгө оруулал­тын асуудлаа хараад сууж байгаа аж. Б.Батзаяа захирлын хэлснээр
дэлхийд нэр хүндтэй 12 банк энэ төсөлд оролцоход бэлэн буйгаа илэрхийлжээ. Ерөнхий­лөгч
түүнээс хөрөнгө оруулалт хэзээ­нээс хойш хүлээгдэж байгааг лавла­сан бө­гөөд өнгөрсөн
наймдугаар сарын 31-нээс хойш мөнгөө хүлээж бай­гаа, Хөгжлийн банкинд өнгөрсөн арван­хоёрдугаар
сард 20 сая ам.дол­лар орж ирсэн ч одоогоор уг төсөлд мөнгө гаргаагүй байгаа гэсэн
хариултыг авсан. Ерөнхий­лөгчийг дагалдан яваа албаны хүмүүсийн бүрэлдэхүүнд Дорно­говиос
сонгогдсон хоёр Бат­суурь гишүүн, УИХ-ын гишүүн, ЗТБХБ-ын сайд Ц.Дашдорж, Улаанбаатар
Төмөр замын дарга Г.Очирхүү гээд олон албаны хүмүүс явсан нь харил­цан ойлголцож
шийдэл оло­ход дөхөм байсан. Аж үйлдвэрийн парк байгуулах талаар Үндэсний хөгжил,
шинэтгэлийн хорооны дарга Ч.Хашчулуун танил­цуулсан бөгөөд зэс хайлуулах, нүүрс
шин­гэрүүлэх гээд бүхий л үйлдвэ­рүүдийн техник эдийн засгийн үзүү­лэлтийг гаргахдаа
урьд нь энэ чиглэ­лээр ажиллаж байсан хувийн хэвш­лийнхний гаргасан судалгаан дээр
үндэслэх бодолтой байгаагаа хэлж байлаа. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэг­дорж ч Төмөртэйн уул
хилийн цаана нүүгээд гарах нь хэмээн анхааруулсан бөгөөд усаа дахин ашиглах зэргээр
анхнаас нь ашигтай боломжтой хувилбаруу­дыг авч хэрэглэхийг сануулж бай­сан юм.
Мөн Монголдоо хамгийн томд тооцог­дох Мэргэжлийн сур­галт үйлчилгээний төвийг энд
бай­гуулж, томоохон машин техникийг ажиллуулах, засварлах боловсон хүчнээ энд бэлдэх
болсныг сайшааж байлаа.

Тэрбээр иргэдтэй уулзсан
уул­залт дээрээ ч хийж бүтээнэ гэсэн бүхий л зөв санаачилгыг төрийн тэргүүний хувьд
дэмжихэд бэлэн байгаа гэдгээ дахин дахин хэлж байсан. Өнгөрсөн зууны хамгийн том
бүтээн байгуулалт гэгдэх Эрдэнэт бол ганц зэс баяжуул­даг бол энд бүхий л төрлийн
үйлдвэр байгуулагдах гэж байна. Мөн мон­гол­­чууд өөрсдөө бараа бүтээгдэ­хүүнээ
авч хил даваад, хүний хэлсэн үнээр биш өөрсдөө эндээ суугаад хүссэн үнээрээ өгөх
цаг болсон гэж байв. Тэрбээр “Сайн­шандад аж үйлдвэрийн цогцолбор байгуулахаар шийдсэн
нь учиртай. Далайд гарцтай байна гэдэг нь дэлхийн зах зээлд гарцтай байхыг хэлж
байгаа хэрэг юм. Тэгвэл дэл­хийн хамгийн том зах зээл бол манай өмнөд хөрш боллоо.
Дэл­хийн хамгийн том зах зээлд ойрхон ийм байршилтай учраас Сайн­шан­дад аж үйлдвэрийн
цогцол­борыг барих болсон. Сайншан­даар хуучин вагоны зүтгүүр л өнгөрдөг байсан
бол одоо Мон­голын хөгжлийн зүтгүүр өнгөрнө гэж ойлгоорой. Говьд хүн болж төрснөөс
гээд элдэв янзаар хэлдэг үг сонстдог байсан. Тэгвэл одоо говьд хүн болж төрсөндөө
баяр­лаж, бахархах цаг ирж байна. Ер нь ажил хэргээ бүтээхийн тулд ярилцаж ойлгол­цох
нь чухал. Хэрлэн говь төсөл нэг хэсэг яригдаж байсан. Уг нь тэр бол чухал төсөл
байсан. Гэхдээ хоорон­доо ярьж ойлголцоогүйгээс Хэрлэн голыг үгүй хийх нь гэсэн
буруу ойлголт яваад бүтээгүй. Уг нь ярьж ойлголцох л хэрэгтэй байгаа юм.

Энэ бүс нутагт хүүхдийн
цэцэр­лэг, сургууль, эмнэлэг амин чухал асуудал болсныг орхиж болохгүй. Иргэд та
бүгдийн яриаг сонсоод би хөдөө орон нутагт ажилласан талаараа чиглэл гаргаж, Засгийн
газар хүргүүлнэ” хэмээж байсан. Сайншандын иргэдийн хувьд төмөр зам гэж хязгааргүй
эрх мэдэлтэй газар байдаг, уг нь нэг аж ахуйн нэгж биш юм уу гэж, орон нутгийн зам
орон нутгийн зам биш боллоо, уурхайн нүүрсний зам боллоо гэж, “Саран хөхөө” чуул­гын­хан
шинэ жилээ архигүй тэмдэг­лэж, архигүй хамт олон болсон гэж, бэлчээрийг ашиглах,
өмчлөх тал дээр тодорхой хууль тогтоомж гаргаж өгөөч гэж, цаазын ялаас татгалзуулсан
нь цагаа олсон явдал мөн үү гэж, хүнсний үйлдвэр хувьчлагдсанаас хүнсний аюулгүй
байдал хэцүүхэн боллоо гэж, айм­гийн дулааны цахилгаан станц Ерөнхий­лөгчийг Ерөнхий
сайд байхдаа гаргаж өгсөн 100 сая төгрөгөөр овоо явж ирсэн ч одоо хэзээ мөдгүй гал
алдахад бэлэн аваарын дохиотой ажиллаж бай­гааг анхаараач гэж маш олон асуулт хүсэлтийг
хүмүүс тавьж бай­сан. Бас гучин хэдтэй эмэгтэйг хөгшин гээд ажилд авахгүй байгаа
нь шударга явдал уу гэж асуух ч ээж байлаа.

ГОВЬСҮМБЭР

Ерөнхийлөгч Говьсүмбэр
аймагт ажиллах үед иргэдийн тавьж байсан санал хүсэлт дунд энэ аймагт МАН-ын гишүүн
л бол хүнд тооцогддог хэцүүхэн он жи­лүүд өнгөрсөн тухай ярьж, хүнийг үзэл бодлоор
нь алагчил­даг энэ байдал, шүүх цагдаагийнхны шу­дарга бус байдал хэзээ алга боло­хыг
асууж байсан юм. Бас “Ж.Баян­мөнх Засаг дарга буруутай нь нотлог­доод явж байх шиг
байна. Оронд нь хэнийг тавибал дээр гэж та хэлэх вэ, “Цагаан сараар ууц, боов тавих
нь зөв үү, нэг сая төгрөгөө цагаан сараас өмнө авч болох нь уу” гээд асуухгүй асуулт
хөндөхгүй сэдэв гэж үгүй байв. Засаг даргын тухайд асуудлыг шийддэг хүн нь би биш
ээ, тэр хүн тийм байсан одоо тэр нь зүгээр гэж би хэлэх боломжгүй, бас ийм идээ
ундаа тавь гэхэд хэцүү. Би хувьдаа зочин ирэхэд сайхан аарцаа бу­цал­гаад өгдөг.
Заавал ууц гээд байхгүй боломжоороо идээ ундаа­гаа тавьж, ааруул цагаан идээ­гээрээ
тавгаа засч болно шүү дээ. Манай гэр бүлийн хувьд цагаан сараар гарын бэлгээ дандаа
Мон­голын бараа бүтээгдэхүүн авдаг. Хэрэв та бүхэн сая төгрөгөө аваад л урагшаа
явах юм бол энд байгаа охиноо л ажилгүй болгож байна гэж бодох хэрэгтэй. Тэр мөнгө
Монголдоо байж гэмээнэ л тус нь ирнэ шүү дээ гээд асуудлыг жижиг гэлтгүй хариулж
байсан. Бас то­моо­хон агуулахууд, зарим агент­лагуудыг хотоос гаргаж, Чойрт ирүүлэхэд
болохгүй зүйлгүй гэж ярихад тэндхийнхэн талархалтай­гаар алга ташиж байв. Бас иргэнээ
сонсдог Иргэний танхимтай болго­сонд нь талархаад орон нутагтаа ч салбарыг нь байгуулах
хүсэлтэй байгаагаа илэрхийлж, ашиг тусыг нь Ерөн­хийлөгчөөр тайлбарлуулан хэлүүлэх
хүсэлтэй хүн ч байсан. Монгол төрийн тэргүүнийн Говь­сүм­бэр аймгийн Чойр хотноо
иргэ­дэд хандан хэлсэн үгийг нь бүрэн эхээр нь та бүхэнд хүргэж байна. Хэлсэн үгийг
XX, XXI нүүрээс хүлээн авч уншина уу.

Э.ЭНЭРЭЛ

Монголын бүх ард түмний спор­тын
XIII их наадам сонир­хогчийн боксын УАШТ-ээр эхлээд байна. Спортын төв ордонд
зохиог­дож буй эл тэмцээнд 25 байгуул­лагын 240 гаруй тамирчин эрэгтэй ес,
эмэгтэй гурван жингийн анги­лалд өрсөлдөж байна. Улсын аваргын медалийн төлөөх
тоглол­тууд өнөөдөр эхлэх юм. Энэ тэмцээ­нээс шалгарсан тамирчид ирэх сарын
5-нд эхлэх спартакиадын шигшээ тэмцээнд өрсөлдөх юм.

1946 онд БНМАУ-ын анхдугаар
спартакиадыг “Тамирчдын улсын спартакиад” нэртэйгээр зохиож байжээ. Уг
спартакиадад хөнгөн атлетик, хөлбөмбөг, волейбол, сагсан бөмбөг, кросс гүйлт,
дугуй зэрэг төрлөөр 3000 гаруй тамирчин оролцжээ. 1954 он хүртэл энэ
спартакиадыг есөн удаа зохиосон аж. Жил ирэх бүр оролцогчдын тоо нэмэгдэж,
уулын спорт, хүндийн өргөлт, мотоцикль, шатар, цана, тэшүүр зэрэг спортын
төрлүүдээр хүрээгээ тэлсэн түүхтэй.

Ингээд 1961 онд улс хувьсга­лын
40 жилийн ойг тохиолдуулсан дээрх спартакиадын цар хүрээг тэлж тамирчдаар
зогсохгүй бүх ард иргэдийг хамруулах зорилгоор нэрийг нь Монголын бүх ард түм­ний
спартакиад болгон өөрчилжээ. Бүх ард түмний анхдугаар спарта­киадад аймаг,
хотоос шалгарсан 2000 гаруй тамирчин шигшээ тэмцээнүүдэд оролцож аварга
шалгаруулж байжээ. Уг спартакиад 1961, 1964, 1967, 1971, 1975, 1979, 1983,
1987, 1991, 1999 ондуудад Монголын бүх ард түмний спар­такиад нэрээр зохиогдсон
бол 2004, 2008 онд Монголын бүх ард түмний их наадам гэх нэрээр зохиогдоод
байгаа.

Энэ удаагийн наадам автомо­тоцикль,
байт харваа, бокс, бууд­лага, гар бөмбөг, гимнастик, дугуй, жүдо, кикбокс, олс
таталт, таек­вондо, тэшүүр, хөнгөн атлетик, хөл бөмбөг, хүндийн өргөлт, сагсан
бөмбөг, самбо бөх, газрын теннис, спорт бүжиг, цана, чөлөөт бөх, шатар,
ширээний теннис, пара жүдо, пара хөнгөн, хонхот бөмбөг, суугаа волейбол гэсэн
спортын 27 төрлөөр зохиогдоно.

Наадамд оролцогчдыг зургаан бүсэд
хуваах бөгөөд бүсийн тэм­цээн сагсан бөмбөг, волейбол, ширээ­ний теннис,
хөлбөмбөгийн төрлүү­дээр зохиогдож, шигшээ тэмцээнд баруун, төв, зүүн бүсээс
тус бүр хоёр, хангайн бүс, тусгай газруудын бүсээс тус бүр гурав, нийслэлийн
бүсээс дөрвөн баг буюу нийт 16 баг шигшээд шалгарах юм. Хэрхэн бүсчилснийг
харуулъя.

Баруун
бүс

Баян-Өлгий, Ховд, Завхан, Увс,
Говь-Алтай

Хангайн
бүс

Архангай, Баянхонгор, Булган,
Орхон, Өвөрхангай, Хөвсгөл

Төвийн
бүс

Дархан-Уул, Дундговь, Сэлэнгэ,
Төв, Өмнөговь

Зүүн
бүс

Говьсүмбэр, Дорнод, Дорно­говь,
Хэнтий, Сүхбаатар

Тусгай
газар 

Алдар, Аврагч,  Хүч, Хилчин, Сүлд, Эрч 

Нийслэлийн
бүс

Баянгол, Баянзүрх, Багануур,
Багахангай, Налайх, Чингэлтэй, Сонгинохайрхан, Сүхбаатар, Хан-Уул

Спартакиадын хүрээнд ний­тийн
биеийн тамир, нийтлэг спортын төрлүүдээр орон даяар олон төрлийн тэмцээн, арга
хэм­жээг “Хүн-хөдөлгөөн-хөгжил” уриа­тайгаар зохион байгуулах юм байна. Наадмын
нээлтийн ёслол ирэх гуравдугаар сард болох бол хаалтын баярыг зургадугаар са­рын
3-ны өдөр Улаанбаатар хот­ноо зохиохоор төлөвлөсөн байна.

Наадам дөрвөн үе шаттай зо­хиогдоно.
Гуравдугаар шатнаасаа шалгарсан буюу бүсээсээ гарч ирж шигшээ тэмцээнд хүч үзэх
эрх авсан баг тамирчдад диплом ол­гож, их наадмын бэлгэдлийг дурсгах аж.

Шигшээ тэмцээний зай, жин тус
бүрт медальт байрт шалгарсан баг, тамирчин, багш, дасгалжуулагчдыг Монголын бүх
ард түмний спортын ХIII их наадмын медаль, мөнгөн шагналаар урамшуулах гэнэ.

Байгууллагын нэгдсэн дүнг “А”
хэсэг (дүүргийн Биеийн тамир, спортын газар, тусгай газрын Би­еийн тамир,
спортын хороо), “В” хэсэг (аймгийн Биеийн тамир, спортын газар), “С” хэсэг
(хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн спортын төрлүүдэд оролцсон аймаг, дүүр­гийн
Биеийн тамир, спортын газар “А”, “В” хэсэгт эхний зургаан байр, “С” хэсэгт эхний
таван байрт шал­гарсан байгууллага) гэж ангилж, гаргах юм байна.

Мөн бүх шатны тэмцээнийг сайн
зохион байгуулсан спортын арван холбоог спортын их наад­мын өргөмжлөл,
дурсгалын цом, медаль, нэг сая төгрөгөөр шагнаж урамшуулахаар тус тус тогтжээ.

Ийнхүү спартакиад нэрээрээ
Монголын ард түмний дуулж мэд­дэг, оролцдог байсан спортын их наадам 2012 онд,
Лондонгийн олимпийн өмнө, Монголын бүх ард түмний спортын их наадам гэж
нэрлэгдэн 13 дахь удаагаа хөшгөө нээж байна. Уг наадмын гол зо­рилго нь нийтийн
биеийн тамирыг хөгжүүлж, ард иргэдээ эрүүл энх байлгах, спортоор хамтатгаж нэгт­гэх.
Монгол Улсын Засгийн газар, Эрүүл мэндийн яам, Биеийн тамир, спортын газраас
хамтран зохион байгуулж буй уг наадмын нэг, хоёрдугаар шатны тэмцээн урал­даанууд
аймаг, сум, дүүрэг, сур­гууль, клубүүдэд ид явагдаж байна. Улсын наадам хүртэл
Монголчууд спартакиадаар амьсгалж, наад­мын дараа бүтэн сарын турш олимпийн
тоглолт үзнэ гэхээр бид энэ хавар, зунжингаа спортоор амьсгалах нь байна
шүү.

 Д.САРУУЛ

Бүх ард түмний спортын их наадмын спортын төрлүүдийн хуваарь

№	Спортын төрөл	Жин, зай, төрөл	Хугацаа	Байршил
Хоёрдугаар сард
1.	Тэшүүр	Эрэгтэй-3 , Эмэгтэй-3, Дасгалжуулагч-1 Эрэгтэй: 500м, 1500м, 3000м, 5000м, багийн уралдаан найман тойрог Эмэгтэй: 500м, 1000м, 1500м, 3000м, багийн уралдаан зургаан тойрог	II/17-19	УБ хот
2.	Цана	Эрэгтэй-3, эмэгтэй-3, дасгалжуулагч-1 Эрэгтэй: 10 км тэших, 15 км сонгомол, 20 км тэших 3х3 км, 1 сонгомол, 2 тэших, 3 сонгомол, Эмэгтэй: 5 км тэших, 10 км сонгомол, 15 км тэших 3х2 км буухиа 1 сонгомол, 2 тэших, 3 сонгомол	II/16-19	Төв аймаг Зуун мод
Гуравдугаар сард
3.	Ширээний теннис	Эмэгтэй-3, эрэгтэй-3, Дасгалжуулагч-1 Ганцаарчилсан, багийн (эр-3, эм-3), дан хос (эр 2, эм 2)	III/01-04	УБ хот
4.	Бокс	Эрэгтэй: 49 кг, 52 кг, 56 кг, 60 кг, 64 кг, 69 кг, 75 кг, 81 кг, 91 кг Эмэгтэй: 51 кг, 61 кг, 75 кг  Жин тус бүр 1 тамирчин	III/05-11	УБ хот
5.	Чөлөөт бөх	Жин тус бүр 1 тамирчин. Дасгалжуулагч-1 Эрэгтэй: 55 кг, 60 кг, 66 кг, 74 кг, 84 кг, 96 кг, 120 кг Эмэгтэй: 48 кг, 51 кг, 55 кг, 59 кг, 63 кг, 67 кг, 72 кг	III/09-11	УБ хот
6.	Жүдо бөх	Жин тус бүр 1 тамирчин. Дасгалжуулагч-1 Эрэгтэй: 60 кг, 66 кг, 73 кг, 81 кг, 90 кг, -100 кг, +100 кг Эмэгтэй: 48 кг, 52 кг, 57 кг, 63 кг, 70 кг, -78 кг, +78 кг	III/15-16	УБ хот
7.	Таэквондо	Жин тус бүр 1 тамирчин, Дасгалжуулагч-1 Эрэгтэй: 50 кг, 57 кг, 64 кг, 71 кг, 78 кг, -85 кг, +85 кг Эмэгтэй: -45 кг, 51 кг, 57 кг, 63 кг, 69 кг, -75, +75кг ОУ-н, Дэлхийн таеквондогийн тамирчид нээлттэй оролцоно.	III/18-20	УБ хот

 

8.	Олс таталт	Эрэгтэй-8,  орлон тоглогч-1 Эмэгтэй-8 , орлон тоглогч-1 Дасгалжуулагч-1  Эрэгтэй жин-620 кг хүртэл Эмэгтэй жин-520 кг хүртэл	III/23-24	УБ хот
9.	Хүндийн өргөлт	Олон улсын спортын холбооны дүрмийн дагуу жин тус бүрт 2 тамирчин орж болно. Дасгалжуулагч-1 Эрэгтэй: 52 кг, 56 кг, 62 кг, 69 кг, 77 кг, 85 кг, +94 кг Эмэгтэй: 48 кг, 53 кг, 58 кг, 63 кг, 69 кг, +69 кг	III/23-25	Орхон, Эрдэнэт хот
Дөрөвдүгээр сард
10.	Самбо бөх	Жин тус бүр 1 тамирчин, Дасгалжуулагч-1 Эрэгтэй: 52 кг, 57 кг, 62 кг, 68 кг, 74 кг, 82 кг, 90 кг, -100 кг, +100 кг Эмэгтэй: 48 кг, 52 кг, 56 кг, 60 кг, 64 кг, 68 кг, 72 кг, -80 кг, +80 кг	IV/16-18		Дархан Уул, Дархан хот
11.	Аэробик	Ганцаарчилсан эрэгтэй, эмэгтэй, гурвалсан хос, баг (6 тамирчин) дасгалжуулагчтай-1	IV сард		УБ хот
12.	Кикбокс	Жин тус бүр 1 тамирчин  , Дасгалжуулагч-1 Эрэгтэй: 51 кг, 57 кг, 65 кг, 69 кг 74 кг, 79 кг Эмэгтэй: 50 кг, 55 кг, 60 кг	IV сард		УБ хот
13.	Сагсан бөмбөг	Эрэгтэй баг: 12 тоглогч Эмэгтэй баг: 12 тоглогч Дасгалжуулагч эр-1, эм-1  Лигийн тамирчид оролцохгүй	IV сард		УБ хот
14.	Спорт бүжиг	Төрөл: Латин, стандарт Дасгалжуулагч-1	IV сард		УБ хот
15.	Волейбол	Эрэгтэй баг: 12 тоглогч Эмэгтэй баг: 12 тоглогч Дасгалжуулагч эр-1, эм-1	IV/30-V/06		УБ хот
Тавдугаар сард
16.	Байт харваа	Эрэгтэй-3   Эмэгтэй-3 ,  Дасгалжуулагч-1  Төрөл: Хувийн харваа, багийн харваа	V сард		УБ хот
17.	Автомотоцикль	Эрэгтэй-2, дасгалжуулагч-1   Төрөл: 125сс Чөлөөт ангилал, олон төрөлт А, Ендуро ангилал	V сард		УБ хот
18.	Буудлага	Төрөл тус бүрт эрэгтэй-1, эмэгтэй-1 тамирчин,  Дасгалжуулагч-1 Эрэгтэй: 50 метрт 60 сум- БКГ-6, БКВ-6,	V сард		УБ хот ТСТөв

 

		БКВ-9 10метрт  60 cум – ХВ-6, ХГ-6 Эмэгтэй:  50 метрт 60 сум – БКВ-9, БКВ-5  25 метрт 30+30 сум тогтоол, хурдан буудлага буудах  БКГ-5,  10 метрт 40 сум – ХВ-4, ХГ-4
19.	Дугуй (уулын дугуй)	Эрэгтэй -3 , эмэгтэй-2. Дасгалжуулагч-1 Эрэгтэй: цуваа 25, бөөн 40 км Эмэгтэй: цуваа 20, бөөн 30 км	V сард	УБ хот
20.	Софт теннис	Эрэгтэй баг-3 , эмэгтэй баг-3  Төрөл: Ганцаарчилсан, багийн, холимог хос, хос тоглолт (эр 2, эм 2) Дасгалжуулагч-1	V сард	УБ хот
21.	Хөнгөн атлетик	Нэг байгууллагаас нэг зайнд 2 тамирчин оролцож болно.  Дасгалжуулагч 1 Эрэгтэй: 100 м,200 м, 400 м, 800 м, 1500 м, 5000м, 10000м, уртын харайлт,  өндрийн харайлт, 3-ын харайлт, бөөрөнцөг, зээрэнцэг, 4х100 м, 4х400 м, Эмэгтэй: 100 м,200 м, 400 м, 800 м, 1500 м, 5000 м, 10000 м, өндрийн харайлт, уртын харайлт, 3-ын харайлт, зээрэнцэг, бөөрөнцөг, 4х100 м, 4х400 м	V сард	УБ хот
22.	Хөл бөмбөг	Эрэгтэй баг-23 тоглогч Дасгалжуулагч-1	V сард	УБ хот
23.	Шатар	Эрэгтэй-1, эмэгтэй-1  Төрөл: ганцаарчилсан. Дасгалжуулагч 1	V/17-20	Дархан Уул, Дархан хот
Хөгжлийн бэрхшээлтэй тамирчдын дунд зохиогдох спортын төрлүүд
24.	Пара жудо	Эрэгтэй: 60 кг, 66 кг, 73 кг, 81 кг, 90 кг,- 100 кг,  Эмэгтэй: 48 кг, 52 кг, 57 кг, 63 кг, 70 кг,-78 кг,  Жин тус бүр 1 тамирчин. Дасгалжуулагч-1	IV  сард	УБ хот МХҮҮТ
25.	Суугаа волейбол	Холимог баг: эрэгтэй-3 , эмэгтэй-3, орлон тоглогч-2. Дасгалжуулагч-1	IV сар	УБ хот
26.	Пара хөнгөн атлетик	Гүйлт, шидэлт. Багийн дасгалжуулагч-1	V сард	УБ хот

 

27.

Хонхот бөмбөг

Эрэгтэй баг-5, эмэгтэй баг-5. Дасгалжуулагч эр-1 , эм-1

V сард

УБ хот

Иргэний  Зориг нам гэж 
хаашаа яваагаа мэдэхээ байсан нам бий боллоо. Элдэв намтай нэгдэнэ эвсэнэ,
төд удалгүй сална сарнина. Эцэс сүүлд нь Ногоон намын даргыг цөөн хэдэн хүнтэй нь
залж авчирч  аль ч үгүй болгоод өвөртөө хийлээ.
За тэр нь ч дүүрч гэж бодъё.  С.Оюун, Д.Энхбат,
С.Дэмбэрэл гэсэн гурван толгойтой болоод авлаа. Гурвын гурван толгойтой нам гэж
хаана байхав дээ. Эхийг нь эцээж тугалыг нь тураахгүй гэсэн шиг намаа дундаа удирдах
юм гэнэ. Эдний намын түүх анх Ардчилсан намаас хэдэн нөхдийг С.Оюун урвуулж авснаар
эхэлж  байсан. Сая хурлаа хийж гурван толгойтой
боллоо гэж жигтэйхэн хөөрөв.

Ингэтлээ юунд хөөрнө вэ. Гур­ван толгойтой
байлаа ч чогчиго хэвээрээ л байна. Ер нь гурвын гурван толгойтой боллоо ч хоёр том
намын өөдөөс тулалдаж ча­дах уу. Чогчиго бүргэдэд бариулж л таараа.  Яг үнэндээ гучин толгой­той болоод ч барахгүй.
Гэвч чаддаг зүйл нь Иргэний зориг нам анх Ардчилсан намыг хувааж, хагалж  байгуулагдсанаасаа хойш одоог хүртэл  Ардчилсан намын саналыг зулгаасаар ирлээ.

С.Оюун хамаатан садан найз нөхдөө
Ардчилсан намаас аваад гарсан нь гарч Ардчилсан намыг хагалсан анхны тохиолдол бай­лаа.
Энэ замналаараа Б.Жаргал­сайханы Бүгд найрамдах намтай нийлсэн ч төд удалгүй аашаа
үзүүлж хоёр тийш болсон. Дараа нь Ногоон намын дарга асан Д.Энх­­батыг оосорлож
аваад аль ч үгүй болгож орхисон. Учир нь Иргэний зориг Ногоон нам нэрийг Дээд шүүх
өгөөгүй. Дарга нь Иргэ­ний зоригт дагаар орсныг эс тооц­вол ард нь намын гишүүд
нь нам­тайгаа үлдсэн хэрэг.

Дээрх намууд ч бас дандаа Ардчилсан
намын саналаас зул­гаагчид. Тэд ардчиллын буянаар гарч ирээд ардчилалд дандаа гай
тарьж  байснаас гавьяа байгуулж  байсангүй. Ардчилсан намын саналаас зулгаагч намууд
дээр “Эрэл”-ийн Б.Эрдэнэбатын нам ч бас орно. Аз таарч намынх нь ганц нэг хүн сонгуульд
ялсныг эс тооц­вол бусад тохиолдолд компанийн эзэд болох намын дарга нар нь л ялж
гарч ирж байсан. Ардчилсан намаас салан тусгаарласан, сана­лаас зулгааж байдаг нэг
биш нэ­лээд хэдэн нам бий. Хачирхалтай нь хувь хүнийх гэж хэлж болохоор дээрх намуудын
дарга нь хорин жил ч солигдохгүй байх нь элбэг байна. Сүүлийн үед М.Энхсайхан МҮАН
гэж байгуулаад мөн л Ард­чилсан намд тээг болох гээд инээ­дээ барьж ядаад явж байна.

Ардчиллыг самрагч жижиг гэг­дэх намууд
санаатай санаанд­гүйгээр ардчилалд Ардчилсан намд мөн ч гай удлаа. Эдний энэ үйлдэл
бараг л санаатай юм шиг санагддаг юм. Учир нь өнгөрсөн хорин жилийн хугацаанд хуучин
Ху нам буюу одоогийн Ардын намын­хан эднийг улс төрийн тавцан дээр байлгаж, тэжээж,
тэтгэж өөгшүүлэн дэмжиж ирсэн. Энэ нь үе, үеийн Засгийн газарт өнөөх л намуудын
төлөөлөл яаж ийгээд шургалчих­сан байдгаас харагддаг. Нэг ёсон­доо Ардчиллаас санал
зулгаас­ныхаа шагналыг тэгж авдаг бо­лол­той. Дээрх намууд хэзээ ч Ху намын саналаас
хувааж байсан­гүй. Ху нам сонгуульд ялбал хуй­валдаж тэврэлдээд ямар нэгэн албан
ту­шаал сайд дарга болчих­но. Тий­мээс ч энэ байдалдаа дас­чихаж. Цаашид ч үргэлжилсээр
байх нь.

Ардчилсан нам ардчиллын төлөө зүтгээд зүтгээд
ганц удаа л ялалт байгуулж байлаа. Бусад хугацаанд  жижиг гэх намууд ард­чиллаар хорин жил тоглолоо.
Ард­чилсан намаар хорин жил даажиг­налаа. Үүний
үр дүнд Ард­чилсан нам хохирч Ардын
намын­хан хож­лоо. Ардчилал бүрэн
ут­гаараа хэрэгжихгүй өдий хүрлээ. Түүнээс
биш энэ хорин жилийн хугацаанд Монол Улс Азийн бар болчихвол болчихоор байлаа. Дээрх
намууд голдуу хувийн ком­панийн эздийн намууд учраас тэд улс орон ард түмнийг түй ч гэж боддоггүй.
Энэ сонгуулиар жижиг намууд бүр
олон толгойтой тоо толгой нь олширч байна. М.Энх­сайханы нам Ардчил­сан намд гай
болж, Н.Энхбаярын нам Ардын намынхны зүрхэнд
хүрч эхэллээ. Тэгэхээр одоо
“Эрэл”-ийн Б.Эрдэ­нэ­бат, С.Оюун, Б.Жар­галсайхан нарын жижиг намуудын санал хуваахаас
сэргийлж дарга нарт нь тойрог өгөөд ирэх сон­гуульд хам­тарч, эвсэж
оролцвол Монголд ардчилал нэг ялах магад­лал өндөр. Гурван толгойтой бол­лоо ч Ард­чилалд
хайртай бол үүнийг хийх л
хэрэгтэй. Түүнээс бус гучин
тол­гойтой боллоо ч нэгэнт ялахгүйгээс
хойш эвсэх замыг сонгосон нь дээр. Энэ л хамгийн энгийн логик, хам­гийн эрүүл ухаан болж таарна. Ингэж чадвал
Ард­чил­сан намын дарга хэн байх нь хамаа алга эвслээ байгуулж, эргэх гурван холбоогоо
алдахгүй зөв сонголт хийж зөв хүмүүсээ
нэр дэвшүүлж чадвал ялалт
ирнэ. Тэг­вэл ард түмэн ч
та нарыг дэмжинэ. Ардын намынхан яаж байна. Сайд, дэд сайдуудыг томиллоо. Ичмээр
л томилгоонууд харагдлаа. Дэд сай­дууд нь л гэхэд баахан бизнес эрхлэгчид байлаа.
Олны ярьдгаар   мөнгөний
сайдууд гэдэг нь болол­той юм.  Гэхдээ нэг
сайн тал байна. Үе үеийн төлөөллийг
тэд оруулж чадаж байна. Эргэх холбоогоо тасалдаггүйгээ
харуулж байна. Түүнээс биш
сайд, дэд сайдуудын сонголтыг зөв
гэсэнгүй. Одоо Ард­чилсан
намынхан нэгдэж, эвтэй байж, дээр нь жижиг намуудтай эвсэж энэ сонгуульд орох цаг
нь болжээ. Тэгэхгүй бол Египетийн
Мубаракийн дэглэм л монгол ху­вилбараараа үргэлжилж
засаг барьсаар байх болно.

Ардын засаг хуралд­лаа гээд бөөн сүр дуу­лиан болцгоож байна. Ардын засаг анх удаа хуралдаж байгаа нь тэр юм байх. Сайд болсон нөхдүүдийн харц дээгүүр ч гэж жигтэйхэн. Аргагүй ч үгүй юм уу. Хувьсгалт гэдэг үгээсээ ичиж  хог дээр хаяхдаа “Ардын нам, ар­дын засаг мандтугай” хэ­мээн хашгиралдаж бай­сан тэдний хүсэл биелж байгаа юм хойно. Жан­жин Сүхбаатарын үүсгэн байгуулсан нам нь МАН. Түүнийг нь Хувьсгалт на­мын уугуул нэр гэж өөд уруугүй ярьж, түүх тайл­барласаар байж авцгаа­сан санагдана. Гэвч жан­жин Сүхбаатарын үед ардын засаг хуралдаж байгаагүй болов уу.  Хувьс­галт намыг төрийн толгойд байхад  ч ардын засаг хуралдаагүй болж таарлаа. Ер нь энэ намыг 90 жил төрийн толгойд зайдлахад ардын зас­гийн хурал болоогүй юм байна. Үүнийг С.Батбол­дын толгойлсон ардын засаг ойлгуулж өгөх шив дээ. 

Энэ нь ч дүүрсэн
хэ­рэг. Үнэхээр ардын засаг
юм болов уу гээд харсан чинь арзайсан олон оли­гархи л байх юм. Зарим нь тэрбумаар
үнэлэгдэх хөрөнгөтэй
гэж байгаа.  Түүнээсээ төрд
татаас өгье гэж гуйгаад ч
авдаг­гүй тухай баярхдаг эрх­мүүд тэнд захаасаа бий.  Гэвч тэд үлдсэн
цөөхөн сард юу хийж гийгүүлэх бол.

Чаддаг юм бол С.Бат­болдын хэдэн жил яриад эхлүүлээгүй боловсруулах үйлдвэрүүдээс ганцыг нь ч болов ашиглалтад оруулчих. Бүр байг гэхэд төмөр замаа ганц км ч болтугай урагш­луулчих. Харамсалтай нь тэдний царайнаас ингэж ажил­лах чадвар харагдахгүй байна. Сонгууль хүртэлх хэд­хэн сард сайдын дүрээр имиж хийж, ардын засгийн нэрээр амжилт олох бодол тээж яваа биз ээ.

Тэр нь анхны гэж нэрлээд байгаа ардын засгийн хур­лын өнгөнөөс илт байна. Тэдний ярьсан зүйлээс олиг­той юм алга. Шатахуун хийх том сав бэлтгэх тухай чу­халч­лан ярьцгаажээ. Нөөц бүр­дүүлж байгаа ухаан нь тэр.  Өсөөд дийлдэхээ байсан шата­хууны үнийг дарж авах арга юм байх. 20 гагнуурчин хоёрхон сарын дотор хийчих савыг яаж бэлтгэх тухай төр засгийн ажил болгон ярьж суудаг арилсан дотортой нөхдүүд юм. Ажил мэдэхгүй тэдэнд сав бэлтгэх гагнуурч­ны ажил томд тооцохгүй гээд ч яах билээ.  За тэгээд цааш нь хүн авч нохой шиншлээд байх юм ярьсангүй. Махны хангамжийг нэмэгдүүлэх нь энэ Засгийн газрын толгойны өвчин болсон бололтой. Ма­лаас их юмгүй Монголд  мах­ны үнийг тэнгэрт хадаачи­хаад хангамж ярьж байдаг лойчихсон засаг бол доо. Уг нь энэ улс оронд ард түмний төлөө хийх зүйл их байна. Даанч мах, шатахууны үнэ бууруулах, цалин тэтгэвэр нэмэх тухай шүүрч аваад ярьж байгаа нь ард түмэнд таалагдах гэснийх биз. Ин­гээд бодохоор ардын засаг “анхны” хурлаасаа эхлээд сонгуулийн кампанит ажил­даа шуурхайлан оржээ гэж дүгнэхээр байна. Тэгэхээр ардын засгаас ард түмэнд горьдох юм байна уу. Улиг болтол ярьдаг, хэзээ ч биел­дэггүй хэдэн мөрөөдлөөрөө ард түмнийг хуурсаар ирэх сонгуультай золгох нь ойл­гомжтой байна.

За энэ ч яахав. Ардын засгийн “анхны” хурал түү­хээр тоглочихлоо.  90 жил төр барьсан энэ дэглэм ард тү­мэн, улс орныг доройтуулсан хариуцлагаас ийм амархан мултарч болохгүй. Монгол­чууд ажилгүй, ядуу болсон нь МАН-ын Засгийн газартай л холбоотой. Монгол Улсын 100 жилийн ололт, амжилт бүхнийг өөрсдөдөө наачи­хаад энэ улсын муу муухай болгоныг бусад руу чихдэг нь тэдний зан. Гэвч Монголын ард түмний ажилгүйдэл, ядуу­рал, гуйланчлалыг бусад руу түлхэх эрх ардын засагт байх ёсгүй. Бүх хариуцлагыг энэ нам толгойгоороо хариуцах ёстой. Өнгөрсөн сонгуулиар эрх баригчдад олгогдсон бү­рэн эрхийн хугацаа дуусахад ердөө дөрөвхөн сар үлдчи­хээд байна. Тэгтэл ардын засгийн дөнгөж анхны хурлаа хийж байдаг, таарч дээ. Ийм засгийг юу хийнэ гэж, хэн итгэх билээ. Ард түмэн юу ч горь­доод нэмэргүй, ирэх сонгууль­тай залгах нь ээ.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Ардчилсан нам засгаас гарснаас болж өнгөрсөн хэд хоног улс төр бужигналаа. Үйл явдлууд
нь ч халуун болж өнгөрөв. Стандарт бус Засгийн газрыг Ардчилсан нам орхисноор Ардын нам дангаараа
эрх барих үү­рэг­тэй үлдлээ. Тиймээс шинэ сайдуудыг томилох оноо тэ­дэнд таарав. МАН-ынхны
хувьд аз завшаан болсон энэ үйл явдал парламентад суу­гаа нөхдүүдийнх нь толгойд сайд болох бодол эргэл­дүүлж, эрх ямбанд шунах хүслийг нь
дэврээгээд өгсөн юм. Магадгүй улаан батлах өвөртөлчихөөд албан газ­рын дарга даамлын суудлаас дээшээ дэвшиж яваа МАН-ын гишүүд ч битүүхэндээ сайдын суудал мөрөөдөж байсан биз. Удирдах зөвлөл нь шөнө дөл хүртэл хуралдаж засагт гадна, дотноос сайд тавих тухай ярилцаж байлаа.
Ин­гээд сайд нарыг тодруулсан МАН-ын бүлгийн хурал
юу болсон гэчихэв ээ.  Овжин нэг нь хамт яваа
нөхрөөсөө “Ми­ний нэрийг дэвшүүлээд өгөөч” гэж гуйсан гэнэ.  Элдэв бүлэглэл, фракцгүй зожиг зарим нь өөрөө өөрийнхөө нэрийг сайдад санал болгоод сууж байсан сонсдоно. Сай­дад горилсон
намын нөхдөө сайн, муугаар нь дуудаж, хорчин хоргүйгээр нь цол­лосон гэх. Ингэж мунгинаж байж сая нэг юм шинэ сай­дуудаа
тэд тодруулав.  Гэвч намдаа тоогдож чадаагүй гомдогсод, гологдогсдын гом­дол нэг хэсэгтээ тасарсангүй. “Дэмжих ёстой хүмүүсээс энэ
ч ирсэнгүй, тэр ч ирсэнгүй” гэх ярианууд МАН-ынхан дунд тэнэж байлаа. Сонголт
нэгэнт өнгөрсөн  учраас дотоодын хэрүүл тэгсгээд намжив бо­лолтой. 

Харин сайдын томил­гоо­ноос болж үүссэн бөөн мар­гааныг сөрөг хүчнийхэн гар­гав. Ардын намын сайдын сонгуулийг эсэргүүцсэн тул Ардчилсан намынхан зав­сарлага авлаа. Сайдад зүт­гүүлээд байгаа нөхдүүдээ  эргэж харахыг тэдэнд  са­нуулсан хэрэг. Засгийн газарт тавих парламентын
хяналтыг сайжруулахын тулд сөрөг хүчин хийх ёстой зүйлээ хийж байна гэж тухайн үед ойлго­сон. Тэгээд ч  Ардчилсан
нам сөрөг хүчин болмогцоо хуу­лийн дагуу явуулж байгаа анхны ажил нь энэ байсан
юм.  Одоогийн эрх баригчид анх удаа сөрөг хүчинтэй нүүр тулж, хүссэн бүхнээ гүйцэл­дүүлж болдоггүй юм байна гэдгийг ойлгох тохироо бүрд­лээ. Эрх
баригчдын буруу болгоны эсрэг зогсч чаддаг сөрөг хүчинтэй болсондоо  ард түмэн ч баярлан харж байлаа. Гэтэл МАН-ынхан сонин, телевизэд Ардчилсан
намын муу муухайг уудалж, муулах захиалга өгдөг юм байна.  Ингээд сөрөг хүчнийг хэвлэл мэдээллийн хэрэгс­лээр баруун солгойгүй бал­баж эхэллээ.

Сөрөг хүчнийхэн иймхэн зүйлд нугараад унахгүй байл­гүй. Ардчилсан нам гүрийх байх. Галын өөдөөс сөрөөд алхах хатуужил тэдэнд бий гэж харж байлаа. Сөрөг хү­чин байгаа юм чинь ядаж л чөлөөт цагаараа чуулгандаа суудаг гишүүнээс сайдын
ажлыг салгаж, дэд бүтцийн салбараа аварна.  “Хонгор”
сайдаар  сангийн авдраа мануулж, хордохгүй нь. Цэрэг мэдэхгүй хүнээр Монгол
Ул­саа батлан хамгаалуулахгүй юм байна гэж ард түмэн сэт­гэл өег найдаж байлаа.  Дээрээс нь
Ардын намынхан ийм найдваргүй, чадваргүй хүмүүсээр сайд хийлгэж, улс орныг балладаг олон жилийн зуршлыг нь одоо ил
гаргах  юм байна. Сөрөг хүчний ачаар эрх баригчдын булхайг олж харах нь гэж ард түмэн алга ташиж байсан юм.

Тэгсэн юу болов оо. Ард­чил­сан намынхны хашгирсан
шүлс нь хатаж амжаагүй бай­хад Ардын намтай эвлэрчих­лээ. Араас нь
аргадуулсан хүүхэд шиг хошуугаа унжуу­лан элдэв гомдол нэхэж бай­хыг нь яана. “Биднийг
хэв­лэлээр мууллаа. Та нарыг шүүмжилж болохгүй байсан
юм уу. Яагаад ингэж байгаа юм” гээд л ой гутам нялуун үг урсган, уньж туниж байх юм. Уг нь Ардчилсан нам сөрөг хүчин болсон нь сайн. Төр засаг сөрөг хүчинтэй болсонд  түмэн олон баярлаж,  итгэж байсан.
Даанч энэ итгэлийг  Ардчилсан нам дааж чад­сангүй. Хүнээс үг дуулж, зов­лон дааж сураагүй нялх нялзрай
болчихжээ. Нөгөө 20 настай АН-ын хажууд 90 нас­тай МАН өлгийтэй хүүхэд л гэсэн үг гээд байсан чинь яасан бэ. Улс төрийн эр зориг,
сөрөг хүчний зангаргаа харуулж чадсангүй шив дээ.

Хуучин цагт сөрөг хүчин ямар байсныг эргээд нэг са­ная. 1996-2000 оны парла­ментад сөрөг хүчин нь сөрөг хүчин шиг ажиллаж байлаа. Ерөнхийлөгч нь МАХН-аас гарсан Н.Багабанди байв.  Тухайн үед сөрөг хүчин эрх баригч намын хоёр дахь Зас­гийн газрыг унагаж хаячихаад яаж
байсныг нь санахад ба­хархмаар. Ардчилсан хол­боо эвсэл Да.Ганболдыгоо Ерөн­хий сайдад санал болгоод явуулна.  Түүнийг нь Н.Бага­банди
нь авч хэлэлцэхгүй буцаана. Ийм байдлаар Да.Ган­болдын нэрийг долоон удаа буцаачихаад
яхийтал зогсч байж. Эрх баригчид ардчиллын удирдагч С.Зори­гийгоо алуулчихаад,
“Засгийн газраа эмхэлмээр байна” гээд арга ядан уйлаад гуйхад нь ч сөрөг хүчин өрөвдөөгүй.  Н.Багабанди Ерөнхийлөгч “Нөхцөл байдал хэвээрээ” гээд хөдлөөгүй Да.Ганболдын нэрийг буцааж л байлаа. Бүр сүүлдээ ардчиллынхан Э.Бат-Үүлээ  нэр дэвшүүлээд ч сөрөг хүчнийг бараагүй юм даг. Ингээд бодохоор сөрөг хүчин гэж тэр үеийн МАХН үнэндээ бол Н.Энхбаярын нам байж дээ . Тэд улс төрийн тоглолтыг үнэн чадамгай уран гоё хийдэг байж. Тоглоо­мын
дүрэм нь ч хатуу байсан байна. Өрсөлдөгч нам минь удирдагчаа алдлаа гэж 
өрөв­дөн хайлж шалчиганаагүй,  “Хохь
нь” гээд сууж байсан байгаа юм. Энэ нь АН-ыг улс төрд улам хатууруулсан биз.

Тэр үетэй харьцуулахад
одоогийн МАН ч гэж дээ, чааваас. Хоёр намын салсан, нийлсэн улс төрийн үйл ажил­лагааг эр, эмийн явдал, ор хөнжлийн ажилтай
зүйр­лэж хэрэлдээд цээр хүрэм юм ярихаас
өөрөөр сэтгэж чада­хаа байж. Өнөө маргаашийн үүдэн хоймрын зайнд хараад харалган болж дээ.

Энэ бүхнээс харахад
нэг л зүйл тодорхой байна. Одоо­гийн төр засгийн
сөрөг хүчин нь сөрөг хүчин шиг биш, эрх баригч нь эрх баригч шиг биш болжээ. Ардчилсан нам
сөрөг хүчин бай эрх баригчдын ажилд санаа зовоод байх юм. “Засгийн ажлыг гацаахгүй гэсэндээ томилгоог чинь хурд­лууллаа” гэх мэтийн  бял­дууч үг унагаж,
тал засч сууна. Эцсийн эцэст эрх баригч МАН-ын ажил саадгүй явах, үгүй нь сөрөг хүчин та нарт ямар хамаа байна. Сөрөг хүчин шиг сөрөг хүчин байх үүргээ гүйцэтгэвэл барав биш үү. Тэгвэл
ард түмэн та нарыг дэмжинэ.

Эрх барьж байгаа намд ч ялгаа алга. Сөрөг хүчин сөрөг үйл ажиллагаа явуулахгүй гээд яах
юм. Өөр юу хийх ёстой гэж. Хамтарч байсан шигээ халуун дулаан үгс шиднэ гэж горьдоо юу. Ийм ойлгомжтой зүйлийг эвэртэй туулай үзсэнтэй адил
гайхаад байх шаардлагагүй.  Сөрөг хүчний явуулсан улс төрийн жирийн үйл ажиллагааны
төлөө хэвлэлээр гоншгонох хэрэг юу байна. Ингэвэл яаж засаг төрийг дангаараа ба­рьж чадах юм. Үг дааж, зов­лон
туулж үзээгүй ийм шалчиганасан нөхдүүд яаж улсыг удирдах вэ.  Улс
орныг залаад, ард түмнээ  аваад явах эр зориг, тэсвэр
тэвчээр Ардын намынхнаас хараг­дахгүй байна.
Улс төрд хатуу шийдэмгий нь хождог гэдгийг аль аль нь ухаарах цаг болжээ. 

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Монгол Улсын Ерөн­хий сайд асан
Дашийн Бямбасүрэнтэй ярилц­лаа.

-Монгол Улсын Ерөн­хийлөгч Цахиагийн
Элбэгдорж Үндэсний эрх чөлөөний хувьс­га­лын зуун жилийн ойн хүндэтгэлийн чуулганд
хэлсэн үгэндээ монгол үндэстнээ эх орондоо урьсан.  Монгол төрийн өндөр албыг үүрэлцэж явсан хүний
хувьд Ерөн­хийлөгчийн уриал­гыг хэрхэн хүлээж ав­сан бол оо. Яриагаа эндээс эхлэх
үү?

-Хүндэтгэлийн
чуул­ганд Ерөнхийлөгчийн хэл­сэн үгийг сонсоод на­дад нэг л зүйл бодогдож байлаа. Монголын тө­рийн тэргүүнүүд Их эзэн Чингэс хаанаасаа хойш ард түмэндээ хандаж ийм ухаалаг, гүн утга санааг агуулсан үг хэлсэн билүү. Улс орныхоо хувь заяа зам мөрийг харж, ард иргэдийнхээ ахуй
амьд­ралыг олон талаас нь эргэцүүлсэн
үнэхээр нэг монгол төрийн тэргүүн шиг, улс орны эзэн шиг үг хэлсэнд өвгөн би баяр­лаж сууна даа. Ерөнхий­лөгчийн хэлсэн үг
ганцхан надад баяр төрүүлээд зогсохгүй түмэн олонд их сайхан сэтгэгдэл үлдээ­лээ. Элэг нэгтнүүдээ эх орондоо дуудсан уриал­га
нь монголчуудын сэт­гэл зүрхийг
огшоолоо.

Бид чинь 1952 оноос “Дархан манай
хувьсгалт улс…” хэмээн төрийн дууллаа эхэлдэг байсан бол сүүлийн үед өөрчлөөд
“Дархан манай тусгаар улс Даяар Мон­голын ариун голомт…” хэмээн дуулж байгаа.
Монгол үндэстэн бүрэлдэн тогтож төрт улсаа бай­гуулсан гал голомт бол яах аргагүй
өнөөгийн Монгол Улс л даа. Дэл­хий дээр бид нэг их олуулаа биш. Арван сая орчим
гэж дуулддаг. Аль ч улс оронд аж төрж байгаа монгол үндэстэнд өөрийн эх оронд, өвөг
дээдсийнхээ нутагт ирж аж тө­рөхсөн гэх чинадын хүсэл байдаг нь мэдээж. Хуучин тогтолцооны
үед эх орондоо санасны зоргоор ирж чаддаггүй байсан болов уу. Өнөө­дөр монголчууд
маань ардчиллын ач буянаар дэлхий дахинд нэртэй нүүртэй явна. Тиймийн учир дэл­хийн
хаана ч аж төрж буй монгол үндэстэн олон Монгол Улс бол хүний эрх, эрх чөлөөг дээдэлдэг
ардчилсан улс гэдгийг сайн мэдэж байгаа. 
Монголд очоод өөрийнхөө хүч хөдөлмөр, оюун ухаанаар сайхан амьдрах боломжтой
гэдгийг мэднэ. Мөн Монголын газрын баялаг олон улсын анхаарлыг ихээхэн татаж байгааг
ч тэд судалж байгаа. Яг ийм торгон цагт Монгол Улсын Ерөнхийлөгч гүн утга бүхий
үг хэлж, монгол үндэстнээ эх орон­доо урьсан нь жинхэнэ цагаа олсон явдал боллоо.
Монголчууд бол хуваагдмал үндэстэн. Гэхдээ нэг айхтар үг бий. Могой гурав тасравч
гүрвэлийн дайтай, Монгол гурав тасравч гүрний дайтай гэж. Үнэхээр ч нутаг дэвсгэрийн
хувьд гурав хуваагдсан тал бий.

1993 оны арванхоёрдугаар сард намайг
Тайваньд очиход таван зуун арван найман монгол хүн байсан.

-Та тоог нь ямар сайн санаж байна аа?

-Тэд өвөг дээдсийнхээ өлгий нутагт
очиж бие амрахсан гэнэ. Туулынхаа уснаас нэг амсаж цай чанахсан хэмээн хүсч тэмүүлж
байгаа нь өөрийн эрхгүй мэдрэгд­сэн. Тэр цагаас хойш миний бие дэлхийн хаана ч аж
төрж байгаа монголчууд маань ус нутгаа гэсэн сэтгэлээ гээгээгүй юм байна гэдгийг
гүнзгий ойлгодог болсон. Түүнээс хойш хориод жил боллоо. Монгол орон ардчиллын замаар
тууштай яваад өдий зэрэгт хүрлээ. Ерөн­хийлөгчийн уриалга нэг талаас монгол үндэстнийхээ
хэл соёлыг бүрэн бүтэн авч үлдэхэд хэрэгтэй ч цаана нь олон утга агуулга байгаа.  Жишээлбэл, гадаадад байгаа мон­голчууд дэлхийн
өндөр техно­логийг эзэмшсэн байх нь мэдээж. Тэд эх орондоо ирж Монголоо гэсэн сэтгэл
зүрхтэй ажиллахад улс орон минь улам л хөгжиж таараа. 

-Улс орны цаашдын хөгжлийг та яаж харж байна. Хүн нэм­бэл
хүнс нэмэгдэнэ гэсэн үгийг Ерөнхийлөгч иш татсан байсан?

-Элэг нэгтэн олон маань эх орондоо
ирэхэд хүн бүр өөр соёлтой, өөр технологитой өөр ертөнцтэй ирэх нь мэдээж. Ингээд
улс оронд шийдэгдээгүй байгаа асуудлыг шийдчихэж болох юм. Оюуны чадавхи, дэлхийн
соёл гэж үнэт зүйл манайд шууд нэвтэрнэ шүү дээ. Хүмүүнлэг ёс, энэрэнгүй ёс талаасаа
чухал. Монголчууд маань хил хязгаараар хэдий өөр ч элгээрээ нэг шүү дээ. Ерөнхийлөг­чийн
эл уриалга нэг өдөр хэрэгжээд өнгөрөх биш. Магадгүй зуун жил үргэлжилж байж монголчууд
маань төв рүүгээ, голомт руугаа ирж хүчээ нэгтгэх болов уу. Мэдээж төвөгтэй асуудал
гарч таарна. Гол нь хоёр хөрштэйгээ найрамдалт харил­цаагаа эвдэхгүйгээр нөхцөл
байдлаа сайтар ойлгуулах. Мөн дотооддоо үндэснийхээ эрх ашгийг хамгаалах зохион
байгуулалтаа сайтар хийж байж асуудлыг шийд­вэрлэх байх аа. Дэлхийн монгол­чуудын
анхдугаар чуулга уулзалт 1993 онд болсон юм. Социалист тогтолцооны хуучинсаг сэтгэхүй­гээр
Хувьсгалт намынхан хандаж байсан. Хоёр хөрш ч сандралдаж л байсан. Харин өнөөдөр
улс үндэстнийхээ эрх ашгийн төлөө монгол хэл, соёл гэдэг дэлхийн хүн төрөлхтний
үнэт баялгийн нэгээхэн хэсэг юм гэдэг хандлагыг ойлгодог болж.

-Энэ дашрамд нэг зүйлийг асуумаар байна. Ерөнхий­лөгчийг
монгол үндэстэндээ хандаж уриалга гаргасны дараа Монгол Улсын гурав дахь Ерөнхийлөгч
Н.Энхбаяр “улс төрийн бодлогогүй ал­даатай үг хэллээ. Тэр олон хүн ирэхэд манайх
яаж хү­лээж авах юм. Хоёр хөршийн харилцаанд ч сайнаар нө­лөөлөхгүй” гэх утгатай
мэ­дэгдэл хийсэн байсан. Үүнд та ямар бодолтой байна вэ?

-Монголчууд эх орондоо ирэхэд аливаа
нэг улс оронд хохирол учруулалгүй, ямар нэгэн чирэгдэл бололгүйгээр ирчихэж чадна
байх аа. Зөвхөн хоёр хөршөөс монгол­чууд ирээд болчих юм биш. Дэлхийн өнцөг буланд
суугаа монгол үндэст­нүүд маань наашаагаа тэ­мүүлнэ шүү дээ. Эцэг өвгөдийнхөө нутагт
ирж хүч хөдөлмөрөө зориу­лан ажиллахыг тэд эрмэлзэж бай­гаа. Н.Энхбаяр дарга бол
монгол төрийг удирдаж явсан хүн. Аливаа зүйлд гоомой хандамгүй юм. Шууд­хан хэлэхэд,
монгол хүн, монгол төрийн тэргүүн монголчуудаа эх орондоо ирээч хэмээн уриалахад
улс төрийн алдаа гэж юу байхав. Харин түүнийг мушгин гуйвуулах гэж, улс төрийн алдаа
мэтээр бусдад ойлгуулах гэж байгаа нь өөрөө түүхэн том алдаа юм аа. 

-Монгол үндэстнээ эх орон­доо ирэхийг уриалсан төрийн тэргүүний
үгний тухайд ийм байж. Тантай нэгэнт уулз­саных өнөөгийн улс төрийн амьдрал болоод
эдийн зас­гийн тогтворгүй байдлын та­лаар асуух гэсэн юм. Өнөө­дөр Монголын эдийн
засаг маш хүнд байдалд орчихлоо. Долларын ханш галзууртлаа өсч, монгол төгрөг үнэгүйдэж
эхэлсэн. Үүнд нэртэй эдийн засагчийн хувьд, мөн Мон­голын төрийг хамгийн хүнд хэцүү
үед нуруундаа үүрч явсан хүний хувьд тайлбар өгөхгүй юу? 

-Долларын ханш хэрхэн өсч буйг өдөр
бүр, цаг минут тутамд харж сууна. Дэлхийн зах зээлд долларын ханш ч, нефтийн үнэ
ч тогтвортой л байна. Алт, зэсийн үнэ ч хэвийн байгаа. Гэтэл монгол төгрөгийн ханш
унаж цаас болж байгаа нь нэг л зүйлтэй холбоотой. Тэр нь бэлэн мөнгөний хавтгайр­сан
түгээлт. Өнгөрөгч сонгуулиар төрийн эрх барьж байсан МАХН иргэн бүрт нэг сая таван
зуун мянган төгрөг өгнө гэж амласан. Энэ бол арай хэтэрхий, бодит байдал дээр хэрэгжих
ямар ч бо­ломж­гүй амлалт байсан. Уг амлал­таа биелүүлэх гэж Ардын намын­хан улайран
зүтгэж байна. Хүн бүрт далан мянган төгрөг ч өгч үзлээ, хорин нэгэн мянгыг ч өгч
байна. Одоо бүр одонтой эхчүүдэд мөнгө өгнө ч гэх шиг. Ингэж бэлэн мөнгийг хавтгайруулсан
нь монгол төгрөгийг үнэгүйдэхэд хүргэж байгаа юм.

-Тэгэхээр бэлэн мөнгө та­раана гэдэг эрсдэлтэй байх нь
ээ?

-Тэгэлгүй яах вэ. Өнчин ядуу хүүхдүүд,
өвгөд хөшид юм уу хө­дөл­мөрийн чадваргүй хүмүүст мөнгө өгөх нэг хэрэг. Ажилтай
төрөлтэй боловсрол мэдлэгтэй, хөдөлмөрийн чадвартай хүмүүс нийгмийн олонх нь байдаг.
Тэдэнд бэлэн мөнгө тараах нь бүтээлч хөдөлмөрөөр аж төрөх сэтгэхүйг нь унтраагаад
хүний гар харах, цааш­лаад улс үндэстэн мөхөл рүүгээ явах үүд хаалга нээгдэхэд хүрнэ.
Ийм л хортой зүйл. Энэхүү хор уршгийг бид олон удаа амсаж байна даа. Хуучин хувьсгалт
нам одоогийн Ардын нам сонгууль дөхөх бүрт бэлэн мөнгө тараана, цалин хөлс, тэтгэвэр
тэтгэмжийг нэмнэ гэж хий хоосон амладаг. Түүнийг нь дагаад бараа бүтээг­дэхүүний
үнэ нэмэг­дэж, иргэдийн амьдрал улам до­ройт­дог. Ингээд үнэ хөөрөгдөж, худал амласан
мөнгөө төсөвт бүрдүүлэх ажил нь эхэлдэг дээ. Өнгөрөгч сонгуулиар бэлэн мөнгө­ний
амлалт үнэхээр хэрээс хэтэр­сэн. Үүний горыг одоо л амсаж байна. Ирэх сонгуулиар
бэлэн мөнгөний амлалт дахиад гарах юм бол ард иргэдийн амьдрал өнөөд­рийнхөөс улам
дордоно.

-Долларын ханш бүр гурван оронтой тоо руу орох боломж байгаа
болов уу?

-Дэлхийн зах зээлд долларыг евротой
харьцуулахад сүүлийн үед чангарч байгаа. Хятадын юань гэж айхтар хүчтэй валют гараад
ирлээ. Сүүлд гэхэд Лондонд юанийн арил­жааны төв нээгдэж байх жи­шээний. Юань, долларын
ханш сүүлийн үед тогтвортой байгаа. Долларт итгэх итгэл дэлхийн зах зээлд буурахгүй
байх шиг. Евротой харьцуулахад өсөөд байгаа. Энэ нь доллар байр сууриа хүчтэй хад­галах
боломжтой гэдгийг харуулж байгаа.

-Монгол төгрөгийн ханш ямар байх бол оо?

-Үүнийг төр л мэднэ шүү дээ. Өнөөдрийнх
шиг бэлэн мөнгө хавтгайруулж тараагаад байх юм бол мэдээж ханш нь унана. Эдийн засгийн
ямар ч сургуулийн оюутны сурах бичигт мөнгөний хэмжээ үйлдвэрлэсэн баялгийнхаа хэм­жээтэй
тэнцүү байна гээд заачих­сан байдаг биз дээ. Гэтэл манайх чинь үйлдвэрлэлээсээ хэд
дахин илүү мөнгөний нийлүүлэлт хийгээд байхаар ханш уналгүй яахав дээ.

-Монголбанк алдаатай бод­лого явуулаад байна  уу?

-2008 оноос хойш Монгол­банк­ны мөнгөний
бодлого, Их хурал, Засгийн газрын бодлого гурав зөрж эхэлсэн. Үндсэндээ мөнгөний
бод­лого гурван салаа болж эхэлсэн. Засгийн газар нь амлалтаа хэрэг­жүүлэх гэж мөнгө
тарааж эхэлсэн. Ямаанд ч хүртэл мөнгө өгч байсан шүү дээ. Их хурал нь бас өөр нэг
бодлого барьдаг. Монголбанк бод­логын хүүгээ нэмээд арилжааны банкуудаа улам багалзуурдаад,
боомилоод байдаг. Арилжааны банкууд нь зээл олгож чадахгүй Засгийн газрын бонд юм
уу, Мон­голбанкийг хараад байдаг. Энэ нь нэг талаас эдийн засгаа үхүүлж байна гэсэн
үг л дээ. Мөн Монголбанкны бодлогод шүүмж­лэлтэй хандах зүйл олон байна. Өнгөрсөн
жилүүдэд дэлхийн то­моохон орны банкууд бодлогын хүүгээ 00 хүртэл бууруулж  байхад манайх нэмэх замаар явсан. Энэ нь буруу
юм.

-Банк санхүүгийн тухайд товч­хондоо ийм байж. Улс төрийн
гол шуугиан Ард­чилсан нам засгаас гарсан явдал. Үүнийг та хэрхэн үзэж байгаа вэ?

-Ардчилсан нам хамтарсан Засгийн газраас
гардаг нь зөв. Харин ч оройтож гарлаа. Энэ оны төсөв батлагдахаас өмнө гарсан бол
амлалтынхаа хариуцлагыг Ардын нам ард түмнийхээ өмнө өөрөө хүлээх байсан. Тэгтэл
энэ оны төсвийг С.Баярцогт сайд өөрөө гардаж хийж өгөөд, Ардчил­сан нам түүнийг
нь хамтарч баталж өгөөд эдийн засгаа ч будлиулаад, ард иргэдээ ч сэтгэл санааг нь
үймүүлчихлээ. Үүнд би шүүмж­лэлтэй хандаж байгаа. Гэхдээ Ардчилсан намд гарахаас
өөр гарц байгаагүй. Харин хамтарсан Засгийн газраас Ардчилсан нам гарсны дараа улс
төрд их сонин үзэгдэл болж байна аа. Ардын нам 
Монголын төрийг албан тушаалын наймааны 
зоос шиг бодож байгаа нь харамсалтай. Монгол Улсын Ерөнийлөгч, Ардын намын
дарга Ерөнхий сайдыг хүлээж аваад хэд хэдэн зүйлийг онцгойлж хэлсэн. Тэргүүн шадар
сайдын алба хэрэг­гүй, хамтарсан засгийн үед бий болгосон улс төрийн албан ту­шаал.
Мөн Засгийн газрын танхи­мыг Их хурлын гишүүдээс сонгод­гоо болих хэрэгтэй. Их хурлаас
гадна байгаа ажлаа сайн мэддэг хүмүүсээр сайд нарыг томилъё гэсэн чиг үүрэг өгсөн.
Гэтэл Ардын намын дарга тэгэхээс тэгэх гэж байгаа юм шиг Их хурлын гишүү­дээ сайд
болгох гэж зүтгүүлж байдаг. Эндээс нэг л зүйл тодорхой харагдаж байгаа юм.

-Тэр нь юу бол?

-Өнөөгийн төр засгийг удирдаж байгаа
Ардын намын нөхөд тө­рийн­хөө эсрэг болчихож. Монгол төрдөө хандах хандлага нь буруу,
маш муухай болсон байна. Мон­голын төрийг албан тушаал, най­мааны хэрэгсэл болгож
байгаа нь даанч яав даа  гэмээр харагдах юм.
Ер нь ч тэгээд өөрийн гэх үзэл бодолгүй, албан тушаал, эд хөрөн­гийн төлөө зүтгэж
яваа Ардын намынхан, өнөөгийн засгийн удирд­лагууд албан тушаалаасаа эртхэн татгалзаж
дараагийн хү­мүүстээ өгвөл яасан юм гэж бодо­ход хүртэл хүргэж байна. Ардын намынхан
Их хуралд цөөнх болоод Засгийн газрыг сөрөг талаас нь хараад сууж байвал арай нэг
ухаан суух нь дээр юм уу даа.

-Ардын намынхныг бүхэлд нь дүгнэлээ. Ерөнхий сайд Сү.Батболдын
талаар тусад нь асууя. Засгийн газрын тэргүүнийг та ажлаа хэрхэн хийж байна хэмээн
дүгнэж байгаа вэ?

-Энэ хүн бизнесмэн талаасаа сайн бизнесмэн
байж болно. Гэтэл Ерөнхий сайд улс орныхоо ажлыг бүхэлд нь хамарч байдгийн хувьд
өөр. Засгийн газрын мөрийн хөтөл­бөрийн биелэлт ямар байгааг харахад сэтгэл зовох
зүйл их байх юм аа. Ядуурал гэхэд яаж нэмэгдэж байна вэ. Гурван жилийн өмнө 32 хувьтай
байсан бол өнөөдөр 39, 40 шахам хувь­тай болоод байна. Мөн инфляцийн удаа дараагийн
өсөлт байна. Эдийн засгийн хямрал хоёр дахь удаагаа хүчтэй давтагдах өнгө аяс мэдрэгдээд
ирлээ. Энэ бүгд Засгийн газрын тэргүүнтэй холбоотой. Сү.Батболдын хувьд өмнөх Ерөн­хий
сайд С.Баярын Засгийн газрыг шууд авч ка­бинетийнхэнтэй нь ажилласан. Цаанаас нь
захиа даалгавар өгдөг, ерөөс Ерөнхий сайдын ажлыг далд удирдлагын дагуу хийгээд
байна уу гэсэн хард­лагыг төрүүлэхээр байдаг. Өнгөр­сөн дөрвөн жилийг С.Баяртай,
С.Батболдтой бүхэлд нь базаад хэлэхэд бололцоогоо л их тааруу ашигласан даа гэхээр
байна.   

-Ядуурал жилээс жилд нэ­мэг­дээд байхад эдийн засаг өндөр
хувиар өссөн гээд бай­даг нь сонин санагддаг шүү?

-Манайхан юмыг хөөсрүүлнэ гэдгийг
сайн мэдэх байх. Ухаандаа, тогооны дундуур байгаа сүүг сам­рахаар тогооны амсраас
бараг дээш гартал хөөсөрдөг. Тун удалгүй өнөө хөөс нь буучихна. Монголын эдийн засаг
өнөөдөр яг л ийм тогоотой сүүний хөөс шиг байна. Бидний бүтээж байгаа  баялаг бол яг үнэндээ манай юм биш ээ. Хя­тадын
компаниуд орж ирээд нүүрс ухаад явж байна. Бид ухсан нүхийг нь хараад ажил хийлээ,
эдийн засаг өслөө гээд сууж байх уу. Хэцүү л байна даа.

Ярилцсан Н.ГАНТУЛГА