Физикч, химич Мария Кюри шинжлэх ухааны хөгжилд маш том хувь нэмэр
оруулсан эмэгтэй эрдэмтэн. Мария Кюри гэдэг нь түүний франц нэр. Харин Польшоор
Мария Сколодовская-Кюри. Тэрээр Нобелийн шагналыг хүртсэн анхны эмэгтэйчүүдийн нэг
төдийгүй, энэ нэр хүндтэй шагналыг хоёр удаа хүртсэн эрдэмтэн. Өнөөдрийг хүртэл
Нобелийн шагналыг хоёр удаа хүртсэн эрдэмтэн үгүй.
Мария Кюри багаасаа маш нямбай хүүхэд байсан гэдэг. Тэрээр хичээлээ
уйгагүй давтдаг, маш сайн сурдаг байжээ. Хэт мэрийж, өдөр шөнөгүй хичээлээ давтсанаас
ядаргаанд орж сургуулиа төгсөөд хэсэг амрахаас өөр аргагүй болсон гэдэг. Тэр үед
Польш нь Оросын эзэнт гүрний нэг хэсэг байсан бөгөөд их, дээд сургуульд элсүүлэх
эмэгтэйчүүдийн тоо хязгаартай байжээ. Тиймээс Мария “Нисдэг их сургууль” нэртэй
нууц сургуульд сурсан гэсэн мэдээлэл ч бий. Мария эгч Брониславатайгаа сургалтын
төлбөрөө хэрхэн олох талаар ярилцаад ээлжлэн ажил хийж, суралцахаар тохиролцжээ.
Ингээд хамгийн эхэнд Борнислава Парисийн анагаах ухааны их сургуульд суралцаж Мария
энэ хугацаанд гэрийн үйлчлүүлэгчээр ажиллаж сургалтын төлбөрийг нь олдог байжээ.
Эгч нь эмч болсны дараа Мария Сорбоны их сургуульд элсэн орсон. Парист дээврийн,
халаалтгүй өрөөнд идэх юмгүй шахуу амьдарч байхдаа бүх хүчээ дайчлан сурч шилдэг
оюутнаар шалгарсан байна. Физикч, математикч гэсэн хоёр дипломтой сургуулиа дүүргэсэн
түүний шаргуу, хөдөлмөрч зан нь багш нарын анхаарлыг татжээ. Тиймээс бие даасан
судалгаа хийх зөвшөөрөл авчээ.
Мария Кюри бол Сорбоны их сургуулийн анхны эмэгтэй багш.Тэрээр
1894 онд физикч Пьер Кюритэй найзындаа танилцжээ. Тэр үед Пьер Кюри Хотын захиргааны
дэргэдэх үйлдвэрлэлийн хими, физикийн сургуулийн лабораторийн эрхлэгчээр ажиллаж
байсан гэдэг. Тэдний танилцуулсан найз нь Марияг тус лабораторид ажилд оруулах бодолтой
байсан гэдэг. Пьер Кюри болор болон бодисын соронзон шинж чанарын талаар судалгааны
ажилдаа бүх л хүчээ дайчлан ажиллаж байсан үе. Харин Мария гангийн соронзон бус
байдлыг судалж байжээ. Танилцсанаасаа хойш нэг жилийн дараа Мария, Пьер Кюри хоёр
гэр бүл болсон юм.
Мария Кюри, Пьер Кюри нар лабораторидоо ажиллаж байгаа нь
Залуухан эрдэмтэн бүсгүй анхныхаа хүүхдийг төрүүлчихээд цацраг идэвхтэй
туяагаар докторын зэрэг хамгаалахаар судалгааны ажлаа хийжээ. Дэлхийн I дайн эхлэхийн
өмнөхөн Парис хотноо Радиевийн цацраг туяа судлалын хүрээлэн байгуулагдаж Марияг
тасгийн эрхлэгчээр томилжээ. Дайны үед эрдэмтэн бүсгүй туяаг хэрхэн эмчилгээнд хэрэглэх
талаар эмч нарт тусгай хичээл заасан байна. Францын физикч Антуан Анри Беккерел
тухайн үед энэ чиглэлээр дагнан ажилладаг байсан цөөхөн эрдэмтдийн нэг байсан бөгөөд
халалтын хэмээс үл хамааран уран нь цацраг туяа ялгаруулдаг гэдгийг тогтоочихсон
байжээ. Түүнээс гадна уран рентгений туяатай нэлээд төстэй гэдгийг ч Антуан Анри
Беккерел судалгаагаараа баталчихсан байсан үе.
Мария Кюри нөхөртөө янз бүрийн газраас олборлон гаргаж авсан ураны
нийлмэлүүдийг харьцуулахыг санал болгосон. Тэдэнд ажлаа хийх тохиромжтой өрөө байгаагүй
тул хүрээлэнгийнхээ хашааг лаборатори болгон ашиглаж тэндээ найман тонн уранинит
боловсруулан гаргаж авсан байна. Судалгааны ажлын явцад уранинит нь цацраг туяа
ялгаруулдаг бас нэгэн элемент агуулдаг болохыг олж тогтоосон юм. Түүнийгээ ради
хэмээн нэрлэсэн бөгөөд шинэ элементийг нээсэн түүхтэй. 1898 онд Мария, Пьер Кюри
нар хоёр дахь элементээ нээгээд Мариягийн төрсөн нутаг болох Польшийг үргэлж санан
дурсаж байдгаа илэрхийлэн полони хэмээн нэрлэжээ.
Цацраг идэвхт туяаг нээсний дараа патент авах шаардлагатай болсон.
Гэвч нээлтийг нь хүн төрөлхтний эрх ашгийн төлөө ашиглуулах зорилгоор патентлуулаагүй
гэдэг. Мария Кюри, Пьер Кюри, Анри Беккерел нар 1903 онд Нобелийн физикийн шагналыг
хүн төрөлхтний түүхэнд цацрагийн талаар хийсэн судалгаа, нээлтээрээ авсан юм. Тэд
судалгаа хийдэг лаборатори нь шаардлагатай бүх тоног төхөөрөмжтэй болох боломж бүрдлээ
хэмээн баярлаж байсан гэдэг. Байнга цацраг туяатай ажилласнаас Мария, Пьер хоёрын
гар нь шархалсан байжээ. Гэвч үүнээс үүдэн цацраг туяаг анагаах ухаанд ашиглаж болох
юм байна гэсэн санаа анх төрсөн аж. Пьер Кюри Нобелийн шагналыг гардуулах ёслол
дээр хэлсэн үгэндээ энэ тухайгаа дурдсан байдаг.
Гэр бүлийн хоёр шинжлэх ухааны хөгжилд асар их хувь нэмэр оруулсан
гавьяатай эрдэмтэд. Харамсалтай нь 1906 онд Пьер Кюри зам гарч яваад сүйх тэргэнд
дайруулсны улмаас хорвоогийн мөнх бусыг үзүүлжээ. Мария Кюри нөхрийгөө нас барсны
дараа судалгааныхаа ажлыг үргэлжлүүлсэн. Парисын их сургуульд тэнхимийн орлогч эрхлэгчийн
ажилд томилогдож ажилдаа бүх л цаг заваа зориулжээ. Тэрээр 1910 онд Антуан Анри
Беккерелтэй хамтран ямар нэгэн хольцгүй цэвэр ради гарган авч үүнийхээ төлөө Нобелийн
шагналыг хоёр дахь удаагаа хүртэж түүхэнд бас нэгэн шинэ амжилт тогтоосон юм. 12
жил тууштай судалгаа хийсний үр дүнд ради нь биеэ даасан химийн элемент гэдгийг
ийнхүү баталжээ.
Нэлээд хэдэн эрдэмтдийн шаардлага шахалтаар 1910 онд Мария Кюриг
Францын Шинжлэх ухааны академийн гишүүнд дэвшүүлсэн түүхтэй. Өмнө нь нэг ч удаа
эмэгтэй хүнийг уг байгууллагад элсч байгаагүй тул зарим эрдэмтэд эрс эсэргүүцсэн
байна. Эмэгтэй хүнийг гишүүнээр элсүүлэх асуудлаар Францын Шинжлэх ухааны академийн
гишүүд хэдэн сар маргалдсан гэдэг. Эцэст нь санал хураахад ердөө нэг хүний санал
дутсанаас гишүүн болоогүй. Шинжлэх ухаанд амьдралаа зориулсан Мария хоёр удаагийн
Нобелийн шагналынхаа мөнгийг цэргийн эмнэлэгт тэр дундаа радиолог буюу рентгений
тоног төхөөрөмж авахад зориулсан юм. 1929 онд Мария хоёр дахь удаагаа АНУ-д очихдоо
хоёр грамм радиг хандиваар авч түүнийгээ Варшав хотын нэгэн эмнэлэгт хийсэн эмчилгээний
туршилтад зориулжээ. Нобелийн шагналтан маань өөрийн эх орон болох Польшид байнга
очдог байсан. Польшийн эрдэмтэн, судлаачдад зөвлөгөө өгч, лекц хүртэл уншдаг байжээ.
Мария, Пьер Кюри нарын нээлтийн ачаар өнөөдөр цацраг туяаг маш олон
салбарт ашиглаж байгаа. Тэдний хийсэн нээлт түүхэнд тэмдэглэгдэн үлдсэн юм. Мария
Кюри амьдралынхаа сүүлчийн жилүүдэд Радиевийн дээд сургуульд багшлахдаа радиолог
буюу рентгенийг анагаах ухаанд хэрхэн хэрэглэх талаар хичээл зааж, энэ чиглэлээр
сурч байгаа оюутнуудад зөвлөгөө өгдөг байжээ. Үүний хажуугаар нөхрийнхөө намтрын
номыг бичиж хэвлүүлж амжсан юм.
Нобелийн шагналтан эрдэмтэн Мария Кюри 1934 онд хорвоогийн мөнх бусыг
үзүүлсэн. Туяаны архаг өвчний улмаас бие нь муудаж сувиллын газар эмчлүүлж байгаад
таалал төгссөн. Түүнийг Парис хотноо нөхрийг нь нутаглуулсан газар оршуулсан юм.
Нобелийн шагналтан хоёр эрдэмтдийн шарилыг 1995 онд Францын Ерөнхийлөгч
Франсуа Миттераны зөвшөөрлөөр Парисаас Польшид шилжүүлсэн. Шарилыг шилжүүлэхэд тухайн
үеийн Польшийн Ерөнхийлөгч Лех Валенса чухал үүрэг гүйцэтгэсэн гэдэг.
Кюригийн хүүхдүүд эцэг эхийнхээ адил эрдэмтэн судлаачид болжээ. Охин
Ирен Жолио-Кюри нь ээж шигээ Сорбоны их сургуулийг дүүргэж, Нобелийн химийн шагнал
хүртсэн. Харин отгон охин Ева Кюри нь төгөлдөр хуурч, зохиолч, сэтгүүлч, шүүмжлэгч.
Тэрээр ээжийнхээ тухай дурдатгалын ном бичиж энэ бүтээлээрээ Америкийн үндэсний
утга зохиолын шагналыг хүртсэн юм.
Ийнхүү Кюригийнхэн гэр бүлээрээ дэлхийн шинжлэх ухааны түүхэнд нэрээ
мөнхлөн үлдээсэн айл. Мария Кюри шиг хоёр удаа, хоёр өөр салбарт Нобелийн шагнал
авсан эмэгтэй эрдэмтэн байхгүй билээ.
Парисын
их сургуульд тэнхимийн орлогч эрхлэгчийн ажилд томилогдож ажилдаа бүх л цаг заваа
зориулжээ. Тэрээр 1910 онд Антуан Анри Беккерелтэй хамтран ямар нэгэн хольцгүй цэвэр
ради гарган авч үүнийхээ төлөө Нобелийн шагналыг хоёр дахь удаагаа хүртэж түүхэнд
бас нэгэн шинэ амжилт тогтоосон юм.
Ю.ДЭЛГЭРМАА