Дэлхий дээр
7000 орчим хэл байдаг бөгөөд он цаг өнгөрөх бүрийд устаж үгүй болсоор байгаа гэдэг.
500 жилийн өмнө гэхэд одоогийнхоос хоёр дахин олон тооны хэл байжээ. Кенид дэгэрэ,
Солонгост чэжү, Хятадад манж хэл устаж алга болсон шиг дэлхийн энд тэндгүй бага
сагаар хүн төрөлхтний түүхэнд харилцаа холбооны үндэс болж ирсэн хэл устсаар. Дараагийн
зуунд одоогийн хэлнүүдийн 80-90 орчим хувь нь устаж үгүй болно гэсэн тооцоо байдаг
юм билээ. Тэгэхээр бид эх сайхан хэлээ аврах ёстой, авч үлдэх ёстой. Ер нь аливаа
хэлний ашиглагдахаа больж, устаж үгүй болохын цондон нь цөөхөн хүн энэ хэлээр ярьдаг
байх явдал гэсэн эхний ойлголт бий. Тэр утгаар нь үзвэл Монгол Улсын гурван сая
гаруй иргэн, монгол угсаатай 20 орчим сая хүн байдаг (тэдний цөөхөн нь монгол хэлээр
ярьдаг/) гэхээр монгол хэлээ бид хайрлаж, хамгаалах нь зүйн хэрэг. Гэхдээ сүүлийн
үед “Будаач будаач гэхээр сахлаа будав” гэдэг шиг хэл, соёлоо авч үлдэнэ гээд утга
учиргүй аашлагсад олон боллоо. Монгол хэлээ аварна, авч үлдэнэ гэхээр хэзээ ч хэрэглэж
байсан нь үл мэдэгдэх үг гаргаж ирэх, шинээр үг бүтээж, бас олон улсын түвшинд нэгэнт
тогтсон үгийг хатуугаар махчлан орчуулах хэрэг биш юм аа. Ер нь аливаа хэлэнд харь
хэлнээс үг орж ирэх, бусад хэлэнд нэвчин хэрэглэгдэх явдал байж л байдаг. Үүнийг
тухайн хэлний тодорхой хувиас дээшээ гарахгүй байх дээр хэл шинжээчид анхаарч байдаг
болохоос бүх хэлийг хатуу загварт хийж махчлан хөрвүүлэхийг зөвшөөрдөггүй. Бас аливаа
хэл он цагийн элээнд шинээр үгсийн сангаа баяжуулж, бас огт хэрэглэгдэж ашиглагдахаа
байсан үгийг ч далай түрлэгээрээ хог хаягдлаа түлхэж гаргадаг шиг цэвэрлэсээр байдаг.
Аль болох ашиглаж
ирсэн үг хэллэгээ бид сэргээх ёстой. Гэхдээ ойрхон энүүхэнд байгаагаа. Түүнээс хэдэн
зууны өмнөх үг хэллэгийг эргүүлэн авчирч, гадаад хэл сурах гэж байгаа мэт хэл амаа
орооцолдуулах нь дэндүү утгагүй санагдана. 2003 оны тавдугаар сард УИХ-аас баталсан
“Төрийн албан ёсны хэлний тухай” хуулийн 6 дугаар зүйлд заасны дагуу Монгол Улсын
Засгийн газар 2004 оны 67 дугаар тогтоолоороо Төрийн хэлний зөвлөлийн бүрэлдэхүүн
дүрмийг баталсан билээ. Энэ зөвлөл маань “Төрийн албан ёсны хэлний тухай” хуулийг
хэрэгжүүлэх зэрэг хэд хэдэн чиглэлд ажилладаг. Энэ зөвлөлөөс гаргасан үгийн жагсаалтыг
харсан хүмүүс “Бид чинь ямар хэлээр яриад байсан юм бэ дээ” хэмээн өөрсдийгөө хачирхаж
байсан бол зарим нь “Тэр зөвлөлийн гишүүдийг өөрсдийг нь энэ хэлээр яриулахсан”
гэж байсан билээ. Уг жагсаалт дунд хачирхмаар хөрвүүлэг ч хэд хэд харагдаж байсан
бас яах аргагүй ингэж хэвших нь зөв шүү гэсэн ухаарал ч ойлгогдож байсан. Мэдээж,
“Ёс ёмбогор, төр төмбөгөр” хойно нэгэнт дагаж мөрдөх ёстой бол мөрдөж л таарна.
Гэхдээ сайн дурын уран сайханчдын юм уу, эсвэл хэт гэгээрсэн мэргэдийн ч юм уу дуун
хөрвүүлгүүд монгол хэлээ аврах биш алах вий гэсэн айдсыг эрхгүй төрүүлэх боллоо.
Монгол хэлээ аварч байна гээд элдэв шинэ хэллэг гаргах нь эргээд хэн ч ярихгүй тэр
хэлийг бий болгож, харин тухайн хэлээр хүн ярихаа байвал устаж үгүй болдог гэдгийг
бид мэднэ.
Твиттерт
@Save_Mongolian нэрээр жиргэдэг нэгэн жиргээч бий. Монгол хэлээ аваръя гэсэн дэврүүн
бодлоор цаг нар, хөдөлмөр хөлсөө урсгаж буйд нь талархахаас аргагүй. Гэхдээ тэнд
бичсэнээр ярина гэвэл нэгнээ ойлгох хүмүүс цөөхөн болчихмоор харагдах юм. Тэнд байгаа
“монгол хэл”-нээс хамтдаа сонирхоцгооё л доо. Тэнд магнитфон-дуутуур, исламизм-номгороо,
компрессор-шахар, калори хэмжигч-илчгэнүүр, монополь-тонжбор, леопорд-чирвэс, спортын
мастер-эрмэгч, такс-сүй, поло-бөмбөө, кет-сэмбэс, сенат-хуувь, деталь-сажиг, скоч-наалтууз,
резин-бохиг, алгебрь-тэнгэцээ, академи-төгсөлдөр, автобус-нийтрэг, жаз /хөгжим/-садраа,
телевизор-алсраа хэмээжээ. Бас медаль-зүүвэр, лобби-нөлтүүлэг, анатоми-биелэг, дизель-шур,
люкс-хээмсэг, романтик-амармаг гэхчлэн үргэлжилнэ. Тэгэхээр “Би дуутууруур номгороон
сургааль сонслоо” гэх нь ээ дээ. Мөн “Хэрэв чи тэнгэцээдээ сайн байсан бол төгсөлдөрт
ажиллах байсан юм. Сэмбэс өмсөөд сэмбэлзээд гүйгээд байсан болохоороо нийтрэгт сууж,
алсраа харж, садраа сонсохоос өөр ажилгүй сууж байна. Одоо яахав, жаахан хөлсөө
гаргаж хөдөлмөрлөөд эрмэгч болохоо бод доо. Ингээд хүүгээ хангинаж байгаа ээжийн
яриаг бидний хэд маань ойлгох бол доо.
Бас “Хуувьд
нөлтүүлэг хийж хууль батлуулж болдог ч олимпод нөлтүүлэг үзүүлж алтан зүүвэр авах
боломжгүй”, “Хээмсэг өрөөнд амармагчилж суугаа залуу хос хүний биеийн биелэг судалж
байгаа анагаахын оюутан мэт нэгнээ ширтэнэ” гэж өгүүлбэр зохиож болох юм.
Монгол хэлээ
аврах сайхан сэтгэлтнүүдийн орчуулгаар бол фашист-бүүрлэгч, хоккей-мөсний бэрээ,
монополь-тонжбор, ламбада-шавхраа, гимнастик-дэвэг, комикс-шогзор хэмээн буужээ.
Фашизм, фашист гэсэн үгийг орчуулсан орчуулаагүй дэлхий даяар тухайн он цаг, туулж
өнгөрүүлсэн үүх түүхээр нь дэлхий мэднэ. Монополь ч ялгаагүй. Үүнийг хэрэглэвэл
бид “Монополийн эсрэг хууль”-аа “Тонжборын эсрэг хууль” болгох нь ээ дээ. Мэдээж,
харь үгийг аль болох өөрийн хэлэндээ оруулахгүй байх нь чухал. Гэхдээ утга, учиргүй
өөриймчлөх нь ойлгомжгүй юм. Ядаж тэрхүү орчуулга утга нь буудаг, буусан хэрээрээ
хүмүүсийн хэрэглээнд орж ирдэг байх ёстой. Тонжбор гэдэг нь яг ямар утгатай юм,
хэдийгээс хэрэглэгдэж байгаад хэдий үеэс хэрэглээнээс гарсныг оруулж ирж байгаа
юм бол. Хэзээ ч хэрэглэгдэхгүй, санаанд буухгүй ийм үгээр хүмүүс ярихгүй. Яригдахгүй
байгаа хэл гэдэг амархан устаж үгүй болдог. Япон хэлэнд харь хэлнээс орж ирсэн олон
үг байдаг. Барууныханд нээлттэй болсноор япончуудын уламжлалд байгаагүй халбага,
сэрээ, хоолны хутга хэрэглээнд орж ирэхэд англи хэлний spoon, fork, knife гэсэн
үгийг тэр хэвээр нь авчээ. Ингэхдээ гадаад үгийг бичихэд ашигладаг катагана үсгээрээ
тэмдэглэсэн байдаг. Үнэндээ сэрээ, хутгыг өөрсдийнхөө ахуйд байх ижил төрлийн эд
хэрэгслийн нэртэй өөриймшүүлж буулгаж болох л байсан биз. Гэхдээ тэд ингээгүй. Гадаад
үгээ тэр чигээр нь авчихсан л явна.
Хэл зүйн талаас
нь, үгийн язгуур, цаашлаад утга зүйн талаас нь гээд тал бүрээс нь бодож тунгааж
байж үгийг хөрвүүлдэг байх. Гэтэл энд автобусыг нийтрэг гэж байгаа нь нийтийн тээвэр,
тэрэг гэсэн үгнээс гаргаад авчихсан бололтой. Бас деталь гэдгийг жижиг сажиг гэдгийн
сажгийг нь авчихсан юм уу гэмээр. Бас бэйкэри буюу нарийн боовны газрыг бүгнүүр,
цагаан хоолтныг даяанч, бодибилдинг-бялдаржуулал, жип-бартааны тэрэг, шалаанк-өлөнгө
гэхчлэн буулгасныг харвал хэвшээд явчихсан нарийн боовны газрыг бүгнүүр гэх ямар
шаардлага байна, шалаанк буюу усны хоолойг өлөнгө гэж дуудах хэрэг байна уу гэж
бодогдмоор. Монгол хэлээ аврах нь зөв өө. Гэхдээ энэ мэтээр аварч-алахын оронд зүй
зохистой хэрэглэж, өөрчлөл хувьслыг шингээж, уламжлалаа авч үлдээж аврах ёстой.
Монгол хэлээ аварцгаая.