Монгол элэгний С вирусийг устгасан дэлхийн жишиг улс байх боломжтой гэв

Монгол Улс элэгний ви­русийг устгаж чадсан гэдгээрээ ирээдүйддэлхийдүлгэр жишээ болох боломжтой гэнэ. Эрүүл мэнд, спортын яаманд өчигдөр болсон “Эрүүл элэг” хөтөлбөрийн нээлтэд оролцсон хүндэт зочдын амнаас ийм утгатай үг нэг бус уналаа.Дэлхийн элэгний эмч нарын холбооны ерөнхийлөгч Чарлз Гор “Энэ удаа биМон­голын болон дэлхийнөвчтэй хүмүүсийн өмнөөс та бүхнээс тусламж хүсэхээр ирсэн юм” гэлээ. Хэдийгээрвируст гепатитийн өвчлөл өндөр байгаа ч элэгний өвчтэй хүмүүс хүртэх ёстой анхаарал халамжийг хүртэж чадаагүй.ДОХ, сүрьеэгээс илүү олон хүн элэгний өвч­нөөр нас барж байгаа ч эдгээрт зарцуулдагтайадил хэмжээний хөрөнгийг элэгний өвчлөлд зарцуулж чадаагүй л байна. Өнгөрсөн жил ДЭМБ-ын нэгдсэн чуулганаас 2030 он гэхэд дэлхий дээр гепатитВ, С-г таслан зогсоохзорилт тавьсан юм.Бүсийн хүрээний олон зөвлөлдөххуралд би оролцсон. Ихэнх улсууд вирустгепатитийг таслан зогсоох боломжгүй, хэцүү асуудал гэж үзэж байна. Нэг ч гэсэн орон энэ өвчнийг таслан зогсоож чадна гэдгийг харуулах хэрэгтэй. Хөрөнгө хүч гаргаад, хүсэл зорилгоо нэгтгэж, шинжлэх ухааны үндэстэй ажиллах улс орон хэрэгтэй байна.Энэ улсМонгол байна гэдэгт итгэж байна. Монгол Улсын хувьд элэгний өвчлөлийн ачаалал өндөртэй, шинэ үр дүнтэй эмүүдийг богино хугацаанд бүртгэсэн, үндэсний хөтөлбөр баталсан. Би бусад улс ор­нуудад “Монгол үүнийг хийж чадаж байхад та нар яагаад чаддаггүй юм бэ” гэж хэлэхийг хүсч байна. Маш том зорилготой байгаарай. Илүү их хүчин зүтгэл гаргана гэж найдаж байна” гэж Чарз Гор хэлсэн юм.

ДЭМБ-ын суурин төлөө­лөгч Су Нюунт-У ч бас Мон­голыг магтлаа. “Өнгөрсөн долоо хоногт Монгол Ул­сын Ерөнхийлөгчийн дэмж­лэгтэйгээр, Эрүүл мэнд спор­тын яамны манлайлал,бүх л эрүүл мэндийн салбарынхныоролцоотойгооргепатиттай тэмцэх үндэсний хөтөлбөрөө гаргаж байгааг онцлон тэм­­дэглэе” гэлээ. Ингэж хамтран ажилласнаар өвчнийг эмчлэх санхүүгийн боломжгүй, орлого доо­гуур хүмүүст ч туслах боломжтой болно гэж тэр хэлсэн юм. Тэд ЭМСЯ болон Нийгмийн даатгалынхантай энэ хөтөлбөрийг хэрхэн сан­хүүжүүлэх талаар ярилцсан гэнэ. ДЭМБ-ын зөвлөх Ник Уолш энэ талын санхүүгийн асуудлаа хэрхэн шийдэх талаар монголчуудад зөв­лөхөөр иржээ. ДЭМБ энэ чиглэлээрсанхүүгийн болон техникийн дэмжлэг үзүүлэх бололтой.“Египет, Гүржийн жишээг ярьдаг ч Монгол бол анхны үндэсний цогц хөтөлбөрийг гаргаж тавьсан улс юм” гэж суурин төлөөлөгч онцоллоо.

Ерөнхийлөгчийн тамгын газрын дарга П.Цагаан Ерөн­хийлөгч энэ асуудалд анхаарал хандуулж, үе үеийн Эрүүл мэндийн сайд нар, “Оном” сангийнхан, академич П.Нямдаваа болон эрдэмтэн судлаачидтай уулзаж ярилцсан гэлээ. П.Цагаан “Бид улсаараа нэг баг байж чадвал амжилтад хүрнэ” гэж хэлэв.Эрүүл мэнд спортын сайд Г.Шийлэгдамба “Манай улсын хувьд эрэгтэйчүүдийн дундах элэгний хорт хавдрын өвчлөл дэлхийн дундаж түвшнээс зургаа дахин, эмэгтэйчүүдийн дундах элэгний хорт хавдрын өвчлөл 13 дахин их байгаа” гэв.

Манай улс 1991 оноос гепатитийн В вируст халд­варын эсрэг вакциныг нэвт­рүүлснээр өвчлөлийн түвшин тогтвортой буурч байна. Элэгний хорт хавдар 45 ба түүнээс дээш насанд илүүтэй оношлогддог хэмээн үзвэл 1991 оноос вакцинд хам­рагдсан хүн ам 45 нас хүрэх үед буюу 22 жилийн дараагаас уг аюулт өвчнөөр өвчлөгсдийн тоо эрс буурч эхэлнэ гэж сайд тооцоолов. Хамгийн сүү­лийн үеийнүр дүнтэй эм гэгдэж буй“Совалди” болон “Харвони”-гМонгол улсын эмийн бүртгэлд бүртгэсэн. АНУ-ын Гилейд компанийн “Хүртээмж” хөтөлбөрийн хү­рээнд дэлхийн зах зээлийн үнээс нэн хөнгөлөлттэйгээр авахаар болсонэдгээр эмүүд энэ ондоо багтан нийлүүлэгдэх гэнэ.

-С вирус зөвхөн элгийг гэмтээдэггүй бусад эрхтэнд ч нөлөөлдөг-

Элэгний В, Д, С вирусийн халдвартай хүмүүсийн оношилгоо, эмчилгээний тухай нээлттэй лекц, уулзалт баасан гаригийн орой Тусгаар тогтнолын ордны хурлын танхимд болсон юм. Лекцэд ирсэн хүмүүс маш анхааралтай сонсч, утсаараа бичлэг хийж, асуулт асууж байв. Монгол Улс элэгний хавдрын нас баралтаар дэлхийд тэргүүлдэг төдийгүй энэ үзүүлэлт нь дэлхийн дунджаас найм дахин их байгаагсудлаачид хэлж буй. Тийм ч учраас олон хүний хувьд энэ сэдэв амин чухалбайлаа. Элэгний хавдрын 75 хувь нь архаг В, С, Д вирусийн халдвараас үүдэлтэй гэж үздэг.Түүнчлэн энэ төрлийн хавдрын25 хувь нь архаг архидалтаас шалтгаалдаг гэнэ. Элэгний В вирусийн эсрэг вакцинаар өөрийгөө хамгаалах боломжтой. ХаринС вирусийн эсрэг вакцин байдаггүй. Элэгний В, С, Д вирустэй эсэхээ эрт оношлуулж, халдвартай гарвал эмчийн хяналтад орж, элэгний хатуурал, хавдраас өөрийгөө болон гэр бүлээ хамгаалаарай гэж мэргэжилтнүүд онцолсон.

Германы ЭСЭН их сур­гуулийн профессор Кристоф Йохум элэгний С вирусийн тухай ярилаа. С вирусийн халдварын үед ихэнх хүнд тодорхой шинж тэмдэг илэрдэггүй. Өвчин архагшсан үед ядарч, дотор муухайран, ажлын чадамж буурдаг байна. Өвчинхүндэрсэн тохиолдолд элэгний үйл ажиллагааны дутагдлаас үүдэн венийн даралт ихсэх, арьс шарлах, ходооны замаас цус алдах гэх мэт шинж тэмдэг илэрнэ. Түүнчлэнэлэг нь усжиж, гэдэс томорсон байдаг. Өвчний сүүлийн шат нь элэгний хавдар юм. С вирусийн халдвар зөвхөн элгийг гэм­тээдэггүйбусад эрхтэнд ч нөлөөлдөг. Дотоод шүүрэл, сэтгэц, арьсны асуудал үүсгэдэг. С вирус биеийг тэр чигээр нь өвчлүүлдэг, элэгний дутмагшил, хавдарт хүргэдэг гэдгийг илтгэгч онцолсон.Дашрамд дурдахадВ вирусийн үед чхэвлийгээр өвдөх, арьс болон нүдний цагаан шарлахшинж илэрдэг. Ийм шинж илрэх үедаль хэдийнэ оройтсон байдаг аж.

С ВИРУСИЙН ХАЛДВАР ЯАЖ ТАРДАГ ВЭ?

“С вирус зөвхөн цусаар тардаг” гэж Кристоф Йохум хэлсэн. Түүнээс биш С ви­рус халдвартай хүнтэй гар барихад, хоол идэж байгаа халбагаар дамжихгүй гэсэн л дээ. Харин халдвартай хүний цус хүрсэн багажийг дамжуулж хэрэглэхэд халдвар авах эрсдэлтэй гэнэ. “С вирус бэлгийн замаар халдварлах тохиолдол маш бага” гэсэн нь содон сонсогдов. Учир нь ма­най эмч нар С вирус бэлгийн замаар дамждаг гэдэг. Гэсэн ч эр хүн ижил хүйстэнтэйгээбэлгийн харьцаанд орох үед халдвар авах магадлал бий гэж тэр тайлбарласан. Европт мансууруулах бодис судсаар тарьж хэрэглэгчид зүү тариураа дамжуулж хэрэглэснээр халдвар авах хувь өндөр байдаг.Түүнчлэн сайтар ариутгаагүй мэс заслын багаж, шивээс хийлгэх, гоо сайхны мэс засалд орохдоо халдвар авч болох юм. Эхээс хүүхдэд халдвар дамжих, бэлгийн хавьтлаар С вирусдамжих магадлал 5 хувьтай байдаг аж.

Лекцийг орчуулсан “Оном” сангийн гүйцэтгэх захирал Д.Наранжаргал доктор “Харинбидний хийсэн судалгаагаар манай орондэмнэлгийн га­ралтай халдвар өндөр. Улаан тариа хийж байх үедшилэн шприц буцалгаж дамжуулж хэрэглэдэг байсан нь халдвар та­рхахад нөлөөлсөн гэж үздэг. Шүдний эмчилгээ, хануур, зүүтавиулах, шивээс хийлгэх,бөөрний өвчтэй хүмүүс гемодиализийн аппаратад орох нь илүү эрсдэл үүсгэдэг гэж нэмэлт дагуулав. Энэхүү лекцийг “Оном” сангаас зохион байгуулсан юм. Монгол Улсад халдвартай хүмүүсийн тоо өндөр учраас халдвар авах эрсдэл чбусад орныхоос өн­дөргэж илтгэгч хэллээ. С вирусийн халдвар авсан эсэхээ шинжилгээ өгч тог­тоолгоно.Цусны шинжилгээ өгөхөд сөрөг гарвалгурван сарын дотор халдвар авах эрсдэлтэй байдалд ороогүйбол халд­вар аваагүй гэж үзнэ. Харин шинжилгээний дүн эерэг гарвал вирус таны биед өсч үржиж байгаа эсэхийг тогтоолгох учиртай. Вирус нь тоологдож байвал эмчлүүлэх шаардлагатай. Вирустэй, эмчлүүлэх шаардлагатай гэвэл вирусийн генотипээ тодорхойлуулах юм.Элэгний өвчин аль түвшинд байгаа, хавсарсан өөр өвчин байгаа эсэхийгмөн л шинжлүүлнэ. С вирусийн зургаан төрлийн генотип байдаг ч монголчууд ихэвчлэн 1-ийн ”б” гэсэн генотиптэй байдаг гэнэ. (С вируст халдвартай хүмүүсийн 98 хувь нь 1б генотиптэй болох нь тогтоогдсон байна).

Элэгний өвчлөлийн түв­шинг тодорхойлох, хатуурал байгаа эсэхийг харахын тулд элэг рүү зүүгээр хатгаж, элэгний материалыг авч шин­жилдэг. Гэхдэээнэ ньхүнд тул зарим хүмүүс цэрвэдэг байна.ЭХО-д харуулахад элэгний өвчлөлийг нарийн тогтоож чаддаггүй. Цусны шинжилгээгээр өвчлөлийн түвшинг тогтоох арга хямд, бас монголчуудад дөхөмтэй гэнэ. Нэгэнт элэг нь ха­туурсан бол удаан бас үнэтэйч үр дүн багатай эмчилгээ хийхэд хүрдэг. Эм хэрэглэх үед гаж нөлөө ихтэй учраас элэгний хатуурал, хавдарт хүрэхээсээ өмнө эмчлүүлэх шаардлагатайг мэргэжилтнүүд сануулав. С вирус 8-24 долоо хоногийн эмийн эмчилгээгээр бүрэн эдгэхболомжтой болсон. 1989 онд элэгний С вирусийг нээснээс хойш сүүлийн хоёр жилд эмчилгээнд хувьсгал гарч, маш олон үр дүнтэй эм мэндэлжээ. SVP12 гэсэн тэмдэглэгээг тогтоогоод авчихад гэмгүй. Эмийн эмчилгээ дууссаны дараа 12 долоо хоногийн дараа вирус тоологдохгүй бол бүрэн эдгэрсэн гэсэн тэмдэглэгээ юм шүү. Монголд өмнө нь С вирусийн эмчилгээнд интерферон, рибавирин хавсарч хэрэглэдэг байсан ч 45 хувийн үр дүнтэй байжээ.Эмийн нэрийг харахдаа төгсгөлийг нь анзаараарай. asvir төгсгөлтэй эмүүд ви­русийг дарангуйлдаг, buvir төгсөлтэй эмүүд вирусийн үйл ажиллагааг таслан зогсоох үйлчилгээтэй гэсэн утга илэрхийлдэг байна.

Лекцийн төгсгөлдтан­химд суусан хүмүүс илтгэгчээс асууж тод­руулахболомж олдлоо.

-Нэгэнт элэгний хавдар болсон, элэгний хатууралд орсон хүмүүст ямарболомж байгаа вэ. Элэг ургуулах технологийн боломж ирээдүйд бий болох уу?

-Элэг ургуулах оролдлогобайсан ч амжилтад хүрээгүй. Ойрын арван жилдэлэг ургуулж чадахгүй байх. Элэгний хавдартай хүнд элэг шилжүүлэх боломж бий. Гэсэн ч тийм болтол нь битгий яв гэж хэлмээр байна.

-Халдвартай гэр бүлийн гишүүнээс халдвар дамжих магадлал бага гэдгээ тод­руулаач?

-Шүдний сойз, үс сахал,хумсныхутга, хайчаа сольж хэрэглэхгүй байх хэ­­рэгтэй. С вирус гадаад орчинд тэсвэртэй. Хатсан цусанд гурав хоног амьдрах чадвартай байдаг болДОХ-ын вирус гадна орчинд амьдарч чаддаггүй.Шивээс хийдэг багажийг ариутгасан эсэхийг мэдэх боломжгүй учраас эрсдэлтэй.

-Төрөлхийн вирусийн халдвартай хүүхэд төрөх магадлал байдаг уу?

-Хүүхэд төрөх үед эхэсээс халдвар дамжих магадал байж болно. Эхийнхөх ньхагараагүй, үрэвсэлгүй, арьс бүтэн байвал эхийн сүүгээр халдвар дамжихгүй.

-С вирусийн халдвар авахад сэтгэц, дотоод шүүрэлд нөлөөлдөг гэсэн. Эм уугаад эрүүлжсэн бол эдгээр нөлөө арилах уу?

-С вирусийн халдвар авахад сэтгэцэд нөлөөлдөг гол нөлөө сэтгэл гутрал. Оюуны нарийн ажил хийх чадвар мууддаг.Интерферон эмчилгээний үед тархинд нөлөөлдөг нөлөө нь илүү хүнд байсан. Дотоод шүүрлийн нөлөө байдаггүй. 1970 онд цөсний хүүдий авахуулах үедээ халдвар авсан эмэг­тэй гэрлэж, таван хүүхэд төрүүлсэн. Нөхөр, хүүхдүүд нь С вирусийн халдвар аваагүй. Элэгний хатуурал, хавдрын дараа эмчилгээ хийлгэж эдгэсэн ч вирус огт байхгүй болно гэж үгүй. Тийм учраас өвчнөө хүндрүүлэхгүй байх хэрэгтэй.

-Эмийн эмчилгээнд нас­ны хязгаар байдаг уу?

Насны хязгаар байхгүй. 80-82-той хүмүүс ч эм ууж байсан. Гэхдээ нас ахих тусам зайлшгүй эмчлүүлэх шаардлага байна уу гэдэг асуулт гарна гэв.

ЭЛЭГНИЙ Д ВИРУС, В-ТЭЙ ХАВСАРЧ ТОХИОЛДДОГ

Элэгний Д вирустэй хүн нэг удаа эмчид үзүүлээд эмчлүүлэх шаардлагатай эсэхийг тогтоох боломжгүй гэж Дэлхийн гастроэнтрелогийн байгууллагын ерөнхий нарийн бичгийн дарга профессор Сихан Юрдаядин зөвлөсөн.Хепатит Д вирүс нь В вирустэй хамт явдаг, дангаараа өсч үржих чадваргүй. Хэрэв энэ төрлийнвирус илэрвэл эм ууж, тариа хийх эмчилгээ байж болно.Интерфероныг нэг жил хэрэглээд эмчилгээ дуусгах магадлалтай. Учир нь интерферонд үр дүн муутай байх нь бий.

Заавал нэг жил гэлгүйгээр эм уусан эхнийгурван сарын дараа вирусээ тоолуулж, үр дүнтэй эсэхийг ньтодорхойлуулах боломжтой. Эм хэрэглэхээ байчихвал вирусийн тоо ихэсдэг. Хэ­рэглэхээр буурдаг тул на­сан туршдаа эм хэрэглэх шаард­лагатай болдог гэнэ. В,С вирусийг эмчлэх шинэ үр дүн­тэй эмүүд гарсан ч харин энэ хувьсгал Д вируст хараахан тохиолдоогүй л байна. Энэ нь эмийн компаниуд Д вирусийн эмчилгээнд мөнгө зарж, судалгаа хийх сонирхол ба­гатай холбоотой. Элэгний Д вирус төдийлөн өргөн тархаагүй, тархсан газрууд нь төлбөрийн чад­вар багатай улсууд учраас эмийнкомпаниудынсонирхлыг тат­даггүй гэж илтгэгч хэлсэн.