Ардчиллын анхдагчдын нэг, физикч Л.Бямбажаргалтай ярилцлаа.
-Нүүрсний гэх тодотголтой хэрэг сүүлийн үед Монголын нийгмийг доргиож байна. Энэ асуудал гарч ирснээр Монголд үүсч байгаа сайн, муу талыг та хэрхэн дүгнэж байна?
-Эерэг талыг ярихад, зөвхөн нүүрс бус манай улсын бусад эрдэс баялаг ямар замаар дэлхийн зах зээл дээр борлуулагдаж байна. Хаана нь хулгай, луйвар үүрлэчихээд байна. Үүнийг яаж засах юм бэ гэдэг асуудал иргэдийн анхаарлын төвд орох нь маш сайн. Нүүрс гэхээр хүмүүс өөрсдийнхөө түлдэг Багануурын нүүрсийг бодоод тоодоггүй байсан. Улсын хилээр хэдий хэмжээний нүүрс гарч байна, ямар орлого олж байна гэдэгт төдийлөн ач холбогдол өгдөггүй байсан.
Харин сөрөг талын тухайд, нүүрс олборлож, тээвэрлэж хил хүргэж байгаа хүмүүсийг бүгдийг нь хулгайч гэдэг саванд хийчихлээ. Зээлээр машин аваад кабиндаа хонон өнжин явсаар нүүрсээ хил хүргэж өгч байгаа жолооч ч байдаг юмуу, уул уурхайн компанитай тоног төхөөрөмж нийлүүлж байгаа хүн ч байдаг юмуу ялгаагүй бүгд хулгайч болчихлоо. Нэг талаас тэд бүгд татвар төлөгчид. Баялаг бүтээгч, татвар төлөгчид рүүгээ дайраад эхэлбэл татварын орлого байхгүй болно.
Муу тал нь энэ юм. Тиймээс ялгаж салгах ёстой. Бизнес хийж байгаа татвар төлөгч авлига авч хулгай хийдэггүй л байхгүй юу. Авлига, хулгай хаана гараад байна гэхээр төрийн албан тушаалтнуудтай холбогдохоор. Түүнээс нүүрс зөөж байгаа жолооч нар биш. Эрчимтэй арга хэмжээ авч байгаа юм шиг боловч тодорхой хэмжээнд улсын төсвийн орлого тасалдах байх. Учир нь нүүрсний экспортын оргил ачааллын энэ үед бүх зүйл жигдэрчихсэн байх ёстой. Гэтэл манайх шинэ журам гаргана, хилийн үнээр зарна, тээврийн тендер зарлана, биржээр арилжаална гэж байна. Өдийд ийм юм ярих ёсгүй байхгүй юу.
Уг нь асуудлаа цэгцлээд авбал сайн. Гэтэл хийж байгаа эхний алхмаас нь харахад төрийн эрх мэдлийг илүү өргөжүүлж байна. Урьд нь хялбархан байсан. Тухайлбал, нүүрсээ амны үнээр зарахад авч байгаа хүн нь ямар унаагаар, хэдэн төгрөгөөр хилээр гаргах нь бидэнд хамаагүй байлаа. Хил дээр очихоор нь дэлхийн зах зээлийн ханшаар бид АМНАТ-аа авна гэдэг байсан. Гэтэл одоо амны үнээр бус хилийн үнээр худалдахаар хил хүртэлх тээврийн зардлыг Эрдэнэс Таван толгой хариуцна. Өөрөөр хэлбэл, тээвэрлэлт хийхэд мөн л тусгай зөвшөөрөл, тендер рүү орж байна гэсэн үг. Хүргээд өгье гэж байснаас ирээд ав гэсэн нь дээр биз дээ. Төр, албан тушаалтны оролцоо нэмэгдээд байхаар тэр бүрийн цаана авлига, хүнд суртал байсаар л байна шүү дээ.
-Ер нь авлига, хүнд суртлыг хазаарлах хамгийн оновчтой арга нь юу байдаг юм бол?
-Авлига өгсөн хүнийг шийтгэхээ болчихмоор байгаа юм. Авлига авсныг нь шийтгэдэг больчихвол албан тушаалтнууд “Энэ нөхрөөс мөнгө авчихвал дараа нь намайг матчихна” гэж айгаад авлига авахгүй шүү дээ. Авсан, өгсөн хоёрыг хоёуланг нь шийтгэхээр тэр хоёр нэг талд орчихоод байна.
-Та бид хоёрын ярилцлагын нэг чухал сэдэв нь АН-ын асуудал. Та бол ардчиллын анхдагчдын нэг. Тиймээс өнөөдөр болно гэх ҮБХ-ны хурлын үр дүнг хэрхэн харж байгааг асуулгүй өнгөрч чадахгүй нь…
-Ийм хүнд үед АН ийм байгаа нь нэг сайн талтай. Тодорхой хэлбэл, МАН буруугаа хэнтэй ч хуваалцах эрхгүй. Өөрөөр хэлбэл, АН-ынхнаас болоод ажил гацлаа гэж шалтаглах боломжгүй. Тэдний ажилд саад болох сөхөөгүй хоёр байрандаа зодооноо хийгээд сууж байна шүү дээ. Харин муу тал нь хажуунаас нь эрх баригчдад хэлж ярих хүнгүй байгаа учраас иргэдийн амьдрал ингэж доройтож, хяналтгүй болоод байна.
АН-ын хэрүүлийн эх үүсвэр хаанаас тавигдсан юм бэ гэхээр саарал ордноос, эрх баригчдын зүгээс. С.Эрдэнэ гэдэг хүнд тамга хийж өгснөөс л бүх юм эхэлсэн. Улсын бүртгэлийн ерөнхий газар улс төрийн нам гэдэг ганцхан хуулийн этгээдийг бүртгэх эрхгүй байдаг. Улсын бүртгэлийн газар бол Засгийн газрын харьяа байгууллага. Энэ байгууллага улс төрийн намыг бүртгэж болохгүй гэдэг нь улс төрийн сөрөг хүчнээ яг одоогийнх шиг тоглоом болгож магадгүй учраас анхнаас нь сэрэмжлээд улс төрийн намын бүртгэлийг Дээд шүүх хөтлөхөөр зохицуулсан. Гэтэл Улсын бүртгэлийн газар өөрийн бүрэн эрх хэмжээнээс давсан үйлдэл хийж С.Эрдэнэд тамга үйлдвэрлэж өгсөн. Өөрөөр хэлбэл, Улсын бүртгэлийн газар Дээд шүүхийн бүрэн эрхэд халдсан гэсэн үг. Ингээд Дээд шүүх шийдвэр гаргаж чадахаа байсан. Бүх юм ингэж эхэлсэн. Өнөөдөр намыг нэгтгэхээр янз бүрээр л үзэж байна. Намын гишүүний хувьд би ч гэсэн эвлэрээд нэг талдаа гарчихаасай билээ гэсэн чин хүсэлтэй байгаа. Гэтэл Улсын бүртгэлийн газрын шийдвэр хүчингүй болоогүй цагт АН-ын асуудлаар Дээд шүүх ч шийдвэр гаргаж чадахгүй, ҮБХ-ны хурал ч тодорхой үр дүнд хүрэхгүй. АН-ын өнөөгийн асуудал бол уг нь намын дотоод асуудал л даа. Гэтэл нэгэнт төрийн захиргааны байгууллага орчихсон учраас асуудлын уг сурвалжийг арилгаагүй цагт намын асуудал шийдэгдэхгүй. Эв нэгдлийн зөвлөгөөн, ҮБХ-гоор асуудлыг цэгцэлье гэсэн сайн тал байгаа боловч нөгөө талд сөрөг хүчний дуу хоолойг тодорхой хэмжээгээр саармагжуулах арга ч байж магадгүй. Одоо бүх юмыг аргалдаг болчихлоо шүү дээ. ҮБХ-ны хурал сайхан боллоо, эв нэгдэлтэй боллоо гээд явж байтал цагаан сар боллоо, гурван сар гарлаа Дээд шүүхээс та нарын хурлыг хэн хурал гэж үздэг юм бэ гэчихэж магадгүй л байхгүй юу.
-Тэгэхээр АН-д нэгдэх боломж хэзээ гарах юм бэ. Хэзээ улс төрийн тавцанд тоглолт хийх вэ?
-АН-д мөддөө нар үзүүлэхгүй байх.
-Хэзээ мөдгүй хаяанд ирчихээд байгаа УИХ-ын сонгуульд ч оролцуулахгүй гэж үү. Ядаж сонгуульд оролцсон нэр зүүлгэхгүй бол нэг намын тогтолцооноос ямар ялгаатай юм бэ?
-Манай улс ер нь нэг намын тогтолцоотой болчихоод байгаа. Учир нь олонх болсон нам Засгийн газраа байгуулдаг. Улсын бүртгэлийн газар чинь Ерөнхий сайдын шууд харьяа байгууллага. Улсын бүртгэлийн газар өнөөдрийг хүртэл “Уучлаарай манайх тамга хийж өгөх эрхгүй байж” гэж хэлэхгүй байна шүү дээ. Та нар хоорондоо хэрэлдээд бай гээд хэрэлдүүлээд байна. Үгүй байсан бол манай ажилтан буруу юм хийжээ, эсвэл манайх хуульд заасан эрх хэмжээнээс хэтэрсэн зүйл хийсэн байна гэж хэлэхгүй байна гэдэг нь карман дотроо дахиад юм байна гэсэн үг. Онц дэглэм тогтоодог хууль хэрэгтэй бол гаргаад ирж байна гэдэг шиг АН эвтэй боллоо гэхэд уучлаарай жинхэнэ тамгыг чинь С.Эрдэнэ авч зугтаагаад гэрт нь байгаа болохоос та нар хэн ч биш гэнэ ш дээ. Ингээд бүх хийсэн юмыг арчаад хаячихаж магадгүй.
Ер нь нэг намын тогтолцоо битгий хэл парламентын ардчиллыг үгүйсгэх тал руугаа явж байгаа шүү дээ.
-Тэр нь юугаар илэрч байгаа юм бэ?
-Энэ олон сайдаар. Яагаад сайд нэмээд байна гэж бодож байна. УИХ-аар Засгийн газрыг унагахгүйн тулд 39-өөс дээш гишүүний дэмжлэг авах ёстой. Болж өгвөл 39 сайдтай болчихмоор байгаа. Тэгвэл бусад гишүүдийг царайчлах шаардлагагүй болно. Тэгэхээр нэг намын битгий хэл нэг хүний гарт орохоор явж байгаа биз. Тиймээс л сайдын тоог нэмээд байгаа юм. Түүнээс манайх сайдын дутагдалд орчихоод олон сайд нэмээд байгаа юм биш.
-Тэгвэл ҮХНӨ-өөр УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмнэ гэж байгаа нь ямар учиртай болж таарч байна. Парламентын засаглалыг хүчтэй болгох гээд байгаа арга биш юм уу?
-УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмээд байдал сайжрахгүй ш дээ. Парламентын засаглалыг хүчтэй болгоё гэвэл манайх хоёр танхимтай л болох ёстой. Ер нь явж явж хал пал, харгүй дээрээ хийсэн ажил сайхан байдаг гэдэг шиг 1990-1992 оны буюу шилжилтийн үеийн Үндсэн хууль их хялбархан хууль байсан. Байнгын бус ажиллагаатай Ардын Их Хурал, байнгын ажиллагаатай хууль тогтоох Улсын Бага Хуралтай байсан. Ардын Их Хурал бүх томилгоог хийж өгдөг байсан. 400 орчим депутатууд нь томилгоогоо хийчихээд тарчихдаг, Бага хурал нь хуулиа баталдаг байсан. Өнөөдөр томилгоо хийх, хууль батлах хоёр нь нэг гарт орчихоод Засгийн газраа хүчтэй болгоно гээд Ерөнхий сайддаа нэлээн эрх мэдэл өгчихсөн. Ерөнхий сайд нь УИХ дотор нөлөөгөө бэхжүүлэхийн тулд сайдынхаа тоог нэмж байна. Тэгэхээр Ерөнхийлөгч жинхэнэ бэлгэ тэмдгийн чанартай болж манай улс нэг хүний гарт орж байна. Засгийн газраа тогтвортой болгох гээд Ерөнхий сайдад эрх мэдэл өгөөд байсан чинь Л.Оюун-Эрдэнийн Засгийн газар хамгийн тогтворгүй Засгийн газар болж байх шиг байна. Би сайдынхаа тоог ч бараг алдлаа, яамныхаа учрыг ч олохоо байлаа. Дөрвөн жилд хэнтэй хариуцлага тооцох юм бэ. Анх байгуулагдсан Засгийн газар хэвээр байх ёстой шүү дээ. Дөрвөн жилийн дараа Эрүүл мэндийн сайдтайгаа учраа олно гээд сууж байх ёстой биз дээ, бид. Зарим яам нь гурав, дөрөв болоод хуваагдчихлаа.
-Та түрүүн сөрөг хүчний дуу хоолойг тодорхой хэмжээгээр саармагжуулах арга ч байж магадгүй гэсэн. Үүнийг тодорхой ярьж өгөөч. С.Эрдэнэ дарга энэ үйл ажиллагаанд нэгдээд яваа юм уу?
-Аливаа хүн сайн, муу янз бүрийн чанартай учраас хүнд биш дүрэмд нь суулгаж өгдөг. АН хатуу дүрэмтэй шүү дээ. Сонгуульд ялагдсан бол автоматаар буудаг дүрэмтэй байхад энэ хүн буухгүй өдийг хүрч байна. Тэр дүрмийнхээ дагуу буугаагүй хүн өөрт олдсон давуу байдлаа хэзээ ч тавьж өгөхгүй. Тэгэхээр бид тал талаасаа яриад эвтэй байя, нэгдье гээд хоолойгоо хаттал яриад байдаг, С.Эрдэнэ гарч ирээд тамгаа ганц дараад л дуусаа ш дээ. Гэтэл үүний цаана МАН-д өрсөлдөгч хүчнээ сул байлгаж өрсөлдөгчгүй байх сонирхол байна. Үнийн өсөлт, дээр нь төрөл бүрийн татвар гээд асуудал улам даамжирч, ирэх хавар нийгмийн уур амьсгал нэлээн хүнд болох байх. Түүнчлэн маш олон хэргүүд мэдээж шийдэгдэхгүй. Салан баавгайн үлгэр шиг нэг хэргийг нөгөөхөөр нь дараад яваа болохоос биш эхнээс нь шийдээд авчихсан юм ерөөсөө байхгүй. Ийм байгаа учраас анхаарлыг нь сарниулах ажил хийгээд байна. Магадгүй дөрвөн сард АН-ын эв нэгдлийн их хурал ч гэдэг юмуу нэг хурал хийгээд овоо боллоо гэхээр нь Дээд шүүх ч байдаг юм уу нэг газар нь очоод хүчингүй болгоод хаячихна. Тэгээд зунтай золгуулаад наадам гээд сарниулчихна. Ингээд ирэх намартай золгоход байдал яг хэвэндээ л байж байна.
-Нэг намын тогтолцоотой болсноор Монголын цаашдын байдал ямар болохыг мэдэж байж ийм зүйл хийнэ гэж үү. Эсвэл гадны нөлөө байна уу?
-Манайхан жаахан юмтай юм шиг хэрнээ муу юм бодож олохдоо их сайн. Гадны зөвлөгөө, нөлөө байхыг үгүйсгэхгүй. Манай улсыг тойроод нэг намын системтэй, иймэрхүү дэглэмтэй хөршүүд манайхтай зэрэгцэж оршиж байна. Тиймээс нөлөөлөх нөлөө байхыг үгүйсгэхгүй. Учир нь эд нар муу юм бодож олохдоо их сайн. Сайн юм бодохдоо муу. Тоо мэддэггүй. 400 сая жуулчин ирнэ гэхээр нь итгэсэн. 400 сая хуушуурыг 50 центээр зарахад 200 сая ам.доллар. Энэ бол 700 тэрбум төгрөг гэсэн үг. Энэ нь манай улсын томоохон үйлдвэрлэгчийн жилд үйлдвэрлэх бүтээгдэхүүн. Нэг жуулчин нэг хуушуур авахад шүү дээ. Нэг жуулчин хоёр хуушуур идвэл Монгол Улс өөр юу ч хийх хэрэггүй болчих гээд байна. Ийм юм хийхдээ толгой нь тоо бодож хүрдэггүй. Тэгсэн хэрнээ хэрэгтэй хэрэггүй муу аргадаа сайн. Өрсөлдөгч намаа хэрэлдүүлээд байж байя гэж байна. Уг нь ардчилсан байя гэж бодож байгаа бол хоёр гол намын нэгээр нь тоглоод байгаа Улсын бүртгэлийн газрын даргыг дор нь дуудаж ирээд арга хэмжээ авч хуульд заасан хэм хэмжээнээс хэтэрсэн шийдвэрийг нь болиулах боломжтой.
АН УИХ-ын түвшинд сул байгаа ч орон нутгийн түвшинд сайн байгаа. Тиймээс эрх баригчид АН-ыг хоёр тал болгож байгаад салгачихъя гээд бүр хорлонтой юм бодож байгаа биз. Орон нутгийнханд нам чинь байхгүй болчихсон учраас танай Иргэдийн хуралд нэр дэвшсэн хүмүүс хүчингүй болно гэж хэлээд орон нутагт байгаа АН-ын төлөөлөгчдийн бүрэн эрхэд халдаж болзошгүй гэж би харж байна. Ингээд орон нутгийн ИТХ ганцхан МАН-ын бүлэгтэй, хэдэн бие дааж сонгогдсон төлөөлөгчтэй үлдэнэ. Хэдэн жилийн өмнө Ерөнхий сайд Засаг даргыг гаднаас оруулж ирээд ИТХ-д санал болгож томилуулдаг болгоно гэж нэг хэсэг явсан. Ингэвэл орон нутагт ч ялгаагүй нэг намын тогтолцоотой болно. Ийм зам руу явах гээд бэлтгэл хийгээд байх шиг байна. Манай зарим гишүүд залхдаг юм шиг байгаа юм. С.Эрдэнэтэй ингэж махаа идэж байхаар бүгдээрээ шинэ нам байгуулбал яадаг юм бэ гэдэг. Тэгэхээр наадуул чинь биднээр яг ийм юм хийлгүүлэх гээд хүлээгээд сууж байгаа. тиймээс ядаж орон нутагт сонгогдсон намын төлөөллөө хадгалж ингэж зүтгэхээс өөр аргагүй гэж хэлсэн.
-Тэгвэл одоо ямар гарц байгаа юм бэ?
-Миний бодлоор улс төрийн намуудыг шинэчлэн байгуулагдахыг шахах ёстой. Өөрөөр хэлбэл, дахин бүртгүүлэх. Учир нь 2019 оны ҮХНӨ-өөс өмнө улс төрийн намын тодорхойлолт Үндсэн хуульд байгаагүй. 2019 оны нэмэлт, өөрчлөлтөөр улс төрийн намын тодорхойлолтыг оруулж өгсөн. 2019 оны ҮХНӨ-ийг уншвал улс төрийн намууд өөр өөр дүрэмтэй байж болохооргүй шахуу байна лээ. Улс төрийн намын дүрмийг хуулиар тогтоож өгөх юм байна гэж харсан. Тэгэхгүй бол зарим нам нь хоёр даргатай. Зарим намынх нь дарга бүгдийг шийддэг. Заримынх нь хурлаараа бүгдийг шийддэг гээд янз бүр байгаа юм. ҮХНӨ-өөр улс төрийн намын дотоод үйл ажиллагааг хуулиар заахаар тогтоочихсон байгаа юм. Энэ бол их чухал заалт л даа. Логикоор бол энэ заалт 2024 оноос хэрэгжиж эхлэх ёстой. 2020 оноос хэрэгжүүлье гэхээр сонгууль тулчихсан учраас намууд бэлэн биш. Тиймээс 2024 оноос гэж болох байсан. Гэтэл 2028 оноос хэрэгжиж эхлэхээр заасан байгаа юм. 2028 он гэдгийг яаж гаргаж ирснийг ойлгохгүй байгаа юм, У.Хүрэлсүхийг буусных нь дараа хэрэгжихээр зохицуулж байгаа юмуу, бүү мэд.
Иргэдийн зүгээс нүүрсний хулгай энэ тэр гэж байхаар хамгийн нэгдүгээрт, улс төрийн намтай холбоотой Үндсэн хуулийн заалтыг хэрэгжих хугацааг наашлуулахыг шахах хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол 2028 он гэхэд нам ч байхгүй болох нь.
-Үндсэн хуульд нэмэлт оруулахаар Зөвлөлдөх зөвлөгөөнийг байгууллаа. Та үүнд ямар байр суурьтай байна?
-Нэгдүгээрт, Үндсэн хуулиар дахин дахин оролдож болдоггүй юм. Хоёрдугаарт, Үндсэн хуульд гар хүрэх гэж байгаа бол асуултаа тодорхой болгоод шууд ард түмнээс асуух ёстой. Ингэхдээ толгой эргүүлсэн асуулт асуухгүй, тийм үгүй гэсэн хоёрхон л хариулттайгаар асуултаа тавих ёстой. Жишээлбэл, Монгол Улс хоёр танхимтай парламенттай байхыг дэмжих үү? гэж асуултаа тавиад “Тийм, Үгүй” гэсэн хариулт өгөхөөр хийх ёстой. Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулахдаа ард түмнээс асуухдаа хоёроос илүү асуулт тавьдаггүй л дээ.
Эрдэм шинжилгээний хурал биш дээ, тэр 11 хүнийг хаанаас ч гаргаад ирсэн юм бэ. Нөгөөдүүл нь ч толгой эргэсэн юм ярих юм. Зарим нь Үндсэн хуульд өөрчлөлт хийхээр бэлтгэл ажил хийх гэж байгаа юм шиг сэтгэгдэл төрүүлээд. Зарим нь үхсэн ч Үндсэн хуульд гар хүргэхгүй гээд байна. Тиймээс ард нийтийн санал асуулгаар шийдвэл шийднэ. Уг нь Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах нь хуулийн дархлаатай. Нэг асуудлаар тэдэн жилийн дотор өөрчлөлт оруулахгүй гэсэн дархлаа бий. Эд нарт тэр хамаа алга л даа. 62-уулаа яриад гар өргөөд шийдчихээд байна. Энэ бол алиалал. Зөвлөлдөх зөвлөгөөний тэр хүмүүс нь ч ямар завтай юм бэ. Тэр 11 хүн нь эрдэм шинжилгээний хуралд бэлдэх гэж байгаа юм уу, Их Хуралд бэлдэх гэж байгаа юм уу, эсвэл ард нийтийн санал асуулгад бэлдэх гэж байгаа юм уу гэдэг нь маш ойлгомжгүй. Өмнөх ҮХНӨ-ийг мөн ингэж хийсэн. ҮХНӨ оруулахдаа дэлхий нийтийн туршлага нэг бол иргэдийн олонхоор шийддэг. Нэг бол маш цөөхүүлээ буюу УИХ-д суугаа төлөөлөл шийддэг. Гэхдээ дэлхий нийт 100-с дээш хүн асуудал шийдэж чадахгүй гэдгийг тогтоочихсон шүү дээ. 100-гаас дээш хүн суугаад хуралдаж байгаа хурал бол хурал биш шоу, хам хэрэгтэн татах гэж байгаа оролдлого. Манайх гишүүдээ 100-гаас дээш болгоё гэж байгаа нь хэдэн амьгүй албат оруулъя гэж байгаа болохоос асуудлыг шийдье гэж байгаа юм биш. Монголын парламент 76 гишүүнтэй ч 76-уулаа суугаад хуралдаж байхыг би үзээгүй. Сайндаа 40 хүргэж аваад хурлаа эхэлж байна. 1996 онд чуулганы хуралдаан 51 гишүүн байснаар хурал эхэлдэг байсан.
Үргэлжлэл бий.