Хүний эрхийн үндэсний комиссын дарга, гавьяат хуульч Ж.Бямбадоржтой ярилцлаа.
-Эрүүгийн байцаан шийтгэх, Прокурорын байгууллагын тухай хуульд нэмэлт оруулах хуулийн төслийг саяхан Ерөнхий сайд асан Н.Алтанхуяг УИХ-д өргөн барьсан. Энэ хуулийн төсөл УЕП-ын дэргэдэх Мөрдөн байцаах албыг дахин байгуулахад чиглэж байгаа юм байна?
-Энэ асуудалтай холбогдохтой зэрэг зарим хүн намайг хувийн субъектив талаас нь хандаж байна гэж ойлгох гээд байх юм.
-Яагаад?
-Ингээд яриад эхлэхээр Хүний эрхийн үндэсний комиссгэмт хэрэг үйлдсэнхүмүүсийн эрхийн тухай л яриад байх юм. Хүний эрхийн өөр асуудал алга уу гэж ирээд лУИХ-ын гишүүдээс авахуулаад шүүмжлэх юм. Гэтэл маш олон асуудлаар илтгэл, мэдээлэл оруулаад байхад түүнийг нь ер анхаарахгүй, үзэх ч үгүй. Эрүү шүүлтэд өртсөн тухай гомдлын тоо сүүлийн хоёр жилд эрс нэмэгдсэн.Гадаад,дотоодод эрх нь хязгаарлагдсан хүмүүстэй эрүүдэн шүүж, хүнлэг бусаар харьцаж байгаа асуудал чинь маш их анхаарал татдаг болоод байна. Манай нийгмийн уур амьсгал ч их сонин болчихож. Тэр битгий хэл шийдвэр гаргагчид хүртэлхүнийг буруутгаж, заримдаа доромжлох нь хэвийн үзэгдэл болоо шив дээ. Санаандаа орсон зүйлээ дураараа ярьж, баримт нотолгоотой байхад өөрийнхөөрөө зүтгэнэ.
-Жишээлбэл …?
-Тухайлбал, НҮБ-ын Хүний эрхийн хороодоосбэлгийн цөөнхийн асуудлыгонцгойлон тавьдаг болоод удаж байна. Энэ талаар манай Засгийн газарт зөвлөмж чирүүлсэн. Биднийголон улсын хуралд очиход ч олон орны хүний эрхийн үндэсний байгууллагуудаас нөхцөл байдалд судалгаа хийж, Засгийн газартаа асуудал тавихыг санал болгож ирсэн. Бид НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөрийн санхүүжилтээр энэ асуудлыг хариуцдаг иргэний нийгмийн байгууллагатай хамтран 2012 онд судалгаа хийсэн. Нөхцөл байдлыг зөв ойлгуулах гэж хичээсэн. Түүнээс бэлгийн цөөнхөд зориулж хууль гаргаад өгөөч гэж УИХ-д хандаагүй юм. Гагцхүү нийгмийн уур амьсгалыг эерэг өөрчлөхөд чиглэгдсэн соён гэгээрүүлэх ажил хийхийг л санал болгосон. Гэтэл намайг УИХ-ын нэг гишүүн яаж доромжилсон гэж бодно. Аргаа бараад хуралдаанаар хаалттай хэлэлцэж байхав. Тэр хэсэг иргэдийн эрх нь яагаад байгаа юм бол гэж харахыг огт хүсэхгүй. Зүгээр л ажил болгосон, асуудал болгож тавьсан зүйлээр нь тохуурхаж байгаа юм. Өнөөдөр Монгол Улс бэлгийн цөөнхийн асуудлыгэнэхүүсудалгааны үр дүнгээрнүүрээ тахалж байгаа юм, энүүхэндээ гэж хэлэхэд.
-Тэгэхээрсар гаруй утасдаад байхад ярилцлага өгөхөөс татгалзаад явсан таны шалтгаан энэ байх нь ээ?
-Ярилцлага авъя гээд маш олон сэтгүүлчид хандах юм. Би цааргалаад байдаг юм. Намайг хэвлэл мэдээллээр гарчихаар улс төрчид нь хардаад Бямбадоржийн хувьд биш.Комиссын ажилд муугаар нөлөөлчих гээд байх юм. Тийм учраас аль болох хэвлэл мэдээллээс хол байхыг хүсдэг. Уг нь хэвлэлийнхэнтэй ойр байж хүний эрхийн асуудлаа яриад явбал олон нийтэд хэрэгтэй л дээ. Тэгээд л би чамайг орж ирэхэд “Тунгалаг тамир” кинон дээр шоронгийн хуяг өвгөн Төмөрийг эргэхээр ирсэн Дулмаад “Чи яасан нойтон хамуу шиг хүүхэн бэ” гэж хэлсэн үгээр угтаж байх вэ дээ.
-Хүний хийж байгаа ажлыг нь олж харахгүй мөртлөө өөнтөглөөд явдаг шоучин хүмүүс бас хэцүү шүү. Хоёулаа өргөн баригдсан хуулийн төслийн талаар яриандаа орох уу?
-Бие даасан хараат бус Мөрдөн байцаах алба байгуулах тухайанх яригдаж байх үед би УИХ-ын гишүүн байсан юм. Б.Дэлгэрмаа бас УИХ-ын гишүүн байв. Тухайн үед бид УЕП-ын дэргэдэх Мөрдөн байцаах албыг байгуулах хуулийн төслийг санаачилж оруулж ирсэн юм. Тухайн үед яаж Үндсэн хууль зөрчихгүйгээр энэ байгууллагыг байгуулах вэ гэж нарийн судалж байж байгуулсан. Одоо болохоор Улсын Ерөнхий прокурорын газрын дэргэдэх байгууллага байсан юм шиг УИХ-ын зарим гишүүд буруу яриад байна. Нэр томъёо нь хүртэл өөрюм. Улсын Ерөнхий Прокурорын дэргэдэх Мөрдөн байцаах алба юм шүү дээ. Байгууллагын дэргэдэх биш ганцхан албан тушаалтны дэргэд, бусад байгууллага, албан тушаалтнаас хараат бус ажиллаж ирсэн алба юм шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл ганцхан Улсын ерөнхий прокурор л энэ албатай харилцана. Өөр хэн ч харилцахгүй. Улсын ерөнхий прокурорын газрын орлогч, Тамгын газар нь ч харилцахгүй. Энэ бол бие даасан хараат бус байгууллага үр дүнтэй ажиллаад, арав гаруй жилийн дараа татан буугдаж байгаа юм. Гэтэл УИХ-ын зарим гишүүн “Прокурор мөрдөн байцаалтад хяналт тавьж оролцдог. Мөрдөн байцаах ажиллагааны нэг оролцогч энэ үүргийг биелүүлэх нь буруу байсан” гэсэн тайлбар хийгээд байгаа юм. Энэ нь худлаа байхгүй юу. Ерөнхий прокурор хэзээ ч хэрэг бүртгэх, мөрдөн байцаах үйл ажиллагаанд ордоггүй шүү дээ. Харин тэр хэрэг бүртгэх, мөрдөн байцаахүйл ажиллагаанд ордог прокурорууд чинь энэ Мөрдөн байцаах албатай огтхамаагүй. Ямар ч хамаагүй байсан юм.
-УЕП-ын дэргэдэх Мөрдөн байцаах албыг татан буулгах тухай яриа гарах үед олон хүн эсэргүүцэж байсан. Таэнэ тухай сонсоод ямар нэгэн байдлаар санаа оноогоо хэлж байв уу?
-Татан буулгах гэж байгаа тухай сураг сонсоод би УИХ-д бичиг хүргүүлсэн юм. “Энэ албыг татан буулгаж яагаад ч болохгүй ээ” гэж бичсэн. Учир нь би энэ байгууллагад ирээд нилээд хэдэн жил ажиллахад УЕП-ын дэргэдэх Мөрдөн байцаах алба ямар чухал үүрэгтэй болохыг нь олж харсан. Түүнчлэн“2010 онд Эрүүдэн шүүхийн эсрэг хороонд Монгол Улсын Засгийн газар илтгэлээ оруулсан. 2011 онд Хүний эрхийн зөвлөлийн ээлжит нэгдсэн хэлэлцүүлэгт илтгэлийг оруулсан. Тэндээс гарсан зөвлөмжид “УЕП-ын дэргэдэх Мөрдөн байцаах албыг бэхжүүл” гэсэн зөвлөмж өгсөн юм. Энэ бүгдийг дурдаад би УИХ-д бичиг өгсөн юм. УЕП-ын дэргэдэх Мөрдөн байцаах албыг татан буулгах төсөл өргөн баригдсан. Төд удалгүй татан буулгасан. Долоо ч хоноогүй. Миний өгсөн бичиг УИХ-ын гишүүдэд тараагдаж амжаагүй богино хугацаанд асуудлыг шийдчихсэн. Хууль зүйн сайд асан, УИХ-ын гишүүн Ц.Нямдорж энэ албыг татан буулгаж болохгүй талаар нилээд үндэслэлтэй санал гаргасныг бусад гишүүд нь хүлээж аваагүй юм байна лээ. Одоо бол олон гишүүн буруу шийдвэр болсон байна, засах ёстой гэсэн саналтай байдаг юм билээ.
-Энэ албыг татан буулгасан богинохон хугацаанд хүний эрх, эрүүдэн шүүлтийн хэлбэр хэрээс хэтэрсэн гэсэн судалгаа байдаг. Иргэд ч энэ тухай гомдоллодог?
-Энэ байгууллага татан буугдсан энэ хоёр жилийн хугацаанд ямар үр дүн гарав гэдэг нь харагдлаа шүү дээ. Ялангуяа манай комисс сүүлийн хоёр жил энэ талаар ёстой уйлан дуугарна гээч юм болж байна шүү дээ. 2014 оны эхээр өргөн барьсан 13дахь илтгэлдээ УЕП-ын дэргэдэх Мөрдөн байцаах алба юм уу эсвэл яг тийм хараат бус байгууллагыг нэн яаралтай байгуулж өгөөч гэдэг зөвлөмж тавьсан. Одоо хүртэлэнэ нь хэрэгжээгүй байна. Харинхэсэг гишүүд энэ албыг хуучин байдлаар нь байгуулах хуулийн төслийг өргөн барьсан байна. Уг ньтэр байшин барилга, хөрөнгө мөнгө, хүмүүс нь тарчихаагүй байхад нь буцаан байгуулсан бол бага хохирол гарах байсан байх даа.
-Мөрдөн байцаах байгууллага байгуулж, тэр байгууллага нь бүх мөрдөн байцаах үйл ажиллагааг явуулна гэсэн нэг томьёолол гаргачихсан байгаа шүү дээ?
-Хараат бус бие даасан Мөрдөн байцаах байгууллага байгуулна гэсээр хоёр жил боллоо шүү дээ. Уг нь тийм байгууллагаа байгуулсны дараа энэ албыг татан буулгаж болноо доо. Тэр байгууллага нь бүх мөрдөхүйл ажиллагааг хийнэ гээд байгаа юм. Үүнд нь би итгэхгүй байгаа. Хэзээ ч тэрийгээ байгуулах гээд байгаа юм. Тэр байгууллагыг байгууллаа гэхэд УЕП-ын дэргэдэх Мөрдөн байцаах албанычиг үүрэг тэр мөрдөх байгууллагын нэг хэсэг нь л байна биздээ.Тэгээд нэг байгууллагад ажилладаг хүн нэгнийхээ улаан нүүрийг харж байгаад шалгах уу. Шалгалаа гэхэд тэр нь хуулийн дагуу шударга байж чадах уу. Энэ бол эргэлзээтэй асуудал. Бас л хардлага дагуулна. Хувь хүмүүстэй ерөөсөө холбоотой асуудал биш. Аливаа зүйлийг тогтолцоонд нь зөв суулгаж, монголчуудынхаа онцлогийг харгалзаж үзэхгүйгээр хийнэ гэвэл дахиад л алдаанд хүргэдэг. Эцэст нь гомдсон хүн итгэдэггүй, хүмүүсийн хардлагын бай болгоно л гэж санаа зовдог юм. Тийм учраас хараат бус бие даасан, тусдаа алба байх ёстой гэж онцлоод байгаа юм. УЕП-ын дэргэдэх Мөрдөн байцаах алба хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагч, цагдаа, тагнуул, прокурор, шүүгч нартай холбоотой асуудлыг эрүү үүсгэж шалгадаг байсан.
-Мөрдөн байцаах албыг татан буулгаснаар цагдаагийн алба хаагчдын хэргийг цагдаагийн байгууллага шалгаж шийдвэрлэдэг болсон. Энэ бас нэгэн буруу тогтолцоо бий болсныг харуулдаг. Энэ тухай гомдол санал тасардаггүй юм билээ?
-УЕП-ын дэргэдэх Мөрдөн байцаах албыг татан буулгаснаар цагдаагийн хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагч нарын хууль бус ажиллагааны талаар гомдол гаргахаар одоогийн хуулиар цагдаад отроосоо өөрсдийгөө шалгадаг болчихсон. Манай байгууллагад маш олон гомдол ирж байна. Нэг өрөөнд суудаг хүн нөгөөгөө шалгасан байна, хуйвалдсан гэж хардаад байдаг боллоо. Угаасаа манай монголчууд их хардамтгай. Зохиож боддог. Сүүлийн үедхэрэг бүртгэл, мөрдөн байцаалтын шатанд гарсан эрүү шүүлттэй холбоотойасуудлуудыг шууд Улсын ерөнхий прокурорт шилжүүлдэг болсон.Би Улсын Ерөнхий Прокурор Б.Энх-Амгаланд “Гомдлуудыг танайд өгчихье, та нарын хяналтад шалгуулмаар байна ” гэж хэлсэн. Ер нь энэ асуудал Монгол Улсыг богино хугацаанд маш эвгүй байдалд оруулж байна шүү дээ.
-Тэгэхээр энэ албыг байгуулах нь яах аргагүй цаг үеийн нийгмийн захиалга болсон гэдэг нь сүүлийн үед тод харагдах боллоо. Хоёрхон жил болоход ялгаа нь ингэж гарч байгаа юм чинь энэ янзаараа яваад байвал цааш ер нь юу болж таарах вэ?
-Цаг алдалгүй л энэ хуулийн төслийг батлах хэрэгтэй. Хүний эрхийн дэд хороо, Хууль зүйн байнгын хороон дээр хуулийн төслийг хэлэлцэхэд УИХ-ын гишүүд яаралтай байгууллах нь дээр юм байна гэдэгтэй санал нэгдэж байсан. Надтай УИХ-ын маш олон гишүүн уулзсан. Хуулийг яаралтай хэлэлцэж батлах байх гэж найдаж байна. Энэ хуулийг батлахаас ч өөрарга байхгүй.
-Албыг татан буулгах санааг хэн ер нь анх гаргасан юм бэ?
-УИХ-ын хэдэн гишүүн санаачилсан юм байна лээшүү дээ. Ямар гишүүн байсныг нэг их сонирхоогүй. Сонирхох шаардлага ч байгаагүй.
-Өргөн баригдсан хуулийн төсөлтэй та танилцсан уу?
-Төслийг санаачилсан гишүүд нь надад төслөө ирүүлсэн. Би тодорхой санал өгсөн байгаа. Монгол Улсын Засгийн газар хүний эрхийн ээлжит илтгэлээ бичээд сая таван сард НҮБ-ын Хүний эрхийн Зөвлөлийн ажлын хэсгий хуралдаанаар хэлэлцүүлсэн. Зөвлөмжийнхөө төслийг Монголын Засгийн газарт бичээд ирүүлсэн байгаа.164 зөвлөлмжийн төсөл ирсэн. Одоо үүнийг ирэх есдүгээр сард болох Хүний эрхийн зөвлөлийн хурлаар хэлэлцэж батлана. Тэнд Хүний эрхийн үндэсний комиссын даргын хувьд очно. Хараат бус байр сууриа илэрхийлэх үүрэгтэй. Хүний эрхийн зөвлөлийн хурлаар хэлэлцэхээс өмнө энэ хуулиа батлаачгэсэн хүсэлтийгтавьж байгаа юм.
-НҮБ-аас ирсэн зөвлөмжид юу гэсэн байх юм бэ?
-Хэрэг бүртгэх, мөрдөн байцаах үйл ажиллагааны явцад бусдад эрүү шүүлт тулгасан албан тушаалтнуудын үйл ажиллагааг гэмт хэрэг гэж үзэх. Хоёрдугаарт энэ хүмүүсийн үйл ажиллагааг хараат бус байгууллагаар мөрдүүлж шалгуулж шийдвэрлэдэг байх гэсэн зүйлийг л чухалчлан тусгасан байгаа. Түүнээс УЕП-ын дэргэдэх Мөрдөн байцаах алба нь байна уу хэн байх нь хамаагүй. Хамгийн гол нь хараат бус биеэ даасан тийм байгууллагатай болох. Монголчуудын хувьд хамгийн зөв байгууллага байгуулчихаад түүнийгээ буцаагаад нураачихсан.
-Хуулийн төсөлд өмнөхөөсөө шинээр ямар нэгэн өөрчлөлт орсон байна уу. Та анзаарч харав уу?
-Хуулийн төсөлд ямар ч өөрчлөлт нэмэлт байхгүй хуучнаараа л байгаа. Өөрчлөх шаардлага ч байхгүй. Арав гаруй жил УЕП-ын дэргэдэх тэр Мөрдөн байцаах алба байгуулж ажиллуулсан нь зөв байжээ гэдэг нь нотлогдчихсон. Нэмж хасаад байх шаардлага байхгүй. Хуучнаар нь эргээгээд сэргээн байгуулах л хэрэгтэй. Айхгүй ч гэсэн аягүй гэгчээр “Санаатай, санаандгүйгээр УЕП дэргэдэх Мөрдөн байцаах албаны хаалга татах вий ” гэсэн болгоомжлол хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагч нарын бүр тархинд нь суулгачихсан байсан. Хэн ч устгаж чадахгүй “программ” болгоод суулгачихсан байсан юм биш үү.
Энэ алба ажиллаж байхдаа ямар алдаа, зөрчил гаргасан юм, юу нь буруу байсныг хэлээд өгөх хүн байвал би хүлээн зөвшөөрнө. Даанч хэлж өгч чадах хүн байхгүй.
-Танай байгууллагад ирж буй хүний эрхтэй холбоотой гомдлын зах зухаас нь хэлэхгүй юу. Чухам яасан гэж иргэд Хүний эрхийн комисст гомдол гаргаж байна вэ?
-“Гавтай байлгасан, зодсон. Бичиг үсэг мэдэхгүйгээр далимдуулж айлгаж гарын үсэг зуруулсан. Чи хэргээ хүлээхгүй юм болээж, аавыг чинь хорино. Эхнэр хүүхдийг чинь хорино гэж айлгасан. Тэгэхээр нь тухайн үед айхдаа тулгасан хэргийг нь хүлээсэн. Бие махбодид гэмтэл учруулчихаад шүүх эмнэлэг явуулалгүй байсаар гэмтлийг эдгээсэн” гэх мэт гомдол дийлэнх хувийг эзлэж байна. Нотлох баримтаар биш өөрөөр нь хэргийг нь хүлээлгээд эцэст ньхавтаст хэргийг нь боогоод шүүх рүү явуулдаг гэсэн шүүмжлэл их бий. Гомдлыг шалгуулахаар холбогдох байгууллагад хандахад “Шалгалаа, энэ хүнд эрүүшүүлт тулгасан гэдэг нь нотлогдсонгүй” гэж хариу өгдөг. Яагаад бусдыг эрүүдэн шүүсэн гэх гомдол ирээд байна вэ. Бие махбодийн болоод сэтгэл санааны эрүүдэн шүүх явдал яагаад нэмэгдэв. Хаана юун дээр зангилаа үсээд байна вэ гэдгийг олж харах нь чухал. Сүүлийн үед Монголыг муухай харагдуулж байна гэсэн Ерөнхийлөгчийн үгийг хүмүүс их хэлдэг болсон. Тэгвэл Монголд байгаа эрүү шүүлт чинь Монгол Улсыг муухай харагдуулахаар барахгүй бүр Монгол Улс хүний эрхийн хувьд доошилж байна гэсэн хардлагыг төрүүлж байна шүү. Аливаа зүйл жаахан зүйлээс л эхэлдэг.
Г.Дэлгэрцэцэг