Урлагийн түүх, соёл судлаач Жигжидсүрэнгийн Бодьбаатартай ярилцлаа.
-Кино найруулагчийн гэр бүлд төрсөн болохоор кинонд дүрээ гаргаад авчээ. “Их хааны удам” кинонд Сайн ноён хан Намнансүрэнгийн бага насны дүрд тоглосон гэсэн?
-Би нэг их тоглосон юм байхгүй. Тэрнийг тэгтлээ яриад яах вэ. Аавын шахалтаар хүчээр шахуу орсон. Авьяасгүй юм болохоор би нэг их тоглоогүй л дээ. Манай ихрийн өрөөсөн л авьяастай шиг байгаа юм. Тоглосон дүр нь овоо хүнд хүрсэн шиг байдаг.
-Танай гэр бүлийнхэн киногоор амьсгалсан хүмүүс. Таныг төлөвшихөд энэ бүхэн нөлөөлсөн байх?
-Тэгэлгүй яах вэ. Ээж, аав хоёр завгүй учраас ихэр бид хоёр урлагийнхны хүүхдийг авдаг 24 цагийн цэцэрлэгт явдаг байлаа. Зун цэцэрлэг амрахаар хөдөө аавтай хамт кино зурганд явчихна. Гэрт байгаа номын сан, кинонууд нөлөөлнө. Хорь гараад киног сонирхож, нэг мэдсэн чинь судалдаг хүн болчихсон шүү дээ.
-Та бас сэтгүүлч мэргэжилтэй юм билээ?
-Өөрийгөө унших, бичих сонирхолтой гэж бодоод, тухайн үедээ Хүмүүнлэгийн их сургуульд олон улсын сэтгүүлч гэдэг гоё нэртэй ангид орсон. Д.Цэмбэл, Д.Цэнджав багш нар миний төлөвшилд нөлөөлсөн гэж боддог. Д.Цэмбэл багш сэтгүүлчээс гадна роман бичдэг, сонгодгуудыг их уншдаг. Хичээлээ бүтээлч маягаар явуулдаг хүн. Габриель Гарсиа Маркесийн “Зуун жилийн ганцаардал”-аас хичээлээ эхлэх жишээтэй. Д.Цэнджав багш бас зохиолч хүн. Хүний дотоод ертөнцийг ойлгох уудлах хүсэлтэй хүмүүс. Төгсөөд шууд Анкарагийн их сургуульд урлагийн түүх судлахаар явсан.
-Урлагийг аль нэг үндэстэнд хамааруулахад хэцүү. Гэхдээ Монголын урлагийн түүх гэж яривал юу сөхөгдөх бол?
-Энэ их ярвигтай сэдэв. Ярвигтай гэдэг нь Монголын урлаг гэсэн бие даасан байдлаар бус Төвд судлалын хавсарга болж явдаг. Олон улсын түвшинд Монгол бие даасан урлагтай байсан гэдэг нь хүлээн зөвшөөрөгдөөгүй. Хүлээн зөвшөөрүүлэх оролдлого байсан л даа. Ялангуяа Н.Цүлтэм гуай 1990-ээд оноос өмнө буюу социализмын үед хүртэл “Монголын урлагийн түүхэн хөгжил”, “Монгол зураг”, “XVII зууны нэрт уран барималч Г.Занабазар” гэж номууд гаргаж байсан. Үүнийг нь маш том амбицтай алхам гэж үздэг. Өндөр гэгээн Занабазарыг нэлээд онцолж, Леонардо да Винчитэй адилтгасан. Леонардо да Винчиг өрнийн урлагийн түүхэнд гоц шидээвэр гэдэг бол манайд бас тийм хэмжээний уран бүтээлч байсан гэж бичсэн. Монголын эзэнт гүрний үеийн өв дурсгалууд гадаадад л бий. Түүнийг манайхан өөрсдөө судалж амжаагүй. Одоо л энэ бүхнээ судалж, түүхээ шинээр бичих цаг үе ирээд байна. Ойрхи Дорнодод гэхэд л Монголын эзэнт гүрэн маш том ул мөрөө үлдээсэн газар. Харин тэрийг судлахын тулд араб, перс, турк хэлтэй байх учиртай.
-“Хүннү Молл”-ын ханыг Ноён уулын булшнаас олдсон ширдгэн дээрх дүрслэл буга барьж байгаа хангарьдаар чимэглэсэн байдаг. Эртний түүхийн дурсгалууд энэ мэтээр орчин үеийн амьдралд ашиглагдах, гоёл чимэглэл, соёлын үйлдвэрлэлд нэвтрэх боломж хэр байгаа вэ?
-Соёлын эргэлт гэдэг ойлголт 1980-1990-ээд оноос хойш бүх түвшинд хүчтэй явсан. Бүх зүйл соёлтой хамааралтай болсон л доо. Соёлын тухай ойлголт нийгэм, эдийн засаг, улс төрөөс ч давж, бүх зүйлийг соёлоор дамжуулж тайлбарлах хандлага дэлгэрсэн. Ерээд оноос хойш буцаад өөрийнхөө соёлд хандах, нээх, шинээр харах ашиглах үзэгдэл пост коммунист гээд байгаа орнуудад илэрч байна. Өмнөх далан жилийн хугацаанд соёлыг судлах боломж төдийлөн нээлттэй байгаагүй. Тэр тусмаа Чингис хаан, эзэнт гүрэн, шашинтай холбоотой соёлыг судлахад тухайн цаг үеийн байдал, үзэл суртлаас болоод хэцүү байлаа шүү дээ. Эрх чөлөө, сэтгэлгээний хувьд нээлттэй болоод ирэхээр үндэс язгуур, соёлын хувьд монголчууд гэж хэн юм бэ гэж шинэ дүр төрхөө тодорхойлох эрэлхийлэл эхэлж байгаа юм. Миний анзаарч байгаагаар энэ бүхэн зайлшгүй болох ёстой үйл явц. Таны хэлээд байгаа хуучны уламжлалт бэлгэдэл, зураг дүрс бүхнийг ашиглах нь нийтийн түвшинд үндсэрхэг өнгөц маягаар яваад байна. Үүнийг лавшруулж нарийн судлах ажлыг хийх ёстой улсууд нь мань мэт шиг байгаа юм. Зах зухаас нь судлаад уншаад яваад байна л даа.
-Соёлын үйлдвэрлэл гэдэг эдийн засгийн өсөлтөд нөлөөлдөг шинэ салбар гарч ирээд байгаа юм биш үү?
-Соёлын үйлдвэрлэл гэдэг санаа анх 1930-аад онд бий болсон. Германы Франкфуртын дэг сургууль гэж Марксын үзэл санааг шинээр унших дэг сургуулийн Хоркхаймер, Адорно гэж сэтгэгчид байсан л даа. Энэ хоёр хүн соёлын үйлдвэрлэл гэдэг ойлголт ухагдахууныг бий болгосон. Тухайн цаг үед аж үйлдвэрлэл ид хөгжиж, механикжиж байсан үед бүлэг улсууд соёлыг аж үйлдвэрлэлийн нэг хэсэг болгож авч үзсэн. Энэ нь явсаар байгаад дэлхийн хоёрдугаар дайнаас хойш соёлын үйлдвэрлэл гэдэгт нэлээд анхаарсан. Манайд дөнгөж яригдаж эхэлж байгаа, баруунд бол хүчтэй яригдаад шүүмжлэлд өртөөд байгаа бүтээлч үйлдвэрлэл гэдэг ойлголт ерээд оны сүүл үеийн Англиас улбаатай, Тони Блэйрийн Засгийн газартай холбоотой. Тони Блэйрийн Засгийн газар 1998 онд төрийн эрхийг авахдаа соёлын бүтээлч үйлдвэрлэл гэдэг ойлголтыг оруулж ирсэн. Энэ ойлголт түүнээс хойш хөгжингүй капиталист орнуудад бодлогын түвшинд дэлгэрсэн л дээ. Тони Блэйрийн үед гарч ирсэн бүтээлч үйлдвэрлэл нь урьдны соёлын үйлдвэрлэлээс зөвхөн нэрийн төдий ялгаатай биш. Бүтээлч үйлдвэрлэл гэдэгтээ өмнө нь соёлд хамааралгүй байсан бусад салбарыг оруулж ирсэн. Тэдний бодлогын бичиг баримтад 13 зүйлийг бүтээлч үйлдвэрлэл гэдэг нэрийн дор тусгасан юм. Энд урьд нь төдийлөн соёлын элемент гэж тооцогддоггүй байсан зар сурталчилгаа, архитектур, хувцас загвар, тэр байтугай компьютер тоглоом гэх мэт салбарууд орж ирсэн. Энд сошиал медиа, мэдээлэл технологийн ертөнц ч хамрагдаад байгаа юм. Соёлын бүтээлч үйлдвэрлэлтэй холбоотой бодлогын шинэ эргэлт бусад оронд ч түгсэн. Хамгийн амжилттай хэрэгжүүлж, бусдад үлгэр дуурайл болж байгаа улс гэж Солонгосыг хэлж болох юм. Солонгосын соёлын довтолгоонд эзлэгдчихлээ гэсэн шүүмжлэл өрнөдөг. Солонгосчууд 2000 оноос соёлын агуулгыг яаж бүтээгдэхүүн болгох вэ гэдгийг гайхамшигтайгаар үзүүлсэн. Солонгосчууд өөрсдийн соёлд байж болох бүх агуулгыг аяга таваг, хүүхэлдэйн кино, хувцас хунар болгоод нийтийн соёлд гаргаж ирсэн л дээ. Энэ нь Азид түгж байсан бол одоо бүр дэлхий нийтэд Солонгосын давалгаа үүсгээд байгаа. Солонгосын давалгаа гэдэг цогц соёлын бодлогын эргэлтийн мөч нь “Ганнам стайл” гэдэг дуу. Тэр бол тохиолдлын зүйл биш. Урлагийн талаас нь харвал нэг их ялгараад байхаар гоц гойд бүтээл биш, гэтэл яагаад гэнэт энэ дуу, дуучин дэлхийн үзэгдэл болчихов гэдэг Солонгосын соёлын бодлогын нэг илрэл. Соёлынхоо түвшинд өөрсдийнхөө дүр төрхийг тодорхойлох гэж оролдож байгаа манайх шиг улсад гэнэт ийм давалгаа орж ирэхээр автаж байгаа мэт эргэлзээ шүүмж үүсээд байна л даа.
-Соёлын үйлдвэрлэл гэдэгт бид юугаар амжилт олох боломжтой юм бэ?
-Монголчууд их амбицлаг улсууд шүү дээ. Бид хэзээ ч өөрсдийгөө Вьетнам, Казахстантай зүйрлэдэггүй. Эдийн засаг улс төрийн ямар ч жишээ авсан дандаа том орнуудтай өөрсдийгөө жишдэг. Гэтэл ингэснээр олж анзаараагүй юмнууд бий. Хамгийн наад зах нь киноны жишээн дээр хэлье. Солонгосын сериалд автчихлаа гээд байгаа. Яаж монгол хэл, агуулгатай киног бий болгох юм бэ. Одоогийн байдлаар жишээ болгож туршлага судлахаар хоёр орон бий. Казахстан, Исланд байна. Яагаад гэвэд Казахстан түүхийн хувьд адилхан коммунист байсан, ороо бусгаа үеийг туулж байгаа. Исланд гэдэг маань хүн амын хувьд ойролцоо. Олон улсын кино наадмуудад Казахстан, Исландын кинонууд заавал оролцож байна. Бидэнтэй түүхийн хувьд ойролцоо, хүн амын хувьд манайхаас ч цөөн хоёр улс яагаад дэлхийн түвшинд гараад байна гэдэг бодож үзэх ёстой зүйл.
-Та Англид соёлын менежментээр сураад ирсэн гэсэн үү?
-Монгол судлал Төвд судлалын хавсарга гэдэг шиг ерээд оноос Соёлын яам маань Боловсролын яамны хавсарга байж ирлээ. Сүүлийн үед соёл гэдэг чухал юм байна. Магадгүй эдийн засаг, улс төрөөс ч түрүүлж явдаг анхдагч ойлголт гэдгийг нийтийн түвшинд ч, бодлого тодорхойлогчдын хувьд ч ойлгож эхэлж байна. Энэ бол ахиц. Гэхдээ эхлэл төдий байна. Эхлээд соёлын бодлого гэдэг нийтлэг ойлголттой болох ёстой. Тэгэхийн тулд өөрсдийгөө соёлын түвшинд тодорхойлох, судалгаатай нотолгоотой байж бодлого явуулна. Миний хувьд соёл, урлагийн түүх судлаач байгаад 2009 оноос таван жил соёлыг хариуцаж бодлогын түвшинд ажилласан. Эхлээд Соёл урлагийн хороонд ажиллаж байгаад сүүлд нь Соёлын яаманд ирсэн. Соёлын бодлогод ахиц байсан ч Солонгос гэх мэт цогц соёлын бодлоготой орнуудтай харьцуулбал манай бодлого тодорхой биш. Соёлын бодлогоо ерээд оноос хойш алдчихсан учраас хүн нь бэлтгэгдээгүй байна. Саяхан би Лондонд соёлын бодлогоор магистрын зэрэг хамгааллаа. Энэ чиглэлээр судалгаа хийдэг, сэтгэл нь зовж байгаа эрдэмтэн, мэргэдээ цуглуулж нэгдсэн бодлого тодорхойлох ёстой. Соёлын хууль гэж манайд бий. Соёлын хуулийг манай нэг мэргэжилтэн “Соёлын хууль бол соёлын байгууллагын хууль” гэж тодорхойлсон. Үнэндээ яг тийм. Л.Пүрэвсүрэн сайд Гадаад хэргийн сайд болоод 1990-ээд оноос хойш устсан шинэ нэгжийг ГХЯ-нд нээлээ. Монголыг сурталчлах хөтөлбөрийг Засгийн газар баталсан. Зөөлөн хүчний бодлого гэж дипломат ёсонд байдаг. Урьдных шиг цэрэг, эдийн засаг, улс төрийн хүчээр бус соёлоор дамжуулж зөөлөн хүчний бодлогоор олон улсын харилцааг зохицуулдаг. Энэ хандлагыг онолын хувьд америкчууд гаргасан. Түүнийг нь манайхан ойлгоод, олон улсын харилцаанд зөөлөн хүчний бодлого ашиглах оролдлого яваа.
-“Чонон сүлд” гэж номыг Хятадын зохиолч бичээд дэлхийн олон оронд энэ ном орчуулагдаж, кино нь гараад явж байна. Монголын соёл, уламжлал гэдэг зөв менежмент хийвэл дэлхийд борлогдох сэдэв юм биш үү?
-Миний сурсан сургууль анх урлагийн удирдлага нэртэй байсан. Одоо бол соёлын бодлогын чиглэлээр сургадаг. Энэ сургуульд Солонгосын хоёр ч соёлын сайд суралцсан байх жишээтэй. Дэлхийн хаана ч очсон их сургуулиуд хятад оюутнаар дүүрчихсэн байдаг бол манай ангид ихэнх нь солонгосчууд байсан. Солонгосчууд соёлын бодлого гэдэгт илүү ач холбогдол өгч байгаа нь харагдаж байгаа. Манайд амбиц нь байна. Гэтэл бодлогын түвшинд юу хийж байна гэхээр эргэлзээтэй. Нөгөө л явцуу нүүдэлчин сурталчилгаа явдаг. ITB-гийн концепцийг харахад нөгөө л нэг тал хээр, онгон байгаль гардаг. Тэгээд хүүхнүүд нь хатдынхаа хувцастай явдаг. Дуу дуулдаг, бүжиглэдэг. Бид өөрсдийгөө нүүдэлчид гэдэг ч онолын түвшинд нүүдэлчид гэдэг хэцүү ойлголт. Нүүдэлчин гэдэг бидний хувьд эерэг. Гэтэл барууны иргэдэд нүүдэлчин гэдэг сөрөг ойлголт. Бараг хэсүүлч, тэнүүлч гэж буудаг. Энэ жил Анкарагийн их сургуульд доктор хамгаалсан Ууганбаяр гэж мундаг эрдэмтэн бий. Түүний тайлбарласнаар монголчууд бол нүүдэлчид биш. Малаа дагаж явдаг амьдралын хэв маягтай улсууд. Нэр томьёо концепцийн хувьд өөрсдийгөө тодорхойлох хэрэгтэй байгаа. За, яахав нүүдэлчин юм гэж бодоход бид юугаараа ялгарах юм. Төв Азийн бүх улс нүүдэлчид шүү дээ. Адгийн наад зах нь киноны түвшинд казахууд өөрсдийгөө нүүдэлчин гэдгийг батлах оролдлогууд хийдэг. Казахуудын шашнаас өмнөх итгэл үнэмшлийн цаг үеийн тухай гайхалтай цуврал кинонууд бий. Бөө мөргөлийн цаг үеийг киноны хэлээр гайхалтай харуулсан. Судлаачид нь хүртэл тэнгэризм гэж тайлбарлах жишээтэй. Ийм байдлаар цогц түвшинд явдаг. Олон улс киног нь аваад, тэрнийг нь хүлээн зөвшөөрөөд байдаг. Утга зохиолын түвшинд ахиц бий. Г.Аюурзана зохиолчийн сүүлийн үеийн хэдэн романуудыг харахад үүгээрээ дамжуулж монголчуудын соёлыг харуулах гээд байгаа. “Шүгдэн” гэдэг нь шашны цаг үе, “Бөөгийн домог” гэх мэт цуврал романаараа монголчуудын сэтгэлгээний түүхийг урлагийн хэлбэрээр гаргаж байна. Дүрслэхийн хэлээр ч амжилттай оролдлогууд бий. “Хөх нар”-ын зарим уран бүтээлчид, Үнэн-Эх гэж Германд амьдардаг мундаг зураачийн ажлууд гэх мэтээр урлагийн хэлээр цөөхөн боловч бүтээл хийж байгаа улсууд бий. Энэ бэлэн ажлуудаа гадагшаа сурталчлах, Г.Аюурзанын зохиолыг орчуулах, Үнэн-Эхийн ажлыг олон улсын түвшинд гаргах бодлого хэрэгтэй байна шүү дээ. Монголыг сурталчлах хөтөлбөр гэх мэтээр эхлэл тавигдсан. Энэ бүхнийгээ уялдуулж, бодитоор дэмжих бодлого хэрэгтэй.