Монголын XX зууны нэрт эрдэмтэн, урлаг, утга зохиолын салбарт гоо зүй хэмээх онол, судлалыг дэлгэрүүлсэн эрдэмтэн, хэл бичгийн ухааны доктор С.Лувсанвандан агсны нэрэмжит сан 2005 оноос эхлэн “Гоо зүйн дээд шагнал”-ыг олгож эхэлсэн билээ. Хоёр жил тутамд олгогддог энэхүү шагнал өнөөдрийг хүртэл тухайн салбарын хамгийн өндөр урамшуулалтай шагнал хэвээр байгаа юм. С.Лувсанвандан сангийн “Гоо зүйн дээд шагнал”-ын энэ жилийн эзнээр Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, зохиолч Г.Аюурзана тодорч шагналаа өчигдөр гардан авчээ. Зохиолч Г.Аюурзана шагнал гардан авсныхаа дараа “Уран зохиол ямагт хүний мөн чанарыг дүрслэх гэж, үнэнийг олж харахад уншигчаа хөтлөх гэж, үнэн мөний замд ширхэг ч атугай зул асаах гэж зорьж тэмцэж ирсэн салбар. Энэ онцгой салбарыг хүндэтгэн үзэж, төлөөлөл болгон надад шагнал олгосон “С.Лувсанвандан сан”-гийнханд баярлалаа. Гоо зүйг бүтээхээр зүтгэж яваа уран бүтээлчдээ дэмждэг хэн бүхэн гоо зүйг хамтран туурвигчид юм аа. Та бүхний ажил үйлсэд амжилт хүсье” хэмээн сэтгэгдлээ илэрхийлсэн билээ. Гар утсанд нь дэлхийн сонгодог “Өчигдөр” хэмээх дуу эгшиглэсэн түүнтэй өчигдөр уулзаж хөөрөлдлөө.
-Нэрт эрдэмтэн С.Лувсанвандангийн нэрэмжит “Гоо зүйн шагнал”-ын эзэн болсонд баяр хүргэе!
-За, баярлалаа. “Сономын Лувсанвандан” сан энэ шагналаараа дамжуулаад гоо зүйн тухай ойлголтыг нийгэмд түгээх зорилготой болов уу гэж ойлгодог. Яг өнөөдрийн хувьд гоо зүйн тухай шинээр ярьж эхлэх, тэгэхдээ бүр өргөн хүрээнд ярьж эхлэх ёстой болчихоод байгааг хүмүүс төдийлөн хайхрахгүй байна л даа. Манай залуусын гоо зүйн хүмүүжлийн тухай ойлголт зүгээр нэг ганган хувцас, үс засалт, нүүр будалт, хотын соёл зэрэг ойлголтын хэмжээнд л байгаа нь нууц биш.
-Гоо зүйн үндсэн утга учир нь яг юу юм бэ?
-Гоо зүйд олон ай категори байдаг. Сайхнаас эхлээд муухай хүртэл, эмгэнэлтээс эхлээд хошин хүртэл. Гэхдээ ердийн нэг сайхан биш, бүр төсөөлшгүй гойд сайхан зүйлийг амьдралаас олж харсан сэтгэл хөдлөл, гүн мэдрэмжээс л жинхэнэ урлаг төрдөг. Энд гоо зүйн мэдрэмж таашаал онцгой үүрэгтэй. Гоо зүйн таашаал гэдэг бол олонхыг дагаж шуурсан, худлаа дүр эсгэсэн зүйл биш, төрмөл мөн чанар. Би нэг зугаатай жишээ татъя. “Дон Кихот” романд Санчо Пансагийн хоёр нагац гээд нутаг орондоо алдартай архичид гардаг даа. Нэг удаа тосгоныхон баяр тэмдэглэж, урьд хожид байгаагүй, маш олон жил дарсан онцгой дарсаа задалж л дээ. Тэгээд “мэргэжлийн архичин” шахам хоёроо дуудаад дээжлэн амсуулж. Санчогийн нэг нагац дарсыг амсаж үзмэгцээ “За, нэг жаахан сур л амтагдаад байна, тиймгүй сэн бол ч янзын дарс юм аа” гэж. Нөгөө нагац нь харин “Үл мэдэгхэн төмрийн амт орчихоогүй бол ч хосгүй дарс болох байжээ” гэж оношилдог. Дараа нь тосгоноороо ууцгааж. “Үхсэн элэнцгийнх нь сур, төмөр! Будаач будаач гэхээр сахлаа будав гээч болох нь. Энэ муу хоёр согтуу толгой ийм сайхан дарс амсаж үзээ ч үгүй байж” гэлцэн бүгдээрээ Санчогийн нагацуудыг муулж, бүр шоолон тохуурхацгаажээ. Найр цэнгэл өндөрлөж, маргааш өглөө нь онцгой дарсны хоосорсон торхыг цэвэрлэхээр нээтэл ёроолоос нь төө хэрийн суран үдээс, бас нэг жаахан төмрийн хэлтэрхий олджээ. Гоо зүйн дээд таашаал гэдэг бол алив зүйлд ийм нарийн мэдрэмжтэй хандахыг хэлж байгаа юм. Энд дарсаар жишээлүүлж л ярьж байгаа болохоос, урлаг, уран зохиол түүнээс хэдэн хувь илүү мэргэжсэн, онцгой түвшинд бэлтгэгдсэн, цэгцтэй боловсорсон таашаал мэдрэмжийг шаардана шүү дээ. Тийм хэмжээний мэдрэмж таашаалгүй бүтээгдсэн урлаг бол урлаг биш, завхрал юм.
-Өнөөдөр гоо зүйн хүмүүжлийн тухай шинээр ярих цаг болчихоод байна гэж та хэллээ. Гоо зүйн хүмүүжил юугаараа тийм амин чухал гэж?
-Урлаг, гоо зүйн хүмүүжил хүнийг буруу замаар явуулдаггүй, нийгмийг эрүүл саруул болгодог нь нэгэнт батлагдчихсан зүйл. Хоёр жилийн өмнө би өөрийнхөө фэйсбүүк хуудсанд Америк дахь хувийн шоронгийн бизнес, Нидерланд дахь урлагийн боловсролын хөтөлбөр хоёрыг харьцуулсан бичвэр оруулж байсныг санаж байна уу. Урлаг, уран зохиолын хичээлээр голландчууд тусгай хөтөлбөр зохиогоод, сургуулиуддаа дугуйлан нээгээд, төрөөсөө санхүүжүүлээд явсан юм билээ. Урлагийн хөтөлбөрт хамрагдаж өссөн хүүхдүүд насанд хүрсний дараагаас эхлээд Нидерланд гэмт хэргийн гаралтаар дэлхийд хамгийн доогуур улс болж, шоронгууд нь эзгүйрч бусад орноос хоригдол импортолж хуяг харгалзагчдаа ажилтай байлгахад хүрч байгаа. Энэ мэт жишээг шагшаад суулгүй, өнөө маргаашгүй л шууд хэрэгжүүлээд эхлэх хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол мөнгө бизнес л ярьж, эд хөрөнгө, улс төрийн талцаанд л шимтэн өсч буй хүүхдүүдэд улс орныхоо ирээдүйг даатгаад бид ер нь өөрийн гэсэн юмтай үлдэхгүйд хүрч ч мэднэ.
-Тэгэхээр хүнийг хүн болгодог хичээлүүд болох уран зохиол, урлагийн сургалтдаа онцгой анхаарах хэрэгтэй гэсэн үг байх нь ээ дээ?
-Тийм ээ, гоо зүй гэдэг бол энэ л юм. Гоо зүйн хүмүүжил ёс зүйтэй иргэдийг, гоо зүйн боловсрол урлагийн мэдрэмжтэй иргэдийг бий болгодог. Ёс зүйгүй, алиа марзан, сагсуу бурангуй уран бүтээлчид зонхилж байгаа улс оронд урлаг жинхэнэ утгаараа хөгждөггүй. Урлаг жинхэнэ утгаараа цэцэглээгүй улс оронд бүдүүлэг харанхуй үзэл санаа хэзээ ч арилдаггүй. “Гоо зүйн дээд шагнал” хэмээсэн, дээд таашаал руу чиглэсэн нэр томьёо гаргаж ирснийг нь бодоход “Лувсанвандан сан”-гийн бодлого ч үүн рүү чиглэх зорилготой болов уу гэж бодож байна.
-Та ер нь Баянхонгор аймгийн уугуул их эрдэмтнийг аль хэр мэдэх вэ?
-Өө, мэдэлгүй яахав. Хүмүүс голчлон гоо зүйн номыг нь л яриад байдаг. Тухайн үедээ төдийгүй, одоо ч гэсэн гоо зүйн чиглэлээр бичигдсэн цэгцтэй барьцтай, бараг л ганц сурах бичиг болохоор тийн ярих нь аргагүй л дээ. Гэхдээ “бага” Лувсанвандан гуай бас уран зохиол судлаач, утга зохиол шинжээч хүн байсан юм аа. Манай зохиолчдын эвлэлийн удирдах зөвлөлд байсан, утга зохиол судлалын олон ном зохиол туурвисан хүн шүү дээ.
-Та саяхан Казахстан улс явлаа гэсэн. Ямар ажлаар яваад ирэв?
-Азийн зохиолчдын анхдугаар форум гээч томоохон арга хэмжээ зохиогдлоо. 54 орноос төлөөлөгч урьснаас, Монголоос Г.Мэнд-Ооёо, Р.Сураган бид гурав оролцлоо. Уг нь Өлзийг урьсан ч өөрөө очсонгүй.
-Казахстанд таны танил уран бүтээлчид олон байдаг байлгүй?
-Өө, олон олон. Олжас Сүлейменов агаатай сая дахин уулзаж, нэгэн оройжин хамт сууж олон зүйлийн яриа дэлгэлээ. Домогт яруу найрагч одоо 83 хүрч байгаа болохоор хатуу юм тогтоохоо хязгаарладаг болсон гэнэ. Гэхдээ л явахынхаа урьд орой өрөөнд нь тухалж удаан ярьж суусан. “Дахиж надтай хундага тулгах боломж чамд олдохгүй ч байж мэднэ шүү” гэхээр нь яалт ч үгүй нэлээд хэдэн хундага юм юм холиод… (инээв). Шөнө дүл болтол ярьж суугаад сэтгэл өег буцаж ирлээ. Буцаж ирээд зургуудаа харж суутал би Олжас агаатай нийт таван удаа уулзсан юм байна. Сайхан аз завшаан шүү.
-Ёстой сайхан тохиол. Ная ерээд оны заагаар монгол хэлээр шүлэг зохиолоо туурвиж байсан Х.Жүкель гэж найрагч одоо чухам юу хийдэг юм бол доо?
-Уран бүтээлээ хийсээр явна аа. Сүүлд миний “Цасны роман”-ыг казах хэлэнд орчуулсан. Өнгөрөгч хавар Сураган, Жүкел бид гурав хамтарч Чингис хааны удмын яруу найрагч Бахытжан Канапьяновын шилмэл шүлгийн түүврийг “Мөчир” нэрээр монгол хэлнээ гаргаж, бүх томоохон номын сангуудад түгээлээ. Чи ч миний орчуулсан эл номын талаар бичсэн дээ.
-Ингэхэд тантай хамт саяын хуралд оролцсон Баян-Өлгийн яруу найрагч Сүраганыг та хэрхэн үнэлдэг вэ?
-Өө, их сайн яруу найрагч шүү дээ. Казахстанд бол түүнийг “Орчин үеийн казах хэлт яруу найрагт өөрчлөлт шинэчлэлт авчирсан” гэж маш өндрөөр үнэлдэг юм. Яваандаа монгол хэлээр номоо гаргах байлгүй дээ.
-Сүүлийн үед ямар уран бүтээл туурвиж байна?
-Намаршаад, ид ажилдаа, ичээндээ ордог цаг минь ирж явна. Төлөвлөсөн зүйл бий, бий.
-Яруу найрагч Л.Өлзийтөгсийн уран бүтээлийн олз омог их байна уу?
-Өлзий гадаадын нэг уран зохиолын төслөөс сонирхолтой санал хүлээн аваад шүүгч болж хувирсан. Одоо тэгээд, надтай ч үг солих завгүй хүн л суугаад байна. Онлайнаар бүх ажил нь явагдах юм билээ. Шат шатны шүүгч болон ерөнхий шүүгч гээд нэг хэсэг яруу найрагч байх. Хамгийн эцсийн шатанд шалгарсан яруу найрагчийн бүтээлд мэргэжлийн үнэлэлт, дүгнэлт бичих эрхтэй буюу шүүгчдийн ажилд шүүлт хийдэг шүүгч гээд өөр хэдэн яруу найрагч байх. Их нарийн ажил юм аа. Шүүгчдэд хахууль өгөх магадлалтай гэж үздэг тул олон улсын иймэрхүү шалгаруулалтын шүүгчид нууц байдаг юм билээ. Анх гэрээ байгуулахдаа л “Ямар шалгаруулалтын хэд дэх шатны шүүгчээр ажиллаж байгаагаа зарлан мэдээлэх хориотой” гэж анхааруулсан. Тиймээс өөрөө энэ талаар юу ч ярихгүй байгаа. Үүнийг нь мэдэхгүй уншигчид гудамжинд тааралдах болгондоо “Өлзийгийн шинэ ном хэзээ гарах гэж байна” гээд надаас л нэхээд байх юм. (инээв) Шинэ ном ойрд гаргахгүй байх аа.
-Энэ хавраас “Хүрээлэн” нэвтрүүлгийнхэнтэй хөдөөгүүр баахан явав уу. Монгол орныхоо байгаль, ан амьтны тухай нэвтрүүлэг бэлдэхэд ямаршуухан сэтгэгдэл төрж байв?
-Үнэхээр сайхан аялал болсон шүү. Монгол орон минь ямар гайхамшиг юм бэ гэдгийг ахин шинээр нээсэн, ер бусын өдрүүд байлаа. “Хүрээлэн” бол гоо зүйн болоод танин мэдэхүйн өндөр ач холбогдолтой нэвтрүүлэг гэж тэдний хэвлэлийн бага хурал дээр би хэлсэн дээ. Байгалийг танихад ч бас гоо зүйн мэдрэмж амин чухал. Тийм ч учраас сая шагнал гардаж авахдаа “Сүүлийн гучаад жилд бид эх байгалиа сүйтгэх, эвдэрч цөлжсөн нутгаа буцааж нөхөн сэргээх хоёрын алинд нь илүү их хөрөнгө оруулсан билээ. Энэ ч бас гоо зүйн асуудал” гэж хэлсэн юм.
-Найруулагч Бямбын таны зохиолоор хийж буй кино юу болов?
-Мэдээж, Бямбаа ах найруулсан юм чинь сайн кино болсон нь тодорхой. Мөдхөн үзэгчдэд хүрэх байх аа.