Хүний эрхийн Үндэсний комисс УИХ–ын 2020 оны ээлжит сонгуулиар гарсан болон УИХ–ын 2024 оны сонгуулиар гарч болзошгүй хүний эрхийн зөрчлийн талаар өчигдөр мэдээллээ. Улсын Их Хурлын 2020 оны ээлжит сонгууль, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн 2021 оны ээлжит сонгуулийн үеэр олон улсын хүний эрхийн хэм хэмжээ болон үндэсний хууль тогтоомжоор баталгаажсан сонгуулийн эрх бүхий иргэдийн сонгох эрхийг хангах хүрээнд сонгуулийн санал авах байр тэдгээр иргэдэд хүртээмжтэй орчныг бүрдүүлсэн эсэхэд ХЭҮК мониторинг хийж ажилласан.
Мониторинг хийх явцад нийтлэг гарсан зөрчлийн тухай ХҮЭК-ын дарга Д.Сүнжид: -Иргэд санал өгөхөөр санал авах байранд очих үед нэр нь байхгүй байх асуудал гардаг. Үүнийг хэсгийн хороо, улсын бүртгэл болон холбогдох байгууллагууд сонгуулиас өмнө нэг мөр шийдвэрлэсэн байх шаардлагатай. Түр шилжив гэдэг тэмдэглэл хийсэн бүртгэлийг нэг мөр болгож, өөрт нь урьдчилан танилцуулсан байх шаардлагатай. Хүртээмжийн асуудлыг хүний эрхийн үндэсний комиссын зүгээс үргэлж дурддаг. Санал авах байр нь ахмад настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд орж гарах бүрэн боломжтой байх ёстой. Аль болох нэгдүгээр давхарт байх шаардлагатай. Орц гарц, налуу замыг бодолцох хэрэгтэй юм. Мөн санал өгөхөд тохиромжтой байрыг сонгох, эсвэл тохижуулах хэрэгтэй.
2020 оны сонгуулийн санал авах байрны нийтлэг асуудал нь орц, гарц, довжооны асуудал байсан. Мөн харааны бэрхшээлтэй иргэд саналаа өгөх үед товгор үсэгтэй тэмдэглэгээ болон томруулах шилний хэрэгтэй байдаг.Санал авах байранд ажиллаж байгаа хүмүүс хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүст зааварчлах, туслах үүргээ гүйцэтгэх хэрэгтэй. Тиймээс, хүртээмжийн асуудалд анхаарах гол зүйл нь санал авах байрыг сонгох, тохижуулах ажил. Саналын хуудасны тооцоо дээр ажиглагчдын тооцоо нийлэх асуудал нээлттэй байх шаардлагатай. Өмнө нь саналын хуудасны тооцоог танилцуулах дээр асуудал гарч байсан учир ажиглагчдад саналын хуудасны тооцоог нээлттэйгээр танилцуулах нь зүйтэй. Харин саналын нууцлалын асуудал дээр харьцангуй асуудалгүй. Зарим тохиолдолд дотоод багтаамжийн асуудлаас саналын нууцлалын асуудал үүсч байсан. Мөн орой болж санал авах хугацаа дуусах дөхөхтэй холбоотой бие биенийхээ саналыг харах, тэмдэглэх ийм асуудал үүсч байсан учир үүнд анхаарах хэрэгтэй. “Монгол Улсын Их хурлын 2020 оны ээлжит сонгууль, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн 2021 оны ээлжит сонгуульд нэр дэвшигчдийн сонгуулийн зардлын эцсийн тайланг бүрэн эхээр нь авах хүсэлтийг Үндэсний Аудитын газарт гаргасан боловч нийтэд нээлттэй байлгах мэдээллийг гаргаж өгөхөөс удаа дараа татгалзаж, олон нийтийн мэдэх эрхийг зөрчсөн…” гэх гомдол ТББ-аас ирсэн. Комисс гомдлын дагуу ажиллагаа явуулахад хүний мэдээлэл авах эрхийг зөрчсөн гэдэг нь тогтоогдсон тул Комиссын гишүүний Шаардлагыг хүргүүлж, хэрэгжилтийг хангаж ажилласан.
УИХ-ын 2024 оны ээлжит сонгуульд нэр дэвшигчдийн сонгуулийн зардлын эцсийн тайланг нээлттэй байлгахад холбогдох байгууллага анхаарч ажиллах нь зүйтэй. Үндэсний Аудитын газар хуулийн дагуу энэхүү зардлын тооцоо, тайланг шууд байршуулах үүрэгтэй. Хамгийн гол гардаг зөрчил нь хүний нэр төрд халдах, цахим орчинд болон бусад төрлийн сурталчилгааг хууль бусаар явуулахгүй байхад анхаарах ёстой юм. Нэр дэвшигчид, намууд энэ тал дээр анхаарах хэрэгтэй. Хэрвээ эрх нь зөрчигдсөн гэж үзвэл яаралтай, цаг алдалгүй цагдаагийн байгууллагад хандах хэрэгтэй. Тэгж байж цагдаагийн байгууллага нь уламжилж Харилцаа холбооны зохицуулах хорооноос арга хэмжээ авах юм. Зохион байгуулалтын асуудал дээр нэр дэвшигчдийг бүртгэх эсэх асуудал нь. Өмнө нь гарч байсан. Нэр дэвшигчдийг бүртгээгүй үндэслэл нь хуульд нийцэж байна уу, үгүй юү.
СЕХ-оос 154 иргэнийг тодорхой шалтгааны улмаас хууль зөрчсөн хэмээн одоогоор бүртгээгүй байгаа. Үүнийг залруулж зургадугаар сарын 11-нээс өмнө бүртгүүлэх арга хэмжээ авах шаардлагатай. Цаашид нэр дэвшигчид зургадугаар сарын 10-17-ны хооронд заагдсан газар, хугацаа, бүртгүүлсэн цахим хуудас, хуульд заасан арга хэрэгслийн хүрээнд сурталчилгааны ажлыг явуулна. Энэхүү сурталчилгааны ажлыг явуулахдаа Сонгуулийн тухай хуулийг зөрчихгүйгээр үйл ажиллагаа явуулах хэрэгтэй юм гэв.
Энэ үеэр ХЭҮК-ын Гомдол хяналт шалгалтын хэлтсийн дарга Г.Ууганбаяртай цөөн хором ярилцлаа.
-2020 оны сонгуулийн үеэр хэдэн гомдол хүлээн авсан бэ?
-2020 онд сонгуулийн үйл ажиллагаатай холбоотой дөрвөн гомдол ирж байсан. Нэгдүгээрт, сонгуульд нэр дэвших үнэмлэхээ авсны дараа эрүүгийн хэрэгт татаж цагдан хорьсон гэх гомдол гарсан. Зарим нэр дэвшигчид цагдан хоригдож байх хугацаандаа сонгуульд оролцсон. Энэ асуудлын дагуу тухайн үед холбогдох шүүх, прокурорын байгууллагуудад зөвлөмж хүргүүлж байсан. Иргэний сонгогдох эрхийг хязгаарлах үйл ажиллагаа болж болзошгүй байгаа учир үүнд дээр анхаарна уу гэдэг зөвлөмжийг хүргүүлж байсан. Энэ жилийн хувьд нэр дэвшигчид эцсийн байдлаар үнэмлэхээ аваагүй байна. Сонгуулийн үйл ажиллагаатай холбоотой гомдол одоогоор гараагүй. Хүний эрхийн зөрчил гарах юм бол бид холбогдох шаардлага зөвлөмжийг хүргүүлэхэд бэлэн ажиллаж байгаа юм.
-Зөвлөмжийн хэрэгжилт энэ жил ямар байх төлөв ажиглагдаж байна вэ?
-2020 оны сонгуулийн үеэр гарсан зөрчлийг залруулах зөвлөмжийн биелэлт энэ сонгуулиар харагдах юм. Тиймээс 2020 оны сонгуулийн үеэр хүртээмжийн асуудлыг бид онцгойлон анхаарах талаар зөвлөмж хүргүүлсэн. Энэ удаагийн сонгуулиар энэхүү тал дээр тодорхой хэмжээний ахиц дэвшил гарна гэж харж байгаа.
-Одоогоор ямар нэгэн гомдол танай дээр ирсэн үү?
-2020 оны УИХ-ын ээлжит сонгуулийн үеэр сонгогдох эрхтэй холбоотой цөөн тооны гомдол ирж байсан. Тухайн үед ХЭҮК-ын зүгээс Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хууль болон Сонгуулийн хуульд заасны дагуу нэр дэвшигчийн эрхийг хамгаалах талаар болон бусад хууль тогтоомжийн хэрэгжилтийг хангах зорилгоор шаардлага зөвлөмж болоод албан бичиг хүргүүлж ажиллаж байсан. Өнөөгийн байдлаар сонгуулийн үйл ажиллагаатай холбоотой гомдол мэдээлэл ирээгүй байна.
-Нэр дэвших магадлалтай хүн саяхан цэцэрлэгт хүүхдүүдтэй тоглож буй дүрс бичлэг цахим орчинд гарсан. Энэ нь хүүхдийн эрхийн зөрчил мөн үү?
-Сонгуулийн үйл ажиллагаанд хүүхдийг ашиглаж байна уу, хүүхдийн дээд эрх ашиг ямар нэгэн байдлаар зөрчигдөж байна уу гэдэгт манай байгууллагын зүгээс хяналт тавьж байгаа. Сонгуулийн тухай хуулиар бол сонгуулийн үйл ажиллагаанд хүүхэд ашиглах нь хориотой байдаг. Хүүхдийн эцэг эх гомдол санал гаргасан тохиолдолд энэ асуудлыг шалгах нь нээлттэй.
-Сонгуулийн сурталчилгаа эхэлсэн үед эцэг эх нь зөвшөөрсөн байсан ч хориотой шүү дээ?
-Сонгуулийн сурталчилгаа эхэлсэн үед зөрчилд тооцогдоно. Сонгуулийн албан ёсны сурталчилгааны хугацаа эхлээгүй байгаа болохоор тус үйлдлийг зөрчил эсэхэд СЕХ хяналт тавина. Бидний зүгээс сонгуулийн үеэр хүүхдийн эрх зөрчигдөх вий гэдэгт анхаарч байна.