Анагаах ухааны доктор, профессор Готовын Чойжамцтай ярилцлаа.
-Генетик нөөцийн тухай хуулийг УИХ-д хэлэлцүүлэхээр Засгийн газар өргөн барьжээ.Судлаачид эрдэмтэд та бүхэнд л их хамаатай асуудал байх шиг байна.
-Зөвхөн судлаачдад биш, монголын нийт ард түмэнд хамаатай. Өнөөдөр болоод хойч ирээдүйд бидний идэх хүнс, хэрэглэх хэрэглээ, амь зуулга ямар байх вэ гэдгийг тодорхойлоход чухал нөлөө үзүүлэх хууль. Олон жил хүлээлээ. Энэ цаг хугацаанд бид багагүй нөөцөө ч алдлаа.Цаашид ингэж удаан явж болохгүй. Яагаад вэ гэвэл, генетик нөөц гэдэг зүйл асар чухал гэдгийг дэлхий нийтээрээ хүлээн зөвшөөрөөд үүнийг хамгаалах, ашиглах гэрээ, протоколыг батлаад, түүнийг нь улс орнууд хүлээн зөвшөөрөөд нэгдэн орсоор байна. Биологийн олон янз байдал (БОЯБ)-ыг хамгаалах, амьтан, ургамал, бичил биетнийг хамгаалах, зохистой ашиглах, генетикийн олон янз байдлын ашиглалтаас үүдэх үр шимийг эрх тэгш шударгаар хүртээх зарчмын суурь асуудлыг зохицуулдаг БОЯБ-ын тухай конвенц, мөн түүнийг дагалдан гарсан Нагоягийн протоколд манай улс тус тус нэгдэн орсон. Энэ протоколд нэгдсэн улс орнууд ямар үүрэг, хариуцлага хүлээдэг вэ гэхээр генетик нөөцийг ашиглах үндэсний эрх зүйн орчныг тодорхой болгох, тэр дундаа генетик нөөц, түүнтэй холбоотой уламжлалт мэдлэгээ бүртгэн, хадгалж, хамгаалах талаар тодорхой арга хэмжээ авах, генетик нөөцтэй холбоотой уламжлалт мэдлэгийг ашиглахдаа тухайн мэдлэгийг эзэмшигчийг хүндэтгэн үзэх ёс зүйг баримтлах, генетик нөөц, түүнтэй холбоотой уламжлалт мэдлэгийг ашигласнаас үүдэх үр өгөөжөөс эзэмшигч талд эрх тэгш, шударга зарчмаар эргүүлэн өгөх үүрэг, хариуцлагын механизмыг бий болгох зэрэг болно. Манай улс генетик нөөцөөр баялаг орны хувьд энэ үүргээс татгалзаж болохгүй. ОУ-ын өмнө хүлээсэн үүргээ биелүүлж энэ хуулийг хэлэлцэх гэж байгаад эрдэмтэн судлаач хүний хувьд маш их баярлаж байна.
-Судлаач хүний өнцгөөс харахад Генетик нөөцийн тухай хууль гарвал юу өөрчлөгдөх бол?
-Одоохондоо эрх зүйн зохицуулалт сул байгаа болохоор судлаачид ч тэр, үйлдвэрлэгчид ч тэр дур зоргоороо сонгож судалж, ашиглаж л байна. Мэдээж хуулийн зохицуулалт сайжрахаар би судлаад танд ашиг тусыг нь батлаад өгье гэж асуух л болох байх. Шинжлэх ухааны судалгааны үр дүн өөрөө генетик нөөцийг ч, уламжлалт мэдлэгийг ч хавьгүй өндөр өртөгтэй болгох ач холбогдолтой. Бас судлаачдын судалгааны үр дүн ч бас л их үнэлгээтэй болно.
Монгол орны Генетик нөөц бол давтагдашгүй шинж чанартай генийг агуулсан арилжааны түүхий эд болох үнэт чанартай байдаг учраас дэлхийн судлаачдын сонирхлыг асар их татдаг. Тиймээс түүнийг хамгаалах, зохистой ашиглах, олон улстай хамтран судалж бүтээгдэхүүн гаргасан тохиолдолд үр шимийг харилцан тохиролцох зарчмаар хүртэх боломж нээгдэх юм. Нөгөө талаас Монгол орны мал аж ахуйгаас гадна, онгон сайхан байгаль, ургамал, ан амьтан, бичил биетний ертөнцийн онцгой баялаг, тэдгээртэй холбоотой уламжлалт мэдлэг бол асар их баялаг юм. Мөн эртний түүхийн улбаатай нүүдэлчдийн соёл, зан заншил нь тэр чигээрээ уламжлалт мэдлэг байдаг. Тиймээс генетик нөөц, түүнтэй холбоотой уламжлалт мэдлэгээ эрх зүйн зохицуулалтаар хамгаалах нь чухал асуудал болоод байна. Үүнийг манай Их хурлын эрхэм гишүүд ойлгож байгаа гэж итгэж найддаг хүмүүсийн нэг нь би.
-Генетик нөөц гэдэг үгтэй хамт уламжлалт мэдлэг гэдэг үг байнга ашиглагдаад байна. Үүнд ямар учир байна?
-Дэлхий даяар байгалийн гаралтай бүтээгдэхүүний хэрэгцээ өсөн нэмэгдэж, генетик нөөц, түүнтэй холбоотой уламжлалт мэдлэгт тулгуурлан шинэ эм, хүнс, гоо сайхны болон хүнс, хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэж, арилжаалах үйл ажиллагаа өдрөөс өдөрт нэмэгдэж байна.Жишээлбэл, бидний сайн мэдэх аспирин, резерпин зэрэг эмүүдийг уламжлалт анагаах ухааны мэдлэгт суурилан бүтээсэн байдаг.
Монголчууд эртнээс ахуй амьдралаа авч явах, хэрэгцээгээ хангах хүрээнд асар их оюуны мэдлэг бүтээсэн байна. Бидний өвөг дээдсээс өвлөн үлдээсэн биологийн нөөц, түүнийг ашиглаж ирсэн уламжлалт технологи хоол хүнс, хувцас, эд хэрэглэл, эм, эмчилгээний хэрэгсэл, арга ухаан, мал амьтан маллах, арчлах, байгаль орчноо хамгаалах хэлбэрээр бидний амьдралын өдөр тутмын үйл ажиллагаанд хэрэглэгдэж байна. Яагаад Булган аймгийн Сайхан сумын айраг зах зээлд илүү борлуулалттай эрэлттэй байдаг билээ. Тэнд айргийн хөрөнгө болгоод үе дамжуулан хадгалагдсан бичил биетний өвөрмөц омог, бүлгэмдэл байгаа. Бичил биетэн бол амьд махбодь болохоор бусад нутаг оронд айраг исгэхэд хэрэглэгддэг хөрөнгийн бичил биетний бүлгэмдлээс өөр ген буюу удамшлын мэдээлэл агуулсан хөрөнгө Сайхан суманд байна аа л гэсэн үг шүү дээ. Тэгэхээр тэд бол генетик нөөц, түүнтэй холбоотой уламжлалт мэдлэгийг өвлөн тээгчид гэсэн үг. Асуудал үүгээр дуусахгүй, тэр айлуудаас хөрөнгө аваад өөр айл, аймаг суманд очоод айраг исгэхээр яг адил амт чанартай айраг гарахгүй байж магадгүй. Бас өөр нэг жишээ авъя. Хурдтай айлаас үрээ, гүү аваад ч юм уу эсвэл төл аваад хурд гараагүй тохиолдол бишгүй л дуулддаг. Яагаад гэдэг асуудал гарна аа? Технологийг нь аваагүй л байхгүй юу. Яаж уяа сойлгыг нь тааруулах вэ, яаж угшлыг нь хадгалж явах вэ? гэх мэт олон асуудлын цаана нөгөө л уламжлалт мэдлэгийг анзаарахгүй өнгөрсний баримт. Бүтээгдэхүүнийг дуурайгаад яг адилхан хийж чаддаггүй юм байна. Энд л уламжлалт мэдлэгийн үнэ цэнэ оршиж байгаа юм. Генетик нөөц бол эх сурвалж, харин түүгээр бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэнэ гэдэг нь технологи юм.
-Монголчууд эм, хүнсээ байгалиасаа бэлтгэж хэрэглэж ирсэн олон мянган жилийн уламжлалтай. Энэ чинь генетик нөөц, уламжлалт мэдлэгтэй холбоотой болж таарах нь. Тийм үү?
-Монголчуудын уламжлалт мэдлэгийг анхаараад үнэлж чадвал гайхамшиг их байгаагийн нэг том баримт бол Уламжлалт анагаах ухаан юм. Монгол бол Төв Азийн өндөрлөгт оршдог, байгаль цаг уурын эрс тэс уур амьсгалд зохицон ургадаг ургамалтай орон. Монголын нутаг дэвсгэр дээр ургадаг ургамлын бодисын солилцоо түүний бүтээгдэхүүн бусад оронд ургадаг ижил ургамлаас өөр байдаг болохоор Дэлхийн шинжлэх ухаанд өдийг хүртэл мэдэгдээгүй төдийгүй цаашид нээгдэх олон бодис манай ургамалд агуулагддаг аж. Бид бол их юмтай, нөөцтэй хүмүүс байгаа биз. Энэ олон ургамлаас яг энэ нь ийм өвчнийг анагаахад тустай юм байна гэдгийг эрт цагт эмч оточ нар маань яаж мэдэж олсон юм бол оо гэж гайхмаар баримт олон байна аа. Жишээ нь, лидэр, барбад, тарну, дүржид,гэх мэт. Магадгүй судар бичигт бичигдчихсэн байгаа гэх хүн гарах л байх. Монгол оточ нар манайд ургадаггүй ургамлыг орлуулах ижил үйлчилгээтэй өөр ургамлуудыг нь бас олсон байнаа. Одоо орчин үеийн шинжлэх ухааны аргаар судалсан үр дүнг нь үзэхээр хүлээн зөвшөөрөхөөс, бас гайхахаас өөр аргагүй. Тэгэхээр монголчуудын уламжлалт мэдлэгийг хүлээн зөвшөөрч хүндлэн судлах хэрэгтэй.Өнөөдөр бид нар дэлгүүрээс үйлдвэрийн аргаар бэлтгэсэн борц авч идэж байна. Тэр ямар амттай байна? Уламжлалт аргаар бэлтгэсэн борцноос ямар ялгаатай байна? Өндөр технологийн хөлдөөгчинд хөлдөөгөөд бэлдсэн борц бол технологийн хувьд тэс өөр юм байна. Сүүлийн үед гадныхан монгол технологи руу, энэ уламжлалт мэдлэг рүү нь асар их анхаарал хандуулдаг боллоо. Төв аймгийн Баянцогт сумын малчин хоёр залуу 3 сар Өвөр Монголд хөлслөгдөж очоод гүү яаж барих вэ, айраг яаж исгэх вэ гэдгийг 3000 юанаар зааж өгчихөөд л ирж байгаа юм. Бид ингэж л уламжлалт мэдлэгээ алдаж байна.
-Монгол орны генетик нөөц өөрөө их онцлог юм байна. Манай эрдэмтэд энэ талаар хэр их судалсан байдаг юм бол?
-Манай судалгааны баг, АШУҮИС-ийн Эм судлалын тэнхимийн эрдэмтэд Монголын зарим ургамлын генетик шинж чанарыг судлах зорилт тавьж ажилласны үр дүнд гадаад морфологийн шинжээрээ яг ижил ургамал дотоод мөн чанарыг харуулах генетик мөн чанараараа өөр гэдгийг нотолж дэлхийн ген банкинд зарим ургамлын генийн онцлогийг бүртгүүлсэн юм. Монголын Нөмрөгт банздоо Хятад, Түвдийн өндөрлөгт ургадаг ижил нэршилтэй олон янз байдлаас өөр л юм байна. Энэ бол Монголын ургамлын нөмрөгийн генетик нөөцийн их санг харуулах нэгээхэн баримт болов уу. Монголын ургамлыг эмэнд олж холиод байгаа нь санамсаргүй биш. Тиймээс манайхан өөрсдөө гадныханд ургамлын түүхий эдээ зүгээр л хэдэн төгрөгөөс өгөөд байж болохгүй. Өнөөдөр анагаах ухаанд хэрэглэгдэж байгаа европ эмийн бараг 60 шахам хувь нь ургамлын гаралтай байна. Цаашид эмийн ургамалд хандах шинжлэх ухааны сонирхол улам л өсөх төлөвтэй байна. Уламжлалт анагаахын архин эм бол тэр чигээрээ генетик нөөц, уламжлалт мэдлэгийн хүрээнд хамаарах биотехнологийн (орчин цагийнхаар) асуудал боловч бидний өвөг дээдэс их юм хийж чадаж байсан нь харагдаж байна. Одоогийн бид чинь харь юманд сөхрөөд өвгөдийнхөө үлдээсэн өвийг мартчихсан хүмүүс юмуу даа.
Б.ОЙДОВ