Өмнөх дугаартаа бид “Эх дагинын дуган буюу бидний хэлж заншсанаар МУГЖ Ж.Раднаабазарын нэрэмжит Циркийн сургуулийн байрны өнөө цаг хүртэлх үүх түүхийг товчхон тоймлон хүргэсэн билээ. Энэ Циркийн сургуулийн байр шатсанаар зөвхөн Монголын циркчдийн түүхэн замналыг өгүүлсэн архив устаад зогсохгүй, Монгол орон Манжийн дарлалаас ангижирч төр улсаа сэргээн мандуулсан 1911 оны түүхийн нэгэн гэрч “шатсанд” халаглаж буй юм.

Мөн Ардын хувьсгалын үед зэвсгийн агуулах болж, хэлмэгдүүлэлтийн он жилийг нуруун дээрээ тээж ирсэн байгууламж билээ. Ийм байгууламжийг хадгалж хамгаалж чадаагүйд энэ цагийнхны гол буруу нь оршиж буй юм. Учир нь бид өмнөх үеийнхээ үлдээснийг хойч үедээ үнэ цэнтэйгээр тэр чигээр нь өвлүүлж болох байлаа. Өчигдөрхөн энэ дуган өөрөө түүхийн хосгүй үнэт зүйл байв. Өнөөдөр балгас болон үлдэх үү гэдэгнь энэ цагийнхнаас хамаарч байна. Энэ дуганд гагнуур хийж байсан гагнуурчныг буруутгаад өнгөрөх бус гал гарах хүртэл түүхийн соёлдоо гамгүй хандсан төр засгийнхан ч үүнд буруутай. Тиймийн учир энэ талаар нэхэн сурвалжилж байгаа билээ. Түүхчдийн санал болгосноор түүхтэй холбоотой зарим нэг зүйлийг энд нэмж бичихээр шийдлээ.

ДАШЧОЙЛИНГИЙН ТҮҮХ

Зүүн хүрээ хийдээс үлдсэн эдгээр дөрвөн дуганы нэг болох Богд хааны хатан Дондогдуламд зориулан барьсан дуган болохыг уншигч та мэдэж буй. Бусад нь одоогийн энэ Дашчойлин хийд билээ. Ардчилсан хувьсгал өрнөхөд бурхан шашны төлөө гэсэн чин сэтгэлтэй лам нар нэгдэж гурван дуганаа сэргээж, Зүүн хүрээ Дашчойлин хийдийг үүсгэн байгуулжээ. Өмнө байсан хийдүүд өөр өөрийн гэсэн голлох сахиустай байсан ч, зүүн хүрээнд таван тохой Майдар бурхан залж байсан аж. Монгол дархчууд эрт дээр үеэсээ л бурхан ухаантай байсны бодит илрэлийг Зүүн хүрээ Дашчойлин хийдээс харж болно. Хийдийн дугануудын барилгад ганц ч хадаас ороогүй гэдэг. Бүх хэсгүүдийг хооронд нь оньсоор холбож хийжээ. Саяхан сэргээн засварлахдаа ч мөн одоогийн лам нар аль болох хадаас хэрэглэхгүйгээр зассан гэдэг. Мөн хийдийн дотор талын багануудын будгийг бат бөх байлгах үүднээс модон баганыг цуу ямбуугаар ороож, гадуур нь байтуу буюу үнс, адууны хомоолыг нийлүүлэн шатааж бэлтгэсэн зүйлээрээ шаваад буддаг гэнэ.

ЁНЗОН ХАМБЫГ БАРИВЧИЛЖ, ЦААЗААР АВЧЭЭ

Ёнзон хамба буюу Жавзундамба богдын багш Цэдэн овогтой Лувсанхаймчигийн номын өргөө одоогийн Зүүн хүрээ Дашчойлон хийдийн номын сан байрлаж буй дуган юм байна. Ёнзон хамбыг Түвдийн Дашлхүмбэ хийдэд шавилан сууж байхад нь Монгол Улсын тавдугаар онд Банчин богд “Халх Монголд очиж Жавзундамба богдод багшлахаар явсугай” хэмээн тушаажээ. Үүний дагуу хүрээнд ирж, VIII богдод ном заасаар найман жил суугаад, нутагтаа Банчин богдын дэргэд очжээ. Гэтэл Богд Жавзундамба хутагтаас “Ёнзон хамба Лувсанхаймчигийн биеийг нааш заавал ирүүлсүгэй” хэмээн хүссэн захидлыг Банчин богдод илгээсэн хүсэлтийг нь ёсоор болгож Ёнзон хамбыг дахинирүүлжээ. Түүнээс хойш удалгүй Ёнзон хамба Лувсанхаймчиг “Хувьсгалын эсэргүү лам нарын Гандангийн төв” хэмээх зохиомол хэрэгт шийтгэгдэн 1937 оны есдүгээр сарын 6-нд одоогийн Зүүн хүрээ Дашчойлин хийд дэх номын өргөөнөөсөө баривчлагдаж, цаазаар авахуулсан аж.

“АСА” ЦИРК ХУВЬЧЛАГДАХАД ХУУЧИН ЦИРКИЙН СУРГУУЛИЙГ ДАГУУЛЖ ӨГӨХӨӨ ШАХАВ

“АСА” цирк хувьчлагдсан учраас циркийнхэн эндээ ирж бэлтгэл сургуулилт хийх болсон. Албан ёсоор хувьчлаагүй атал нэр бүхий эрхэм энэ байрыг циркийн хамтлагуудад түрээслэж мөнгийг нь авч байжээ. Дуганы дэргэдэх орон сууцны оршин суугчид “Газрыг нь сүйтгэнэ гэдэг энд л болж байна. Хэд хэдэн компани, хувь хүмүүс энэ жижигхэн газрыг ухаж сэндийлээд дууслаа. Хог, шороо, цемент, ус шалбааг, ертөнцийн бохир болгоны дунд бид амьдрахчаан болж байна гэж гомдол гаргаж байсан удаатай.

Барилга барих гэж нүх ухаж байгаа, хэдэн давхар байшин буулгаад газартай тэгшилж байгаа компаниудын зарим нь газрын зөвшөөрөлгүй, барилгын иж бүрдэл зураг төсөлгүй, бүр болиод ах дүү хэдэн хүн хөрөнгөө булаалдан муудалцаад орон байраа буулгаад хаячихсан, газраа зарах юм гэнэ лээ гэсэн яриагарч байсан. Гэвч барилга байгууламж аль хэдийн баригдаад дууссан билээ. Тэр үеэс газар доорх шугам сүлжээг дайрсан, таслан, ил гаргаад овоолчихсон байдаг байв. Төв замаас хуучин цирк рүү тавьсан боломжийн засмал зам байсан ч эвдэлж сүйтгээд кран зоочихсон, шавар цемент овоолчихсон байдаг байсан тулхийдийнхэн болон оршин суугчид гомдол гаргаж байсан удаатай. Циркийн энэ байрыг сумогийн их аварга Д.Дагвадоржид шинэ циркийн дайвар болгоод өгчихсөн гэх яриа ч гарч байлаа. Тал талаасаа сэглэгдээд баар цэнгээний газар, дэлгүүр хоршоо болсон. Хожим нь Их аваргахуучин циркийг нурааж сүрлэг байшин барих гэсэн мэдээлэл багагүй хөвөрсөн түүхтэй. Энэ үед Дашчойлин хийдийн удирдлагууд ”Бид олон удаа Эх дагинын дуганыг авахаар асуудлыг холбогдох газруудад тавьж байна. Тодорхой арга хэмжээ авч өгөхгүй байна” Энэ чинь улсын хамгаалалтад байх ёстой, түүх, соёлын ховор дурсгалт газар шүү дээ. Засгийн газрын шийдвэргүйгээр хэн ч эзэмших, худалдах, устгах эрхгүй газар гэдэг асуудлыг холбогдох газруудад тавьснаар ССАЖЯ-ны Соёлын газрын үл хөдлөх хөрөнгөд шилжиж очжээ.

ХАМГААЛАЛТЫН БҮСИЙГ НЬ 1.7 ГА БАЙХААР ТОГТООЖЭЭ

Улсын циркийг 2007 онд хувьчилсан ч Циркийн сургуулийн байр маргаантай байснаар ийнхүү яамны өмч болгосон байна. Энэ хооронд ньойр хавийнх нь газрыг зарах нь зараад сэндийлэх нь сэндийлж амжсан байна. Мөн байранд нь Нийслэлийн Соёлын газрын даргаар сонгогдож байсан хүмүүсийн ах дүү хамаатан садан дэлгүүр, баарны зориулалтаар ашиглаж, зарим газруудыг тоносон түүх байдаг гэнэ.

Уг нь Дондогдулам хатны гэр хэлбэрт модон дуганы уг барилга нь Засгийн газрын 2001 оны “Хамгаалалтын бүс тогтоох тухай” 96 дугаар тогтоолоор гэр хэлбэрт модон дуганууд буюу Дашчойлин хийдийн хамгаалалтын бүсийг 1.7 га байхаар тогтоож байжээ.

УЧИРТАЙ ШАЛГАЛТ МАРГААНЫ ЭХ ҮҮСВЭР

2012онд Мэргэжлийн хяналтын Барилгын техникийн хяналтын хэлтэс болон Газрын харилцааны хяналтын улсын байцаагч нар Циркийн сургуулийн барилгад шалгалт хийжээ. Тэд “Хуучин цирк”-ийн барилгуудын хийц бүтээц, инженерийн шугам сүлжээний төлөв байдал нь газар хөдлөлтөөс хамгаалах техникийн шийдэлгүй барьжээ. Үндсэн даацын бүтээцүүд нь гажиж, цаашид тогтвортой ажиллах нөхцөл алдагдсан байна. Олон жилийн ашиглалтын явцад моралийн элэгдэлд орсон. Доторх цэвэр, бохир ус, цахилгааны шугам сүлжээ хэвийн найдвартай ажиллах боломжгүй. Тиймээс цаашид засвар шинэчлэл хийхгүйгээр ашиглах нь Барилгын тухай хуулийн есдүгээр зүйлийн 9.1.1-д заасан “Хүн ажиллаж, амьдрах таатай нөхцөл бүрдүүлсэн, түүний эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөгүй, аюулгүй байдлыг хангасан байх” гэснийг ноцтой зөрчиж байна” хэмээн дүгнэжээ. Нэг үгээр хэлбэл уг барилгыг сэргээн засварлах боломжгүй гэж дүгнэсэн байна. Гэтэл Циркийн сургуулийнхан байрыг минь авах гэлээ хэмээн Дашчойлин хийдийнхнийг хардаж. Сэргээн засварлахад циркийн тоглолт, сургуулилт хийхэд гэр хэлбэрт дуганы өндөр хүрэлцэхгүй байгааг харгалзан үзэж манежийн хэсгийн шалны түвшинг доош нь зохих хэмжээгээр ухаж болно дүгнэлт гарсан хэмээжээ. Харин Дашчойлин хийдийнхэн “Эх дагинын аймагт багтах гэр дуган. Үүнийг авч Зүүн хүрээнд нэгтгэж түүхийн дурсгалт байдлаар нь Дашчойлин хийд авах ёстой гэдэг асуудлыг тавьсан байна. Сэргээн засварлах ёстой, газрыг доош нь ухаж болно гэх маргаан гарах үед харин салбарын яамныхан түүх соёлын ховор газрыг сэргээн засварлахад 2013, 2014 онд нийтдээ хоёр тэрбум 700 сая төгрөг зарцуулна хэмжээн төсөвтөө суулгажээ.

Г.ЯЛГУУН

“Дашчойлин” хийдийнбаруун талд байрлах МУГЖ Ж.Раднаабазарын нэрэмжит Циркийн сургуулийн байрандөнгөрсөн хоёр дахь өдрийн орой 21.00 цагийн орчимд гал гарч байгууламжийн 70 хувь шатсан юм. Сургуулийн байрандгагнуур хийснээс болж гал алдсан байж болзошгүй мэдээлэл бий. Зарим хэвлэл “Бөмбөгөр ногоон” театр гэх мэтээр андуурч энэ байгууламжийг Циркийн сургуулийн байртөдий байсан мэтээрмэдээлжээ. Гэвч энэ байр олон түүхийг багтаасан 130 жилийн настай. VIII Богдын их хатан Дондогдуламд зориулж бариулж байсан бөгөөд тухайн үедээ Эх дагинын дуган нэртэй байсан юм. Хожим нь энэ байгууламжийг ЮНЕСКО-д бүртгүүлсэн түүхтэй. Монгол­чуудын хувьд соёлын өвийг багтаасан гайхамшигт түүхийн нэгэн гэрч юм. Харамсалтай ньэнэхүү соёлын өвийг бидгалд“өргөчихлөө”. Гал гарсан нь ямар нэгэн санаа зорилготой байв уу, хэн нэгний санаатай үйлдэл үү. Арай газрыг нь авах гэж санаархсан юм биш биз гэсэн олон нийтийн хардлага твиттер, фэйсбүүкийн орчинд өрнөж байна. Мөн Эх дагинын дуган буюу бидний хэлж заншсанаар Циркийн сургуулийн байр энэ удаа галд өртлөө. Дараагийнх нь магадгүй Чойжинламын болон Богд хааны музей байж болох юм гэж судлаач, эрдэмтэд хардаж буй нь нууц биш юм. Иймд бид “Эх сурвалжийнмэдээллийн мөрөөр үнэнийг хайсан нь” буландаа Эх дагинын дуганыг онцолж,юунаас болж гал гарав, хэн нэгний санаатай үйлдэл байв уу. Бидний хувьд соёлын өв гэж их ярьдаг. Гэхдээ яг бодит байдал дээр түүнийгээ анхаарч байна уу гэдгийгнэхэн сурвалжилжцувралаар хүргэж байна.

ГЭР ДУГАН МОНГОЛЫН ҮНДЭСНИЙ АРХИТЕКТУРЫН ДУРСГАЛ

Энэ тухай бичихээсээ өмнө ямар түүхийн соёлын өвөөбид үгүй хийчихээд буйг сануулъя.Монголын уламжлалт уран барилгын дурсгалын нэг нь гэр хэлбэрт модон дуган бөгөөд түүний төлөөлөл нь Эх дагинын дээрх дуган байсан юм. Улаанбаатар хотын гэр хэлбэрийндугануудыг 1975-1976 онд хэмжилт судалгаа хийж, сэргээн засварлах зураг төсөл боловсруулан 1981-1982 онд сэргээн засварласан. Гэр дуганууд нь Монголын үндэсний архитектурын дурсгал учраас 1971 онд Улаанбаатар хотын хамгаалалтад авчээ. Энэ дугануудыг барихад Монголчуудын хамгийн түгээмэл сууц гэрийн үндсэн хийц, зохиомжийг үндэслэн зохион төлөвлөсөн байдаг.

ЭХ ДАГИНЫН АЙМГИЙН ГЭР ХЭЛБЭРТ МОДОН ДУГАН

Түүхийнсурвалж бичгүүдэдЭх дагинын дуганыг 1880,1883,1903,1904 ондбосгосон гэх мэтээрянз янзаарбичдэг ажээ. Харинтүүхийн судлаачэнэхүү дуганыг 1897 онд бариулж эхэлсэн гэдгийг тогтоосон байна. Үүнээс хойш 1897 он гэж явах болжээ.

Энэ дуганыг YIII Богдын хатан Дондогдуламындуганыг байгуулж Эх дагинын аймаг гэж нэрлэсэн байна. Аймаг гэж нэрлэсний учир нь шашны захиргааны үндсэн нэгж бөгөөд аймаг бүр өөр өөрийн дуган шүтээнтэй, түүндээ өдөр бүр хурал ном хурдаг байжээ. Богдын хүрээний гучин аймгийн хамгийн сүүлийн аймгийн дуган бөгөөд уг дуганд Чойнхор бурхныг шүтээн болгож мянга орчим лам хурал хурж байжээ.Улаанбаатар хот дахь гэр хэлбэрт модон дугануудаас үлдсэн дугануудын хамгийн том нь Эх дагинын аймгийн дуганууд юм.

МОНГОЛ УЛСЫН СҮҮЛЧИЙН ХАТАН ДОНДОГДУЛАМ

Монгол Улсын сүүлчийн эзэн хаан Монголын шашин, төрийн эрхийг хослон барьсан YIII Богд Жабзундамба хутагтын их хатан, Улсын Эх дагина Цэндийн Дондогдулам гэж байв. Тэрээрхаантнышашин төрийн үйл ажиллагааг дэмжигч, дотнын зөвлөгч, байгаад зогсоогүй эх орон, зон олныхоо Эх Дагина хэмээн өргөмжлөгдсөнбайна.Цэндийн Дондогдулам нь 1874 оны 10 дугаар сарын 15 -ны өдөр Сэцэн хан аймгийн Хөвчийн Жонон бэйлийн хошууодоогийн Хэнтий аймгийн Баян-Адрага сумын“Дуурлиг” хэмээх газартЦэнд хиагийнд мэндэлсэн гэдэг.Дондогдуламыг “Эх Дагина”-д өргөмжлөх ёслол үйлдэж, “Ачлалт, ялгуун дагина, эрх Цагаандарь эх” цол олгожээ. Үүнийхээ дараа Эх Дагинын аймгийг байгуулан, шавь олноос 4700 гаруй лан мөнгийг татварлан дуган бариулж, 1442 лан мөнгөөр жасын хөрөнгө хүүлэх мөнгөний эх үүсвэр тавьсан гэдэг. Энэ аймагт хэрэглэх бурхан тахил, ном судрыг Богдын ордноос авчруулан нэр хүндтэй лам нарыг суулгажээ. Энэ дуганыг Богд Жавзундамбын их хатан Дондогдуламын зуны сэрүүн лавиранч гэж нэрлэж байжээ. Уг сэрүүн өрөөндөө их хатан бурхан тахил, ном судар хадгалахаас гадна түүний уран дархан, сийлбэрч, барималч, оёдолчин, бичгийн их мэргэд амьдарч, уран бүтээлээ туурвидаг байсан гэдэг.

1911 онд Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал ялж, монголчууд Манжийн эрхшээлээс гарчМонгол төрийнтусгаар тогтнолыг тунхаглан зарлаж Монголын шарын шашны тэргүүнБогд Жавзундамбахутагтыг эзэн хааны сэнтийд залахад түүний эхнэр ДондогдуламыгУлсынЭх Дагина хэмээнөргөмжлөн “Шашин төрийг хослон өрнүүлэгч улсынэхДагинын тамга” гэсэн дардас бүхий тамга олгожээ. Ийнхүү Богд болон Эх Дагиныг монголчуудын тусгаар тогтнол, төр улсын билэгдэл болгон хүндэтгэн өргөмжилсөн байдаг.

МАРШАЛ Х.ЧОЙБАЛСАНӨРГӨӨГ ЦИРКИЙН ЗОРИУЛАЛТААР АШИГЛАХ ТУХАЙ ТУШААЛ ГАРГАЖ БАЙЖЭЭ

Энэ гэр дуган нь тэр цагаас хойш “Эрх дагинын номун өргөө” хэмээн нэрийдэж явсаар дайны үед зэр зэвсэг хүртэл хадгалах агуулах болгон ашиглаж байсан гэх мэдээ бий. Харин 1930-аад оноос Маршал Х.Чойбалсан энэ өргөөг циркийн зориулалтаар ашиглах тухай тушаал гаргасан байна. Ингэж Улсын циркт шилжүүлсэн бөгөөд ардын зураач Намхайцэрэнгийн зураг төслөөр циркийн зориулалтаар өөрчлөн засварлажашиглах болсон байна. Дуганы голд байх дөрвөн баганыг архитектор Намхайцэрэн гүүрийн холбоос хийх аргаар дотоод зохион байгуулалтыг нь өөрчлөн циркийн манежийг бүтээжээ. 1940 оноос циркийн сургуулилт эхэлсэн байна. Хэлмэгдүүлэлтийн он жилүүдэд энэхүү дуган нураах байруудын жагсаалтад багтсан түүхтэй. 1971 онд Улсын цирк шинэ барилгатай болсноор “Хуучин цирк”-ийг Циркийн сургууль болгон шинээр суралцагсад бэлтгэлээ хийх болсон байна.

Тиймээс салбарын яам энэхүү барилгыг суллаж “Дашчойлин” хийдэд музей болгон өгөх бус циркийн зориулалтаар сэргээн засварлаад ашиглах нь зүйтэй гэж үзэж байжээ. 1990 оноос хойш түүхийн үнэт дурсгалЦиркийнсургууль нэртэй чтал талаасаа сэглэгдээд баар цэнгээний газар, дэлгүүр хоршооболсон байдаг. Сүүлийн жилүүдэд хуучин циркийг нурааж орчин үеийн орд харш сүндэрлүүлнэгэсэн чиньуг газраас үнэтэй бурхан, хэн нэгнийг нууцлан оршуулсан булш, хүний араг яс гарсан гэжхэвлэлээр бичигдэж байжээ. Тэгээд учир битүүлэг булшийг хөндөхөөс цэрвээдДондогдулам хатных ч юм билүүгэж айгаад оролдохоо хойшлуулсан гэх яриа одоо чбий. Улсын хамгаалалтад байх ёстой, түүх, соёлын ховор дурсгалт газрын нэг бол яах аргагүй хуучин цирк юм. Засгийн газрын шийдвэргүйгээр хэн ч эзэмших, худалдах, устгах эрхгүй.

ТЭНД ХЭН НЭГНИЙ БУЛШ БИЙ ЮУ

Циркийн ахмадуудын ярьснаар, 1950-иад оны үед циркийнхэн алиалагчийн болон илбийн үзүүлбэрээ сайжруулах зорилгоор манеж доогуур ухаж хүн явах зам татаж байжээ. Тэгтэл нэг өдөр яалт ч үгүй шарилтай тулгарч ихэд сандарч тэвдсэн гэнэ. Тэр дор нь дарга нартаа хэлж,үнэн худлыг шалгасан гэдэг. Яах ч аргагүйхэн нэгнийг нямбайлан оршуулсан булш байна гэдгийг нүдээр үзэж мэдээд Намын төв хороонд яаралтай мэдэгджээ. Төв хорооны бие төлөөлөгч циркчдэд яриа таниулга хийж, булшны талаар ганц үг ганхийж болохгүй гэдэг үүрэг өгсөн гэдэг. Өмнө нь циркийн доогуур ухаж төнхөж байхад алт мөнгөн зоос, тахилын цөгц зэрэг бурхан шашны эд зүйл гарч байсныг циркчдийн түрүү үеийнхэн ярьдаг.Энэ явдлын дараа хэдхэн хоногийн дотор циркчдийн ажлыг зогсоож,нөгөө шарилыг цементлээд хэн ч харсан жирийн нэг хана шиг болгосон гэдэг.

“БАРИЛГА СУЛЛАЖ ӨГНӨ ҮҮ” ГЭСЭН БИЧИГ ИРЖЭЭ

Хуучин цирктэй хаяа нийлэн оршдог “Дашчойлин” хийдийнхэн 2013 онд дахин тухайн үеийн Соёл, спорт, аялал жуулчлалын яаманд “Циркийн сургуулийн барилгыг суллан, манайд өгнө үү. Манайх уг барилгыг сэргээн засаж, музей болгох хүсэлтэй байна” гэсэн албан бичиг илгээж байжээ. Үүний дараа ССАЖЯ-наас Циркийн сургуульд “Барилга суллаж өгнө үү” гэсэн шаардлага тавьсан байна. Үүний хариуд циркчид “Бидэнд бэлтгэл хийх, хичээл сургалтаа явуулах өөр газар байхгүй учраас барилгыг маань сэргээн засаад Дашчойлин хийдийн 1.7 га газарт өөр төрлийн барилга байгууламж барихгүй байх үүргийг Нийслэлийн засаг дарга хүлээдэг.Харин уг байгууламжийг яаралтай засах шаардлагатай гэсэн дүгнэлтийг Мэргэжлийн хяналтын газраас гаргаж байжээ. Оронд нь өндөр барилга барих тухай яриа ч дээд шатанд гарч эхэлсэн байна.

Г.ЯЛГУУН