Цэцэглэж уясан туузаа аваад
Цагаахан хормогчоо тайлж эвхээд
Алаг хорвоогийн аяны нугачаанд
Алдаж оносоор 20 өвлийг угтаж байгаа “Ховд аймгийн Нэгдүгээр арван жилийн сургуулийн 10 в ангийг 1998 онд төгссөн төгсөгчдийг энэ удаагийн “Нэг анги” буланд онцолж байна. Тэд өнгөрсөн наймдугаар сард Ховд аймагтаа төгсөлтийн 20 жилийн ойн баяраа хийжээ. Ангийнхныг төгсөлтийн баяраа хийсний дараа хүмүүс зургийг нь үзэж, сонирхож “Төгсөлтийнхөө 20 жилийн уулзалт юм уу. Үнэхээр үү. 25-туудын уулзалт шиг л харагдаж байна” хэмээн уулга алдаж байсан гэдгийг тус ангийн охин Ц.Мөнхцэцэг ярилаа. Тэрбээр багадаа сэргэлэн цовоо, хувийн ариун цэврийг сахихдаа сайн охин байж. Одоо Хятад хэлний орчуулагч мэргэжилтэй юм байна. Тэрээр “Манай үеийнхэн дэндүү олуулаа, хатуу ширүүн нийгмийн нүүр үзсэн. Нэг ёсондоо шилжилтийн нийгмийн “Туршилтын туулайнууд” юм шүү дээ” гэдгийг онцлов. Тэд олон янзын байгалийн шалгарлыг амжилттай давж, өдий зэрэгт хүрсэн нэг цаг үеийнхэн аж. Бүгд социалист нийгэмд төрж, өсөж, зах зээлийн нийгэмд сурч, боловсорчээ. Капиталист нийгэмд ажиллаж амьдарч яваа гурван нийгэм дамжсан нэгэн үеийнхэн юм байна. Тэдний хүүхэд насны түүхийг сонирхоход ангийнхан нэгэн дуугаар “Бидний хүүхэд насны түүхийг биднээс өөр хэн ч үл мэднэ. Өсвөр насны жаргал зовлон бүхэн дурсамжтай өнгөрсөн. Бид хүмүүжилтэй, цэгцтэй, аливаа зүйлд хариуцлагатай хандах ёстой гэдгийг сайтар суралцсан. Тиймээс одоо цагийн амьдралд тэмцэх ёстой гэдгээ ухаардаг” гэж байв. Арван жилд байхдаа л бие биедээ элгэмсүү, дотно, нийтэч, нөхөрсөг хамт олон байжээ. Иймээс одоог хүртэл бүгд нутагтаа, эх орондоо хэрэгтэй зүйлийг хийж, бүтээж яваа аж.
Тухайн үед пеонерт элсдэг цаг үе дуусаж, хамгийн анх гуравдугаар ангийн хүүхдүүдийг нэг үе алгасуулсан тавдугаар анги руу оруулж байжээ. Тиймээс тэр үед 1980, 1981 оныхон нэг цаг үед суралцах болжээ. Хамгийн анх монгол бичгийн хичээл эдний ангийн үеэс нэмэлт хичээл болон орсон байна. Мөн англи хэлний хичээлийг туршиж, анх нэвтрүүлсэн гэнэ. 10в ангийнхныг элсэн орохоос өмнөх үед орос хэлний хичээл ордог байсан. Тиймээс орос хэлний багш нарыг Улаанбаатар хотод 45 хоногийн түргэвчилсэн сургалтад бэлтгэж, англи хэлний хичээлийг заалгаж байсан талаар сонирхууллаа. Хамгийн анх тестээр элсэлтийн ерөнхий шалгалт авдаг болсон үед 10в ангийнхан арван жил заалгасан хичээлээ бататгах гэж биш, яаж тест бөглөж сурах тухай заалгаж байсан гэдгээ Ц.Мөнхцэцэг хуучиллаа.
Ангийн Б.Ганбат “Ер нь инээдтэй, хөгжилтэй цаг үеийг өнгөрөөсөн дөө. Нүдээ аньж тоолж байгаад тестээ дугуйлах нь бараг л тухайн үедээ онож байсан гэхэд хилсдэхгүй. Бидний үеэс эхлэн “Онц, сайн, дунд, муу” гэж нэрлэдэг байсан нь “Тав, дөрөв, гурав, хоёр” гэсэн тоонуудаар солигдож халаагаа өгсөн. Одоогийн сурагчдын сурлагыг үнэлдэг “100, 90, 80, 70, 60” гээд баахан өндөр тоонууд орон зайгаа эзэлсэн юм. Бид арван жилийн турш өнөө “Онц, сайн, дунд, муу” хэмээх дүндээ дасчихсан. Конкурсын шалгалтыг оноогоор үнэлэхэд, хэд аваад байгаагаа ч тухайн үедээ мэдээгүй өнгөрч байсан сан. Ийнхүү боловсролын тогтолцооны эмх, цэгч, уялдаа холбоогүй шийдвэрийн хамгийн том золиос бидний үеэр эхэлж, дуусах болтугай” гэж залбирахад хүргэж байсан даа хөөрхий” гэж инээмсэглэн ярив.
Эдний үеийнхнийг төгсөхөд олон хувийн сургууль байгуулагдсан аж. 10в ангийнхан бүгд их авсаархан, намхан, жижгэвтэр жигд размертай, өндөр 150-160 сантиметр орчимд хэлбэлздэг байж. Ганц нэг 165-170 сантиметр өндөртэй залуус хэвийнд тооцогдоно. 175-180 сантиметр өндөртэй хүмүүс үеийнхэн дундаа “Гозон тэмээ”, “Тэмээн хяруул” гэх хочоор дуудуулдаг байжээ.
10в ангийнхан 20 жилийн турш бие биеэсээ холдож, алсраагүй, амьдралын далай дунд гар гараасаа барилцаад, нэг нэгнээ дэмжиж, хоорондоо байнга харилцаа холбоотой байдаг гэнэ. Ингэж ангийнхан хоорондоо инээж, эрч хүчээ хуваалцдаг учраас 25-тууд шиг л харагддаг аж.
Ховд нутгийнхаа спортын их наадамд анх удаагаа оролцож эхэлсэн, цагаасаа л 10 в-гийнхэн “Шилдэг дэмжигч”-ээр шалгарчээ. Орсон төрөл бүрийн тэмцээндээ ангийн охид, хөвгүүд амжилт дагуулсан байна. Сагсан бөмбөгийн төрөлд спортын мастер Э.Болор-Эрдэнэ, Б.Цоморлиг, Б.Ганбат, гар бөмбөгийн төрөлд Спортын мастер Б.Батбаяр зэрэг мастерууд байдаг ажээ. Мөн сагсны спортын Отгонжаргал, Тогтохбаяр, Ганзориг хэмээх залуус ч бий. Эдний ангиас шатрын спортын түвшинд олон улсын зэрэглэлд амжилттай өрсөлдөж яваа Ц.Алтансүх, төр нийгэмдээ амжилттай хүчин зүтгэж яваа Хөдөлмөр, халамжийн үйлчилгээний газрын дарга Б.Нямдаваа, Б.Ганзориг, Н.Цэжиддулам нар байдаг аж. Сэтгүүлч Б.Түвшинтөгс, барилгын салбарт Цэрэндорж, хэвлэлийн салбарт “Бүтэн бүрмэл” ХХК-ийн захирал Н.Идэрзаяа, “Урбан Женс” үндэсний үйлдвэрлэлийг хөгжүүлж яваа Д.Соронзонболд, шүдний эмнэлгийн салбарт амжилттай ажиллаж яваа Цоодол, Модон тавилгын салбарт ажиллаж яваа “Ур ундрах” ХХК-ийн захирал Б.Алтаншоо зэрэг авьяастнууд салбар бүртээ амжилттай шижигнэж явна. Үсчин гоо сайхны салбарт амжилттай ажиллаж буй Б.Ганзул, Э.Гэрлээ, банк санхүү, татварын салбарт Ц.Байгальмаа, О.Цэнд-Аюуш, Ц.Түвшинжаргал, Б.Пүрэвдорж, Л.Нанзаддорж, Басан, Должинсүрэн, У.Цэцэгжаргал, Бямбахорлоо, Э.Энхзаяа, уул уурхайн салбарт “Сод-Ирээдүй” компанийн Түвшинжаргал, Д.Эрдэнэбат, Э.Уянга, С.Алтантунгалаг, Б.Оюунгэрэл, Ж.Түмэнжаргал, хувийн хэвшилд амжилттай ажиллаж яваа Б.Батчулуун, М.Гэрэлтуяа, Б.Оюундулам, Г.Оюунбилэг, Цэнд-Аюуш, Б.Содномжамц, Ш.Амарбаяр, А.Авирмэд, Т. Жавзандулам, Д.Тунгалаг, М.Алтанхишиг нар эзэмшсэн мэргэжилдээ эзэн болж байгаа юм. Цэрэг, армийн салбарт Г.Амгаланбаатар, Баатархүү, Цагаанцоож, улс төрийн салбарт Ариунтуяа, Б.Батсувд, сургалт судалгааны салбарт тэргүүлж яваа М.Алтансүх, Боловсролын салбарт Л.Мэндбаяр, Т.Бадамсүрэн, Дархан-Нэхий ХК-ийн эсгэгч мэргэжлээр амжилттай ажиллаж яваа Т.Туул нар эдний ангийнх. Тээврийн үйлчилгээний салбарт Г.Даваадорж, Х.Гантулга, Ганбат, Чимэд, П.Баясгалан, бүтээн байгуулалтын салбарт тэргүүлж яваа Н.Энхболд, орчуулгын салбарт амжилттай ажиллаж яваа “Морьт-Халиун”ХХК-ийн Ц.Мөнхцэцэг, Ц.Оюунтогтох, орон нутагтаа амжилттай ажиллаж байгаа Ш.Банзрагч, Цогтчимэг, Ц.Лувсанлхам гээд олон төгсөлтийн төлөөллийг нэрлэж болохоор байна.
10в ангийнхан “Үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэнд” 1998 оны төгсөгчдийнхөө нэрийн өмнөөс мод тарих их үйлсийг эхлүүлжээ. Төгсөлтийн 20 жилийн ойдоо зориулж Ховд нутагт амьдарч байгаа нөхөд нь 98 мод тарьж, арчилж тордон, харж хамгаалж, эргэж тойрч байгаагаа сонирхууллаа.
Нэгэн цаг үед амьдарч, бие биеэ хурцалж хөглөж байдаг үе тэнгийнхэн магадгүй 30, 40 жилийн уулзалтуудаа хийж, он жилийн түүхээ дурсамжтайгаар өнгөрүүлэх биз ээ.