АНУ-аас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд бүрэн эрхэт Элчин сайд Анн Кампбелл 2015 оны 4-р сарын 21-ний өдөр Хойд Америк-Монголын Бизнесийн Зөвлөлийн Ерөнхий уулзалтан дээр хэлсэн үгийг та бүхэнд албан бусаар орчуулан хүргэж байна.
Тэрээр Монголын эдийн засгийн өнөөгийн байдал, хөрөнгө оруулалтын орчны талаар хараат бус, хөндлөнгийн дүн шинжилгээ, чухал мэдээлэл хүргэсэн юм.
Монголд Элчин сайдаар ирж ажилласнаас хойш гурван жил өнгөрсөн учраас миний хувьд Хойд Америк-Монголын Бизнесийн Зөвлөлийн Ерөнхий уулзалтанд үг хэлэх сүүлийн боломж энэ байж магад. Өмнө нь би Монголын улс төрийн чиг хандлагын талаар голцуу ярьж байсан бол энэ удаад АНУ-ын Засгийн газраас гаргасан хоёр чухал баримт бичгийн талаар тухайлан ярьмаар байна. Энэ хоёр баримт бичиг Монгол Улсыг макро ба микро түвшний аль алинд маш тодорхой харуулсан учраас Монголд хөрөнгө оруулахаар сонирхож буй хүн бүрт хэрэгтэй байх аа. Эхнийх нь АНУ-ын Элчин сайдын яам (ЭСЯ)-наас бэлтгэн гаргасан МОНГОЛЫН ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАЛТЫН ОРЧИНД ХИЙСЭН ДҮН ШИНЖИЛГЭЭ (ХООДШ), нөгөө нь Мянганы Сорилтын Корпорациас Монголын эдийн засагт хийсэн ОНООНЫ ҮНЭЛГЭЭНИЙ ТАЙЛАН (ОҮТ) юм.
2015 оны ХООДШ хэдхэн өдрийн дараа та бүхэнд хүрнэ. Нөгөөтэйгүүр, Мянганы Сорилтын Корпорацийн ТУЗ-ийн 2014 оны шийдвэрээр Мянганы Сорилтын Компакт гэрээний 2-р шатыг Монголд хэрэгжүүлэхээр шийдвэрлэсэнтэй холбоотойгоор тус корпорациас гаргасан ОҮТ-г чухалчилж байгаа юм.
Монголын ХООДШ-нээс яриагаа эхэлье. Гол үзүүлэлтүүдийг та бүхэн ч гэсэн мэдэж байгаа байх: Монгол дахь гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт 2011 онд 4.7 тэрбум ам.долларт хүрснээс хойш уруудсаар байна. Тодруулбал, 2011 оноос 2015 оны эхний улирлыг хүртэлх гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт нийт 85%-иар унасан. Олон улсын валютын сангийн мэдээллээр Монгол Улс ойрын хугацаанд макро эдийн засгийн томоохон сорилтуудтай нүүр тулна. Гадаадын хөрөнгө оруулалт буурснаас үүдэлтэй төлбөрийн тэнцлийн алдагдал, ашигт малтмалын үнийн уналт, макро эдийн засгийн тэлэлтийн бодлого бүгд нөлөөлсөн. Ийм нөхцөлд ажиллаж байгаа бизнесийн ямар ч байгууллагын хувьд үйл ажиллагааны орчинд хийсэн нарийн дүн шинжилгээ нэн шаардлагатай биз ээ. ЭСЯ-наас гаргасан ХООДШ нь энэ мэдээллийг та бүхэнд өгч чадахуйц гэж бид итгэж байгаа. Энэхүү дүн шинжилгээ нь Монголын Засгийн газраас гадаадын хөрөнгө оруулалтанд хандах хандлага, Монголын шүүх засаглал, хууль эрхзүйн орчны нээлттэй, ил тод байдал зэргийг авч үзсэн. Өөрөөр хэлвэл энэ баримт бичиг Монголын микро дүр зургийг харуулсан. Ийм мэдээлэл өнөөдөр Монголд ажиллаж байгаа та бүхэн төдийгүй цаашид Монголд хөрөнгө оруулахыг сонирхож байгаа хэн бүхэнд хэрэгтэй гэж бодож байна. Хамгийн гол дүгнэлтийг хамгийн эхэнд хэлье. 2014 оны тухайд, Монголын ашигт малтмалаас хэт хамааралтай эдийн засаг, хууль, шүүхийн төвөгтэй үйл явцыг бодитой, сайнойлгож мэдэрсэн хөрөнгө оруулагчдын хувьд дунд ба урт хугацаандаа бага ч болов орлоготой ажиллах боломж бий гэж ярьж, дүгнэж байсан. Монгол Улс байгалийн баялаг ихтэй. Энэ утгаараа уул уурхай болон уул уурхай дагасан салбаруудад хөрөнгө оруулалт хийх нь урт хугацаандаа ашигтай гэж тооцогдож ирсэн. Үүний хажуугаар дэд бүтэц, тээвэр, эрчим хүч, барилга, эрүүл мэнд, хөдөө аж ахуй, аялал жуулчлал, байгаль орчны бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ гэх мэт чиглэлүүд ч боломжтойд тооцогддог. Гэвч хуулийн хэрэгжилт муу байдгаас “түрүү жилийн эерэг дүгнэлтээ ихээхэн эргэж харахад хүрч байна” гэдгийг ХООДШ-д тодорхой бичжээ. Товчхон хэлэхэд, зүрх муутай юмуу мэдээлэл муутай хүн Монголд ирж хөрөнгө оруулаад хэрэггүй болов уу. Ядаж л УИХ-ын 2016 оны сонгууль дуустал ийм хүнд бөгөөд төвөгтэй байдал үргэлжлэх нь ойлгомжтой байна.
Олон улсын валютын сангаас дүгнэсэнчлэн, Монгол Улсын “Макро эдийн засгийг тогтворжуулах цогц төлөвлөгөө” дангаараа хангалтгүй. Төсвийн алдагдлаа нөхөж, мөнгөний болон банкны салбарын бодлогоо цэгцэлж, макро эдийн засгийн өөрчлөлтөөс хамгийн их хохирох эмзэг бүлгийнхнээ хамгаалья гэвэл үүнээс давсан алхмуудыг авч хэрэгжүүлэх хэрэгтэй байна.
Товчхон хэлэхэд, зүрх муутай юмуу мэдээлэл муутай хүн Монголд ирж хөрөнгө оруулаад хэрэггүй болов уу. Ядаж л УИХ-ын 2016 оны сонгууль дуустал ийм хүнд бөгөөд төвөгтэй байдал үргэлжлэх нь ойлгомжтой байна.
Байдал яагаад ийм болчихов? ХООДШ-гээр яг ямар асуудлууд тодорхой харагдав? Монголын төр засгийн санаатай юмуу санамсаргүй үйлдлүүдээс болж хөрөнгө оруулалт “татарч” байгааг Монголын төрд сонгогдсон улстөрчид хүлээн зөвшөөрч байгаа, үүнийг засч залруулах хэрэгцээ шаардлага бий гэдгийг ч хэлж байгаа. Шинэ Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг асуудлыг засч залруулах зоримог шийдэл гаргаснаараа олон нийтээс өндөр үнэлгээ авсан, харин үр дүнгийн тухайд хангалтгүй оноо авсан. Тэрээр 4-р сарын 5-нд телевизээр үг хэлэхдээ олон нийтээс утасны мессежээр авсан өвөрмөц санал асуулгын дүнг иш татсан. Ингэхдээ Оюутолгой, Тавантолгой гэх мэт мега төслүүдийг урагшлуулах ёстойг онцолсон. Гэхдээ энэ нь 4-р сарын 6-нд УИХ-ын хаврын чуулганы нээлтэн дээр УИХ-ын дарга З.Энхболдын илэрхийлсэн байр суурьтай хэрхэн авцалдаж байгаа талаар би өөрийн саналыг илэрхийлэхэд бэлэн байна. Хэрвээ бидэнд асуулт, хариултын цаг үлдвэл би энэ талаар байр сууриа илэрхийлж болно. УИХ-ын дарга З.Энхболд Оюутолгойн гэрээний асуудлаар үргэлжлүүлэн хэлэлцэх шаардлагагүй гэж үзэж байгаагаа хэлснээс гадна УИХ-ын хэлэлцүүлэггүйгээр Тавантолгойн гэрээг эцэслэн зурвал тухайн сайдуудыг огцруулах арга хэмжээ авах болно гэж мэдэгдсэн.
Олон нийтийн бүхий л анхаарал Парламент руу чиглээд байгаа энэ үед олон улсын хөрөнгө оруулагчдад давхар нэг айдас бий болоод байна. Энэ нь Монголын төр засаг юм уу монгол иргэдтэй бизнесийн маргаанд орсон гадаадын аж ахуйн нэгжүүдийн удирдлагуудын Монголоос гарах эрхийг шүүх, прокурорын зүгээс шууд хориглодог болсон явдал. 2015 онд уул уурхайн компанийн гурван удирдлага (нэг нь АНУ-ын иргэн)-ыг яллан хорьсон нь Монголын шүүх шүүхээр хэрэг шийдвэрлэх процессын зарчмыг бүрэн мэддэггүй, хэрэгжүүлдэггүй, гадаадын хөрөнгө оруулагчид шүүхийн түвшинд өөрт хохиролтой нөхцлөөр асуудлыг шийдүүлэхээс өөр аргагүй байдалд ордог гэх ойлголтыг хөрөнгө оруулагчдад төрүүлсэн. Монголын төр засаг юм уу монгол иргэдтэй бизнесийн маргаан үүссэн тохиолдолд “Монголоос гарах эрхийг чинь хязгаарлана” гэх нөхцлөөр айлган дарамтлах, ийм байдлаар асуудлыг өөрсөддөө ашигтай, гадныханд хохиролтой байдлаар шийдвэрлэдэг юм гэх ойлголт ихээхэн тарсан нь Монголд бизнес хийх, хөрөнгө оруулах боломжийг маш ихээр хязгаарлаж байгаа нь ойлгомжтой.
Хууль, эрхзүйн орчинд ажиглагдаж байгаа бас нэг ноцтой асуудал бол Монголын эрүүгийн хэргийн шүүхээс асуудлыг шийдэхдээ компаниудын бизнес явуулах эрхийг цуцлах нь нэн түгээмэл болсон явдал. 2013 онд эрүүгийн шүүхээс нийт 106 лиценз цуцалж, олон нийтийн анхаарлыг татах үед ийм явдал цаашид үргэлжилсээр байх юм гэж бид ойлгоогүй. Эдгээр болон өмнө олгогдсон хэдэн зуун лицензүүд тухайн үедээ хууль бус, буруу аргаар олгогдсон гэдгийг тухайн үедээ шүүхээс нотлоогүй. Иймэрхүү жишгээр асуудлыг шийдвэрлэх нь улам нэмэгдэж байгааг 2015 он гарсаар дотоодын хуулийн мэргэжилтнүүд хэлэх боллоо: Тухайлбал гуравдагч этгээдийн авилгын хэрэгт холбогдсон аж ахуйн нэгжүүдийн лицензийг цуцлах юмуу их хэмжээний торгууль ногдуулах нь түгээмэл болсон. Иймэрхүү асуудлуудад АНУ-ын аж ахуйн нэгжүүд ч холбогдсон тохиолдлууд байдаг учраас АНУ-ын ЭСЯ-ны мэргэжилтнүүд хэд хэдэн шүүх хурлын үйл явцыг анхааралтай ажигласан. Бидний ажигласнаар, шүүх хурлын үеэр иргэний хэргийн хариуцагч талд өөрийгөө өмгөөлөх, тайлбар хийх боломж олгохгүй байсан.
Монгол дахь гадаад иргэдийн хөрөнгө оруулалттай холбоотой маргаан чухам хэд гарч байгаа талаарх баттай тоо баримт алга. Гэхдээ Монголд урт хугацааны бизнес эрхлэх сонирхолтой хөрөнгө оруулагчдын хувьд иймэрхүү маргаанд холбогдсон тохиолдолд, ялангуяа маргаанд Монголын төр засаг хамааралтай бол, ирээдүйн боломжоо үгүй хийхээс айсандаа гомдлоо шууд цуцлах, орхих, хүссэн ч хүсээгүй ч тухайн шийдвэрийг даган биелүүлэхийг илүүд үзэх хандлагатай болжээ.
Монголын төрийн байгууллагуудын чиглэл чиглэлийн албан тушаалтнууд гадаадын хөрөнгө оруулалттай холбоотой хэргийг шийдвэрлэх, хариуцах эрх олж авахын төлөө авилга өгдөг гэх онигоо хүртэл гарсан байна.
Ер нь тухайн маргаанд шууд ба шууд бусаар төрийн оролцоо байгаа тохиолдолд маргааныг шийдвэрлэх үйл явцад төрийн зүгээс захиргааны буюу шүүхийн түвшинд оролцох, нөлөөлөх тохиолдол маш их байгааг бид ажиглалтаараа ч тогтоосон, хөрөнгө оруулагчид ч үүнийг нотолдог. Гадаадын хөрөнгө оруулагчдын тайлбарлаж байгаагаар, төрийн зүгээс иймэрхүү байдлаар оролцон нөлөөлдөг нийтлэг 3 төрлийн хэв шинж бий болоод байна. Эхнийх нь, Монголын төр, захиргааны байгууллагуудтай ямар нэгэн байдлаар холбоотой хувь хүмүүс, аж ахуйн нэгжийн түвшний маргаан. Энэ тохиолдолд, Монголын талын этгээд төрийн байгууллага, шүүх, хууль, хүчний байгууллага дахь танил талаа ашиглан гадаадын этгээдэд хэргийг тулгах явдал. Хоёр дахь хэлбэр нь хөрөнгө оруулагчид болон Монголын засгийн газрын хооронд шууд үүсч буй маргаанууд. Ийм тохиолдолд Засгийн газар нь төрийн дархан эрхээр далайлган маргаанд оролцогч гадаадын бизнес, аж ахуйн нэгжийн үйл ажиллагаанд шууд оролцох, таслан зогсоох үйлдэл гаргадаг. Энэ нь нэг бол тухайн салбарт өрсөлдөгч төрийн өмчит аж ахуйн нэгж байдгаас, эсвэл тодорхой албан тушаалтнуудад далд ашиг сонирхол байдгаас үүдэлтэй. Гурав дахь нь Монголын татвар, прокурорын албатай хамааралтай. Энэ тохиолдолд тэдний зүгээс гадаадын хуулийн этгээдүүдэд хэтийдсэн өндөр татвар ногдуулж, шууд төлөхийг шаардах буюу түүнийгээ хэрэгжүүлэхийн тулд тухайн компанийн удирдлагуудыг Монголоос гарахыг хориглох, эрүүгийн хэрэг тулгах хүртэлх арга хэмжээ авч байна.
ХООДШ-д дурдагдсан энэ мэт асуудлууд Монгол дахь хөрөнгө оруулагчдад хэрхэн сөргөөр нөлөөлж байгаа талаар Монголын төр засаг, албаны хүмүүст дуулгахад өнөөдрийн арга хэмжээ тус нэмэр болно гэж бид найдаж байгаа билээ. Хөрөнгө оруулагчдын итгэлийг дахин сэргээж, нөхцөл байдлыг сайжруулья гэвэл нилээдгүй урт зам туулах шаардлагатай болоод байна.
Яриагаа би хар бараан сэдвээр төгсгөмөөргүй байна. Хойд Америк-Монголын Бизнесийн Зөвлөлийн өмнөх уулзалтаас хойш 2 чухал ажил хийгджээ. 2014 оны 12-р сард Олон улсын худалдаа, хөрөнгө оруулалтын асуудлаар ил тод байдлыг хангах тухай гэрээг Монгол Улсын Их Хурлаас соёрхон баталсан. Энэхүү гэрээ Монгол, АНУ хоорондын эдийн засгийн харилцааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд чухал алхам болох бөгөөд Америк, Монголын компаниудын бизнес хийх орчин, нөхцлийг хялбарчлах үндсэн зорилготой.
Түүнчлэн 12-р сард Мянганы Сорилтын Корпорациас Монголын Засгийн газартай хэлэлцээр хийхээр шийдвэрлэсэн. Ярианыхаа эхэнд хэлсэнчлэн, Мянганы Сорилын Корпорацийн Компакт гэрээнд хамрагдаж болохуйц улс орон тус бүр дээр жил тутам онооны үнэлгээ хийгддэг. Ингэснээр тухайн орны улс төр, нийгэм, эдийн засгийн нөхцөл байдал эдийн засгийн урт хугацааны, тогтвортой өсөлтийг хэр хэмжээнд хангаж чадах вэ гэдэгт үнэлэлт, дүгнэлт өгдөг юм. Корпорацийн ТУЗ шийдвэр гаргахдаа 3 хүчин зүйлийг харгалзаж үздэг: Бодлогын шалгуур үзүүлэлтүүдэд нийцэж буй байдал, тухайн орны ядуурлыг бууруулж, эдийн засгийн хөгжлийг бий болгох боломж, мөн Корпорацийн санхүүжилтийн боломж. Монголын хувьд Компакт гэрээнд хоёр дахь удаагаа хамрагдах гэж байгаа учраас ТУЗ-ийн зүгээс өмнөх гэрээний хэрэгжилт хэр байсныг давхар харгалзаж үзнэ. 285 сая ам.долларын дүнтэй өмнөх Компакт гэрээ 2008-2013 онд хэрэгжсэн. АНУ-ын санхүүжилтаар ядуурлаа бууруулж, эдийн засгийн өсөлтөө нэмэгдүүлэх боломжтой бодлогын орчин тухайн оронд бүрдсэн эсэхийг Мянганы Сорилтын Корпорациас тодорхойлохдоо хөндлөнгийн шалгуур үзүүлэлтүүдийг авч үздэг. Мянганы Сорилтын Корпорациас гол анхаардаг зүйлс нь Шударга засаглал, Иргэдэд очдог хөрөнгө оруулалт, Эдийн засгийн эрх чөлөө гэдгийг Хойд Америк-Монголын Бизнесийн зөвлөлийн гишүүд мэдэж аваасай гэж хүсэх байна. Түүнчлэн хувийн хэвшлийн оролцоо, төр-хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагааны асуудлыг Компакт гэрээнд тусгахыг Корпорацийн зүгээс чухалчилж үздэг. Мянганы Сорилтын Корпорацийн хоёр дахь шатны Компакт төсөл хэрэгжсэнээр АНУ, Монголын хөгжлийн харилцаанд томоохон түлхэц болоод зогсохгүй хоёр орны эдийн засгийн харилцаа, хамтын ажиллагааны олон түвшинд ахиц гарна гэдэгт итгэж байна. Үүгээр би яриагаа өндөрлөе. Өнөөдөр намайг урьж оролцуулсан явдалд болон Америк, Монголын бизнес харилцааг идэвхжүүлэхийн төлөө хийж буй бүхнийх нь төлөө Хойд Америк-Монголын Бизнесийн Зөвлөлд талархал илэрхийлье.