Улаанбаатар хотын захирагчийн ажлын албаны ногоон байгууламж хот тохижилт хариуцсан мэргэжилтэн, доктор Д.Сүхбаттай нийслэлийн ногоон байгууламж, тэр дундаа бордоо арчилгааны талаар ярилцлаа.
-Энэ жилийн хотын ногоон байгууламжийн өсөлт ургалт ямар байна вэ?
-Улаанбаатар хотын хувьд нийтийн эзэмшлийн 135 га газрыг арчилдаг. Төр хувийн хэвшлийн түншлэлийн хүрээнд сонгон шалгаруулалтаар шалгарсан 20 гаруй байгууллагаар ногоон байгууламжийн арчилгааны ажлыг хийлгэж байна. Ер нь уур амьсгалын өөрчлөлт, байгаль цаг уурын, ялангуяа Монгол орны хувьд жилийн дөрвөн улиралтай учраас тухайн жил болгоны өөрийнх нь онцлог байдаг. Энэ жилийн хувьд байгаль цаг уурын хувьд харьцангуй хүйтэн, мод бутны хувьд нахиа задралт нь удаашралтай байна. Сэрүүхэн байгаа учраас ургамал ургалтын хугацаа хойшилж байна. Жилд байгаль цаг уурын өөрчлөлтөөс болж ургамал ургалтын хугацаа 14 хоногийн наана, цаана хэлбэлздэг. Энэ жилийн хувьд ургалтын хугацаа хойшилсон, одоо хүртэл нахиа задраагүй модод байна.
-Хотын ногоон байгууламжийг нэмэгдүүлэх шаардлага зүй ёсоор тавигддаг. Энэ чиглэлд та бүхэн ямар бодлого барьж байна вэ?
-Мод тарина гэдэг нэгд, байгаа тарьц суулгацаа авч ирээд суулгахын нэр биш эрх зүйн орчин, бүтэц зохион байгуулалт, хүн хүч, боловсон хүчний асуудал яригдана. Хоёрт, төсөв хөрөнгө, санхүүгийн асуудал бий.
Гуравт, мод бут тарьж байгаа хүмүүсийг яаж олноор нь хамруулж, хэрхэн зөв оролцуулах ёстой юм бэ. Дээрээс нь төр хувийн хэвшлийн түншлэл хамтын ажиллагаагаа хэрхэн яаж сайжруулах вэ гэсэн үндсэн дөрвөн хүрээнд жил бүр ажлаа тусгаад явдаг. Ногоон байгууламж нэмэгдүүлнэ гэхээр зөвхөн мод биш шүү дээ. Зүлэгжүүлэлт, нэг наст болон олон наст цэцэг гээд бүх төрлөөр нэмэгдүүлэхээр төлөвлөж байгаа.
Энэ жилийн хувьд онцлох ажил бол нэг наст болон олон наст цэцэг, гоёл чимэглэлийн мод бут түлхүү тарина. Дээрээс нь гэр хороолол руу чиглэсэн 18 бичил цэцэрлэгийг байгуулахаар ажиллаж байна. Ерөнхийлөгчийн санаачилсан “Тэрбум мод” аяны хүрээнд ногоон байгууламж гэлтгүй ойн салбарын ойжуулалт, нөхөн сэргээлтийн талын бодлого нэлээд эрчимтэй явж байгааг дурдах нь зүйтэй. НИТХ-аар 2019 онд батласан ногоон байгууламжийн салбарын дунд хугацааны бодлогын бичиг баримт гэж бий. Энэ нь Улаанбаатар хотын 2030 он хүртэлх ерөнхий төлөвлөгөөтэй уялдуулсан бодлогын бичиг баримт. Бид үүнийг барьж явдаг. Нөгөө талаар жил бүрийн нийгэм эдийн засгийн зорилтод тухайн ажлыг төлөвлөж явдаг. Тухайн бодлогын баримт бичгээ Нийслэлийн Засаг даргын 2020-2024 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөртэй уялдуулаад жил болгоны зорилтот түвшингээр зорилгоо тодорхойлоод явж байна.
-2019 оноос мастер төлөвлөгөө эхлүүлсэн гэлээ. Яг тодорхой хувь массаар ногоон байгууламж нэмэгдэж чадсан уу?
-Улаанбаатар хотын нэг хүнд ногдох ногоон байгууламжийн хэмжээг олон улсын жишиг суурь үзүүлэлтээр гаргаж явдаг. 2016 оны суурь түвшинээр нэг хүнд ногдох ногоон байгууламжийн хэмжээ манайд 2.4 м.кв гэж байсан. 2022 оны үзүүлэлт 5.5 м.кв болсон. Өөрөөр хэлбэл, хотын ногоон байгууламжийн хэмжээ 2016 оны мөн үеийнхтэй харьцуулахад хоёр дахин нэмэгдсэн. Өнөөдөр хотод 17 овгийн 34 төрлийн 82 зүйлийн мод ургаж байна. Байгалийн ой нөхөн сэргээх, жимс жимсгэний үржүүлэг гэдгээс гадна тусад нь хот суурины ногоон байгууламж, гоёл чимэглэлийн мод үржүүлэг гэж явдаг. Энэ талын мод үржүүлгийн газрыг бий болгож, хувийн хэвшлийн 15 байгууллагатай ажиллаж байна. Ингэснээр хотод шаардлагатай тарьц суулгацын нөөцийг бүрдүүлэх зорилготой.
Үр дүн гэвэл маш олон зүйл бий. 2017 оноос хойш ногоон байгууламжийн найман чиглэлийн суурь судалгааг хийж чадлаа. Улаанбаатар хотын ногоон байгууламжийн тооллого, бүртгэл, модны гоё чимэглэлийн байдал, өвчин хортон, нэг болон олон настад хийгдэж байгаа цэцгийн судалгаа гэх мэтээр өргөн хүрээнд хийгдсэн. Мөн MNS буюу үндэсний хэмжээний есөн стандартыг шинээр гаргасан. Ерөнхий менежерийн дэргэд хотын ногоон байгууламжийн үйл ажиллагаанд олон улсын ISO/9001 чанарын менежментийн тогтолцооны стандарт нэвтрүүлсэнтэй холбоотой эрдэмдтийн зөвлөл байгуулагдсан. Нэг ёсондоо ногоон байгууламж нийтийн зээмшлийг сайжруулж байна, айл өрх албан байгууллагын тохижилт ногоон байгууламжийг сайжруулах хүрээнд ажлууд явагдаж байна. Тусгай хэрэгцээний ногоон байгууламж буюу мод үржүүлгийн газар, хамгаалалтын зурвас, оршуулгын газрыг ойжуулах чиглэлээр ч ажиллаж байгаа. Энэ бүхний үр дүнд ногоон байгууламж нэмэгдэж байгаа гэж хэлж болно.
-Олон улсад нэг хүнд ногдох ногоон байгууламжийн стандарт ямар байдаг юм бэ?
-Том ногоон хотуудад нэг хүнд 20-иос дээш м.кв ногддог. Олон улсын жишгээр өндөр байшин барилга гэдгээр биш хүн амьдрах таааламжтай орчин нөхцөл бүрдүүлсэн хот байх хандлдага руу явж байгаа. Тиймээс олон улсад тухайн хотын өөрийнх нь эдэлбэр газрын 60-аас доошгүй хувьд нь ногоон байгууламжийг төлөвлөдөг болчихсон. Шинээр бий болж байгаа, өргөжин тэлж байгаа хотуудын хувьд ногоон байгууламж нэлээд өндөр болчихсон. Австрали, Канад, Хятадын томоохон хотууд ногоон байгууламжаараа гайхагддаг шүү дээ.
ДЭМБ-аас ядаж нэг хүнд ногдох ногоон байгууламжаа есөн м.кв-аас дээш болго гэдэг зөвлөмжийг өгдөг. Манайх үүнд ойртохын тулд тодорхой хугацаанд хөрөнгө хүч, боловсон хүчин, суурь судалгаа зэрэг олон зүйлд анхаарах шаардлагатай. Хаанаас ч хамаагүй хэдэн саяар нь мод авч ирээд халхын хавтгайд шон татаад тариад байна гэдэг ойлголт биш шүү дээ. Мод тарьж, ургуулах процессыг 100 хувь гэж авч үзвэл тарих нь 30 хувь, арчилж ургуулах нь 70 гэж мэргэжлийн хүмүүс үздэг. Нэг ёсондоо бий болгоод байгаа ногоон байгууламжаа арчлаад аваад явах тал дээр хот анхаарч байгаа. Тиймээс 2013 оноос хойш хотын ногоон байгууламжийн урсгал зардал тавигдаж эхэлсэн. Үндсэндээ сүүлийн 10 жилд хотын ногоон байгууламж нэмэгдсэн нь харагддаг. Ковидын жил, эдийн засгийн хямралын үед хотын ногоон байгууламжид Хотын удирдлагуудын зүгээс сайн анхаарч байгаа. Манайд 2016, 2017 онд ногоон байгууламж хариуцсан ганц мэргэжилтэн ажиллаж байсан бол өнөөдөр найман хүнтэй хэлтэс болж, биеэ даасан том бүтэц ажиллаж байна. Ингэснээр өнөөдөр Улаанбаатар хотод нийтийн эзэмшлийн төвийн гудамж зам талбай ерөнхийдөө эзэнтэй болсон. Сүхбаатарын талбай, Хонхтой цэцэрлэг гээд явахад ямартаа ч тэнд ногоон хантаазтай хүн ажлаа хийгээд байж байдаг болсон. Харин хаана муухай харагдаад байна вэ гэхээр айл өрх, албан байгууллага, сургууль, цэцэрлэг, СӨХ буюу хязгаарлагдмал хэрэгцээний ногоон байгууламжтай хэсэгт асуудал бий. Цаана нь оршуулгын газар, төмөр замын хамгаалалтын зурвас, цэргийн анги нэгтгэл гэх мэт тусгай объектууд орчмын ногоон байгууламж ч бас байна. Төр бодлогоор оршуулгын газрыг ойжуулах ажил руу орчихлоо. Одоо иргэд аж ахуйн нэгж байгууллага, айл өрх СӨХ яаж ногоон байгууламжтай болох вэ гэдэг дээр ажиллах шаардлагатай.
-Хот суурины ногоон байгууламжийн тухай хуулийн төсөл өргөн баригдсан гэв үү?
-Одоо бол манайд тухайлсан хууль байхгүй. Газрын тухай хуульд 10 хувьд нь ногоон байгууламжтай байх ёстой, Хот байгуулалтын тухай хуульд 30-аас доошгүй хувьд ногоон байгууламж, авто машины зогсоол байна гээд орхичихсон. Хүн амын амьдрах орчин нөхцөлийг сайжруулахын тулд ногоон байгууламжийг бодлогоор дэмжиж явах ёстой. Гэвч өнөөдөр бидэнд барих хууль байхгүй. Тиймээс Хот суурины ногоон байгууламжийн бие даасан хуультай болохоор сүүлийн 10-аад жил ярьсан. Тэрбум модны аяны хүрээнд Барилга хот байгуулалтын яамнаас уг хуулийн төслийг эцэслээд өргөн бариад байгаа. Энэ хууль хэрэв батлагдвал хот суурингийн ногоон байгууламжийг хэрхэн нэмэгдүүлэх вэ гэдэг үүрэг харуицлагыг тодорхой болгож байгаа чухал явдал юм.
-Ногоон байгууламжийн бордооны талаар ярьж өгөхгүй юу. Ялангуяа сүүлийн үед мод бутанд дусал залгадаг болсон байна. Энэ нь ямар ач холбогдолтой бордоо вэ?
-Мод тарина гэдэг тэр чигтээ шинжлэх ухаан. Цаг хугацааны хувьд ч тухайн мод ямар нөхцөл, цаг үед, ямар төрлийн бордоог эхлээд өгөх вэ гэдгээс эхэлдэг. Одоо бол манайд нийтдээ таван төрлийн бордоо ашиглаж байна. Арчилгаанд 22 ажилбар хийгддэг. Хаврын цэнэг усалгаанаас намрын цэнэг усалгаа хүртэл ургамал ургалтын хугацаанд модыг арчилдаг гэсэн үг. Үүн дотор өвчин хортонтой тэмцэх, хэлбэржүүлэх, мод бутыг бордох, зүлэг цэцэг тарих, арчлах зэрэг бүх процесс ордог. Бордоо бол ургамлын хувьд өөрийнх нь идэж байгаа хоол, шим тэжээл нь. 14-21 хоногт бордоотой усалгаа явдаг. Ер нь долоо хоног бүр нэг усалгаа явна. Хоёр өнжөөд нэг удаад нь бордоотой усалгаа явна. Саяхан нэг бордоо явсан, дараагийн бордоог зургадугаар сарын 2, 3-нд хийхээр төлөвлөөд байна. Модыг эхлээд амьд бактерийн бордоогоор борддог. Тухайн ургамлын ургах нөхцөлийг сайжруулах зорилгоор хөрснийх нь бичил биет, бактерийг идэвхжүүлэх ёстой. Дараа нь гүнийн буюу шаардлагатай шим тэжээлийнх нь хоолыг өгөх ёстой.
Дуслын хувьд хэт их стрессэтсэн буюу ядарсан, ургалт муу байгаа модон дээр ургалтыг нь эрчимжүүлэх зорилгоор залгадаг. Ер нь болж өгвөл хавар ид нахиа хөөж байх үед нь бүгдэд нь өгчихмөөр байдаг. Гэвч бидэнд санхүүгийн, нөөцийн асуудал гардаг учраас дэмжлэг үзүүлэх шаардлагатай модод л дусал залгаж байгаа.
-Дуслыг ямар модонд, ямар давтамжтай хийх вэ?
-Энэ бол гадны улс оронд түгээмэл байдаг. Нэгд, шилжүүлэн суулгасан модонд хийдэг. Тухайн ургамлын үндэсний системийг тодорхой хэмжээгээр тасдаад байхгүй болгоод аваад ирж байгаа учраас үндсэн ногоон массаа тэжээхийн тулд дутагдаад байгаа шим тэжээлийг нь өгч байгаа хэлбэр. Нөгөө талаас хэт их хатсан, хөгширсөн, эсвэл өвчин хортонд нэрвэгдсэн модонд хийдэг.
Манайх ч гэсэн хөгширсөн өвчилсөн гэхээс илүү шилжүүлэн суулгасан модон дээр түлхүү дусал залгадаг. Лагерийн байршилд өсөлт хөгжилт удаашраад байгаа модонд хувь хүмүүс өөрсдөө хийж болно. Харин хүлэмжинд өөрөө ургаж байгаа модонд хийх шаардлагагүй. Гол нь тухайн модны нас буюу диаметрээс нь шалтгаалж нэг зүү хийх үү, хоёр систем хийх үү, эсвэл хоёр дусал залгах уу, дөрвөн дусал залгах уу гэдэг тооцоололтой байдаг.
-Модны төрөл хамаарах уу?
-Хамаарахгүй. Зөв цагт нь зөв хийх тухай л ярьдаг. Манайхан бол анх дусал залгуулж байхад модны тэг голд нь цоолоод өрөмдчихсөн байх жишээтэй. Дуслыг модны үндэсний систем буюу үндэсний хүзүүнээс 20-30 см-ийн дотогш хийх ёстой. Мөн диаметрээс шалтгаалж хэдэн удаа хийх вэ гэдгийг тооцоолно. Цаг хугацааны хувьд бол шүүс хөдөлсөн үед буюу жил бүрийн 4-6 дугаар сарын хооронд хийвэл манайд илүү тохиромжтой. Зун ч юм уу, өөр цаг улиралд хийвэл дусал шингэн нэвчихгүй, өөдөөс нь модны давирхай гоожоод байдаг.
-Дуслыг манайх өөрсдөө үйлдвэрлэдэг үү, гаднаас оруулж ирж байна уу?
-Янз бүр байна. Дотооддоо ч үйлдвэрлэж байна, гадаадаас ч оруулж ирж байна. Компани аж ахуйн нэгжүүдэд бидний зүгээс дусал тариа хий гэдэг чиглэлийг л өгдөг.
-Модны дусал ямар найрлагатай юм бэ?
-Микро давсны уусмал шүү дээ. Модонд бага хэмжээгээр шаардагдах концентрацитай уусмал нь дуслаар явж байна гэсэн үг.
-Зөвхөн дуслаар тогтохгүй бусад бордоогоор бордож байгаа. Тэдгээр нь модонд ямар ач холбогдолтой байдаг талаар мэдээлэл сонирхуулаач?
-Ургамалд шаардлагатай гол таван элемент байдаг. Азот, фосфор, кали, кальци, магни гэсэн үндсэн таван төрлийн бордоог тухайн ургамалд явц болгонд өгдөг. Азот, фосфор, калийн холимог бордоо байдаг. Түүнийг нэг агуулгаар өгчихөж болдог. Кальцийг тусад нь өөр төрлийн бордоогоор өгөх гэх мэт явдаг. Зарим төрлийн мод, жишээ нь жимс жимсгэний мод бутан дээр намар үр жимсийг нь авах гэж байгаа учраас илүү шим тэжээлийн бодис өгөх шаардлагатай. Жирэмсэн эмэгтэйтэй адилхан л гэсэн үг. Өөрөөсөө маш их хэмжээний шим тэжээл шаардаж байж үр жимс гаргадаг учраас тэр үед нь азот фосфор, калийн бордоогоо түлхүү өгдөг.
Мод амьд организм учраас юу дутагдаж байгааг илэрхийлдэг. Жишээ нь, навч хэт их шарлаад байвал азот дутаж байна гэж үзнэ. Эсвэл навчны гол судал улайгаад эхэлбэл кали дутагдаж байна гэж үзнэ. Модлог нь сулраад унжчихсан байвал кальци дутагдаж байна гэж таньж мэднэ. Яг л хүнтэй адилхан. Хүмүүс ургамлыг өөр гариг ертөнцийн юм шиг ойлгодог. Хүн өөрөө амьтан. Ургамал хүртэл амьд организм учраас яг л адилхан. Услахгүй бол, хоол шим тэжээл өгөхгүй бол үхчихнэ. Ид өсч хөгжиж байх үедээ цэцгийн тоо нь олон байна. Хөгшрөөд ирэхээр цөөрнө.
Гадны оронд аливаа хотын насжилтыг илтгэдэг зүйл нь олон жилийн насжилттай мод байдаг. Жишээ нь, манай улсын хувьд хамгийн анхны том хот нь Улиастай, Ховд хот гэж ярьдаг. Ховдын том том хөгшин улиасууд нь унах гэж байгаа юм шиг, юмаар тулж түшсэн нь харагддаг. Нэг талдаа муухай харагдаж байгаа юм шиг боловч Ховд хот хэдэн жилийн насжилттай вэ гэдгийг харуулж байгаа явдал. Бид өнгөрсөн жил Улаанбаатар хотод ургаж байгаа олон настай моддын түүхийг судалж, шинжлэх ухааны байгууллагуудаар насыг нь тодорхойлуулж байсан.
-Хэдэн настай модод байх юм бэ?
-110-116 настай юм билээ. Манай хотын хувьд ногоон байгууламж талдаа түүх гэх юм сүүлийн 100 жил л яригддаг. Хот суурин газар төдийлөн мод бут тарих соёл төлөвшөөгүй. Гадны улс оронд суурин соёл иргэншилтэй учраас тэр талаас түүхийн гэрч болж байдаг. Тиймээс байгаль дэлхийтэйгээ, ногоон байгууламжтай харьцана, ургуулна гэдэг бол нэг талдаа түүх үлдээж байгаа явдал. Нөгөө талдаа бид амьд юмтай харьцаж байгаа гэдэг агуулгыг маш сайн ойлгох хэрэгтэй юм. Төв суурин газрын уушги нь ногоон байгууламж. Тиймээс Улаанбаатар хотын агаар орчны бохирдол тоосонцорыг багасгая гэвэл бид мод л тарих ёстой.