Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, ахмад сэтгүүлч, зохиолч, сэтгүүл зүйн багш, доктор, профессор До.Цэнджавтай ярилцлаа.
-Ерөнхий боловсролын сургуулийн төгсөх ангийн сурагчдаас авсан монгол хэл бичгийн шалгалтын дүнд 4000 гаруй сурагч бүдэрсэн. Шалгалтад унасан сурагчид эхийг уншиж ойлгоогүй гэдэг тайлбар хэлж байгаа юм байна. Залуу үеийнхэн эх хэлээрээ бичсэн эхийг ойлгохгүй байна гэдгийг зохиолч, хэл бичгийн хүний хувьд та юу гэж харж байна вэ?
-Монгол хүн монгол хэлээ, утга санааг нь ойлгохгүй байна гэдэг туйлын эмгэнэл. Монгол үндэстний хувьд харанхуй болж байгаагийн шинж. Дээр үеийн уламжлалыг ярья л даа. 1921 оноос өмнө гэрийн сургууль гэж байв. Тэр үеийн бичиг номтой хүн Жамъян гүн дөрөв таван ханатай гэрт сургалт явуулж байсан. Тэндээс Монголын их удирдагч, Монголын том зохиолчид төрж байсан юм шүү дээ. Тэнд юуг анхаарч байв гэхээр нэгд, эх хэлийг чухалчилдаг. Жинхэнэ монгол язгуурын, үндэсний, хөх үндэсний хэл гэж ярьдаг. Монголчууд хөх гэдгээрээ их бэлгэддэг.
Хөх тэнгэр, хөх монгол, хөх толбот гэж. Хөх өвс гэдэг нялх биш, бүгдийг сорчилж ургасан өвсийг хэлдэг. Эх хэл гэдэг эхтэйгээ цуг төрсөн учраас төрөлх хэл, монгол хэл ч гэж ярихгүй. Яг язгуурын хэл гэсэн үг. Эх түүх, эх газар зүй, эх хэл гэж ярина. Энэ их учир утгатай.
Хоёрт, жинхэнэ ардын аман зохиолын сүү амтагдсан хэл гэж бий. Нүүдэлчний хөх монгол хэл гэдэг асар том баялаг. Англиар “go” гээд л явах, хөдлөх гээд л төлөөлөөд хэлчихэж болж байна. Гэтэл манайх энэ үгийг хэдэн төрлөөр хэлэх вэ. Морины явдал гэхэд алхах, хатируулах, шогших гээд л үргэлжилнэ. Манай Лодонгийн Түдэв “Нүд” гэдэг үгийг нүд аних, нүд гүйлгэх, нүд гүйцэмгүй, нүд халтирах гээд 100 гаруй төрлөөр ярьж болж байна гэдэг байлаа. Б.Ренчин гуай монгол хэлийг нэг сая үгтэй гэдэг. Дээр нь өвөрмөц хэллэгүүд байна. Түүнийг нийлүүлбэл бараг гурван сая ч гэдэг юм билээ. Монгол хэл шиг ийм баян хэл ховор. Яагаад ийм баян байна вэ гэхээр нүүдэлчний ахуй, мал дагасан ухаан юм шүү дээ. 5000 од гаригийг монголоор нэрлэж байна. Бэлчээр, өнгө зүс гэж яривал 200, 300 маягаар ярина. Гадаад хэлэнд нэг настай, хоёр настай морь л гэж ярина. Манайд даага, шүдлэн, хязаалан, соёолон, их нас гээд ярина.
-Харин ийм баялаг монгол хэлтнүүд өнөөдөр эх хэл дээрх утга найруулга, эхээ ойлгохгүй болж эхэлж байна шүү дээ. Энэ нь юунаас эхтэй явдал вэ?
-Энэ мэдээг сонсоод би дотор харанхуйллаа. За яахав, Баян-Өлгий аймгийн сурагчид ийм дүн гарсан бол бас наанатай, цаанатай үзэж болно. Гэтэл өнөөдрийн халх аялгуунд тулгуурласан утга зохиолын хэл дээр өссөн хүн эхээ ойлгохгүй байна гэдэг аюултай. Эхээ ойлгохгүй байна гэдэг математик, физикээ ойлгохгүй байна. Өгүүлбэр зүйгээ ойлгохгүй байна гэсэн үг шүү дээ.
Угтаа бол хэлтэй цус нөжөөрөө, үндсэн язгуураараа холбогдсон зүйл бол үндэсний их утга зохиол. Уран зохиолын сургалт 1990-ээд оноос хойш маш их хажиглагдаж, бараг утга зохиол гэдэг биеэ даасан хичээл байхгүй болгочихсон. Монгол хэл дээр эрлийзжүүлээд хавсаргаад хаячихсан. Би өөрөө багш хүн. Хуучин Төв хорооны үзэл суртлын хяналтад байдаг хоёр хичээл байсан юм. Тэр нь уран зохиол, түүхийн хичээл хоёр. Нэг талаасаа уран зохиолоор дамжуулж социализмын эсрэг үзэл орж ирнэ, түүхийг гуйвуулах юм бол болохгүй, хатуу хяналттай байсан. Нөгөө талаараа эх хэлдээ маш их анхаарал тавьж байсны илрэл.
8-10 дугаар ангийн уран зохиолын хичээлийг долоо хоногт дөрвөн цаг үздэг, заримдаа есөн цаг ч үздэг байв. Одоо тийм цаг байхгүй. Тэр үеийн Боловсролын яамны дэргэд Сурах бичгийн зөвлөл ажиллаж байсан. Одоо дуртай нэг нь сурах бичиг хийж байна. Өнөөдөр Боловсролдын яам ялангуяа хэл уран зохиолын хичээлийг гартаа авах ёстой. Сурах бичгийн хамгийн том зохиолчдыг ажиллуулж, хяналт тавих ёстой. Уран зохиолын хичээлийн цагийг өргөжүүлэх хэрэгтэй.
-Д.Нацагдорж, Ч.Лодойдамба, С.Эрдэнэ, Л.Түдэв гээд үргэлжилсэн үгийн мастеруудын алдарт роман, туужууд, өгүүлэл найрууллуудыг өнөөдөр уншихгүй, тоохгүй байгаатай холбоотой юм биш үү?
-Уран зохиолын хичээлд ямар агуулга оруулах вэ, ямар зохиолыг сонгох вэ гэдэг асуудал. Одоо бол тохиолдлын шинж чанартай болсон. Аугаа их Д.Нацагдоржоос эхлээд жинхэнэ монгол хэлийг эзэмшсэн, хамгийн гайхамшигтайгаар илэрхийлдэг, далдын далд нууцыг оноосон тос даасан монгол хэлээр бичдэг байсан зохиолчид бий. Ч.Лодойдамбын “Тунгалаг тамир” роман гэхэд хэл найруулга гайхамшигтай. Лодонгийн Түдэв, Сэнгийн Эрдэнэ, Балжирын Догмид, Дэмбээгийн Мягмар гээд бий. Дээр үеийн зохиолчид хэлийг нэгдүгээрт тавьж байсан юм. Дагестаны их зохиолч Р.Гамзатов хэлж байсан. “Авар хэл маань байхгүй бол би маргааш үхнэ” гэж. Хэлнийхээ төлөө амь тавьж байгаа биз. Р.Гамзатовт өөр нэг зохиолч ингэж ярьсан байгаа юм. “Утга зохиол хэлэнд нэг их үүрэггүй шүү дээ” гэх утгатай үг хэлсэн. Хариуд нь Р.Гамзатов маш их эгдүүцэж “Зохиол бол эцсийн эцэст хэл юм шүү” гэж хэлсэн байдаг.
Гэтэл манайд нэлээд гайгүй залуу судлаач, шүүмжлэгч “Уран зохиол бол хэлийг нэгд тавихгүй, янз бүрийн сэтгэлгээ, модернизм чухал” гэсэн ухааны юм хэлж байсан удаатай. Бас нэг эрдэмтэн “Уран яруу илэрхийлэл гэж би ойлгодоггүй” гэх жишээний. Чамирхал хөөсөн, эрээн ганган үг хөөсөн хэллэг гэж бий. Гэтэл энгийн бөгөөд уран хэллэг бол манай Д.Нацагдоржийн хэл шүү дээ. Ингэж тос даасан, сайхан монгол хэлний найруулгатай зохиолууд уран зохиолоос хасагддаг, хажиглагддаг болсон байна. Зохиолчид өөрсдөө ч үүнд буруутай. Одоо сайхан нүүдэлчний монгол яруу сайхан хэл найруулгатай зохиолч цөөрсөн. Гарын таван хуруунд ч багтахаа больсон. Харин дандаа өрнөдийн чиглэлийн, навч нь унасан хувхай мод шиг нүцгэн, жижүүрийн хэдэн үгээр бичсэн зохиол л элбэг боллоо. Сэтгүүлчдийн үг ч муу болсон гэж ярьдаг. Гэхдээ сэтгүүлчид уран дүрслэлийн хүмүүс биш. Нийтийн аман зохиолын хэлээр бичих ёстой. Харин хэлийг хадгалагч, өв тээгч мөн.
-Ер нь ном зохиол, утга зохиол уншихын гайхамшгийг, үр өгөөжийг та л хэлж ярина. Сурагчид эх найруулгаа ойлгохгүйгээс гадна уншдаггүй болсныг багш нар хэлж байгаа юм л даа. Та нарын залуу үед сонин хэвлэл хамгийн гол унших эх сурвалж байсан байх, тийм үү?
-Нэг өдрийн хэвлэл эс уншвал мянган алхмын цаана хоцорно гэсэн хэлц үг байсан. Лениний үг л дээ. Үүнийг хүмүүс уншаад Марксизм Ленинзм болчих байх. “Чи өөрөө сураад бусдад сурга” гэсэн үг ч байдаг. Хуучин үеийн гол сургалт бол сонин хэвлэлээр л явж байсан. Айл өрх, сургууль ангиуд сонин захиалдаг байлаа. Доод тал нь тав, дээд тал нь 20-ыг захиална. Над мэт нь 300 төгрөгөөр захиалдаг байсан. Одоогийн 300 мянган төгрөгөөр хэвлэл захиалж уншиж байсан гэсэн үг. Тэр үеийн сэхээтнүүд үнэхээр хүчирхэг ч байлаа. Хэлтэй, боловсролтой, уншдаг. Утга зохиол, сонин хэвлэл маш их уншдаг. Уншаад доогуур нь зураад, хажууд нь тэмдэглэл хөтөлдөг. Одоо тийм уншигч ч байхгүй болсон.
-Сониныг бүх нийтээрээ захиалдаг байжээ?
-Тэгэлгүй яахав. 1960-аад онд гэхэд залуус олноор гадаадад мэргэжил эзэмшээд эх орондоо ирж байв. Маш том сэхээтэн анги тэр үед бий болж байсан. Тэд маш их сонин уншдаг соёлтой байсан.
-Өнөөдрийн залуусын хошуурдаг ном бол бестселлер гэгддэг номууд болсон. Яаж хурдан баяжих вэ, яаж ухаалаг болох вэ гэх мэтийн гадаад хэлнээс шууд орчуулсан бүтээлүүд л уншигдах болж. Яагаад Монголын сонгодог зохиолууд бестселлерийн тавцанд тавигддаггүй юм бол?
-Манайд өнөөдөр утга зохиолын тухай ойлголт их буруу явж байгаагийн илрэл бол бестселлер гэх номын тухай ойлголт юм. Яахав манай зохиолчид гарч ирэхийн тулд хэт их шүүмжилж, уламжлалт руугаа дайрч довтолж нэр хүнд олж байж дараа нь төлөвшинө гэдэг асуудал байдаг юм байна. Энэ их төөрөгдөл болсон шүү. Дээр нь бестселлерийг сонгодог зохиолын хэмжээнд ойлгодог маш буруу хандлага байдаг. Тэнд бол зөвхөн сенсаци, адал явдал хөөгөөд, хэлгүй, түргэн борлогддог номыг л хэлдэг. Сонгодог зохиол биш шүү дээ. Д.Нацагдорж, С.Эрдэнээгийн зохиол бестселлер биш. Хачин адал явдал, цус нөж, алаан хядаан л хурдан борлогддог. Тэнд хэлийг онцолж үздэггүй юм. Зүгээр үйл явдлаа л хөөдөг. Харин жинхэнэ сонгодог зохиолын хэл гэдэг өөр. Боол бол боолын хэлээр, гуйлгачин бол гуйлгачин хэлээр бичих ёстой байдаг. Энд л хүмүүс их хууртаж байна. Дээр нь манай монгол хэл, уран зохиолын багш нарын чадвар маш муу байна. Их дээд сургуулиар таван жил яваад энэ мэт номуудад хууртагдаад өөрсдөө ч энэ мэт зохиолыг сурагчдадаа уншуулдаг, бахархдаг байх.
-Тогтож сууж юмыг ойлгох, унших гэдэг бол залуу үеийнхэнд маш дутагдалтай болсон гэдэг. Утга зохиолын хүмүүс хэр их сууж уншдаг байв даа?
-Намайг гуравдугаар ангид байхад манай багийн Шарав гээд айхтар хүүхэд байлаа. Бид хоёр өрсөлдөж уншина. Тэр нөхөр сумын сургуулийн номын сангийн бүх номыг уншчихсан. Тэр үед унших битгий хэл багш нар номын гол үйл явдал, эсрэг дүр, муу дүрийг тодорхойл, эндээс юу сурав гээд тэмдэглэл хөтлүүлдэг байв. Би гэхэд “Жангар”, “Монголын нууц товчоо”-г гуравдугаар ангидаа уншиж байлаа. Одоо “Монголын нууц товчоо”-г уншиж байгаа залуу үеийнхэн байна уу. Монгол хүн “Монголын нууц товчоо”-г мах цуснаасаа уншаад сурчихвал, ер нь гурван удаа хуулаад бичсэн хүн зохиолч болно үзэж болно шүү. “Унага” гэдэг эхийг ойлгохгүй байгаа юм чинь “Монголын нууц товчоо”-г ойлгохгүй юм байна.
Дээр үеийн сургалтад гурван мундаг зүйл байлаа. Нэгд, яриа бичгийн дадлагын хичээл байлаа. Би түүгээр явсан. 1-4 дүгээр ангид үзсэн харсан зүйлээ ярь гэдэг. Амралтаараа юу хийв, тэмээний тухай ярь, орсон буурын тухай ярь, өндгөө бяц даруулсан шувууны тухай ярь гэдэг. Ингэж ярьж байгаад бага ангийн хүүхэд уйлна шүү дээ. Уран зохиолын хичээлээр сэтгэл зүрхний боловсрол олгодог. Одоо модернизм бол сэтгэл зүй биш сэтгэлгээний, тархи толгойных гэдэг. Заавал бясалгаж бодоод байх шаардлагагүй гэдэг. Яахав би хэлдэг юм. Чаддаг л юм бол модернизмаараа бич, манлайл. Гэхдээ тэнд чинь нүүдэлчин Монголын цус байхгүй бол Францын, Германы зохиолоос ялгарахгүй. Хоёрт, зохион бичлэг гэж аугаа хичээл байлаа. Нэг сэдэв өгөөд зохиолгоно. Ээж, аав гээд л бичнэ. Дээр нь найруулан бичих маш том сургалт байсан. Энэ гурван хичээл өнөөдөр маш ховордсон. Тиймээс хүүхдийг бага наснаас сайхан уртын дуу, дуу хөгжим тавьчихаад үлгэр ярих хэрэгтэй. Дээр үеийн гол сургалт бол үлгэр домог, ардын аман зохиол, зүйр цэцэн үг, оньсого байлаа. Энэ бол том сургалт байв. “Цуутын цагаагч гүү”-г уншаад л асгартлаа уйлна. Би оюутан байхдаа 14 дүгээр сургуульд уран зохиолын хичээл заасан юм. Сүүлийн хичээл дээрээ Оросын алдарт зохиолч Тургеневийн “Муму” гэдэг зохиолыг хүүхдүүдэд уншиж өгсөн юм. Өндөр нуруутай дүлий өвгөн “Муму” гэдэг хавыг их эрхлүүлдэг. Гэтэл эзэн нь нохойг цааш нь харуул гэдэг санагдаж байна. Тэгэхэд өвгөн алж чадахгүй, нохойгоо гол руу шидэж байгаа үйл явдал гардаг. Үүнийг сонссон хүүхдүүд ангиараа уйлж байлаа. Энэ чинь нөгөө дотоод зүрх сэтгэлийн хичээл байхгүй юу. Уран зохиолын хичээлд “Цуутын цагаагч гүү”, “Өнчин цагаан ботго”-ыг оруулах хэрэгтэй. Багш нартай таарахаар энэ тухай хэлдэг юм, даанч хүлээж авах шинжгүй юм билээ.
Өнөөдөр монгол хэлний, сэтгэлгээний дайсан бол сошиал ертөнц болсон. Бузар булай юм бүхэн тэнд байна. Энэ бол оюун санааны хар тамхи, хэлний хар тамхи аль хэдийнэ болчихоод байна. Үүнийг УИХ-ын гишүүд, төр засгийн удирдлагууд ч харахгүй, ойлгохгүй болчихсон.
-Сошиалыг давж гарах тийм зохиол бүтээл ховордсоных уу?
-Сошиал, гар утас гэдэг хар тамхины шорон. Хүүхдүүдээ оюун санааны шоронд оруулж байгаа л хэрэг. Угтаа хүүхдүүдэд ёс суртахуун, зөв адал явдал, зохиол бүтээл хэрэгтэй байгаа юм. Телевизийн хүүхдийн нэг нэвтрүүлэг байна аа. Тав зургаан настай хүүхдийг яриулдаг. Хөтлөгч нь мундаг юм. Гэвч яагаа ч үгүй тав зургаан настай хүүхдэд том хүний асуулт тавиад байх юм. Самуун урлаг хүнийг самууруулна гэж алдарт афоризм байдаг. “Хүүхдэд битгий садар самуун асуулт тавь” гэж захимаар байгаа юм. Нөгөө талаар манайд үг хэлдэг эрдэмтэн байхгүй болжээ. Манайхаар дүүрэн хэл бичгийн эрдэмтэн байна. Нэг чулуу шидэхэд нэг хэл бичгийн ухааны эрдэмтэн дээр хүрнэ. Гэтэл нэг нь ч эх хэлнийхээ тухай хэлж байгаа нь алга. Б.Ренчин, Ц.Дамдинсүрэн, Чой.Лувсанжав нар шиг эх хэлний баатрууд алга. Өнөөдөр тэдэнтэй дүйцэх эрдэмтэд үгүй болж, үндэсний хэмжээний сэхээтнүүд алга болсон байна.
-Хүүхэд багаас нь эх хэлний боловсрол олгоход өмнө нь их анхаарч байсныг та хэллээ. Өнөөдөр бас хүүхдийн шилдэг зохиол бүтээл туурвих явдал бага болжээ гэж та ярьдаг байх аа?
-Хүүхдийн зохиол уналтад орж байна. Зүрхээ дарж байгаад хэлье. Манай хүүхдийн зохиолчдын хэл найруулга маш сул байна. Би нэг удаа Зохиолчдын эвлэлийн шагналт эмэгтэй зохиолчийн номыг зориуд уншлаа. Маш их сэтгэлээр унасан. Дээр үеийн хүүхдийн зохиолын хэл сайн байлаа. Тэр үед хүүхдийн зохиол сайн байвал хүүхэд сайн хэлтэй болно гэдэг төрийн бодлого явж байсан. Тиймээс том зохиолчдод заавал 1-2 хүүхдийн ном гарга гэдэг хатуу даалгавар өгдөг. Тиймээс Лодонгийн Түдэв гэхэд “Хорвоотой танилцсан түүх” гээд л бичиж өгсөн дөө. Одоо томчууд хүүхдийн зохиол бичихгүй юм. Хүүхдүүд хүүхдийн зохиолоор л хэлд ордог юм. Тиймээс ур чадвар сэтгэлгээний хувьд, адал явдал гаргахын хувьд хэдхэн гайгүй зохиолч бий. Гэтэл дээр үед шахалдсан олон хүүхдийн зохиолч байлаа.
Ер нь хүүхдэд үлгэр ярих, шүлэг цээжлүүлэх хоёр ихээхэн чухал. Манай Норовын Гантулга гэхэд 200, 300 шүлэг цээжээр мэднэ шүү дээ. Ийм яруу найрагч байхгүй болсон. Цээжилнэ гэдэг математикаас илүү. Оюун ухааныг хөгжүүлнэ, дүр дүрслэлээр юмыг ойлгоно, хэлний баялаг сайжирна, гоо сайхны мэдлэг аяндаа бий болно. Би нэг ухаан дэвшүүлээд байгаа юм. Уран зохиолын боловсрол гэдэгт төр түмний бахархалт шүлгийг бий болгоё гэж боддог. Д.Нацагдоржийн “Миний нутаг”, Б.Явуухулангийн “Би хаана төрөө вэ”, Д.Пүрэвдоржийн “Тусгаар тогтнол” гэсэн энэ гурван шүлгийг бахархалт шүлэг болгоод жил бүрийн есдүгээр сарын 1-нд болдог Эх хэлний өдрөөр Сүхбаатарын талбайд хүүхдүүд хоороороо энэ шүлгийг унших ёстой. Ядаж энэ гурван шүлгийг цээжилчих юм бол монгол хүн болно. Энэ бол Монголын яруу найргийн гурван симфони оргил нь. Энэ гурван шүлгийг аймаг, сумдын бага сургуулиуд уншдаг болъё гэж уриалмаар байна.