Түрүүч нь №143(6244), №144(6245) дугаарт
Төрийн соёрхолт зохиолч, яруу найрагч Дамбын Төрбат “Улаан жигүүр”, “Хүслийн тодотгол”, “Зүрхний цомнол”, “Зүрхэн тарни” яруу найргийн, “Хүн төрхийн унаган чанар”, “Сайхан төрөхийн зовлон” нийтлэлийн, “Тэнгэрийн соёрхол” арван хоёр боть, “Харц хатан”, “Амьдралын улаан шугам”, “Дурлал загварын ордон”, “Ялагдаагүй ганцаардал” жүжиг, “Ирж яваа цаг”, “Тэнгэрийн сахил”, “Алт амилах цаг”, “Алиа салбадай”, “Бүсгүй завилгаа”, “Харанхуй засаг”, “Халаасны өрөө”, “Танихгүй сэтгэл”, “Шадар ван-1, 2”, “Чин ван Ханддорж-1, 2, 3” кино зохиол туурвисан уран бүтээлч юм.
Монгол Улсын төрийн соёрхолт, соёлын гавьяат зүтгэлтэн, зохиолч, яруу найрагч Дамбын Төрбатын хөөрөлдөөний төгсгөлийн хэсгийг хүргэж байна.
-Та “Монголын уран зохиолын дээж-108” ботиос ашиг олсон уу?
-Зуун найман ботиос татвар авдгаараа авсан. Төр үүнд нэг их туслаагүй. Намбарын Энхбаяр дарга минь 25 сая төгрөг өгсөн. Дараа нь би тавин ботиороо төлсөн. Би одооны энэ гурван залууг ном талдаа гайгүй юм болов уу гэж бодсон.
-Төрийн гурван өндөрлөг үү?
-Тийм. Занданшатарыг би угийн мэднэ. Бид нэг онгоцоор нисэж танай Баянхонгорт очиход чи явсан уу, үгүй юү. Танай Баянхонгорт бууж шүлэг уншчихаад буцаад нисээд ирж байсан. Онгоцон дотор “Грегус” буюу шувуут архи гэгчийг анх харсан. Утга зохиолд элэгтэй их сайхан залуу. Ерөнхийлөгч Х.Баттулга бидний хэдэн өвгөчүүлийг нэг урьж уулзсан.
-За, хэн хэнтэй уулзаж байгаа юм?
-Ерөнхий сайд асан Ш.Гунгаадорж гуай, Паавангийн Дамдин гуай (Дамдин гуай одоо нас барчихсан, зайлуул), хөдөлмөрийн баатар Хурц биднийг уриад. Надтай утга зохиолын талаар ярьсан. Ухнаагийн Хүрэлсүх даргад ч ярьсан. Цаадахь чинь соёлын ажилтнуудыг хүлээж авч уулздаг юм шүү дээ. Хоёр дахь уулзалт нь сая болсон. Би тэдэнд юу гэж хэлсэн бэ гэхээр засаг гүйцэтгэх уран бүтээлчдийг дэмжээд байгааг хэлсэн.
-Бүтээгчид сүүдэрт үлдээд байгаа нь ч үнэн шүү?
-Дуучин, хуурчин, бүжиглэгч, жүжиглэгч гэх мэтийн хүмүүсийг л дэмжинэ. Үүсгэгч уран бүтээлч гэдэг зохиолч-яруу найрагч, хөгжмийн зохиолч, зураач гурав л байдаг. Үүсгэгчдээ дэмжихгүй гүйцэтгэгчээ дэмжээд туугаад байдаг. Тэд нар нь яахав дээ, урдуур ордог зүс царай сайтай болохоор нь тэднийг уран бүтээлч гээд байдаг. Тэгээд өнгөжөөд мөнгөжөөд, хүний бүтээлээр баяжаад, мөлжөөд яваад байдаг. Энэ тухай Ерөнхий сайд, Ерөнхийлөгч хоёрт хэлсэн. Монголын уран зохиол жудо бөх шиг дэлхийн дэвжээн дээр дуурьсаад сүйд болохгүй л байна. Алсдаа Монголын уран зохиол дэлхийд гарч л таарна. Яагаад дэлхийд гарах их найдлага байна вэ гэхээр Чингис хааны тухай утга зохиол руу дэлхий аяндаа нэг хошуурна.
-Одоо ч хошуураад байгаа юм биш үү?
-Ерөөсөө тэр өвгөн байхад л бид газар шороогоо ч ухахгүй болоод байх юм байхгүй юу. Бид хуучнаасаа сайныг авмаар юм шиг байгаа юм. Социализмын яг төгсгөл дээр Монгол Улс яагаад утга зохиолын дөрвөн мундаг орчуулагч бэлдсэн юм бэ. Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаяр, Хасбаатарын Мэргэн, Лувсанвандангийн Нарангэрэл, Нарантуяа энэ дөрвийг Монголын зохиолчдын эвлэлээс бэлдсэн шүү дээ. Мэргэн бол монголоос англи руу, англиас монгол руу чөлөөтэй хөрвүүлдэг байсан шүү дээ. Энхбаяр бас тийм чадвартай. Монголын утга зохиол дэлхийд гаръя гэвэл зохиолоо англи руу л орчуулах ёстой ёо доо. Тэгж байж гарна. Тэр мэтээр бодвол англи хэлтэй утга зохиолын ажилтан бэлдэх хэрэгтэй.
-Д.Урианхай ах маань энэ жил Нобелийн шагналд нэр дэвшлээ дээ. Авчихвал мөн ч сайхан аа?
-Хэлээд яахав. Одоо хэний янаагүй л харж байгаа зүйл шүү дээ. Нобелийг чинь арваннэгдүгээр сард олгодог биз дээ. Төр засаг ч үүнийг дэмжих хэрэгтэй. Урианхай хэмээх том сэтгэгч байтугай хаанахын ч билээ нэг тэмцэгч жижигхэн охин авчихсан л шагнал шүү дээ. Тэгэхэд чинь утга зохиолын салбарт, ялангуяа Д.Урианхай ах шиг ийм том хүн авчих байх гэж би бас горьдоод байгаа юм. Тэгвэл ч бид нар одоо хаданд гарлаа шүү дээ. Монголын уран зохиол Нобелийн шагналтай болчихсон гэхээр ёстой дээгүүр хараад архи уугаад явж байхаас өөр яах вэ, тийм ээ хө. (хоёул инээв. сур)
-Та сүүлийн үед ямар кино бүтээл туурвив?
-Кино гэдэг ерөнхийдөө залуу насны л ажил байгаа юм. Миний нэг зохиолоор “Зохиомж” сургуулийн захирал Цогтбаяр нэг кино хийж байгаа. Богд хааны тухай киноны хоёрдугаар анги нь. Натурт Амарбаясгалант хийд рүү гарсан байна лээ. Нэгдүгээр ангийнх нь зохиолыг Дарма Батбаяр багш бичсэн. Мэргэжлийн, сургууль номыг нь заадаг улс гайгүй кино хийчихээсэй л гэж бодож байгаа.
-Та ингэхэд хэдэн кинотой зохиолч вэ?
-Арван хэдэн юм байдаг юм шүү. “Алт амилах цаг”, “Бүсгүй завилгаа”, “Алиа салбадай”, “Танихгүй сэтгэл”, “Булингар” энэ тэр гээд. Татварын тухай “Танихгүй сэтгэл” гэдэг хамгийн муу кино маань л өдөр бүр шахуу гарах юм. Ямар учиртай юм. Бунтар гуай гэхэд миний дөрвөн киног хийсэн юм шүү дээ.
-Ямар кинонууд билээ?
-“Галын урсгал”, “Ирж яваа цаг”, “Халаасны өрөө”, “Булингар” гэсэн дөрвөн кино. Жумдаан нэг кино хийсэн. Тэр бүр Францын фестивалиас тэргүүн байрын шагнал хүртэж байсан юм.
-Яадаг кино юм?
-Хандмаа нарын тухай “Тэнгэрийн сахил” гэж. Миний “Хонин холбоо” роман бий ш дээ.
-Тийм…
-Тэрний л нэгдүгээр бүлэг л дээ. Тэр романыг бичиж байхад “Могойн чуулган” гарчихсан байсан. Овоо хийморь золбоо орчихсон, дараачийн романаа бичиж байхад Жумдаан уншиж үзчихээд “Энүүгээр кино хийе” гээд. Тэр үед Монголкино үйлдвэр жилд зургаахан кино хийдэг байсан үе л дээ. Таван киноны зохиол батлагдчихсан. Нэг кино зохиол байхгүй гэж байсан. Жумдаан хөдөлгөөнтэй хүн юм чинь “Бид хоёр кино зохиол бичиж байгаа” гээд Шүрээгээс гуйчихсан. Мань эр өглөө радио дуугарахад л орж ирнэ. Тэгж зохиолоо биччихээд кино найруулагч Сэлэнгэсүрэн ахыг манайд авчирсан. Сэлэнгэсүрэн ах Кино үйлдвэрийн уран сайхны удирдагч. Мань эр манайд ирж хоноод, гурвуулаа сайхан зохиолоо яриад маргааш өглөө нь Сумхүү гуайтай, Бунтар гуайтай уулзаад бүтэж байсан. Буяа бол миний дөрвөн киног хийчихсэн хүн чинь “давайе” л гэнэ шүү дээ. Тэгээд уран сайхны зөвлөлийг тэр дор нь цуглуулаад ерэн оны өвөл Эрдэнэдалайн хаягдсан дуганд натурт гарч байсан юм. Тэр гайгүй кино болсон шүү. Монгол кинонуудаас дэлхийн зиндаанд гарсан ч гэдэг юм уу, тийм киноны нэг байгаа юм.
-Кино зохиол байхгүй учраас олигтой кино гарахгүй байна гэцгээдэг боллоо?
-Худлаа худлаа. Кино зохиол зөндөө байлгүй яадаг юм. Найруулагчид, жинхэнэ найруулагч биш зүгээр л нэг зуучлагч маягтай болцгоочихоод байгаа. Сумхүү шиг, Жигжид гуай шиг, Бунтар шиг жинхэнэ мэргэжлийн аваргууд байхгүй болчихсон ийм л хачин үе бидэнд таарчихаад байгаа юм л даа хө.
-Таныг яруу найргийн моринд дөрөөлүүлсэн уянгын их найрагч Ламжавын Лувсандорж гуай мөн ч залуухан харамсалтайгаар бурхан болсон гэдэг байх аа?
-Хүний сайхантай уулзаж учирч, хүслийн дээдээ гүйцээхэд тус болсон яруу найргийн минь их сартваахь Лувсандорж багшийгаа бодохоор нулимс унагамаар гунигтай санагддаг юм. Их аварга Цэрэнтогтох, начин Тогоо, миний муу багш гурав машинаа араас нь түрж явахдаа улаан гэрлийг нь хаачихгүй юу. Тэгсэн араас нь Тэрэлжид юм хүргэж явсан самосмоол машин хүрч ирж дайраад газар дээрээ бурхан болчихсон гэдэг юм. Манай муу Лууяа багш чинь Явууд жаахан тааруу.
-Өөрөө их оргилсон авьяастай найрагч байсан болохоор жаахан арсалдаад байдаг байсан юм болов уу?
-Тийм шүү. “Аа үхсэн, Явуу бол нохойн баас” гэдэг байсан. Үүнийгээ хэнд ч хэлнэ. Цалингаа буухаар намайг дуудна. Баянголд оруулаад хуйцай. Пиво авч өгнө. Жаахан сууна. Тэгж байхад Мишигийн Цэдэндорж гуай орж ирдэг байсан. Өө, мань эр чинь цав цагаан хувцастай, Лхагважавыгаа дагуулчихсан ороод ирнэ. Тэр олон хүн дотор содон гэж юу гэх вэ. Хоёр цагаан хун ороод ирж байгаа юм шиг л санагддаг сан.
-Лхагважав нь сайхан хүүхэн үү?
-Сайхан хүүхэн. Ёстой нүд дүүрэн бор хүүхэн. Цэ-тэй суухаас өмнө венгрүүдтэй явж байсан юм гэнэ лээ.
-Энэ их олон роман бичээд л байдаг?
-Есөн өрлөгийн тухай “Тэнгэрийн тэмдэг” гэж есөн боть хийж байна. “Маршалын нууц товчоо” гэж найман боть байна. Арван хоёр жилийн романууд байна. Би юуг хэлэх гээд байна гэхээр Монголын төлөө ёстой нэг юугаа ч хайрлаагүй хүмүүсийг цуврал болгож үлдээе гэж бодсон юм. Ерөнхийдөө гучин боть роман юм. “Сүүтэй сахиус” цуврал маань “Их дагинын далд түүх” гээд Дондогдулам хатнаар эхэлдэг юм. Төгсгөл нь “Суут найрагчийн сувд шиг бүсгүйн нууц” гэсэн Пагмадуламын тухай роман. Энэ хоёрын дунд “Жанжны Янжмаа”, “Хурц билэгт дара эх” гэсэн хоёр роман одоо хэвлэгдэж байгаа.
-Хурц билэгт дара эх нь хэн юм?
-Богд хааны дүү Лувсанхайдав чойжин гэж байсан. Одоо Чойжин ламын сүм гэж бий еэ дээ. Энэ хүний хатан байсан хүний тухай. Лувсанхайдав чойжин чинь 1918 онд чойжин бууж байгаад таалал болчихсон юм. Тэрнээс хойш өргөмөл хүүхдүүд нь ч хэцүү болсон, тэр хурц билэгт дара эх ч хэцүү болсон. Тэр Сүрэнхорлоо нь манай Дундговь аймгийн Эрдэнэдалай сумын бодит хүн. Хувьсгал тэр авгайг чинь үзээгүй. Хамаг хөрөнгийг нь долоон удаа хураасан байдаг. Монголын хамаг язгууртнууд аж төрж байсан Элбэг амгалант гацаа буюу Амгаланбаатар хотод байхад нь өргөмөл охин Дашцэдэн нь нас биед хүрээд залуу жанжин Лхагвасүрэнтэй суусан байдаг юм. Энэ тухай роман. “Сүүтэй сахиус” цуврал маань одоо нэг роман дутуу. Энэ Богд хааны хатан Гэнэпилийн тухай юм. Ингээд бүсгүй хүний таван роман болох юм. Би яах вэ дээ, өөрийгөө гучин таван роман биччихэд болчихно гэж бодоод байгаа юм. Санаанд орсон юмаа бичиж л байна. Хүн өтөлнө. Хэдэн жилийн нас байгааг би хэлж мэдэхгүй. Тиймээс сайхан дурсамжууд бичих ёстой. Би Бадарч багшийг зэмлэсэн.
-Юу гэж зэмлэх вэ. “Юм юмнаасаа” гээд дурсамжийн хөөрхөн ном гаргасан шүү дээ?
-“Та ерөөсөө юм бичихгүй юм” гэж зэмлэсэн. Тэр номыг чинь надаар загнуулж байж бичсэн юм шүү дээ. Энэ урдхан Шаргаморьтод байхдаа бичсэн юм. Нэг очсон овоо. Ичинноров эгч амьд байсан. Сүүдрэвчинд нөгөө Моохой гэдэг муураа өвөр дээр тавьчихсан сууж байна. “Багш минь юу хийж сууна” гэсэн “Чиний даалгавраар нэг дурсамжирхуу юм бичиж сууна” гэж их дургүй маягтай сууж байсан. Нөгөө цаасныхаа дээд өнцөгт “П.Бадарчийн 70 насны ойд зориулав” гээд биччихсэн ч байх шиг. Тэр бас онигоо. Өөрийнхөө насны ойд ямар амьтан юм бичиж байсан юм бэ. Тэгэхэд муу багшийгаа өрөвдөх ч шиг. Бид хоёр ч яахав дээ. “Нууц товчоо”-гоос эрүүлжүүлэхэд ч цуг орж явсан. Элдвийн юм үзсэн. Бадарч багш бид хоёрын хувьд үзээгүй юм байхгүй. Лувсандорж багштайгаа тэгж явж чадаагүй.