Д.Сэрдарам: Тэрбум мод тарих санаачилгыг зөв зохион байгуулбал “Мянганы зам” шиг ирээдүй хойч үед том бүтээн байгуулалт болно

ШУТИС-ийн багш, доктор, профессор Д.Сэрдарамтай ярилцлаа. Тэрээр “Миний клуб”-ийн үүсгэн байгуулагч бөгөөд өдгөө тус клубийнхэн 1.2 сая мод тарьж ургуулаад байгаа билээ.

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ч.Хүрэлсүх НҮБ-ын хуралд оролцохдоо “2030 он гэхэд тэрбум мод тарина” хэмээн амлалт өгсөн. Амлалтын талаар бүтнэ, бүтэхгүй гэсэн яриа нийгмийн дунд үүсээд байгаа. Ер нь тэрбум мод тарих боломжтой юу?

– Хэлсэн үгийг нь задалж үзвэл яг нэг тэрбум модыг 2030 онд ургуулаад хүлээлгэж өгнө гэсэн утгатай биш болов уу. Тэрбум мод тарьж ургуулах нөхцөлийг бүрдүүлнэ гэсэн утгаар хэлсэн гэж би ойлгосон. Тэрбум мод тарьж ургуулах бүрэн боломжтой.Мод тарьж ургуулах ажлын ард олон ач холбогдолтой инноваци бий болно гэж би харж байгаа. Зарим нэг хүмүүс модыг тийм диаметрт тарина, тэрбум мод тийм талбайг хамарна зэрэг шүүмжлэл ярьж байна.

Судлаачдын үгийг гуйвуулж ярих амархан. Нэг тэрбум модыг тийм талбайд тийм хугацаанд тарьж ургуулна гэхээс илүү Монголд мод ургах нөхцөл бүрдэнэ. Хүмүүсийн сэтгэлгээ мод бол түлээ биш амьжиргаагаа сайжруулах, цөлжилтийг зогсоох, байгалиа нөхөн сэргээх баялгийн эх сурвалж байна гэдэг ойлголтыг олон нийтэд ойлгуулах хөшүүрэг болох Үндэсний хөдөлгөөн юм. 2000 онд “Мянганы зам” гэхэд бүгдээрээ “Мянгуужингийн зам”, “үлгэрийн далай” гэж байсан. 20 жилийн дараа буюу өнөөдөр бараг бүх аймгууд хатуу хучилттай замаар холбогдсон байна. Бидний ирээдүй хойч үед хэрэгтэй хамгийн сайн санаачилгуудын нэг бол энэ уриалга гэж бодож байна. Тэрбум мод тарих нь хугацаа их шаардагдах ч 10, 20 жилийн дараа нийгмийн сэтгэлгээнд маш эерэг өөрчлөлт оруулсан ажил болно гэдэгт итгэлтэй байна. Сибирийн ой шатлаа, байгалийн гамшгийн давтамж ихэсч аюул болж байгаа үед хүмүүст хамтын хөдөлмөр, хамтын хөдөлгөөн чухал байна. Ой мод гэдэг чинь өөрөө байгаль экологийг тэнцвэржүүлж байдаг онцлогтой. Энэ хөдөлгөөн 100 жилийн өмнө Монгол орны нийт газар нутгийн 15 хувийг ой мод эзэлж байсныг буцааж сэргээх хамтын ажил гэж ойлгоосой.Одоо ой мод нийт газар нутгийн 6-4-10 хувийг л эзэлж ой мод доройтолд орж байна. Тиймээс ойгоо аврах хэрэгтэй байна.

-Таны хувьд “Миний клуб”-ээрээ дамжуулаад 15 жилийн хугацаанд 1.2 сая гаруй мод тарьсан гэсэн. Тэгэхээр мод ургуулах үе шат, туршлагаасаа хуваалцахгүй юу?

-Бидний хувьд тарьсан мод бүхэн ургаад жигтэйхэн амжилттай ажиллаад байдаг юм биш, олон удаа бүтэлгүйтэж, шантрах зүйл их гарч байсан.

Бид мод тарих хүсэл сонирхолтой олон хүмүүс, байгууллагатай, ялангуяа “Ногоон Ази” ТББ-тай хамтарч ажилладаг. Клубийнхээ хүүхдүүдийг дагуулаад голдуу олон нийтийн эзэмшил газар мод тарьдаг. Гол зорилго нь энэ залуусыг мод тарих сэтгэлгээтэй болгох, хамтын хөдөлмөрийн давуу тал, сайн дурын ажлыг зөвөөр ойлгоосой гэдэг зорилго биднийг хөтөлсөн. 15 жилийн хугацаанд нийтдээ 120 мянган сайн дурын оюутан залуусыг мод тарих ажилд хамруулжээ. Зарим нь “Мод тарих чинь ядаргаатай хүнд ажил байна”, “Ёстой цаг хугацаа шаардсан хүнд ажил байна” гэж залхаад замын дундаас гарах нэгэн байхад ихэнх нь хашаандаа мод тарих сонирхолтой, модыг хайрлаж арчилж ургуулдаг, эх орноо ой болгох мөрөөдөлтэй, мод тарих явцыг бие махбодоороо мэдэрч кайф авах дуртай олон хүүхэд, залуус төлөвшсөн байна. Энэ хугацаанд харсан нэг чухал ойлголт бол мод тарьж ургуулах хэцүү ажлыг нэг хүний санаачилгаар хэрэгжүүлэх биш, олон хүмүүсийн оролцоотой хөдөлгөөн болгох нь чухал байна. Монголчууд “нэг мод таривал нэг насны буян. Хоёр мод таривал хойд насны буян” гэж ярьдаг ойлголт одоо хоцрогдчихоод байна.

-Одоо ямар хандлагатай болоод байна вэ?

-Одооны тренд үг нь “Мод тарих чухал биш ээ. Модоо арчилж ургуулах чухал” гэдэг үг хүн бүрийн амнаас гарч байгаа нь бидний сэтгэлгээ эерэг тал руугаа өөрчлөгдөж байгаа сайн тал гэж ойлгож болно. Гагцүү үгээ одоо үйлдэл болгох нь чухал.

-Нэг үеэ бодвол манай орон нутгийнхан ч, айл өрхүүд ч мод тарих сонирхолтой болж. Тэгэхээр одоо тэрбум мод тарихын тулд айл болгон арваас дээш мод тарих юм уу. Ер нь анхнаасаа ямар зохион байгуулалттайгаар явбал үр дүнтэй вэ. Мэргэжлийн, туршлагатай хүний хувьд энэ тал дээр та зөвлөгөө өгөхгүй юү?

-Ерөнхийлөгч зургаан жилийн хугацаатай алба. Дараагийн Ерөнхийлөгч нь үргэлжлүүлээд хэрэгжүүлэх ёстой түчээлсэн чухал ажлын эхлэл тавигдлаа. Бид эцсийн үр дүндээ богино хугацаанд харж амжихгүй. Тиймээс мод тарих хөдөлгөөнийг эхнээсээ системтэйгээр зөв зохион байгуулаасай гэж бодож байна. Үүний тулд төсөв мөнгө, ашиг хонжоо бодож болохгүй. Мэдээж эх орноо ойжуулахын тулд хөрөнгө мөнгө шаардлагатай ч мөнгийг нэгт бус хамгийн сүүл хавьд тавих хэрэгтэй. Нэгдүгээрт судлаач, мэргэжлийн багийн зөвлөгөө хамгийн их хэрэгтэй.Монгол оронд ямар төрлийн мод хаана их ургадаг зэргийг судлаач нараас эхлээд сонс. Тэднийг нэгтэж хамтран ажиллуулж үзэл баримтлал гаргах хэрэгтэй. Говьд баахан улиас мод тарьчихаад хамаг усаа гантай жилийн тэмээ шиг уулгаад ууршуулаад байж болохгүй.

Хоёрдугаарт, мод тарих хөдөлгөөнийг дэмжсэн эрх зүйн зохицуулалт, дүрэм журмыг тусгай бодлогод тулгуурлаж гаргах хэрэгтэй. Ерөнхийлөгчийн уриалгыг дэмжиж УИХ тусгай тогтоол батлан гаргаасай. Мөн Засаг дарга, нэгж, хэсгийн удирдлага бүхэн орон нутаг, байгууллагадаа ойн сан, ногоон байгууламжийг нэмэгдүүлэхэд ямар ажлыг хийсэн бэ? гэдгээр ажлын шалгуур үзүүлэлт болгоосой. Гуравдугаарт, нийгмийн сэтгэлгээг дэмжсэн зөв медиа нэн хэрэгцээтэй байна. Атрын аян, Илгээлтийн эзэн гэдэг шиг урамшуулал сэтгэлгээ хэрэгтэй. Тэгээд дөрөвт нь төсөв ярих хэрэгтэй. Зөв тогтолцоотой газар мөнгө хангалттай олдоно. Амазонгийн Жеф Безос 2019 онд Даосын форум дээр “Мод тарих үйлсэд 1 тэрбум ам.доллар хандивлана” гэж мэдэгдсэн.

-Мод тарих үйл явцад хэнийг хаана татан оролцуулах, мод тарих ажлаар дамжуулж нийтэд ямар ойлголт өгөх гэдэг нь бас чухал асуудал байх. Тийм үү?

-15 жилд маш олон хувь хүн албан байгууллага, орон нутгийн хүмүүстэй уулзаж туршлага хуваалцлаа, зөвлөгөө өглөө. Жил бүр энэ чиглэлээр ажилладаг иргэн, байгууллагууд нэмэгдэж байна. Тэдэнд зөв зохион байгуулалт хэрэгтэй. Монгол орны яг хаагуур мод тарих вэ? Иргэд, байгууллага, аж ахуйн нэгжүүдийг яаж хамруулах юм гээд шат шатандаа дэмжлэг хэрэгтэй. Бизнеснийхний бодитой санхүүжилт хэрэгтэй. Хамтын ажиллагаа хэрэгтэй. Энэ зөв хэлбэрт Мод тарих үндэсний хөдөлгөөн зөв нөлөөлнө гэж найдаж байна.

-Их хэмжээний мод тарихын тулд төдий хэмжээний үрсэлгээ бидэнд хэрэгтэй. Тэрбум модны сургаар гаднаас үрсэлгээ оруулж ирэх яриа бас гарсан. Үрсэлгээгээ дотоодоосоо бүрэн хангах нөөц чадамж байгаа биз дээ?

-Гаднаас үрсэлгээ огт авч болохгүй. Авлаа гэхэд нутагшуулах нь чухал. Мэргэжлийн байгууллагын судалгаагаар Монгол Улс жилдээ 30 сая үрсэлгээ гаргах боломжтой гэсэн. Үрсэлгээний аж ахуй эрхэлдэг 200 гаруй компани, хувь хүн бий. Тариаланчид шиг үрсэлгээний аж ахуй эрхлэгчид 4000 болж нэмэгдвэл их хэмжээний мод тарих, ойжуулалт хийнэ гэдэг ямар ч асуудалгүй. Тэрбум мод тарих мэргэжлийн судлаачид, ажиллах мэргэжилтнүүд, элбэг дэлбэг нутаг орон гээд бүх боломж манайд байна. Мод бол эд баялгийн ундарга юм гэдгийг иргэн бүр ойлгож ойр орчимдоо, хашаандаа, байгууллагынхаа үүдэнд мод тарихын хэрээр гоёл чимэглэлийн модны тайралт, арчилгааны чиглэлийн газрууд олширч ажлын байр нэмэгдэнэ. Бараг бие даасан урлаг болтол хөгжих боломжтой. Олон төрлийн гацуур, гоёлын мод нутагшуулж ургуулж байна. Мод дагасан инноваци бий болж байна гээд дурдаад байвал ач холбогдол их гарна. Бас олон улсын туршлага маш их байна.

Тухайлбал, саяхан 7 дугаар сард Вьетнам улс 2025 гэхэд нэг тэрбум мод амлалтандаа хүрч чадах боллоо гэдгээ албан ёсоор мэдэгдсэн. Ширэнгэн ойтой, манайхаас жижиг энэ улс Төрийн албан хаагч болохын тулд, нэг газрыг удирдахын тулд өрсөлдөх мөрийн хөтөлбөртөө мод тарих заалтыг заавал оруулдаг байх журамтай.

-Ер нь Монгол орны аль нутгаар ямар мод таривал тохиромжтой байдаг вэ?

-Тал хээр газар бутлаг мод, ойн бүсэд шилмүүст мод ургадаг. Ой тайгад хуш, нарс, гацуур, жодоо зэрэг мод маш сайн ургадаг. Говь хээрийн талд болж өгвөл хайлаасын төрлийн мод зүгээр. Хот суурин газар гоёлын мод, цэцэглэдэг моднууд тарихад зүгээр бол ямар нэгэн байдлаар тариалалт хийдэг газар салхины хамгаалалт, хөрсөө хадгалж байх зорилгоор улиас тарих их тохиромжтой. Ланд шафтын соёл их хөгжиж байгаа өнөө үед гоёл чимэглэлийн зориулалттай модны төрөл их болж байна. Ер нь газар болгоны онцлогоос шалтгаалж өөр өөрийн зориулалттай мод тарихыг л сайн бодох хэрэгтэй.

-Модыг хавар намар л тарих ёстой гэсэн нийтлэг ойлголт байдаг. Ингэж ойлгох нь зөв үү?

-Тийм. Гэхдээ одоо үрсэлгээний газруудад модыг бортогтой тарьж байгаа учир зуны цагт ч мод тарих боломжтой.

-Сүүлийн жилүүдэд гэр хорооллын иргэд хашаандаа мод тарих сонирхол нэмэгдсэн. Хашаанд ямар мод тарих илүү тохиромжтой байдаг талаар сонирхуулахгүй юу?

-Гэр хороололд хөрсний бохирдол ихтэй байдаг. Тиймээс навчит мод буюу улиас, хайлаас хамгийн тохиромжтой. Улиас, хайлаасыг гоё хэлбэржүүлж тайраад байвал маш гоё ургадаг. Эдгээр мод хөрсний бохирдлыг маш сайн цэвэрлэдэг. Манайхан жимсний мод тарих сонирхолтой байдаг. Тэгэхээр эхлээд улиас, хайлаас мод тарьж хөрсөө цэвэршүүлж байж жимсний модоо тарих нь хамгийн тохиромжтой юм шүү.