Д.Орлох: “Цөм”-ийг ашигласнаар Монгол Улсад ялгарч байгаа цацрагийн хэмжээ буурна

-23 ТОНН НҮҮРСНЭЭС ГАРГАЖ АВДАГ ЭРЧИМ ХҮЧИЙГ 1 КГ БАЙГАЛИЙН УРАНААР ГАРГАЖ АВДАГ-

“Би онолын физикч мэр­гэж­лийг хуучнаар ЗХУ-ын Эрхүү хотод су­рал­цаж эзэмшсэн. Сур­гуу­­лиа төгсөөд эгэл бөөм, атомын физикийн чиглэ­лээр 25 жил судалгаа, практик ажилхийлээ. 2004 онд АНУ-ын Сиракузын Их сургуульд “Их энергийн туршилтын физик”-ийн чиг­лэ­лээр доктор (PhD)-ын зэрэг хамгаалсан. Эрд­мийн ажил маань “Элект­рон-позитроны харил­цан үйлчлэлийн дүнд Лямбда-би хэмээх одоо ашиглаг­даад буй хамгийн хүнд ба­рионы судалгаа” байв. Лямбда-би гэдэг бөөм нь протоны нэг кваркийг би кваркаар солиход үүсдэг бөөм. Харин масс нь про­то­­ноос ойролцоогоор тав дахин их. Энэ ажлыг Амери­кийн дэлхийд алдар­тай Корнеллийн их сур­гуулийн хурдасгуур дээр төв­­тэй КЛЕО багийн ажлын хүрээнд хийж гүй­цэт­гэс­нээ дурсахад таа­тай байдаг”. 

Ийн хүүрнэх хүн бол  Монголын цө­мийн физикчдээс Олон улсын Атомын энер­гийн агентлагт ажил­лаж байсан. Тус агент­лагийн Нобелийн шаг­налт багийн гишүүн, Мон­гол Улсын Шинжлэх Ухаа­ны Академийн Фи­зик технологийн хүрээлэн­гийн захирал Д.Орлох бил­ээ. Д.Орлохтой цаг үеийн асуудлаар  ярилцлаа. 

-Таны эрхэлж байгаа хүрээлэнгийн хувьд  ямар төрлийн судалгаан дээр ажиллаж байна вэ?

-Шинжлэх Ухааны Академийн Физик технологийн хүрээлэнтаван том судалгааны чиглэлийг түшсэн салбаруудтай.

-Шинжлэх Ухааны Академийн Физик технологийн хүрээлэнтаван том судалгааны чиглэлийг түшсэн салбаруудтай. Монголдоо физикийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж байгаа ганц институт. Оно­лын физик, Цөмийн болон Их энергийн физик, Биофизик биотехнологи,  Материал судлал, Техник  техно­логийн зэрэг салбарууд тус тусдаа судал­гаа шинжилгээний ажлаа явуулж байна.

Манай судлаачдын эх орондоо болон гаднын улс оронд хийсэн судалгаанууд дэлхийд өндрөөр үнэлэгдэж байна. Ноднин Хиггс бөөмийг Европын цөмийн судал­гааны  төвд нээсэн нь энэ зууны эхний хамгийн том нээлт боллоо. Орчлонгийн бүрдэл хэсэг атом, молекулууд бүгд масстай. Энэ масс яаж бий болдог механизмийгХиггс механизм гэж нэрийддэг. 

Энэ нээлтийн үр дүнг ашиг­лан цаашид эгзотик төлөв, урьд ажиглагдаагүй харилцан үйлчлэ­лийн механизмын талаарманай хүрээлэнгийн судлаач Ц.Энхбат бүтээ­лээ туурвиж олон улсын хуралд илгэхээр уригдаад байж байна. Өөр нэг жишээ хэлэхэд олон улсын практикаар шинэ нээл­тийг хөндлөнгийн өөр нэг туршилтад нээснээр баталгааждаг. Дубнад нээгдсэн 117 дугаар элементийг манай Монголын суд­лаач Ж.Хуягбаатарын тэргүүлэн ажилласан баг Германд нээсэн би­лээ. Уг ажил хэвлэгдэхэд Ж.Хуяг­баатарыг нэгдүгээр хэвлэгчээр тавьсан байсан. Энэ нь түүнийг ямар ажиллаж байгаа, хэрхэн мэргэшснийг харуулж байна. 

Манайхаас Дубнад ажиллаад туршлагатай болсон эрдэмтэд их бай­гаа. Жишээлбэл, академич Ц.Баа­­тар сүүлийн үед хийсэн су­дал­гаа­гаараа кварк-глюон системд фазын шилжилт байгааг туршлагаар ажиглаад одоо Eвропт хийгдэж буй SPS туршлагын өгөгдөл дээр батлахаар ажиллаж байна.

–Төр, засгаас судалгаа шин­жил­гээний ажилд хэр дэм өгдөг вэ?

-Төр, засаг боломжийнхоо хэрээр л дэмжих бодлого барьдаг байх. Энэ мөнгө Монголын шинжлэх ухааны түвшинг унагахгүй торгоох л мөнгө. Гэхдээ шинжлэх ухааныхаа үр өгөөжийг авъя гэж байгаа бол ахиухан мөнгө төсөвлөх хэрэгтэй. Түүнээс бус  өдөр хоног өнгөрөөх цалин өгөөд, судалгаанд нь бага­хан хэмжээний мөнгө өгөхөөр Мон­го­лын шинжлэх ухаан амиа арга­цаахаас бус эдийн засагт үр нөлөө үзүүлэхээр хэмжээний түв­шинд хүргэхгүй байна. Тиймээс манай хүрээ­лэн гадаад харилцаа, хам­тын ажиллагаа дээр л суурилан судалгаагаа явуулж, дэлхийн тав­цанд тайлагнах бүтээлүүд туурвиад Монголынхоо нэрийг гаргаж байна даа. 

-Судалгаа хийх явцад цацраг таны биед, эрүүл мэндэд  хэр нөлөөлсөн бэ?

-Цацрагтай ажилладаг дурын ажилтан шиг л би үргэлж хяналтан дор байсан. Миний авч байсан тун хэзээ ч зөвшөөрөгдөх хэмжээнээс хэтэрч байгаагүй. Эрүүл мэндэд нөлөөлсөн юм байхгүй ээ.

-Ер нь цацраг хүний биед яаж нөлөөлдөг бол?

-Хүний үйл ажиллагаанаас гарсан том том осолтой холбоотой зүйл дээр л цацрагийн нөлөөлөл  илүү мэдэгдэж байна. Түүнээс бус байгалийн, уул уурхайтай хол­боотойгоор цацрагийн хор хөнөөл гарсан тухай батлагдсан зүйл хомс, маргаантай. Цацраг альфа, гамма, бетта гээд гурван янз байдаг. Үүнийг өнөөдөр хүн бүр л мэдэж байна даа. Альфа, Бетта хоёр нь цэнэгтэй учраас гүн нэвтэрдэггүй. Гамма нь бидний мэдэх үзэгдэх гэрэлтэй адил нэг төрлийн цацраг.  Гэхдээ эрчим ихтэй, бодист илүү гүн нэвтэрдэг. Биед хуримтлагдсан тунг хэмждэг нэгж нь зиверт. Тун нь цацрагийн төрөл, тусаж буй материалаасаа хамаарна. Нөлөөлөл нь мэдрэгдэх хоёр үе шаттай. Шууд болон яваан­даа мэдрэгддэг хоёр тал­тай. Хүчтэй цацрагт өртвөл эх­ний нөлөөлөл нь арьсан дээр улайлт өгөх зэргээр мэдрэгддэг. Байгаль дээр бид байнга цацрагт шарагддаг. Газрын, орон байрны, сансраас цацраг ялгарч  байдаг. Цацрагтай ажилладаггүй хүнд жилд зөвшөөрөгдөх тун гэж бий. Үүнтэй адил цацрагтай ажилладаг хүнд байх зөвшөөрөгдөх тун  бас байдаг. Цацрагтай ажилладаг хүн жилдээ 20 мл зибертийг  авахад энэ нь ямар нэг нөлөө байхгүй гэж үздэг. Жирийн иргэд 1 мл зиверт тун цацрагаас авахад нөлөө байдаггүй. 

-Хүмүүс цацрагийн хор нөлөө гарч ирлээ гэж яриад байна. Мэргэжлийн байгууллагад хэр хандаж байна вэ?

-Манайд хандахаасаа илүү Цөм­ийн Энергийн газар эсвэл эмнэлэгт хандаж байгаа байх. 

-Танай байгууллагын хувьд ямар чиглэлийг барьдаг вэ?

-Манайх судалгаа, шинжилгээ­ний ажил хийж байна. Изотопоор гарсан цацрагаар бодисыг өдөөгөөд шинж чанарыг нь судлах жишээтэй. Судалгаа шинжилгээний ихэнх аж­лаа гадаадын төхөөрөмжүүд дээр шинжлэн хийж байгаа. ОХУ, Япон, Герман, Хятад, Тайвань зэрэг олон газруудад манай ажилтнууд судал­гаа шинжилгээний ажил  хийж байна. Манай ажилтнууд  бүх төр­лийн цацрагтай ажилладаг. 

-Дорноговь аймгийн Улаан­бад­рах суманд болж байгаа асуудалд та анхаарлаа хандуул­сан уу? Мэргэжлийн хүний хувьд  тайлбарлахгүй юу?

-Тэнд ноднин ажлын хэсэг гарч ажилласан. Тэнд иргэний хөдөл­гөөнийхний яриад байгаа шиг хүн, мал амьтанд нөлөөлөх хэмжээнд цацрагийн тун авах боломж байх­гүй. Шаврын цэг гэх газрын хамгийн өндөр тун гэхэд тэндээс үүссэн  цацрагтай холбоотой өвчин гарна гэж байхгүй. Зарим хэвлэл мэдээллээр мутаци үүслээ гээд байна. Мутаци гэдэг чинь ийм бага тунгаас үүсэх нөхцөл байхгүй.

-Уул уурхайгаас гадна цацраг хамгийн их байгаа газрууд хаана хаана байдаг бол?

-Анагаах ухаанд хэрэглэж байгаа хавдрыг шардаг техник, тоног төхөөрөмжүүд байна. Өвчнөө эмчлүүлж шаруулж байгаа хүмүүс мэ­дээж эмчилгээний зорилгоор цацрагт өртөнө. Харин тэнд ажил­лаж байгаа хүмүүст цацрагаас хам­гаалах зохих арга хэмжээ авагддаг. 

-Цацрагийн мэргэжилтнүүд хэр бэлтгэгдсэн байдаг вэ? 

-Мэргэжилтнүүдийг Монгол Ул­сын Их сургуулийн Цөмийн судал­гааны төв дээр бэлтгэдэг. Жил бүр нэгээс хоёр анги оюутнууд төгсдөг. Цацрагийн мэргэжилтнүүд манайд хангалттай бий. Цөмийн Энергийн газрын хяналтад байдаг мэргэжлийн ажилчдын тоо гэхэд 2000 орчим байдаг. Тэд  улс ардын аж ахуйн бүх салбарт, цацрагийн үүсгүүр, янз бүрийн үүсгүүр дээр ажиллаж байна. Судалгааны хүмүүсээс илүү­тэй технологи дээр нь манай мэргэжилтнүүд их ажилладаг. Уул уурхай, зам, эмнэлэг, нисэх гээд бүх салбарт ажиллаж байна.

-Цөмийн технологийн  хөгжил манайд ямар явцтай байна вэ?

-Цөмийн технологийг бид өдөр тутмын амьдралдаа байнга хэрэглэж байгаа. Жишээ нь: хавдар, бусад өвчнийг оношлох, эмчлэх, малын өвчин оношлох эмчлэх, эм, вакцин үйлдвэрлэх, шинэ сортын үр тариа гаргаж авах, барилга, замын чанар хянах, уул уурхайн салбарт хайгуулаас ашиглалт хүр­тэл, боловсрол, шинжлэх ухаа­ны салбарын судалгаа, гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх, гэмт хэрэгтнийг илрүүлэх, онцгой бай­дал, терроризмаас урьдчилан сэргий­лэх, агаарын тээврийн аюул­гүй ажиллагаанд хэрэглэгддэг. Энэ утгаараа цөмийн технологиос салангид байна гэж үгүй.

Төрийн бус байгууллага, хөдөл­гөөнийхний  голлон санаа зовж байгаа зүйл нь цөмийн цахилгаан станц, ураны хайгуул, олборлолтын эсрэг байгаа. Нэг талаас нь тайлбарлахад хүн сайн мэдэхгүй зүйлээсээ айж, бэргэдэг талтай. Нөгөө талаасаа өөр, өөр сонирхлууд хөндөгдөж байгаа тал ч ажиглагдаж байна. Өнөөдрийн манайд яригдаад байгаа газар дор уусган баяжуулах аргаар уран олборлох технологи байгальд хамгийн ээлтэй гэж олон улсад үзэгддэг.

-Уран ашигласнаар байгальд хор хөнөөл нь хэр тусах вэ?

-Ураныг олборлох нь хэдэн арван сая тонн нүүрс авахаар ухаж байгаатай зүйрлэх аргагүй. Одоогийн ашиглаж байгаа газар доор уусган олборлох технологи нь байгальд ээлтэй технологи гэж дэлхийд үнэлэгдсэн. Технологио л зөв бариад явах ёстой.  Технологио зөв барихад иймаюул эрсдэл байхгүй. 

-Дэлхийн улс орнууд уранаа ашиглан эрчим хүч гаргаж авч байна. Бид яагаад энэ бүхнээс хоцрох вэ? Эрчим хүч гаргаж авъя гэж мэргэжилтнүүд ярьж байна. Цөмийн эрчим хүч гаргаж авах цаг болсон уу?

-Дэлхийд цахилгаан эрчим хүчний 10-15 хувийг уранаас гаргаж авч байна. Энэ нь үйлдвэрлэлийн нэг хэсэг.  Манай урд, хойд хоёр хөрш цөмийн эрчим хүчний хувьд асар өндөр хөгжсөн.  Ялангуяа урд хөрш 2050 онд 200 цөмийн буюу атомын цахилгаан станцтай болно гэж зорьж байгаа. Ийм үед бид  толгой дээрээ шуудай нөмрөөд суугаад байх хэрэггүй. Ямар нэг байдлаар мэддэг, судалдаг байх хэрэгтэй. Цөмийн цахилгаан стан­цыг ярингуутаа барьчихдаг эд биш. Турк улс гэхэд өнгөрсөн зууны 70-аад оноос цөмийн цахилгаан станц барина гэж ярьж, судалгаа хийж, газраа хайж  явсаар байгаад 2006 онд эцсийн шийдээ гаргаж,2010 онд ОХУ-тай атомын цахилгаан станц байгуулах гэрээнд гарын үсэг зурсан.  Одоо Туркийн хам­гийн анхны цөмийн цахилгаан станц нь 2018 онд ашиглалтад орох гэж байна. Засгийн газраас  цөмийн цахилгаан станц барина гэж шийдвэр гарсны дараа 10-15 жилийн хугацаанд л хэрэгжих болов уу. 

-Цөмийн цахилгаан станцтай  улс орон сайхан хөгжиж байна. Дубайг хар… гээд гадаадад яваад ирсэн хүмүүс шагшин магтах юм. Хэрвээ манайх цөмийн эрчим хүчтэй болвол үсрэнгүй хөгжиж чадах болов уу?

-Хөгжил гэдэг бол өөр асуу­дал. Атомын цахилгаан станц барьсанаар хамгийн түрүүнд бидэнд ямар нөлөө үзүүлэх вэ гэдгийг нь хэлэхэд утаа багасна, нүүрсний хаягдал байхгүй болно. Дээр нь нэг зүйлийг хүмүүс анзаарахгүй байгаа юм. Манайх дулаанаар хангахын тулд 5-р дулааны цахилгаан станцтай болъё гээд байна. 23 тонн нүүрснээс гаргаж авдаг эрчим хүчийг 1 кг байгалийн уранаар гаргаж авдаг. Атомын цахилгаан станц барьсанаар нүүрсний хэрэг­лээ эрс буурах тул өнөөдөр Монгол Улсад ялгарч байгаа цацрагийн хэмжээ буурна уу гэхээс ихсэнэ гэж байхгүй. 

-Уран олборловол зах зээлд ямар ашигтай байх вэ? Манайх нүүрс, зэсээ олборлон гадаадын зах зээлд гаргатал ханш нь уначихлаа шүү дээ. 

-Үнийг сайн судлах хэрэгтэй. Тэр хол газраас техник технологитойгоо ирээд хөрөнгө оруулалтаа хийж, хайгуул явуулж байгаа нь цаашдаа эдийн засгийн хувьд ашигтай болоод л хийж байгаа байх. 

-Ярилцлага өгсөн танд баярлалаа. 

Н.ЭНХ