Түрүүч нь №152(6253) дугаарт
Төрийн соёрхолт хөгжмийн зохиолч Цэдэн-Ишийн Чинзориг
Монгол Улсын төрийн соёрхолт хөгжмийн зохиолч Цэдэн-Ишийн Чинзориг 1955 онд Булган аймгийн Могод суманд төржээ. Тэрээр 1975 онд Улаанбаатар хотноо Багш нарыг бэлтгэх сургуулийн дуу хөгжмийн ангийг, 1986 онд Уралын хөгжмийн дээд сургуулийн хөгжмийн зохиолчийн ангийг тус, тус төгссөн. Анхны багш нь Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар, төрийн хошой шагналт, ардын жүжигчин Н.Жанцанноров бөгөөд анхны уран бүтээл нь “Учран золгохын ерөөл” дуу байв. Урын сандаа 300 гаруй нийтийн болон найрал дуутай бөгөөд цөөхүүл болон найрал хөгжмийн 400 гаруй бүтээл туурвижээ. 1990 онд “Илдэн уулын цуурай” оратори нь Азийн шилдэг бүтээлийн жагсаалтад бичигдэж, ЮНЕСКО-гийн алтан санд бүртгэгдсэн байна. 1994 онд “Дууны хорвоо” бүтээл нь шилдэг бүтээлээр шалгарч “Морин хуур” уралдааны тэргүүн шагналыг хүртсэн. “Илдэн уулын цуурай”, “Тэмүүжин” дуурь, “Үүлэн цэнхэр хангай”, “Ус мөрөн олон чиг”, “Намрын дурсамж”, “Зүүдний говь”, “Учран золгохын ерөөл” бүтээлүүдээрээ 1996 онд Төрийн соёрхол хүртжээ.
Монгол Улсын төрийн соёрхолт хөгжмийн зохиолч Цэдэн-Ишийн Чинзоригийн гэргий, сэтгүүлч Даваасүрэнгийн Ганмягмартай уулзаж хөөрөлдлөө.
-Таны хань Монголын их суут хөгжмийн зохиолч байсан. Та ч дуу хөгжмөөр дамжиж ханьтайгаа танилцаж учирсан. Өнөө цагт нийтийн дууны урлаг мөхөл рүүгээ орлоо гэж ярих юм?
-Миний хань Монгол Улсын төрийн соёрхолт хөгжмийн зохиолч Цэдэн-Ишийн Чинзориг. Дууны уран бүтээлтэй ойр байдаг хүний хувьд уран бүтээлчид бүтээлээ бүх хүнд зориулан хийдэг. Зөвхөн монгол биш дэлхий нийтэд зориулан хийдэг. Тиймээс хэн нэгэн хүн түүнийг өмчлөх нь ёс зүйд нийцэхгүй. Дэлхий нийтээр зохиогчийн эрхийг дээдэлдэг. Монгол Улсад зохиогчийн эрхийг хамгаалах гэж үзэж байна. Зохиогчийн эрхийн төлөөх үйл ажиллагаанууд явуулж байгаа нь их сайшаалтай. Гэхдээ яг үнэндээ зохиогчдын эрх хамгаалагдаж байгаа эсэх нь зөрчилтэй байгаад байна. Дуучид, жүжигчид гэх мэт гүйцэтгэгч нь тухайн зохиолынхоо эзэн нь болох нь олон юм. Гэтэл гүйцэтгэгчид бүтээгчдийн хийсэн дууг өөрийн өмч мэт байлгах нь сонин. Манай талийгаачийн үеийн уран бүтээлчид ийм байгаагүй, бүх нийтэд зориулж хийдэг. Одоо хэн нэгний хийсэн дууг худалдаж авах юм бол тухайн хүний өмч болно. Энэ нөхцөл үүсээгүй үед ярих томоохон асуудлууд байдаг. “Дууны хорвоо” гэдэг дууг ардын жүжигчин Аюурзанын Долгор эгч сайхан амьдруулаад дуулчихсаныг хүмүүс мэднэ. Хүмүүс ихэвчлэн дуулсан дуучин, жүжиглэсэн жүжигчнээр нь хүлээж авдаг. Ардын уран зохиолч Б.Лхагвасүрэн ахын шүлэг “Жамын цаана нуугдах аргагүй” гэдэг дууг гавьяат жүжигчин Төвшинтөгс шиг дуулсан хүн байхгүй. Тиймээс Төвшинтөгсөөр овоглох нь аргагүй. Жишээлбэл, “Дунгаамаа”-г Баасанжав ах маш сайхан дуулсан. Тэр хүн дуугаараа “Дунгаамаа” Баасанжав гэсэн нэртэй болчихсон. Ийм сайхан уран бүтээлчдэд би талархдаг. Тиймээс дууг амьдартал нь дуулсан дуучдаас давж дуулж чадахгүй бол дууг та нар унагаж дуулах хэрэггүй гэж залуу дуучдад хэлье. Хангалтгүй дуулсан дуучидтай хааяа утсаар холбогдоход “Би тэр хүнээс худалдаад авчихсан байхгүй юу” гэж хариулдаг. Миний хань амьд байсан бол элдвийн дэмий дуучид дууг нь дуулахыг сонсоод “Дэмий дээ миний хүү” гэж л хэлэх байсан байх даа.
Зүүн гараас дуучин Д.Отгонжаргал, Д.Ганмягмар, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Ш.Гүрбазар нарЗүүн гараас дуучин Д.Отгонжаргал, Д.Ганмягмар, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Ш.Гүрбазар нар
-Өөрөө 25 дугаар суваг телевизэд нэвтрүүлэг хийж байгаад их хөгжмийн зохиолч Чинзоригтой танилцсан гэдэг бил үү?
-Ханьтайгаа танилцахын хувьд Монголын радиод байхад танилцаж байсан. Тухайн үед манай хүн залуу хөгжмийн зохиолч. Наяас ерээд оны үед шинэ уран бүтээлүүд нь гарчихсан. Би Монголын радиод концертын студид ажиллаж байсан. Тэр үед бүх л хөгжмийн зохиолчид Монголын радио концертын студид дуугаа бичүүлдэг байлаа. Тухайн үед би Чинжигийг “Нутгийн ах минь” гэж хүндэлдэг байсан. Оюутан байхаасаа л “Намрын дурсамж”, “Үүлэн цэнхэр хангай”-г дуулдаг байсан. 25 дугаар суваг телевизэд ажиллаж байхад дотно танилцсан. Тэр үед “Дуу төрсөн түүх” гэдэг нэвтрүүлэг хийдэг байсан. “Намрын дурсамж” дууны “Дуу төрсөн түүх” нэвтрүүлэг хийсэн. Тэр үед хавар болж байсан. Чинзориг бие тааруу гээд эмнэлэгт хэвтлээ гэж сонсогдож байсан. Тэгтэл манай захирал З.Алтай “Тэр Чинзориг чинь танай нутаг биз дээ” гэж байна. “Тийм, яасан” гэсэн чинь “Цаадахын чинь бие муу, эмнэлэгт хэвтэж байгаа гэж байна. Чи эргэлтээр оч. Тэр хүний тухай нэвтрүүлэг хий” гэхэд би зөвшөөрсөн. Тухайн үед манай хадам ээж ганц хүүдээ амин хайртай учраас утсаар ч яриулдаггүй байсан. Олон түмнээс хүүгээ харамлаж байгаа нь тэр. Тэгээд арайхийж холбоо барьж очиж уулзсан даа. Бие нь үнэхээр ядруухан байсан.
-Алдрын оргилд гарчихсан авьяасын тэнгэр хүүгээ ангир ээж нь алив бүхнээс харамлан халаглан хайрлаж байж дээ?
-Тэгээд тухайн үед нэвтрүүлэг хийхээр боллоо. Нэлээд хугацаа өнгөрсний дараа “Намрын дурсамж” нэвтрүүлгийг хийж илүү танилцсан. Энэ нэвтрүүлгийг хийхэд надад өөрийнхөө хамаг нандин гэсэн бичлэгүүдээ өгсөн. Хуурцгийг авчихаад би өөртөө ч итгэхгүй гар салгалж байсан. Энэ бол гайхамшиг шүү дээ. Хүн юманд амархан баярлаж, амархан зүйлд уярдаг юм байна гэдгийг тэр үед би өөрөөсөө харсан. “Нэвтрүүлэг нь яаж байна, би очих уу” гээд утсаар холбогдоно. Нэвтрүүлгийн эвлүүлэг хийхэд хүртэл хамт сууж байсан. Орой ажлаа тараад хамт алхдаг байлаа. Хамт алхаж байхдаа л “Өвдчих вий” гэж санаа тавьж явсаар байгаад дотноссон доо.
Д.Ганмягмар хүүхдүүдийн хамт
-Чинжиг өөрөөс чинь их олон ах байсан гэдэг байх аа?
-Бид хоёр чинь нэг л жилтэй улс шүү дээ.
-Шарав гуай өөрийг чинь танайхнаас гуйгаад ирэхэд Чинжиг өөртөө “Зуу татдаг нь манайд байна. Зурагтаар гардаг нь танайд байна” гэсэн онигоо зохиочихсон сууж байсан гэдэг үнэн үү?
-Тэр үнэн үнэн. Шарав ах гуйсан. Албан ёсоор хадаг тавьж бэр гуйлгана гэсэн нь үнэн. Бид хоёр адилхан жилтэй. Манай хүн чинь танилцаад л Дуурь (ДБЭТ) луу дагуулж ороод Булган (МУУГЗ Эрдэнэбулган) ахтай ч танилцуулсан. Би тэр үед их ичсэн. Дараа нь “Манай багш дээр очно” гээд Жанцанноров гуайнхыг зориход “Би ичээд байна” гэсэн. Тэр үед Чинжиг минь “Зүгээр ээ, чамаас залуу эхнэртэй” гэхэд нь санаа амраад Жанцанноров гуайнд очсон доо. (инээв. сур) Эрдэнэбулган ахтай уулзахад хэрэг хийчихсэн хүн шиг байсан. Тэр үед Булгаа ах бид хоёрыг хичнээн гоё хүлээж авсан гэж санана. Тухайн үед “Та хоёр ямар адилхан юм” гэж байсан. Бид хоёрыг “Муухай байна, боль” гэж байсан хүн нэг ч байхгүй. Бүгд л бид хоёрыг гоё хүлээж авч байсан. Тухайн үед Жанцанноров гуай нөхөрт маань “Чи битгий хүүхдийн амьдрал баллаад хаячихаарай. Эрүүл мэндээ бодно шүү, чи” гэж захиж байсан. Харамсалтай нь тэр минь бидэнтэйгээ тийм ч удаан хамт байж чадаагүй дээ.
-Монголын их суут хөгжмийн зохиолчийн үр садаас авьяас билгийн оч цахилж байна уу?
-Ямар ч байсан нэг хүүхэд маань коллежоо хөгжимчнөөр төгсчихлөө. Хичээлийнхээ хажуугаар нэг группт очоод тоглоод, дуулаад байгаа. Одоо бакалаврт сууж байна. Найзалж буй найзууд нь өөрийнх нь мэргэжлийн төрлийн хүмүүс. Нэг нь Дуурийн оркестрт сууж байна. Энэ хоёр маань хөгжмийг эхийн хэвлийд байхаасаа сонсож өссөн. Хөгжимтэй яах аргагүй холбоотой. Бид хоёрын хүсч мөрөөдсөнөөр аялгуун дунд өссөн. Бид хоёр их дуулдаг байсан. Надад зориулсан дуу ч бий. Манай нөхөр Баасанжав гуайгаар дуулуулна гэж байсан. Амьддаа бол утсаар л сонсож байснаас өөрөөр сонсож байгаагүй. Тэр дууг бид хоёр их дуулдаг байсан. Банхар Пүрэвжавын шүлэг “Дорноос хүрэх саран” гэдэг дуу.
-Тэр дууг нэг дуулж болох уу?
-“Дорноос хүрэх саран
Дотор арвилам туяатай
Домгийн гүнж шиг чи минь
Дуулах зүрхнээс уяатай”. Ингээд л бид хоёр дуулдаг байсан даа. Манай нөхөр гэрт хүн ирэхээр төгөлдөр хуураа тоглоод дуулж өгнө. “Чамд дууны жоохон юм байна” гэж намайгаа бас хөөрхөн өхөөрдөхөө мартахгүй ээ. Хэрвээ би Чинжигийгээ амьд мэнд байсан бол мундаг дуучин болчихсон байх байсан гэдэгт ер эргэлздэггүй шүү.
-Хүний хувь тавилан л юм даа. Дуучин заяанд хүргээгүй ч дууны хорвоог ойлгох тавиланд өргөжээ гэж би хувьдаа хүндлэх л юм байна. Ингэхэд та аль нутгийн хүн бэ?
-Би Булган аймгийн Сайхан сумынх, манай нөхөр Могод сумынх. Могод сумаас яруу найрагч Санжжавын Оюун, Оюунчимэг эгч хоёр байна. Би могодынхонтойгоо ойр байдаг.
-Хоёр охин чинь аавыгаа амьдрал дээр мэдэхгүй ч мэргэжлийн хөгжимчид болохоор зохиол бүтээлээр нь сайн мэднэ биз?
-Бид хоёр гэдсэнд байхаас нь л дуулдаг байсан. Хэвлийд байхаасаа л аавынхаа бүтээлийг сонсож байсан даа. Төрснөөсөө хойш би аавынх нь дууг үргэлж сонсгодог байлаа. Талийгаачийнхаа “Чингис хааны говь” цомгийг Солонгост хэвлүүлж ирээд хоёр охиндоо л их сонсгодог байв. Цөөхөн хувь хэвлэсэн хэдий ч маш чанартай сайхан цомог болсон. Ер нь манай хоёр охин хүн болж ирэхдээ л аялгуунд өлгийдүүлж ирсэн дээ. Долоо хоногийн дөрвөн өдөр би Хөгжим бүжгийн сургууль дээр өнждөг байсан. Тавдугаар ангид нь мэргэжлийн хичээл заахад эцэг, эх нь заавал суух ёстой. Би өөрөө л дагуулж явна. Хааяа хүү маань очно. Хүү Энхсайхан минь л хоёр дүүдээ аавын оронд аав болж өдий хүрсэн дээ. Хүүгийнхээ хүүхэд насыг үгүй хийчихсэн юм шиг сэтгэгдэл одоо ч төрж өрөвддөг шүү.
-Том хүү одоо хаана байна?
-Энхсайхан маань Шведэд гэр бүлээрээ амьдарч байна. Сайхан ханьтай, сайн хадмуудтай учирсан. Хүний заяа төөрөг гэдэг цаанаасаа өгөгдөлтэй байдаг. Миний хүү сайхан эхнэртэй. Түрүүн нээрээ, манай Чинжиг сүй тавьсан тухай чи асуусан. Шарав ах, Мийгаа ах хоёр манай ахынд очиж хадаг тавьсан нь үнэн. Тэр нэг хошин үгийг Шагдарын Уянга зохиосон юм уу, арай Чинзориг өөрөө зохиогоогүй байх. Цоодол гуай тэрэнд их оролцсон. Одоо бодоход өөрсдөө л мөр мөр нэмсэн байх. Цэвээнлхаазал гэдэг залуу байсан даа. Завханых. Одоо хурандаа болчихсон. Эд нар чинь л алиална. Манай Чинзоригийг “Зурагтаар гардаг нь танайд байна. Зуу татдаг нь манайд байна” гэх мэтчилэн алиалдаг байсан. Хөгжмийн зохиолчдын онигооны номонд орчихсон байдаг юм гэсэн. Хороололд манай ахынд очиж хадаг тавихдаа сүүтэй, хадагтай очсон юм билээ. Манай хүргэн ах Хэнтийнх, Шарав ах Хэнтийнх тэгээд энэ хэд яриа хөөрөө болж сууцгаасан гэсэн. Чинзориг гэртээ тогтож ядан хүлээгээд л, би ажил дээрээ байсан. Манайх чинь 11 хүүхэдтэй айл, найм дахь нь би. Миний аав мундаг гоё монгол эр хүн байсан. Манай аав адуучин эр хүн байсан даа.
Э.НАРАНЗАЯА