МУИС-ийн Улс төр судлалын тэнхимийн багш доктор, дэд профессор Д.Бумдарьтай ярилцлаа.
-Сонгууль бүрээр л сонгуулийн тогтолцоогоо өөрчилдөг уламжлал тогтоод удаж байна. Энэ ч утгаараа түрүү долоо хоногт томсгосон мажоритар системээр УИхын сонгуулийн тухай хуулийг парламент баталлаа. Энэ батлагдсан хуулийг та хэрхэн харж байгаа вэ?
-Томсгосон мажоритар системийг Үндсэн хуулийн үзэл санааны эсрэг биш байна аа гэж үзээд баталлаа. Нийт сонгогчдын 50 хувиас дээш хувь нь саналаа өгч байж сонгууль хүчин төгөлдөр болно гэх мэт нэмэлт тодруулгууд хуулинд орж ирж байна. Энэ хуулиар нэлээд олон нэмэлт, өөрчлөлт орлоо. Томсгосон мажоритар систем цөөхөн тойрогт хуваагдана гэдгээрээ сонгогчдын хувьд ойлгомжтой байна байх.
Гэхдээ хүн амын тархац, хүн амын эзлэх нэг сонгуулийн жингийн асуудал дахин яригдана. Нийслэл хотод хүн амын бараг 50 хувь нь бий. Орон нутагт 50 хувь. 21 аймгаар тараад ирэхээрээ энэ нь асуудалтай болоод ирнэ. Тухайн орон нутгийн тойргийн сонгогчийн 50 хувиас дээшээ өгнө гээд үзэх юм бол орон нутагт байгаа томсгосон тойргууд ашигтай болчихно гэж ойлгож болно. Нэг тойрогт олон нэр дэвшигч өрсөлдөнө. Орон нутагт хоёроос гурван мандат үлдсэнийг нь нийслэлд гэх мэтээр хүн амын тоотой нь уялдуулж, мандатын тоог гаргах байх. Том мажоритар тогтолцооны давуу тал нь хэн, хаана нэр дэвшиж байгаа нь тодорхой, өмнөх тойргууд нь мөн тодорхой хэвээр үлдэнэ. Сул тал мөн олон бий. Томсгосон учраас намын гишүүд багаараа сонгуульд оролцоно. Нэг тойрогт олон хүн нэр дэвших учраас намын дэмжлэг болон тухайн нэр дэвшигчийн нэр хүнд, сонгуулийн баг сайн ажиллах шаардлагатай. Орон нутагт одоо тогтсон соёл бол тухайн нэр дэвшигч тойргоо байнга “усалдаг” энэ байдлаасаа шалтгаалж томсгосон тойргийг авч үлдэж байна гэж ойлгож болно.
-Томсгосон мажоритар системээр ихэвчлэн ямар хүмүүс сонгогддог юм бэ?
-Энэ систем олон нийтэд танигдсан, өөрийн хөл сайтай, нам нь араас нь түшиж өгдөг нэр дэвшигчдэд л боломж олддог. Айлын бурхнаас өөрийн чөтгөр дээр гэдэг монголчуудын соёл байгаа шүү дээ. Өөр нэр дэвшигч байсан ч гэсэн өөрийн дассан хүнээ л дугуйлдаг. Энэ улс төрийн соёл ер арилахгүй байгаа. Намд гарах сөрөг талын тухайд нэг намын гишүүд хоорондоо өрсөлддөг. Нөгөө талаар олон нийтэд танигдсан улстөрч гарах боломжтой. Жижиг намуудад том мажоритар тогтолцоо нь сөрөг талтай. Сонгогдох боломж нь хомсдож ирнэ. Нэг үгээр хэлбэл, том мажоритар тогтолцоогоор улс төрд олон сонгогдсон, мөнгөтэй, нэр цэвэр акулууд илүүтэй сонгогдох болов уу. Тиймээс жижиг намууд нийслэлд л бага зэргийн боломж гарч ирэх болов уу. Нийслэлд хэр танигдсан бэ гэдгээс нэлээд шалтгаална. Түүнчлэн тухайн тойргийн сонгогчдынх нь төрх байдал буюу ямар сонгогчдоос бүрдсэн тойрог вэ гэдгээсээ шалтгаалах байх. Улс төрийн төлөвшил сайтай, төлөвшсөн газар жижиг, шинэ намуудын төлөөлөл сайн явна. Дахиад олон намын системийн төлөвшлийн эсрэг үйл байдал бий болж байна. Мажоритар хоёр намын систем тогтоогоод АН, МАН-ын хооронд өрсөлдөөн явагдана гэвэл бас тийм биш болчихоод байна. Тэгэхээр энэ сонгуулийн хуулийн өөрчлөлт зохион байгуулалтад орсон л өөрчлөлт болчихлоо.
-Энэ удаагийн Сонгуулийн хуулийн хамгийн их анхаарал, улстөрчдийн дунд маргаан дагуулсан заалт бол авлига, албан тушаалын гэмт хэрэгт холбогдож, шүүхээс ял сонссон хүмүүс 2020 оны УИХ-д нэр дэвшихгүй байх. Ийм заалтыг Сонгуулийн хуульд суулгаж өгөх нь зөв үү?
-Ялаа эдлээд дуусчихсан тохиолдолд нэр дэвшиж болох байх. Гэхдээ тэр нь улс төрийн үйл ажиллагаатай холбогдсон хэрэг бол өөрөөр яригдана. Авлига, хээл хахууль гэдэг угаас албан тушаалтантай холбогдох хэрэг. Тиймээс албан тушаалаа урвуулан ашигласан гэдэг утгаараа нэр дэвшүүлэхгүй байж болно. Магадгүй санамсаргүйгээр нэг юм мөргөчихсөн ч юм уу, санаандгүй хэрэг хийсэн хүн байж болно шүү дээ. Тийм хүмүүсийн сонгогдох эрх нь байхгүй хуулиараа болчихож байна гэсэн үг. Тиймээс албан тушаалаа урвуулан ашигласан тохиолдолд л нэр дэвших эрхийг нь хасах гэдэг заалт нь илүү эрх ашигт нийцэхүйц байх.
-Томсгосон тойрог дээр мандатыг нь хэрхэн хуваах юм бэ?
-Энэ чинь өөрөө асуудал болчихож байгаа юм. Энэ системээр өмнө нь хоёр, гурван тойрогтой байсан аймгуудыг томсгоод ганцхан мандаттай болгочихсон. Тиймээс нэг аймагт өөр тойргууд дээр өрсөлдөж байсан нэг намын нэр дэвшигчид нэг тойрогт өрсөлдөнө гэсэн үг. Урьд нь тэр тойрогт нэр дэвшиж байсан гишүүд дэвших сонирхолтой байгаад байдаг. Үүнээс болж намын гишүүд нэг нэгнийгээ татаж унагадаг. Тэгэхээрээ намын саналыг хуваачихдаг. Энүүгээрээ хортой. Энэ асуудалд намууд ямар тактиктай орох нь уу. Ганцхан хүнээ л барьж орох уу. Тэгэхээр эмэгтэйчүүдийн квотыг хасах гэх мэт асуудал руу хүчээр орчихож байгаа юм.
-Эмэгтэйчүүдийн 30 хувийн квотын саналыг унагачихлаа шүү дээ…
-Би өөрөө эмэгтэй хүн. Заавал хүйс заах, квот өгөх гэдэгт нээх дуртай биш. Насанд хүрсэн хүнд өрсөлдөх чадвар байх ёстой. Манайх шиг хөгжингүй ардчилалтай, Азийн орнуудад эрчүүдийн бүлэглэл, эцгийн эрхт ёс гэх мэт зүйлсээс шалтгаалан эмэгтэйчүүд улс төрийн шийдвэр гаргах албан тушаалд очих магадлал бага байдаг. Тэр утгаараа хуулинд тэгш оролцоо, тэгш боломжийг хангаж өгч байгаа хэлбэр л дээ. Энэ квотын тоог бууруулж байгаа нь ухралт. Дэлхий дахины чиг хандлага ямар зүг рүү явж байгааг бид харж байгаа. Нийгэмд хамгийн идэвхтэй хэсэг буюу дунд ангийн татвар төлөгчид бол эмэгтэйчүүд. Бууруулж байгаа нь утгагүй асуудал. Ядаж 30 хувиараа үлдэх нь зүйтэй. Гэхдээ хамгийн боломжит мөрөөдөл бол ямар нэгэн хүйсийн ялгаваргүй бүгдээрээ өрсөлдөх ёстой. Тэгэх боломжгүй байгаа энэ үед квотын асуудлаа бууруулж байгаа нь эрчүүдийн тоглоом шүү гэдгийг батлах гээд байна л даа.