ДЭМБ-ын Женев дэх төв штабт Эрүүл мэндийн удирдлага, санхүүжилтийн асуудал хариуцсан департментад Эрүүл мэндийн системийн ахлах зөвлөх хийдэг Д.Баярсайханы ажил, амьдралын түүхийг сөхлөө. Нийгмийн Эрүүл мэндийн шинжлэх ухааны мастер, Анагаах ухааны доктор тэрбээр Д.Бямбасүрэнгийн Засгийн газарт Эрүүл мэндийн дэд сайдаар ажиллаж байжээ. Түүний аав Ё.Доржсүрэн Соёлын яамны орлогч сайдаар хоёр удаа ажиллаж байсан түүхтэй.
-ДЭМБ-д ажиллаж эхэлсэн анхны монгол хүн та болов уу. Монгол хүн хүлээн зөвшөөрөгдөхөд амаргүй байв уу?
-Монгол Улс ДЭМБ-д 1962 онд элсэн орсноор тус байгууллагын Шинэ Дели хотод төвтэй Зүүн Өмнөд Азийн бүсэд манай улсаас Жадамба, Отгон гэж хоёр эмч анхдагч болон ажилласан түүхтэй. Олон улсын байгууллагад ажиллах бүү хэл төрийн яаманд хэлтсийн даргаар томилоход Намын төв хорооны нарийн бичгийн дарга нарын зөвлөлгөөнөөр оруулж шийддэг байсан цаг үед салбарын шилдэг хүмүүс тэнд очиж ажилласан нь ойлгомжтой. Улмаар 1990 онд өрнөсөн өөрчлөлт, шинэчлэлийн явцад дэлхийн хөгжилтэй орнуудтай хамт асуудлаа ярьж ойлголцдог болох зорилгоор 1995 онд манай улс Зүүн Өмнөд Азийн Бүсээс гарч, Австрали, Япон, Өмнөд Солонгос, Сингапур зэрэг орон ордог Манила хотод төвтэй Номхон Далайн Баруун Эргийн бүсэд шилжсэн байдаг. Энэ бүсэд орж ажилласан анхны монгол хүн гэж харин болох юм. Миний хувьд энэ томилгоо байгаагүй. Эрүүл мэндийн яамны зөвшөөрөл, саналаар тэнд эрүүл мэндийн удирдлага, шинжлэх ухааны асуудал хариуцаж, гурван сар түр ажиллах боломж олдсон. Улмаар Эрүүл мэндийн санхүүжилтийн асуудал хариуцсан ажлын байранд өрсөлдөн, шалгалт өгч тэнцээд ажил авч байв. Ингэж Монгол Улсын төрийн албанаас олон улсын иргэний үйлчилгээнд шилжсэн юм.
Хүлээн зөвшөөрөгдөхөд амар байгаагүй. Анх ажлаа авахад бүсийн захирал уулзаж, баяр хүргээд “Чамд ажлын баталгааг энд хэн ч гаргахгүй шүү. Монгол, америк, япон хүн байх нь гол биш. Ажлын хэрэгцээ, дээр нь бүсийн түвшинд ажиллах шаардлага хангаж чадахгүй нь байраа тавьж өгдөг зэрлэг капитализм шүү” гэж хэлсэн нь надад их зүйлийг бодогдуулж билээ. Ингээд танихгүй, мэдэхгүй хамт олон, орчин, нөхцөлд өөрийн байр сууриа олж, ажлаа үнэлүүлж, дүгнүүлэх, мэргэжлээр шат ахих гэдэг хувь хүн биш, Монгол Улсын нэр хүндийн асуудал болон хувирсан хэрэг. АНУ-ын Бостоны их сургуульд Нийгмийн эрүүл мэндийн шинжлэх ухаанаар сурсан. Мөн Монголд эдийн засгийн төв байгууллага, ЭМЯ-нд ажиллаж сурч мэдсэн зүйлүүд надад гол суурь болсон доо. Эрүүл мэндийн тогтолцоо, санхүүжилт, тугамдсан асуудал хаана ч адил гэдгийг мэргэжлийн түвшинд харж ойлгосон. Ингээд ямар ч байсан гологдоогүй. Монгол хүний чадамж, чадварыг харуулахыг хичээсэн дээ. Тухайлбал, өөрийн хариуцсан асуудлаар бүсийн нийт 37 орны хэмжээнд мөрдөх хоёр том стратеги боловсруулж, хэлэлцүүлж, дэмжүүлж батлуулсан нь өнөө хэр ач холбогдлоо алдсангүй. Эрүүл мэндийн систем, санхүүжилтийн баг бүрдүүлж, удирдан чиглүүлж байсан нь өнөөдөр үр дүнгээ өгсөөр л байна. Олон сайхан хүмүүстэй танилцаж, хамтран ажиллаж ирлээ.
-Дэлхий нийтийг хамарсан ковидын үед монголчууд хэр ажиллаж байна гэж та үзэж байна вэ?
-Халдварт өвчний асуудлаар ажилладаггүй тул би мэргэжлийн түвшний үнэлгээ өгөх боломжгүй. ДЭМБ-ын төвд ажиллахад асуудлыг дэлхийн хэмжээнд харах боломж олгодог сайн талтай. Энэ үүднээс хувийн бодлоо хуваалцвал хэд хэдэн зүйлийг харгалзах ёстой санагдаж байна. Нэгд “КОВИД-19” цоо шинэ өвчин учраас энэ талаарх мэдлэг, мэдээлэл, дагнаж мэргэжсэн эмч, эмчлэх, сэргийлэх эм тариа, вакцин гэж хаана ч байсангүй. Бүгд нүцгэн гар, улаан нүүрээр тулсан. ДЭМБ-ын мэдээгээр “КОВИД-19” хаана бүртгэгдэж, яаж тархаж, халдварлаж, хүндрүүлж байгааг дэлхийн хаана ч шуурхай мэдэх боломж байлаа. Эдгээр мэдээллийг боловсруулж шинэ өвчинтэй тэмцэх, хамгаалах, сэргийлэх нотолгоонд суурилсан заавар, зөвлөлгөөг цаг алдалгүй боловсруулж гаргах, мэдээлэх, дэмжиж туслах ажлыг ДЭМБ эрчимтэй хийсэн. Үүний үр дүнд өнөөдөр хүмүүс сайн мэдлэгтэй боллоо, вакцин гарлаа. Гэхдээ энэ бол нэг байгууллага, нэг салбарын ажил биш, бүгдийн оролцоо, хүчин чармайлт, уялдсан үйл ажиллагааны үрээр амжилтанд хүрнэ гэдэг нь тодорхой байна.
Эдгээр үйл явцаас харвал өвчнийг сайн таньж мэдээгүй үед бидний авч хэрэгжүүлсэн сэргийлэх арга хэмжээ тодорхой үр дүнтэй байв. Ямар замаар өвчин халдварлаж байгааг тогтоосон үед иргэд ч анхаарал, болгоомж сайтай, үлгэрлэх хэмжээнд байсан. Харин үүнийгээ удаан барьж чадсангүй, зарим талаар тайвшрах хандлага гарсан нь эргээд асуудал үүсгэлээ гэж харж байна. Монголчуудын нэг онцлог бий. Аливаа юмыг их хурдан хийдэг ч амархан уйддаг. Үүнийг бүх юман дээр бодолцох ёстой санагддаг. Зарим хүмүүс “КОВИД-19”-ийг ердийн ханиадны хэмжээнд ойлгож эхэлж байх шиг. Урьд өмнө гарч байгаагүй шинэ өвчин гэдгийг огт мартаж болохгүй. Тусаад эдгэхэд ямар үр дагавар үлдэхийг өнөөдөр ч эрдэмтэд судалж байна. Вакцины хамралт өндөр байгаа нь сайн хэрэг. Өнөөдөр гурав дахь тун гэж ярьж байгаа нь бидэнд харьцангуй давуу тал байна гэсэн үг. Одоо үүнийгээ сайн ойлгож, бүгд хариуцлагаа нэмэгдүүлмээр байна.
-Таны аав Ё.Доржсүрэн Соёлын яамны орлогч сайд байсан. “Монголын соёлын түүх”-ийн талаар ном бичиж байсан ч хэвлүүлж амжаагүй. Та эмхэтгэж хэвлүүлсэн гэдэг. Тэр Монголын соёлын талаар юуг хэлж үлдээхийг хүссэн бол?
-Аав маань 1964-1968 болон 1979-1984 онуудад Соёлын яамны орлогч сайд, нэгдүгээр орлогч сайдаар ажиллаж байсан. Ажлын хажуугаар цаг зав гаргаж “Монголын цирк” номыг 1979 онд бичсэн нь өнөөдөр Монголын циркийн түүхийг өгүүлэх ховор дурсгал болон үлджээ. Дараа нь дуусгаагүй номын эх гар бичмэлээр үлдсэн байсныг би үзээд 2011 онд 80 насны ойгоор нь хэвлүүлсэн юм. Номын нэрний хувьд уг гар бичмэлд манай соёл, урлагийн бүх салбарын түүх, баримт орж байсан тул би “Монголын соёлын түүх” гэснээс аав өөрөө ийм нэр өгөөгүй. Аав маань уйгаржин монгол бичиг төгс эзэмшсэн учраас түүхийн олон баримттай өөрөө шууд танилцаж байсан нь ойлгомжтой. Москвад Соёлын дээд сургууль төгссөн, англи хэл бие дааж үзсэн болохоор гадаад хэл дээр түүх, соёлын холбогдолтой олон баримт олж унших боломж байсан болов уу. Дээр нь салбартаа, ажилдаа мэдлэг, чадвар, сэтгэл зүрхээ бүрэн зориулсан хүн байв. Ийм учраас гар бичмэлийг нь уншихад манай соёл, урлагийн эртний өв, уламжлал, орчин үеийн хөгжлийн түүхийг он дарааллаар эмхэтгэж, хойч үедээ үлдээхийг зорьсон нь мэдрэгддэг.
–Аав тань Ардын язгуур урлагийн анхны их наадмыг санаачлан зохион байгуулсан гэдэг. Социализмын үед язгуур урлагт ач холбогдол өгөх амаргүй байсан болов уу?
-Хязгаарлах бодлого байсан гэж би ойлгодог. Ийм үед буюу 1981 онд Ардын язгуур урлагийн их наадмыг гурван үе шаттай, улс орон даяар зохион байгуулж алт, мөнгө, хүрэл медаль авч шалгарсан ардын авьяастнуудын хаалтын тоглолт хэдэн өдөр Улсын циркт болсон. Үүнийг тухайн үеийн Улс төрийн товчооны гишүүд Ю.Цэдэнбал даргаас бусад нь бүрэлдхүүнээрээ ирж үзэж, хамт зураг даруулсныг нь би аавын номонд оруулсан. Үзэл суртлын хүрээнд Зөвлөлт холбоот улстай бүх талаар ойртон нягтрах гэж албан ёсоор ярьдаг, бичдэг, сурталчилдаг, түүхэн соёл, урлагийг хоцрогдсон урлаг гэж үздэг, дэмжиж ярьсан хүнийг нь үндэсний үзэлтэн болгодог тийм цаг үе байсан юм. 1970-аад оны сүүл рүү улсын их баяр, наадмын хүндэтгэлийн концертыг Филатова гуай эцэслэн хянаж, орчин үеийн сонгодог урлаг, орос дуу, хөгжим түлхүү оруулах чиглэл өгч байсантай аав маань эвлэрдэггүй байсан юм. Нэг дурсамж өгүүлэхэд улсын наадмын концертыг хянах үеэр аав санал зөрсөн шиг байдаг. Тэгээд Ю.Цэдэнбал даргад Филатова гуай ингэж хутгалдаж болмооргүй байна гэсэн санаа хэлэхэд дарга урдаас нь “Цаадах чинь бас урлаг сайн ойлгодог юм шүү” гэж хэллээ, улсын наадмын концертоо орос хүнээр хянуулах гэж хэмээн ихэд гунигтай өнгөөр надад хэлж билээ. Аргаа бараад, надад хэлж сэтгэлээ онгойлгож байж дээ гэж би одоо бодож, аавыгаа өрөвддөг юм. Аавын номны оршилд Н.Жанцанноров гуай “Соёлын яамыг удирдан хөдөлгөдөг гол хүн нь нэгдүгээр орлогч Ё.Доржсүрэн сайд байв. Энэ үед Цэдэнбал Филатова соёлын ажилд нэлээд гүнзгий орсон цаг. Доржсүрэн сайд түүнтэй бараг биечлэн уулздаггүй. Авгай ч түүнээс нэлээд бэргэдэг нь ажиглагддаг ” гэж бичсэн нь бий. Харамсалтай нь аав маань 1984 онд Орост эмчилгээнд яваад, хагалгаанд орохоор болж, мэс заслын ширээн дээр амьсгал хураасан эмгэнэлт түүхтэй. Д.Цэвэгмэд (Сайд нарын зөвлөлийн орлогч дарга, Соёлын яамны сайд) гуай Оросоос их сайн эмч ирж, үзүүлээч гэлээ. Москвад очиж эмчлүүлэх боллоо, санаа зовох юмгүй, аав нь удахгүй эмчлүүлээд ирнэ гэсэн итгэл найдвартай явж билээ. Мэдээж аавын минь эрүүл мэндэд анхаарч, бүгд сайхан сэтгэлээр хандсан гэж бодож, элдэв хар буруу юм санаж явдаггүй ээ. Харин хайртай хүнээ гэнэт алдах ямар харамсалтайг биеэр амссан хүмүүс л ойлгоно.
-Таны аав пянз сонирхдог байв уу. Саяхан та “Пянзны эрэлд…” ном бичиж хэвлүүлсэн байна лээ. Энэ тухайгаа ярьж өгөөч?
-Аав маань пянз сонирхдог, цуглуулдаг байгаагүй. Угаасаа хариуцсан ажлын нэг нь учраас пянзны хэвлэлт, худалдааны асуудалд оролцдог байсан. Гэхдээ өөртөө пянзгүй ч бас биш. 78 эргэлттэй хуучны хэдэн пянз аавын номын шүүгээнд байдаг байв. Саяхан сошиалд 1982 оны наймдугаар сарын 14-нд болсон “Зөвлөлтийн дуу, хөгжмийн пянзны нээлт” гээд тавигдсан зураг дээр аав маань байх жишээтэй. Одоо эрэлт ихтэй, хүмүүс сонсох дуртай монгол дуутай сайхан пянзнууд аавыг маань Соёлын яаманд байсан цаг хугацаатай давхацдаг учраас пянз гаргаж үлдээх нь түүний бас нэг зорилго байсан санагддаг. Нэг удаа оюутны амралтаар ирэхдээ Монгол ардын дуу, хуур, хөгжмөөр Англид хийсэн хоёр пянзыг хараад асуухад Английн хөгжим судлаач Jean Jenkins Монголд ирж, Говь-Алтай, Өвөрхангай, Төв аймаг болон Улаанбаатар хотод ардын язгуур урлагийн авьяастнуудтай уулзан бичлэг хийж гаргасныг мэдсэн. Тэрбээр хоёр пянзаа аавд Английн ЭСЯ-аар дамжуулж ирүүлсэн байв. Тэр үед аав маань Монгол-Английн найрамдлын нийгэмлэгийн даргаар ажиллаж байсан. Энэ пянзанд алдарт уртын дууч Ж.Дорждагва гуай орсонд ихэд баярлаж, бас пянзны тайлбарыг монголч эрдэмтэн Өргөнгөө Онон гуай бичсэнийг надад хэлж билээ. Үүнийг Монгол ардын дуу, хуур, соёлыг пянзанд бичиж үлдээх, сурталчлах нэг арга байжээ гэж би үздэг.
Миний өөрийн хувийн цуглуулгаар хийсэн “Пянзны эрэлд …” ном маань дөнгөж гараад байна. Хэдхэн жилийн өмнө пянз нэртэй дугуй хар юмыг сонсож цуглуулах бүү хэл мэдэх хүн ховор байлаа. Хэрэглээнээс гарсан хэрэг. Гэвч олон шалтгаанаар пянз хэрэглээнд буцаж ирснээр дуу, хөгжмийг пянзаар сонсох нь хаа сайгүй нэмэгдэж байна. Пянз гэдэг сонсож байгаа хүндээ таашаал өгч, дурсамж үлдээгээд зогсохгүй түүх, соёлыг дамжуулдаг онцгой эд гэдгийг өнөөдөр олон хүн хүлээн зөвшөөрч байна. Жишээ нь манай урлагийн алтан үеийнхний дуу хоолой зөвхөн пянзан дээр л бууж үлдсэн байна. Үүнийг сонссон хэн боловч биширч түүх, соёлоо хүндлэн хайрлаж, хадгалж, түгээх замаар бид бүгдээрээ монгол дархлаагаа дэмжиж байна. Яг үүнтэй адил өнөөдөр пянз бичүүлж гаргаад байгаа, цаашид гаргах Монголын хамтлаг, дуучдын уран бүтээл түүх болон үлдэх юм. Үүнийг баримтжуулах нь энэ номын бас нэг зорилго байлаа. Миний хувьд энэ ном бол хүсэл, сэтгэлдээ хөтлөгдөн цаг, зав гарган байж пянз сонирхон цуглуулагч нартаа зориулж, цөөн тоогоор хэвлэн хүргэж байгаа бэлэг болно. “Пянзны эрэлд…” ном дахиж хэвлэгдэхгүй. Яг пянзтай адилхан 2021 оны долдугаар сар гэсэн анхны оригнал хэвлэлтээр түүх болон үлдэхийг би хүсч байгаа.
-Ээж тань эрт өнгөрсөн гэдэг. Охин дүү тань таныг ээжийн үүрэг гүйцэтгэсэн гэж ярьсан байна лээ?
-Намайг 16-тай байхад ээж маань 43-хан насандаа цусны хүнд өвчнөөр өнгөрч, аав, би, 14-тэй эрэгтэй дүү, 10 настай эмэгтэй дүү нар үлдсэн юм. Ингээд л амьдарсан даа. Өвөө, эмээ дээрээ бага насаа өнгөрөөж, тэнд хоол унд хийхээс эхлээд амьдралын арга ухаанд суралцсан маань ээжээс хойш дүү нараа дэмжиж, тусалж амьдрахад тус болсон. Аавыгаа ар гэрт санаа зовохгүй ажлаа хийх боломж олгохыг хичээж байв. Охин дүү маань тэгж бодож, ойлгож явдаг бол надад түүнээс сайхан үнэлгээ гэж хаа байх вэ дээ.
Зарим хүмүүс тэр үеийн дарга, сайд нарын хүүхдүүд хангалуун гоё амьдралтай, сургууль, соёл, ажил төрөл гэж санаа зовох юмгүй явсан гэж ойлгодог. Бид бүгд өөрсдийн чадлаар амьдралаа авч явсан. Хэцүү хүнд өдрүүд багагүй тохиолдож байсан ч давж гарсан.
Хүүхэд байхад ээжийн өнгөрсөн 43 нас, аавын минь бурхан болсон 53 нас том нас шиг санагддаг байж. Одоо бол ид хийж, бүтээдэг сайхан нас л гэж боддог.
-Та Д.Бямбасүрэн гуайн Засгийн газрын үед Эрүүл мэндийн дэд сайдаар ажиллаж байжээ. Шилжилтийн хүнд үед Эрүүл мэндийн салбарыг удирдалцаж явсан хүнд ямар дурсамж үлдсэн бол?
-Эрүүл мэндийн салбарт би санамсаргүй байдлаар орсон хүн л дээ. Монголд зүү, тариурын хамтарсан үйлдвэр байгуулах төслөөр анх холбогдсон байдаг. Ингээд П.Нямдаваа, Г.Дашзэвэг, С.Гончиг, Г.Содномдаржаа гээд мундаг хүмүүстэй хамт ажиллаж, бие биенээ илүү дотно мэдэх боломж гарсан юм. Дэд сайдаар ажилласан цаг үе бол манай эрүүл мэндийн салбарт тохиосон хамгийн хүнд хямралын цаг хугацаа байсан. Төсөөл дөө, уламжлалт харилцаа зогссон. Эдийн засаг гипро инфляцитай. Төсөв хүрэхгүй, хөрөнгө оруулалт байхгүй. Эм тарианы хангамжийн нөөц ердөө хоёроос гурав хоногтой. Зарим эм тасарсан. Эмнэлгийн халаалт, дулаан доголдсон, өвчтөнд хоол, унд өгч чадахгүй. Эмч, сувилагч, эмнэлгийн ажилтнууддаа цалинг нь сар алгасч өгдөг байдалтай энэ салбар өмнө нь тулж байгаагүй юм. Амьдрал хүндэрснийг сануулж, эмч нар анх удаа ажил хаялт зохион байгуулж байв. Гэхдээ энэ салбарыг элгээр нь хэвтүүлэлгүй, учирсан бүх бэрхшээлийг богино хугацаанд давж гарсныг тэр үеийн сайд, удирдлагын ухаан, чадамж, мэргэжлийн өндөр түвшинтэй холбохоос өөр аргагүй. Хамгийн хүнд үед 1991-1995 онд яаманд болон аймаг, орон нутгийн эрүүл мэндийн байгууллагад ажиллаж, манлайлсан хүн бүхний хичээл зүтгэл энд шингэсэн. Бид хямралыг дагаж, хүлээж биш харин хамтдаа сөрж, угтаж ажилласнаар үр дүнд хүрсэн гэж боддог. Тухайлбал, ийм хүнд үед хөрөнгө оруулалт татан, Самсунг корпорацитай хамтарсан зүү тариурын үйлдвэрийг Монголдоо нээж байлаа. Оросуудын барьж байгаад орхиод гарсан бэлгийн обьектууд, тухайлбал Гэмтлийн шинэ эмнэлэг, Дорноговь, Хэнтий, Сэлэнгэ аймгийн нэгдсэн эмнэлгийн барилгыг барьж дуусган, ашиглалтанд оруулсан. Монголд анх удаа эрүүл мэндийн салбарын хандивлагч орнуудын уулзалтыг зохион байгуулж, гуравдагч орны хөрөнгийг татан оруулаад зогсоогүй ДЭМБ-ын Бүсийн хорооны 47 дугаар чуулганы хуралдааныг 1994 онд Монгол Улс хүлээн авч, эрүүл мэндийн салбар хэрхэн хямралаа даван туулж буй жишээг бодитой харуулж байв. Энэ мэт хүнд цаг хугацаа ч ажил, амжилтын хувьд надад маш сайхан дурсамжууд үлдсэн дээ.