Монгол Улсын зээлжих зэрэглэлийн үнэлгээний төлөв дээшилсэн талаар өнгөрсөн долоо хоногт мэдээлсэн. Тэгвэл энэ асуудлаар эдийн засагч Ч.Отгочулуугаас дараахь тодруулгыг авлаа.
-Манай улсын зээлжих зэрэглэл дээшилсэн гэсэн мэдээлэл гарсан. Энэ талаар та ямар мэдээлэлтэй байна вэ?
-Фитч рейтинг манайхыг В зэрэглэл дотроо эргээд тогтвортой гэсэн төлөв рүү оруулсан гэдгээ мэдэгдсэн. Энэ В дотор нь бас сөрөг, тогтвортой, эерэг гэсэн гурван төлөв бий. Нэг ёсондоо манайх үнэлгээ дээшлээгүй. Зэрэглэл дотроо хандлага нь сайн байна л гэж үзсэн хэрэг. Гэхдээ манайх 2012 оны үед ийм л байсан шүү дээ. Тэгэхээр бид 13 жил шаварт хий эргээд цаг хугацаа их алдлаа гэсэн үг. Хоёрдугаарт, бидний одоо байгаа В гэдэг чинь өндөр эрсдэлтэй гэсэн үнэлгээ бүхий ангилал дотор ордог зэрэглэлийн үнэлгээ юм. Хамгийн сайн нь ААА байдаг. Харин бид В ангилалд байна гэдэг чинь хөрөнгө оруулалт хийхэд эрсдэлтэй л гэсэн үг. Тэгэхээр нэг их баярлаад, бахархаад байх зүйл биш.
-Ингэж зэрэглэл дотроо төлөв дээшлэхэд юу нөлөөлсөн юм бэ?
-Өнгөрсөн жилүүдэд нүүрсний экспорт сайн байлаа. Энэ л гол нөлөө үзүүлэх шиг боллоо. Жишээ нь, 2021 онд өмнөд хөрш хилээ хаасан байсантай холбоотойгоор манайхаас нүүрс маш бага гарсан.
Ухаж гаргасан нүүрс хилийн наана овоорчихсон. Энэ нүүрс л 2023 онд гарсан. Одоо хятадууд коксжих нүүрсээ ихээр нөөцлөөд авчихлаа. Тэгэхээр өмнөх шигээ сайн авах уу, үгүй юу гэдэг чинь эрсдэлтэй. Тийм болохоор энэ үнэлгээ тогтвортой сайн байж чадахгүй.
-Засгийн газрын зүгээс ингэж зээлжих зэрэглэл сайжирсан нь хөрөнгө оруулагч нар орж ирэх үүд хаалгыг нээнэ гэсэн тайлбарыг хэлээд байгаа шүү дээ?
-Мэдээж энэ бол эерэг өөрчлөлт мөн. Гэхдээ хангалттай биш. Яагаад гэхээр хөрөнгө оруулахад асуудалгүй гэмээр шугам байдаг юм. Манайх тэр шугамаас их доогуур хэвээрээ л байгаа. Тэгэхээр эхлээд бид тэр шугамыг даваад ногоон бүс рүү орох хэрэгтэй. Одоо чинь бид улаан бүсэд байгаад байна. Хандлага, төлөв бол байна. Гэхдээ Засгийн газрын сурталчлаад байгаа шиг бүх зүйл сайхан болчихлоо гэсэн үг биш. Ер нь энэ чинь түр зуурын эффект. Хятад хилээ нээсний дараа өмнө нь овоорчихсон байсан нүүрс ачигдаж гарсны л нөлөөлөл.
-Бид ногоон бүс рүү орохын тулд яах ёстой юм бэ?
-Ногоон бүс рүү орохын тулд бид эхлээд хөрөнгө оруулалтын орчноо л нэлээд сайжруулах хэрэгтэй байна. Одоо чинь манайд хөрөнгө оруулахад маш эрсдэлтэй байна шүү дээ. Хөөгөөд гаргачихна, дээрэмдэнэ. Энэ бол маш буруу. Хоёрдугаарт, бид нүүрсний экспортоос хэтэрхий хараат байна. Тэгэхээр хятадууд нүүрсний импортоо буулгах, хилээ хаах юм бол дагаад манай эдийн засаг савлаад унана. Үүнээс гарахын тулд эдийн засгаа төрөлжүүлэх гэж бид их л олон жил ярьж байна даа. Жишээлбэл, бид ураны болон газрын ховор элементийн төслөө явуулах хэрэгтэй байна. Зэсийн салбарт шинээр хайгуул хийх ёстой. Уул уурхайн бус салбараар эдийн засгаа солонгоруулж чаддаггүй юм гэхэд уул уурхайн салбар дотроо нүүрснээс гадна олон эх үүсвэртэй болох хэрэгтэй. Аялал жуулчлал, агаарын салбараа хөгжүүлэхийн тулд илүү сайн либералчлах шаардлагатай. Зүүн болон баруун бүсдээ том онгоцны буудлуудтай болоод түүгээрээ бараа болон зорчигч авч ирдэг баймаар байна. Казахстан, Киргизистан зэрэг улсуудын бараа бүтээгдэхүүнд одоо манайх чинь маш өндөр татвар тавьдаг. Үүнийгээ болих хэрэгтэй. Тэндээс хямдхан байдлаар хүнсний ногоогоо хүртэл авдаг болмоор байна шүү дээ.
-Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт туссан 14 мега төсөл бий. Эдгээр нь таны яриад байгаа эдийн засгаа төрөлжүүлэх, солонгоруулах тал дээр хэр ахиц авч ирнэ гэж харж байгаа вэ?
-Энэ 14 мега төслийг явуулъя гэж ярьж байгаа нь сайн. Гэхдээ эдгээрийн чинь ихэнх нь гацчихсан, олон жил болчихсон. Сонгууль болгоноор л ярьдаг, зурагдсан пянз шиг болчихсон төслүүд байна лээ. Яах вэ, хоёр, гурван гэрэлтэй, нааштай төсөл бий. Жишээлбэл, говийг усжуулах асуудал туссан байсан. Энэ бол үнэхээр зөв. Яагаад гэвэл говьд ус маш хязгаарлагдмал. Тэнд боловсруулах үйлдвэрүүдийг хөгжүүлэхийн тулд гүний ус ашиглаад байгаа нь хэцүү байдалд оруулна. Ураны төсөл орсон байсан. Гэхдээ бас л олон жил ярьж байна, гадныхантай уулзах болгондоо л үүнийгээ ярьдаг. Гэхдээ энэ удаа үнэхээр нэг ажил хэрэг болоод өрнөх юм бол нэг тэрбум орчим ам.долларын хөрөнгө оруулалт орж ирээд манай эдийн засгийг т өрөлжүүлэхэд маш хэрэгтэй. Бусад нь харин онцын ач холбогдол багатай гэж хараад байгаа. Зэс хайлуулах үйлдвэрийн ТЭЗҮ хийнэ гэсэн. Монголд 5-6 том ТЭЗҮ байгаа. Үүндээ маш их мөнгө зарцуулсан. Гэтэл дахиад нэмж баахан ТЭЗҮ хийх юм байна. Дээрээс нь гадны хөрөнгө оруулагч нар чинь манайхны хийсэн ТЭЗҮ-д хэзээ ч итгэхгүй. Тэд чинь өөрсдөө хийнэ.
Тэгэхээр ингэж мөнгө зарж баахан ТЭЗҮ хийхийн оронд гадны хөрөнгө оруулагч нар өөрсдөө эрсдэлээ даагаад орж ирэх орчныг нь л бүрдүүлж өгөх хэрэгтэй байна. Ер нь төр өөрөө ТЭЗҮ хийнэ, төр өөрөө баахан төсөл хөтөлбөр санхүүжүүлнэ гэхээр өөрсдийнх нь яриад байгаатай зөрчилдөөд байгаа юм. Хувийн хэвшлээ дэмжинэ, төр бизнес хийхгүй гэж уг нь яриад байгаа шүү дээ.
-Нүүрсийг хятадууд авахгүй байх магадлал ойрын 10-15 жилдээ байхгүй. Тийм болохоор энэ үе дээр нь бид байгаа бүх боломжоороо урагш нь гаргаад л байх хэрэгтэй гэж Сангийн сайд хэлээд байгаа. Үүн дээр та юу хэлэх вэ?
-Хятадууд нүүрсээ яг зах зээлийн зарчмаар нь явуулдаг улс биш шүү дээ. Геополитик, улс төрийн сонирхол зэрэг нь их жин дардаг. Хэрвээ Хойд Солонгос, Австралиас их аваад эхэлбэл манайхаас авахаа больчихдог. Ийм үе байдаг. Тэгэхээр тийм найдвартай биш. Дээрээс нь Хятадын гангийн үйлдвэрлэл саараад эхэлсэн. Гангаа боловсруулахын тулд л коксжих нүүрс импортолдог шүү дээ. Харин манайхаас яагаад авдаг вэ гэхээр манайх харьцангуй чанар сайтай, хямдхан. Түүнээс биш хятадууд өөрсдөө асар их нөөцтэй. Мөн томоохон үйлдвэрүүд нь Өмнөд Монголд байдаг нь тээвэрлэлтэд хямд тусдаг. Монголд ийм давуу талууд байна. Гэхдээ Хятад өөрсдөө Монголтой Монголгүй асар том давуу талтай улс. Тэгэхээр зөвхөн нүүрс дээр нэг их найдаад байх хэрэггүй.