Category: редакцийн-нийтлэл

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС…

---

Африк тивийн ноён оргил Килиманжарод Монголын
эмэгтэй уулчдын баг амжилттай авирч, оргилд нь төрийнхөө алтан соём­бот далбааг мандуулаад ирсэн. Тус багийн гишүүн Л.Гантулгын хувьд анх удаа авиралт хийсэн нь энэ юм. Тэрээр хэрхэн
авирсан тухай­гаа сонирхуулж байна.

Африк тивийн ноён оргил Кили­манжаро нь далайн
түвшнээс дээш 5895 метрийн өндөртэй, Кенийн уулсын бүс Танзани
улсын нутагт оршдог хайрхан юм. Уугуул иргэд нь Килиманжарог “Кили” хэмээн дууддаг
аж.

Хоёрдугаар сарын 17

Оргил руу чиглэсэн Мочамо, Моронко зэрэг хэдэн
зам бий. Бид Моронкогоор өгсөхөөр шийдээд хоёрдугаар сарын 17-ны баасан гаригт зочид буудлаасаа гарч
Килиманжарог зорилоо. Бидний хөтчөөр Фильберт
гэх залуу хамт явлаа. Фильберт гэж дуудах нь түвэгтэй санагдсан
тул бид дуудахад амраар нь “Жордан” гэдэг нэр хайрлачихав. Түүнд шинэ нэр нь таалагдав бололтой. Бид хөтөчтэйгээ элдвийг хөөрөлдөн, улс орныхоо тухай бие биедээ чадлаараа л танилцуулахыг хичээнэ.
Бүгд л ярих, ярилцах сонирхолтой ч даанч хэл нэвтрэлцэхгүй. Мэддэг хэдэн англи үгээ хэлээд
гар, хөлөө оролцуулж өнөө “Та та тунга” гэдэг шиг л арай гэж ойлголцоно. Халуун орны цэцэгс,
өвс ургамал, модод нүд булаам сайхан, үзэсгэлэнтэй. Монголоос өвлийн дүн хүйтнээр гарсан маниуст тэнд очоод аагим зуны орчинд буусан нь сонир­холтой
байхаас яахав. Моддын сүүдэрт зогсч эсвэл цэцэгсийн дунд орж зураг татуулцгаана. Урьд өмнө харж байгаагүй өвс, ургамал, цэцэгсийг хараад бүгд алмайрч,
энэ тэрүүгээр гүйж цэцгийн дэлбээ үнэрлэцгээнэ. Уулчид биш ургамал судлаачид л явж
байна уу даа гэж харагдахаар байсан биз. Хөтөч маань “Цэцэг, навч таслахыг хориг­лодог. Хэрэв тасалбал торгодог
шүү” гэж анхааруулав. Авиралтын баазыг зорьсон эхний өдрийг бид инээд хөөрөөр дүүрэн, дуу­лалдан их л хөгжилтэй өнгөрөөсөн юм. Бүсгүйчүүд бүгд л сэтгэл өндөр, баясалтай. Зав л гарвал онигоо ярьж, инээлдэж хөхрөлдөнө. Энэ инээдэм наргианд хөтөч Жордан маань бас хүч нэмнэ.

Хоёрдугаар сарын 18

2ВС бааз буюу Хоромбо бааз. Далайн түвшнээс дээш 3720 м.

Авиралт хийхэд хамгийн тохи­ромжтой цагт нь бид
иржээ. Хоёр, гуравдугаар сарыг Килиманжаро­гийн улирал гэдэг бөгөөд Канад, Франц, Англи, Америк, Иран, Солонгос, Япон, Орос зэрэг орны
уулчид байрлаад байв. Бүгд бие биетэйгээ элгэмсэг дотно уулзаж, зураг татуу­лан халуун дотно
харил­цаа, уур амьсгалыг энэ бааз дээр бүр­дүүлжээ. Яг л нэг гэр бүлийн гишүүд шиг. Бүгд л бие биетэйгээ инээм­сэглэн мэндэлж зөрөх. “Hello, how are you?” гэж уулчид хоорондоо мэндлэх бол кени, танзани
хөтөч нар “Жамбо, мамбо” гэнэ. Энэ нь танзаниар “Сайн байна уу. Сайн уу”
гэсэн мэндчилгээний үгс.

Килиманжаро долоон сая жи­лийн настай, сөнөсөн галт уул. Түүний оргил руу авирахад өндөр нь метр метрээр, бүр алхам алх­маар
нэмэгдэхэд, биеэс гарах хүч энерги төдий хэрээр хүчлэн зарцуулагдсаар байлаа.

Хоёрдугаар сарын 19

3ВС буюу Кибо бааз. Далайн түвшнээс дээш 4750 м. 07:00-13:00 цаг.

Урьд шөнө 3750 метр дээр манай багийнхан бүгд унтаж
амарч чадсангүй. Нүд, нүүр, гар нь бэл­цийн хавагнасан байв. Хүчил төрөг­чийн сийрэгжилт буюу “Өндрийн өвчин” эхэлжээ.

Хоромбо баазаас Кибо руу авирахад заримдаа тэгш
тал таар­сан юм. Өгсүү биш тэгшхэн газар шүү дээ гэж
өөртөө хэлсэн ч 20-30-хан л алхам хийгээд сульдаж, амрахад хүрнэ. Биднийг ийн дээш оргил руу тэмүүлэн зүтгэж байхад өөр багийн хоёр ч уулчин хөтч­өөр дамнуулсаар зөрөн бууж байхтай
нь таарлаа. Өндрийн өвчин нь хүндэрч, дааж дийлэхгүй болоод л буцаж байгаа нь энэ.

Биднийг 4750 метрт ирэхэд цасан шуурга тавьж эхэллээ.
Цас нүүр нүдгүй шуурч, хүйтэн гэж жигтэйхэн. Майхнаас толгой цу­хуйл­­гамгүй тийм ширүүн шуурна. “Шөнө оргил руу дайралт хийнэ гэж байдаг. Цас ороод байдаг нь тоогүй дээ” хэмээн сэтгэл зовницгоож байлаа. Манай багийн гишүүн З.Батцэнгэл, Л.Наран бид гурвын толгой тэсэхүйеэ бэрх өвдөж, дотор муухайрч их л таагүй байв. Гэвч
бид зорьсондоо хүрэхийн тулд юуг ч даван туулахад сэтгэлзүйн хувьд бэлэн байсан юм шүү. Амжилт
гэдэг туйлын их тэсвэр, тэвчээр, асар их хичээл зүтгэлийн хариу
билээ.

Хоёрдугаар сарын 20

00:00 цагт оргилыг эзлэх дай­ралт эхэллээ. Жордан
“Оргил дээр их хүйтэн. Зургийн аппарат, зай, камер, цэвэр усаа биедээ дулаан авч явах
хэрэгтэй. Оргил дээр таван минутаас илүү удаан байж
болох­гүй шүү. Үүр шөнийн заагаар маш их хүйтэрч, ядрах
учир амралт багатай маш удаа­наар яаралгүй явцгаана
аа, бүсгүйчүүд ээ” хэмээ­лээ. Ингээд бид дайралтаа эхэллээ.

Жордан-Л.Гантулга-Л.Наран-Ч.Тэрбиш-З.Батцэнгэл-Б.Ган­гаа­маа
гэсэн дарааллаар цуваа хөдөл­лөө.

Цасан шуурга намсч, хүч нь суларчээ. Тэнгэрт түм буман одод
гялалзан анивалзана. Бидний урд түрүүлж гарсан өөр улсын багийнх­ны авч яваа гэрэл харанхуйн дунд сүүмэлзэн тээр дээр харагдана. Харин хоцорч хөдөлсөн багийнхны гар чийдэнгийн гэрэл өлмий дор
сүүтэгнэнэ.

…Анир чимээгүй уул биднийг
бүхэлд нь тэврэн оргил дээрээ яаралгүй авираад
гараад ирээрэй гэх шиг… анир чимээгүй, нам гүм, харанхуй.

Цаг явсаар бид ч урагшилсаар. “Поли, поли” гэх
Жорданы сулхан хэрнээ эрдүү дуу хааяахан гарна. “Поли, поли” гэдэг нь танзаниар “Удаан-удаан.
Аажим-аажим” гэсэн утгатай юм билээ.

З.Батцэнгэлийн маань бие нь базаахгүй л байлаа. 5000 метрийн өндөрт ирэхэд түүний бие улам муудаж арга буюу буцсан юм. Өндрийн өвчин түүний тэнхээг дуусгаж зорилгыг нь няцаалаа. Гэсэн ч З.Батцэнгэлийн маань
оргилд гарахсан гэсэн хүсэл нь хэвээрээ байсныг харцнаас нь бид мэдэрч билээ. Эх орноосоо бид
тавуулаа гарсан. Оргилд гарахын өмнөхөн нэгийгээ буцаах бидэнд эвгүй л байлаа.
Гэхдээ хүний алтан амь ямагт нэгдүгээрт шүү дээ.

Л.Наран бид хоёр бөөлжиж багийнхныгаа сандаргалаа. “Шийд­­­вэрээ одоо гарга. Эндээс дээ­шилбэл
буцах гарцгүй шүү” гэж багийн ахлагч Б.Гангаамаа анхаа­рууллаа. Багийн ахлагчийг ийн
хэлэхэд би дотроо “Оргилд гарна гэж эх орон, найз нөхөд, ахан дүүсээрээ үдүүлж гарсан боло­хоор очих газраа хүрэх л болно”
хэмээн шазуур зуун өндрийн өвчин­тэй тэмцэн оргилд гарна гэсэн ганцхан л бодол тархиндаа тээсээр
зүтгэлээ.

Авиралтаа үргэлжлүүллээ.

Оргил руу харвал урд яваа багуудын цувраа гэрэл
харанхуйд энүүхэнд, дэргэд мэт үзэгдэнэ.

Бүгд л их уулын
сүр хүчинд нухчуулан тэмүүлсээр дор бүрнээ хичээж,
эцсийн хүчээ шавхсаар…

Цас, мөс, харлаж
тааралдах хад чулуу, замын өгсүүр хөл, нуруу бүхий л биеийн булчин шөрмөсийг чичиртэл цуцааж, өндөр газрын агаар толгойн заадсыг салгах гэж буй мэт өвтгөж байсан ч бидний зорилгыг няцааж чадсангүй.

Зарим багийн хөтөч уулчдаа зоригжуулан дэм өгөн дуулна. Африк ардын дуугаа харанхуйн нам гүмийг эвдтэл хангинуулан дуулж, замаа ахиулна.

Ийнхүү зүтгэсээр бид 08:00 цагт зорьсон газраа буюу Африк тивийн ноён оргил,
дэлхийн долоон оргилын нэг Килиманжарогийн зулай дээр гишгэлээ.

Өөрийнхөө хүчийг мэдрэх, өөрөө­­рөө бахархах гайхалтай агшин.

Энэ оргилыг зорин ирсэн газар газрын уулчид хэдхэн
мөчийн өмнө алхам ч урагшилж чадахгүй болт­лоо
ядарч цуцаж байснаа мартан оргилын хүйтэн, хүчтэй салхийг үл ажран баярлалдаж оргил дээр гарсан ганц батламж болох сам­барын өмнө уралдах шахам зургаа татуулна. Олон жилийн турш мө­рөө­дөн, хоёр жилийн өмнөөс тө­лөв­лөсөн энэхүү авиралт минь ингэж амжилттай бүтсэн нь ямар
ч сайхан юм бэ дээ. Энэ мөч гай­халтай байсан. Үүнийг илэрхий­лэх
уран тансаг үг үгүй мэт.

08:15 цаг. Буцаж буух замдаа гарлаа. Цуцаж ядарсан
хөл минь эгээ л хүний хөл шиг гуйвж
дайван энд тэнд сул гишгэлэн уруудав.

Буух нь гарахаасаа илүү хариуц­­­лагатай. Хөл алдан эвгүй гишгэвэл нисчих аюултай.

12:00 цагт 3ВС буюу Кибо баа­зад ирлээ. Тэндээ
хоёр цаг гаруй хэртэй амраад цааш хөдлөн 2ВС бааз буюу Хоромбо баазад хөл тавьж хоноглосон
юм.

Хоёрдугаар сарын 21.

06:30 цагт Хоромбо баазаас хөдөллөө.

Буудал руу ирэх замд зөрөн өнгөрсөн гадны уулчид, хөтөч нар “Та
нар хаанахын бүсгүйчүүд вэ”, “Оргил дээр гарсан юм уу”, Яасан цоглог явцгааж байна вэ, тав
хоногт авиралтаа хийчихлээ гэж үү” хэ­мээн асууж бидэнд баяр хүргэн магтахад
өөрсдөөрөө омогшиж хөөрөн алхалж явлаа.

17:30 цагийн үед буудалласан
“Мошид” нэртэй зочид буудалдаа ирэв.

Өрөөндөө орж ирээд гутлаа арай л гэж тайлцгаав. Хөл битүү ха­­ваг­наад, цус хурчихаж. Хөлийн ху­рууны
хумс мултарч унахад бэлэн бол­жээ. Өсгий бүхэл­дээ цэврүүтсэн учир цэврүүг газар авахуулахгүйн тулд цэврүүндээ утас сүвлэн дөрөв хоног углааш төдийхөнтэй до­голлоо.

Ингэж л уулчин хүний жинхэнэ зориг хатуужлыг шалгадаг шалгуу­рыг давж гарсандаа өөртөө баяр­лаад, өөрөөрөө бахархах сэтгэл төрөөд байгаа
юм. Килиманжарод авиралт хийсэн энэ тав хоног
надад ууланд авирах, уулчин бай­хын жаргалын амтыг мэдрүүлсэн боло­хоор Африкаас ирээд аяны тоосоо ч гөвж амжаагүй байхдаа дараа­гийн оргилоо төлөвлөчихсөн шүү.

Анир чимээгүй, нам гүм
дундах Килиманжаро, Кили минь.

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС… “Жаран жил дуулсан Зангад гуай жаргаах зүрхийг минь уяраасаар байна” хэмээх нийтлэлийг хүргэж байна.

---

Хүдэн татсан сарьдаг байна аа хө

Хүний нутгийн хангай юу даа

Хүслэн татсан амраг тэр минь ээ хө

Хүрэн зүрхний уяа юу даа…

Миний өвөө, миний аав, тэгээд би энэ дууны сонсогч. Намайг ухаан ороход энэ дууг томчуул дагаж дуулдаг байлаа. Аавыг минь балчир хүү байхад л энэ дуу радио­гоор цангинадаг байсан юм билээ. Энэ дууг амьдруулсан дуучин, ардын жүжигчин Б.Зангад гуай Монголд радио анх дэлгэрэхэд дуулж л байсан, одоо ч дуулсаар. Монголын урлагт, алтан тайзнаа үзэгчдийн нижигнэсэн алга ташилт дор дуулсан жаран жилийн бахдам ой нь энэ жил тохиож буй.

1951 онд Б.Зангад гуай арван дөрвөн настайдаа Ховдоос урлаг уран сайхнаар шалгарч ардын хувьсгалын 30 жилийн ойн баярын концертод дуулахаар Улаанбаа­тарт анх иржээ. Анх удаа нийслэл хотдоо хөл тавиад наадмын тал­байд “Гурван баатар” хэмээх дууг дуулж, олон зуун хүний алга ташилтыг сонсчээ. Тэрээр энэ мөчөөс өөрийгөө урлагт орсон хэмээн үзэж, энэ үеэс дуучны замналынхаа хуанлийн хуудсыг эргүүлжээ.

Ховдод сурагч Зангадыг мэдэх­гүй, дуулаагүй хүн үгүй. Түүний цээл сайхан хоолой, хүний сэтгэлд нэгийг бодогдуулж дуулдаг эрдмийг нутгийнхан нь шагшин магтдаг байлаа.

Мөнгөн давалгаа халилсан

Мөрөн голын минь урсгал

Мөнх цаст Алтайн сугаас

Мяралзан урсах нь бахдалтай

Хэдэн зуун уулын чанадаасаа

Хээтэн урссан Буянт минь…

Б.Зангад гуай энэ дууг 16 нас­тай­даа дуулжээ. Ховд аймгийн соёлын өдрүүд нийслэлд зохиог­дох болж тус аймгийн авьяастнууд нутаг усаа магтсан, байгалийг биширсэн дуунууд дуулах ёстой боллоо.

Тэгтэл соёлын өдрүүдийг зо­хион байгуулах хүмүүс “Зангадын хоолойд яг тохирно” гээд Д.Лхашидийн үг, Ч.Балдангийн ая “Тунгалаг Буянт” гэсэн шинэхэн дууг Б.Зангадад өгөв. Сурагч хүү өндөр хариуцлагатай том концер­тод шинэ дуу эгшиг­лүүлнэ гэхээс дотроо жаахан айдас­тай байсан ч соёлын өдрүүдээр “Тунгалаг Буянт”-ыг олон дахиулж нийслэ­лийнхнийг бишрүүлжээ. Ингээд “Ховдын Зангад” гэх дуучин хөвүүний нэр алдар, авьяасын цуурай Ховдоос нийслэл рүү, нийслэлээс бусад аймгууд руу буухиаллаа. Ингээд Б.Зангад “Тун­га­лаг Буянт”-ыг Улаанбаатараар зогссонгүй, Варшав, Москвагийн тайзан дээр дуулав. Түүнийг энэ дуугаа дуулахад цугласан олон амьсгал даран сонсч, уярна. Дуу­лаад дуусахад удтал алга нижиг­нүүлэн баяр хүргэж дахиулдаг байлаа. 16 настай хүүд ийм их хүндэтгэл, нэр алдар ирнэ чинээ хэн ч санасангүй.

Сурагчаас ардын жүжигчин болтлоо дуулсан энэ дуу бол түүний намтрын салшгүй нэгэн хэсэг. Тэрээр энэ дуугаа том жижиг, гадаад, дотоодын олон тайзан дээр ойролцоогоор таван мянга гаруй удаа дуулсан гэх.

Б.Зангад гуай өнчин өрөөсөн өссөн ч хүүхэд ахуйн жаргалтай мөчүүд, сурагчийн дүрэмт хувцас­тай эгэл хэрнээ алдар суугийн эхлэл дор өнгөрүүлсэн арван жилээ юунаас ч илүү эрхэмлэн нандигнана. Харин түүний урлаг, амьдралын их далайд завь залан орсон идэр залуу насны замыг урлаг судлаачид “Дардан. Нэр алдар нь тогтвортой өссөөр ирсэн уран бүтээлч” хэмээн дүгнэдэг. Энэ ч утгаараа тэрээр тухайн үед Москвагийн Хөгжмийн их сургуульд элсэн орж уран бүтээлчийн ган­хашгүй, гэгээлэг амьдралаа улам батжуулжээ.

Б.Зангад хорин хэдхэн настай хонгор зүстэй байхдаа өөрийгөө алдаршуулах, зуун дамнан дуулаг­даж буй жинхэнэ “ХИТ” дуунуудаа амилуулсан юм. “Хавар ирлээ шүү, хүүхнүүд ээ”, “Жаргаах зүрхэн”, “Сүлд модны наадмын дуу”, “Чиний минь хайр”, “Намрын шөнө”, “Хар ус нуурын шагшуурга”, “Мөрөө­сөл”, “Гоёхон ч чимэг юм уу даа”, “Өссөн нутаг”, “Учир бий”, “Чамдаа дуулъя”, “Ятгын эгшиг”.

Олонд түгж, тухайн үед радиогоор хамгийн их захиалга, хүсэлт авдаг байсан эдгээр дуунуудаа Б.Зангад 1962-1964 оны үед дуулсан байдаг. Тэгэхээр энэ үеийг түүний уран бүтээлийн ид үе гэж нэрлэж болох ч Б.Зангад гуайн хувьд жаран жил дуулж байгааг нь бид харж байгаа болохоор түүний уран бүтээлийг үечлэх нь утгагүй ч юм шиг.

Б.Зангад гуай бүтэн жаран жил дуулж байна. Зуун дамнан алдар суугаа цацруулж буй энэ эрхмийг ийнхүү уран бүтээлээ туурвин, дуулсаар яваа нь түүний хувь хүний мөн чанар, эцэг эхээс өвлөсөн их авьяастай од сар мэт холбоотой ч өөр нэг зүйл байна. Тэр бол түүний дуунууд.

1960-1970 он бол Монголын нийтийн дууны алтан үе. Эдгээр онд Монголын урлаг, утга зохиолд цоо шинэ, соргог мэдрэм­жээр хөг­лөгдсөн бүтээлүүд ихээр төрөн гарсан байдаг. Энэ бүхэн Б.Зангадын уран бүтээлд нөлөөлж түүнийг Москвагийн хөгжмийн их сургуулийг төгсөөд ирэхэд тэр цаг мөч давхцаж, тухайн үеийн Мон­голын суу билэгтнүүд болох Л.Мөр­дорж, С.Гончигсумлаа, Ц.Намс­райжав, Э.Оюун, Г.Бирваа, Ж.Бадраа, Б.Дамдинсүрэн, Ж.Чулуун, Ц.Пүрэвдорж, Л.Ванган, Э.Чойдог нарын бүтээлийг амьд­руулсан билээ.

Б.Зангадын урын санд буй 400 гаруй дууны дийлэнх нь Монголын нэрт хөгжмийн зохиолч, яруу найрагчдын бүтээл байдаг. Ийм болохоор түүний дуунууд өнөөдөр ч эгшиглэсээр, дуулагдсаар байна.

Одоо бол нийтийн дууны гэх нэг дуучин дууныхаа үг, аяыг зохио­гоод тэгээд өөрөө дуулаад бүтэн тоглолт тавьчихдаг. Бүх дуу нь нэг ая, үгтэй. Тэндээс юуных нь мэд­рэмж, уярлыг олж авах вэ гэмээр. Тэгээд иймхэн ядмаг залуус нэг тоглолт тавиад л гавьяат жүжигчин болчихож байгаа юм. Гэтэл Б.Зангад гуай бүтэн жаран жил дуулж байна. Тэрээр маш их алдар хүнд, цэцэг, баярын бичиг, магтаал сайшаал дунд хорин жил явж 1973 онд гавьяат жүжигчин болж түүнээс хойш дахин хорь гаруй жилийн дараа ардын жүжигчин цол хүртсэн юм билээ. Хэрэвзээ Б.Зангад гуай өнөөдөр, одоогийн энэ зохиолын дуучидтай мөр зэрэгцэн дуулсан бол юун хорин жил хүлээх, нэг дуу дуулаад л гавьяат жүжигчин болчихоор байсан шүү.

Ургацын талбайд хөгжөөн тасрахгүй

Уудам бэлчээрт шуугиан татрахгүй

Алтан намар он жил улиравч дуурсгалтай

Аяны шувуудыг дагаад нисчихгүй нь сайхан

Ай даа намар цаг

Алтан сайхан цаг

Ай даа намар цаг

Амьдрал тэтгэх цаг…

Б.Зангад гуайг жил бүрийн “Алтан намар” наадмыг Н.Жанцан­норовын хөгжим, Д.Цэдэвийн шүлгээр бүтсэн энэ дуугаараа эхлүүлэхийг олонтаа харсансан. Одоогоос хэдэн жилийн өмнө уг наадмын нээлтэд очоод анх удаа түүнийг үзэгчийн суудлаас дуулахыг нь сонсч билээ. “Алтан намар” наадмын цар хүрээ хумиг­даж, үзэгчгүй болсон гэгдэж байсан тэр үед Б.Зангад гуайн дуулахыг сонсчихоод л нүдэндээ уярлын нулимс цийлэгнүүлээд гараад явсан олон хүнийг харсан. Тэгэхээр уг хөгжмийн наадмын амин сүнс нь энэ дуунд, Б.Зангад гуайд орших шиг. Энэ хоёргүйгээр “Алтан намар” наадам төсөөлөгддөггүй юм.

Улсын Драмын эрдмийн теат­рын тайзнаа болсон тэр нээлтийн тоглолтод залуу уран бүтээлчид гарч ирээд дуу хуураа өргөхдөө микрофоноос огтхон ч салахгүй, дуугаа дуусан дуустлаа зуурсаар. Тэгтэл бидний сэтгэлд хоногшсон өнөө л ёслолын хувцас, эрвээхэй зангиатай Б.Зангад гуай тайзнаа гарч ирээд микрофон гээчээс тээр хол зогсчихоод ер нь тийм зүйл байдаг юм уу гэлтэй цээлхэн хоо­лой­­гоороо цангинуулж гарсан. Хүмүүс “Энэ Зангад гуай ер хөгш­рөхгүй юм. Дуу хоолой нь яг хэвээ­рээ шүү” хэмээн бахархацгаасан билээ.

1960-1980 оны үед нийтийн дуунд гялалзаж, олны хайр хүндлэлийг хүлээсэн олон дуучин байсан. Тэдэнд дундаас Б.Зангад гуай элгэмсэг зангаараа ялгагд­даг байжээ. Ямар нэгэн концертын үеэр үзэгчид дууг нь дахиж сон­сохын тулд дахиулна. Зарим дуу­чин үзэгчдийн үргэлжилсэн алга ташилтыг үл ойшоон гарч ирчихээд толгойгоо бөхийлгөж уучлал гуйсан болчи­хоод хөшиг­ний араар орчихдог байж. Харин Б.Зангадыг хэд ч дахиулсан дүр­гүйцдэггүй, үзэгч, ирсэн олныг ихэд хүндэтгэдэг байсан хэмээн тэр үеийнхэн ам сайтай байдаг юм.

Монголын урлагт арван хэдхэн настай хүү байхаас зүтгэж Монгол Улсын ардын жүжигчин болтлоо явж буй Баартуугийн Зангадын урлагийн тайзнаа өөрийн давтаг­дашгүй дуу хоолойг хүргэсний жаран жилийн ойн өдрүүд үргэл­жилсээр. Ж.Бадраагийн шүлэг, С.Гончигсумлаагийн хөгжим “Жар­гаах зүрхэн” дуу бол Б.Зангадын уран бүтээлийн оргилуудынх нь нэг.

…Алтлан дуртсан наран гийсээр хө

Ашдын заяат нутаг билээ хө

Алслан холдсон уран гоо минь хө

Алаг зүрхний янаг билээ хө

Миний өвөө, миний аав, тэгээд би энэ дууны сонсогч. Миний үр хүүхдүүд ч сонсох болно. Жаран жил дуулсан Зангад гуай минь жаргаах зүрхийг минь уяраасаар л байна.

Д.ГАНСАРУУЛ

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС Хурандаа Д.Ба­зар­гүртэй хийсэн ярилцлагыг хүргэж байна.

---

-МИНИЙ БҮРДҮҮЛСЭН ЗАЛУУС МОНГОЛЫН ЦАГДААГИЙН
СОРУУД БОЛЖ ЧАДСАН-

---

Цагдаагийн ерөн­хий газрын дэд дар­га асан, хурандаа Д.Ба­зар­гүртэй
ярилц­­лаа. Түүнийг Монголын цагдаагийн байгууллагын шилдэг мөрдөгчдийн нэг
гэдгээр нь олон хүн мэдэх биз ээ. Бид хоёрын яриа ийн өрнөлөө.

---

-Тантай уулзах гэ­хээр завгүй яваад бай­на гэх юм. Ямар ажил амжуулаад
завгүй байна вэ?

-Амжуулах ажил мун­дахгүй байна шүү. Ач, зээ нараа сургуульд нь хүргэж өгч,
авахаас эхлээд завгүй их ажилтай. Харин энэ долоо хоногоос хүүхдүүдийн амралт
эхлээд байна. Монголын сагсан бөмбөгийн холбоо­ны хэдэн залуус хууль, журамдаа
өөрчлөлт оруу­лах гээд түүнд нь заавар, зөвлөгөө өгөөд л явж байна. Өнгөрсөн
амралтын өдрүүдэд ахмадуудын дунд жил бүр болдог сагсан бөм­бөгийн тэмцээнд
оролцлоо. Манай баг анх удаа мөнгөн медаль хүртлээ. Жил бүр алтыг нь авдаг
байсан юм. Ирэх жил хүрэл медалийг нь авах юм байна гэж манай багийнхан
хошигноцгоож байна лээ. Уг нь олон жил алт авсан юм. Эрийг нас гэдэг нь болж
байх шиг байна даа. Хүүхэд байхаасаа л сагс, гар бөмбөг тоглох дуртай байлаа.
Одоо ч сонирхол буураагүй л байна шүү.

-Та Дорнод аймгаас ажлын гараагаа эхэлж байсан гэдэг байх аа?

-Тиймээ. Би Дорнод аймгийн Баян-Уул суманд төрж, өссөн хүүхэд. Сумандаа бага
сургууль төгсөөд аймгийн төвд сургуулиа төгсөж байлаа. Манай аав төрийн
хариуцлагатай ажил хийж явсан хүн. Аавыгаа дагаад Архангай, Говь-Алтай,
нийслэлийн Дөчин мянгатад амьдарч явлаа. Аав маань атар эзэмших намын
илгээл­тээр Хэрлэнгийн сангийн аж ахуйн анхны шанг татаж явсан хүн. Харин миний
хувьд 1971 онд дунд сургуулиа төгсөөд, Цэргийн ерөнхий сур­гуульд элсэн
суралцсан. Сургуулиа төгсөөд, Дорнод аймагт Өмчийн төлөөлөгчөөр ажлын гараагаа
эхэлж байсан. Аймгийн үйлдвэрүүдийг хариуцсан өмчийн төлөө­лөгч байсан. Тэр үед
эрүүгийн гэмт хэрэг мөрдөх чиглэлд илүү сонирхолтой бай­сан шиг байгаа юм.
Тэгээд Халхгол сумын цагдаагийн группын даргаар томилогдсон. Халхгол сум шинээр
бай­гуулагдсан болохоор болж бүтэхгүй хүмүүс олон байсан. Гэмт хэрэг гарахгүй
байна гэж байх­гүй. Увс аймгаас таван айл шилжиж ирлээ гэхэд гэрийн эзэд нь
бүгд малын хулгайгаар шийтгүүлж байсан байх жишээний. Халхгол суманд дөрвөн жил
ажиллаад эргээд аймаг­таа Гүйцэтгэх алба­ны тасгийн даргаар томилогдсон.

-Тэр үед 80 гаруй үйл­дэлтэй хэрэг илрүүлсэн гэгддэг?

-Миний цагдаа болоод хамгийн анх илрүүлсэн хэрэг пивоны хэрэг. Тэр үед пиво их
ховор байсан юм. Наадам болох гэж байсан үе. Таван поошиг пиво байснаас хоёр нь
алга болчихдог юм байна. Аймгийн Мах бэлтгэлийн газрын хөргөлтөд байсан юм.
Хэргийн араас яваад дор нь илрүүлсэн. Дараа нь “Онгорхой” хочит
Чулуунбаатараар ахлуулсан 80 гаруй үйл­дэл­тэй хэргийг илрүүлсэн. Орос
айлын гэрт хулгай дээрэм хийдэг, олон тооны мал хулгайлсан, бусдыг зодож
танхайрсан, охид, эмэгтэйчүүдийг хүчиндсэн гээд Дорнод аймгийг тухайн үед
донсолгож байсан хүмүүс. Мөн хүн амины нэг хэрэг санаанд тод байна. 60 гаруй
настай хүн үхэртээ яваад, ор сураггүй алга бол­чихсон. Намайг хотод ажлаар
яваад ирэх үед гарсан байсан. Өвөл гарсан хэрэг. Манайхан нөгөө хүний цогцсыг
хайгаад байгаа. Огт олдохгүй байсан. Тэгэхээр нь би алга болсон үхрийнх
нь араас явсаар нэг айлд очлоо. Гэрийн эзэн манайд энэ үхэр ирээд олон хонож
байна гэхээс өөр зүйл ярихгүй байсан. Сэжиглэх зүйл огт байхгүй. Тэгээд нөгөө
айлаасаа хөдлөх гэж байх үед нуруулдсан их өвс цасгүй байхыг ажиглаад ухаж
үзлээ. Тэгсэн их өвс байгаа газар огт хөлддөггүй юм билээ. Тэнд нөгөө хүнийг
хөнөөгөөд булчихсан бай­сан. Халхгол сум болон Дорнод аймагт ажиллаж байхдаа
миний суурь их сайн тавигдсан гэж одоо боддог шүү.

Б.ПҮРЭВ ГЕНЕРАЛААР УДИРДУУЛСАН НЬ ЦАГДААГИЙН ХУВЬ ЗАЯА

-Хот руу хэдэн онд томилогдов. Орон нутагт гайгүй сайн ажиллаж байгаа
цагдаагийнхан хот руу шилжихийг л боддог гэх юм билээ. Та ч бас тэгж байв уу?

-Би хотод ажиллах хүсэлтэй байсан. Гэвч томилогдож чадахгүй л яваад байсан.
Тэгсэн Цагдаагийн ерөнхий газрын дарга байсан Жамъянсүрэн генерал Дорнод аймагт
хэд хоног ажилласан. Буцахдаа “Чамайг хот руу татаж авна” гэж
хэлчихээд яв­сан. Удалгүй 1988 онд Улсын цагдан сэргийлэх ерөн­хий газрын Эрүү­гийн
хэргийн ахлах төлөө­лөг­чөөр томилогдож ирсэн. Жамъянсүрэн генерал ажлаа
өгөхийн өмнөхөн хамгийн сүүл­чийн томилгоогоо надаар хийсэн юм билээ. Тэгээд
намайг өрөөндөө дуудаж оруулж ирээд “Би ажлынхаа хамгийн сүүлчийн
томилгоог чамаар хийсэн шүү. Илтгэл алдахгүй сайн ажиллаарай” гэсэн. Би
тэр хүний итгэлийг алдаагүй л гэж боддог.

-Таныг ирэх үед жагсаал, цуглаан эхэлж байсан байх. Цагдаагийн ерөнхий
газрын даргыг та нар дотроосоо томилж байсан гэдэг юм билээ?

-Нийгэм бужигнаад, Нийгмийг аюулаас хамгаалах яам задрах нь тодорхой болоод
байгаа нь бидэнд мэдрэгдээд байсан. Цагдаагийн ерөнхий газрын даргаар нийгмийн
аюулаас хамгаалах мэргэжлийн хүн ирнэ гэх мэдээлэл ирээд байв. Тэгэхээр нь
гуравдугаар тасгийн дарга Ц.Уугангэрэл бид нар хурал зохион байгуулж, Б.Пүрэв
генералыг дар­гаар томилох санал гаргасан. Тэгж л Цаг­даагийн ерөнхий газрын
даргыг дундаасаа тавьж бай­сан түүхтэй юм. Цагдааг Б.Пүрэв генерал удирдаж байж
л тэр эгзэгтэй хүнд хэцүү үеийг даван туулсан юм шүү дээ. 1990 оноос хойш
нийгэм задрах үед ганц ажлаа хийж байсан газар бол цагдаагийн байгууллага шүү
дээ. Хийлгэдэг хүн нь Б.Пүрэв генерал. Тэр үед цагдааг юм болгонд дууддаг
байлаа. Бүр “Та нараас өөр ажил хийж байгаа газар байхгүй байхад дуудахгүй
яах юм бэ” гэдэг байсан. 1990 онд цагдаа ард түмний нөхөр нь байсан. Тэр
хүнд хэцүү үед сайн хүнээр удирдуулна гэдэг тэр үеийн цагдаагийн хувь
тавилан байсан гэж боддог.

ЖАГСАЖ БАЙГАА ХҮМҮҮС ДУНД ГАРАВСҮРЭН, ГАРАМЖИЛ ХУРАНДАА НАР
ЗОГСОЖ БАЙДАГ БАЙСАН

-Жагсаал болох үед цагдаагийнхан хэрхэн ажиллаж байсан бэ?

-Манай улсад жагсаал, цуглаан гарахаас өмнө урд хөршид болон өөр орнуудад
жагсаал гарч эхэлсэн. Үүнээс үүдэн манайд жагсаал, цуглаан гарвал яах вэ гэж
ярьдаг болсон. Намайг хойд хөршид туршлага судлуулахаар явуулж байлаа. Маш олон
ном байсан. Тэр болгоныг уншиж, жагсаалын үед цагдаа хэрхэн ажиллах талаар
мэдлэгтэй бол­сон гэхэд болно. Эрүүгийн алба хэрхэн ажиллах, жагсагчид ямар
үйлдэл хийхийг хүртэл мэдэж байх хэрэгтэй. Эмх замбараагүй бай­дал гарлаа гэхэд
хэнээр таслан зогсоох, жагсаал удирдаж байгаа хүмүүсийн хэн нь хань болж чадах
вэ гээд олон зүйл судалсан. Удал­гүй жагсаал ч гарсан. Мон­голд анх удаа
жагсаал болж байгаа юм. Бидэнд жагсаал удирдаж байгаа хүмүүс хаана байгааг
мэдэх үүрэг өгсөн. Бид ч С.Зориг, Э.Бат-Үүл, Ц.Элбэгдорж, Д.Сосорбарам нарыг
хаана байгааг мэддэг байсан. Хэд хэдэн удаа Төрийн ордон руу дайрсан. Байдал
эвгүй болоод ирэх үед С.Зориг, Э.Бат-Үүл, Ц.Элбэгдорж, Д.Сосорбарам нарыг
дуудаж олон удаа зогсоож байлаа. Тэр үед жагсаж байсан залуусын сэтгэл
эвдрээгүй байж. Жагсаал дунд Гаравсүрэн, Гарамжил хурандаа нар зогсож байна.
Тэр хоёр жагсагчид дундаас их содон харагдана. Өндөр болохоор тэднийг хаанаас л
бол хаанаас харж болдог байлаа. Байдал эвгүйдээд эхлэхээр нөгөө хоёр
зохицуулалт хийнэ. “Та нар ингэж болохгүй наадах чинь хэтэрч байна”
гэж эвгүй үйлдлүүдийг дотроос нь зогсооно. Иймэрхүү маягаар жагсаалыг давж гарсан
даа. Жагсаал удирдаж байсан хүмүүстэй бид ойр ажилласан юм.

БИДНИЙ БЭЛТГЭСЭН ХҮҮХДҮҮД ОДОО ЦАГДААГ УДИРДАЖ ЯВНА

-Цагдаагийн тусгай тасаг, онц хүнд гэмт хэрэгтэй тэмцэх тас­гийг
байгуулснаар хэр­гүүдийг сайн илрүүлж байсан гэдэг юм билээ. Энэ талаар ярихгүй
юу?

-Б.Пүрэв генерал цагдаагийн байгууллагад тулгамдаад байгаа асуудлыг судалж
үзсэн юм билээ. Тэгсэн дуу­лиант онц ноцтой хэр­гүүд илрэхгүй байгаад
байсан. Мөн цагдаа нар танхай нөхдүүдээс айж зугтаадаг. Хэн нэгэн танхайраад,
дийлдэхгүй үед нь зогсоож чадахгүй байх тохиолдол гардаг л байсан. Тэгээд хоёр
тасаг байгуулсан. Тусгай тасаг байгуулагдаж, даргаар нь одоо Гаалийн ерөнхий
газрын дэд даргын албыг хашиж байгаа Уугангэрэл томилогдсон. Харин
би онц хүнд гэмт хэрэгтэй тэмцэх тасгийн дарга болсон юм. Бид хоёрт Б.Пүрэв
дарга давуу эрх өгч байсан. Уугангэрэлд бие хаа сайтай, надаас өндөр залуусыг
сонгож ав. Надад болохоор хэрэг илрүүлж чаддаг л бол ямар ч хамаагүй хүний
ажилд ав. Тэгээд л багаа бүрдүүл гэсэн. Бид ч багаа бүрдүүлсэн. Цагдаагийн
ерөнхий газрын дарга асан Д.Мөрөн, Цагдаагийн ерөнхий газрын дэд дарга асан,
бригадын генерал А.Дулаанжаргал, Б.Болдбаатар, С.Эзэн­найрамдах нарыг олж
ирсэн. Миний дарга бай­сан З.Төрмандах чиглэ­лийн ахлахаар ажиллаж байлаа.
Ёстой л гар нийл­сэн залуус мөн ч олон хэргийн араас орж илрүүлж байлаа.
Онгирсон болох байхдаа миний татаж авчирсан залуус Монголын цагдаа­гийн
шилдгүүд болж чад­сан. Өөр нэг зүйл хэлэхэд Цагдаагийн академийн сурлага сайтай
сонсогч нарыг сонгож аваад дараа­гийнхаа үеийг бэлт­гэсэн. Бидний бэлтгэсэн
хүүхдүүд өнөөдөр цагдаа­гийн дарга нар болчихсон байна. Бүгд л сайн мөрдөгч
болжээ.

-Гар нийлсэн шижиг­нэсэн залуус олон хэрэг илрүүлж байсан байх. Онц
ноцтой хэргүүдээс дурдвал?

-Тэр үед нийгэм бужиг­наантай байсан үе. Ядуурлаас болж ноцтой хэрэг олон гарч
байлаа. Дээрэм хийхийн тулд хүний аминд хүрдэг байв. Зүүнхараагийн банк
дээрэмдсэн хэрэг байна. Тэр хэрэг гараад манайхан очсон. Би ахалж очлоо. Хэрэг
гарсан газар руу ороод л банк хамгаалж байсан цагдааг цагдаа хөнөөсөн гэдгийг
мэдэж байгаа юм. Тэгээд л Зүүнхараагийн бүх цагдааг жагсааж байгаад шууд
хэлсэн. Алуурчин та нарын дунд байна гэж. Тэгсэн дарга нь цагдаа нараа өмөөрч
уурлаад бөөн маргаан үүсэж байлаа. Бид сарын дотор энэ хэргийг илрүүлсэн. Банк
хамгаалж байгаа цагдаа дээр энгийн иргэн орж чадахгүй. Цагдаа хамгаалж байгаа
газарт цагдаа л орж чадна гэсэн өнцөг гаргаад илэрсэн хэрэг. Бас урд хөршөөс
бараа дарж ирдэг хятадуу­дыг дээрэмдсэн хэрэг олон гарсан. Хэргийн араас судалж
үзтэл бүлэглэл бүхий залуус өдөр нь вокзал дээр хэн их бараатай ирж байгааг
судалж, араас нь дагаад гэрийн хаягийг нь мэдээд, шөнө нь дээрэмдэг
байсан. Мөн гал гаргадаг Өнөрмаа, Ромбу гаригтай холбоо барьсан тухай,
Алтан цөгцний зэрэг хэргүүдийг шалгаж үзээд, худал болохыг нь тогтоож байлаа.
Мөн Авдрантын хорих ангид гардаг аймшигтай хэрэг байна. Дорнодын онгорхой хочит
Ч.Чулуунбаатар нар хорих ангийн хянагч нараас эхлээд олон хүнийг онц
хэрцгийгээр хөнөөгөөд оргодог гээд олон хэрэг бий. Яриад байвал дуусахгүй.

-Төр нийгмийн зүтгэлтэн С.Зоригийн хэрэг дээр танай баг яагаад
ажиллаагүй юм бэ. Таныг ажлын хэсгээс хасч байсан шүү дээ. Энэ талаар ярихгүй
юу?

-Миний бие С.Зоригийн хэрэг дээр мөчидхөн хоёр удаа л орсон. Дорнодод явж
байтал дуудаад С.Зоригийн хэрэг дээр ажиллуулахаар боллоо гэсэн. Жамъянсэнгээ
хуран­даа бид хоёр ажил­лаж эхэлсэн. Долоо хоног ажиллаад хэд хэдэн зүйл гаргаж
ирээд байсан. Гэтэл болиулах шийдвэр гаргасан. Бүр ажлаас чөлөөлж
эхэлсэн. Тухайн үед уур хүрсэн. Бид нарыг ажлаас халсанд эсэргүүцэж байсан.
“Би эргээд ирнэ шүү” гэж хэлээд гарч байсан. Ажлын хэсгээс хасах шийд­вэр
гаргасан хүнтэй дараа нь уулзахад “Тэр миний алдаа байна лээ” гэж
байсан. С.Зоригийн хэрэг дээр миний бэлтгэ­сэн мөрдөгчдийн цөөхөн нь л
ажилласан байдаг.

-Хэргийг илрүүлэх чадал, туршлага, мэд­лэг­тэй шилдэг мөр­дөгчдийн
багийг хэргийг шал­гах ажил­лагаанд оруу­лаа­гүйд гайхах хүн олон байгаа байх.
Энэ талаар тайлбар өгөхгүй юу?

-Бидний хэдэн залуус тэр хэрэг дээр орсон бол яах байсан бол гэж боддог л юм.
Ямар ч байсан манай хамт олныг тараагаагүй бол будилаантай зүйлс лав үүсэхгүй
байсан. Тухайн үед нам нь солиг­дож, дарга, цэрэг болох сонир­холтой зарим
хүмүүст бид саад болж байсан байх. Тэгээд л бүгдийг ажлаас нь чөлөөлсөн гэж
боддог юм. Цагдаагийн дарга болох гэсэн хүмүүсийн хийсэн ажил байх. Сүүлд
Цагдаагийн ерөнхий газ­рын дэд даргаар ажиллаж байх­даа хэргийг бага зэрэг
цэгцэлж өгсөн. Үдэг­дээгүй олон баримтыг нэмж, үдэж өгсөн. Тэр үед Э.Бат-Үүлийг
хорьсон байдаг. Бидэнд Э.Бат-Үүлийг хорино гэсэн төлөвлөгөө байгаагүй. Гэхдээ
хоригдсон нь Э.Бат-Үүлд ашигтай байсан. Э.Бат-Үүлийн талаарх зүйлс нэг мөр
болсон шүү дээ.

Үргэлжлэл бий
Э.ХҮРЭЛБААТАР

---

-НӨХЦӨЛ
НЬ БҮРДСЭН БОЛ ОДОО ЦАГДААД ХИЙЖ БАЙГАА ШИНЭЧЛЭЛИЙГ 2000 ОНД ХИЙЧИХ
БАЙСАН. ОДОО ЦАГ НЬ БОЛСОН-

---

Цагдаагийн ерөнхий газрын дэд дарга асан, хурандаа
Д.Базаргүртэй хийсэн ярилцлагаа уншигч та бүхэнд үргэлжлүүлэн хүргэж байна.

---

-Танаас хоёр зүйлийг асуумаар санагдаад байх юм. Олон жилийн хугацаа
өнгөрсөн болохоор нуугаад байх зүйлгүй байх. “Центрпойнт”-ын
гэх хэрэг, 17 чингэлэг спиртний хэрэгт таны нэр холбогдож байсан. Энэ талаараа
хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр ярьж байгаагүй. Хүмүүсээс сонсоод байхад та дээрх
хоёр хэрэгтэй холбоогүй юм биш үү?

-Үнэн юм үнэнээрээ сайхан байдаг. Энэ талаар ярилгүй олон жил чимээгүй явлаа.
Ямар учраас “Центрпойнт”-ын болон спиртний хэрэгт нэр холбогдох
болсон талаараа ярьж болж байна. Үнэндээ бол огт холбоогүй юм шүү дээ. Зарим
нэр бүхий хүмүүсийн миний нэр хүндэд халдсан явуулга байсан. Спиртний хэргийн
талаар эхлээд ярих хэрэгтэй байх. Тухайн үед тийм хэрэг мандсан. Манай
албаныхан хэрэг мөрдөж яваад айлын хашаанаас цэнхэр поошигтой спирт машины
тэвшин дээр ачаатай байгааг илрүүлсэн юм билээ. Тэгээд нөгөө машины жолоочийг
саатуулаад хэргийг шалгах ажил эхэлдэг юм байгаа биз дээ. Тэгсэн Ховд аймгийн
хоёр цагдаа манайхантай ирж уулзсан байдаг. Хамаг зовлонгоо яриад, банкнаас
зээл авчихсан чинь төлөх хугацаа нь болоод, төлж чадахгүй байна. Тавиад
явуулчих гээд гуйсан байдаг. Тэр үед үнэхээр л цагдаа нарын амьдрал хүнд байсан
үе. Цагдаа цагдаадаа амьдралаа яриад ороод ирсэн юм билээ. Тэгээд л тавиад
явуулчихсан. Хүн чанараасаа болоод л явуулсан. Үүнийг хүмүүс мушгиад надтай
холбож ярьсан байдаг. Нөгөө спирт авч явсан хоёр цагдаа сайхан л явж байна.
Хоёулаа хурандаа цолтой болчихсон байна лээ. Хэрэв тэр үед манайхан хүн
чанартай зан гаргаагүй байсан бол нөгөө хоёр яах байсан бол. Тасгийнхаа залууст
тухайн үед та нар тэр хоёр нөхрийг яагаад тавьж явуулж байгаа юм гэж загнахгүй.
Бас хүн чанартай зан гаргалаа гэж магтахгүй гэж л хэлсэн. Өөр зүйл хэлээгүй ээ.
“Центрпойнт”-ын гэх хэрэгт намайг холбогдсон гэж өдөр тутмын нэг
сонин дээр гарсан байдаг. Тэр хэрэг гарах үед би гэртээ л байсан байхгүй юу.
Намайг гүтгэж бичсэн сонин удалгүй “Д.Базаргүр хурандаа
“Центрпойнт”-ын хэрэгт холбоогүй юм байна” гэсэн залруулга
гаргасан.Тухайн үед дээрх хэрэгтэй намайг холбож бичүүлэх болсон шалтгаан нь
том эрх ашиг байсан юм билээ. Чи асуусан болохоор нууж хаалгүй ярилаа шүү.

-Б.Пүрэв генерал танай тасгийн залуусыг дэмждэг байсан гэдэг. Тэр ч утгаараа
хийж байгаа ажилдаа хоёргүй сэтгэлээр ханддаг байсан байх?

-Доороо бат суурьтай дээрээ түшигтэй байхаар ажилд ахиц гарч ирдэг юм
билээ. Б.Пүрэв генерал манайхантай уулзаад “Та нар бол цагдаагийн
ассууд буюу шилдгүүд юм шүү. Монголын цагдаагийн нүүр царай” гэж хэлж
байсан. Мөн “Хэрэг мөрдөөд хөдөө, орон нутагт байнга явна. Мэдэхгүй
газрынхаа өвс ургамал, рашаан усыг хамаагүй идэж, ууж болохгүй шүү”
гэж захидаг байсан. Генерал бидэнд үнэн үг хэлж байсныг удалгүй мэдсэн. Манай
нэг ажилтан Завхан аймагт явж байгаад рашаан ууснаас болж амиа алдаж байсан.
З.Төрмандахыг Эрүүгийн цагдаагийн даргаар томилох болсон шалтгааныг хүн бүр
гайхдаг байсан. 24-хөн настай мөрдөгчийг шууд томилж байгаа юм. Б.Пүрэв генерал
цаг үеэ мэдэрч байсан байгаа биз. Тэр үед “Морин жилтэй залуус улс орныг
удирдахаар гарч ирж байна. Тиймээс эдгээр залуустай хөл нийлэх залуу хүн
хэрэгтэй. Цагдааг удирдах хүнийг одооноос бэлтгэх хэрэгтэй” гээд томилж
байсан. Энэ юуг хэлж байна гэхээр маш алсыг харж байсан байгаа юм. Одоо
Монголын цагдаагийн байгууллагад Б.Пүрэв генерал шиг алсын бодолтой хүн
хэрэгтэй байна. 1990 оны жагсаалын үед Монголын цагдаа жагсагч нарын
өөдөөс ямар нэгэн эсэргүүцэл үзүүлж байгаагүй. Хэрэв байдал эвгүйдсэн бол
цагдаа нарыг хөдөлгөх боломж байсан. Б.Пүрэв генерал ардчиллыг дэмжиж
байсан хүн байгаа юм. Намайг анх Дорнодоос хот руу шилжүүлж байсан Цагдаагийн
ерөнхий газрын дарга Дамдинсүрэн генералын итгэлийг алдаагүй ажилласан.

-Цагдаа нар хэргийн үнэнийг олохын тулд л мөрддөг. Хэргийн нарийн
учгийг тайлж чадаагүйгээс болж гэм буруугүй хүн хохирох тохиолдол гардаг.
Завханд гарсан хүн амины хэргийг та үнэн зөв илрүүлж олон жилийн ял авах гэж
байсан залууг суллаж байсан гэдэг?

-Завханд нэг залуу амиа алдсан хэрэг гардаг юм. Дамбий гэх өвгөн хоёр хүүтэй.
Хэрэг гардаг өглөө эрт том хүү нь зүүн тийшээ адуундаа мордсон байгаа юм. Харин
нөгөө хүү нь баруун тийшээ үхэртээ явсан байдаг. Гэтэл үхэрт явсан хүү нь
хутгалуулсан байдалтай амиа алдсан байдаг. Дамбий гэх айлын ойролцоо хоёр айл
байдаг. Нэг хөгшин охинтойгоо амьдардаг. Хажууханд нь бас нэг айл. Тэр айлд
хэрэг гардаг өглөө идшээ авах гээд Эрдэнэ-Очир гэх залуу ирсэн. Тэгсэн
гэрийн эзэн танай хоёр хонь эргүүтсэн байгаа. Энүүхэнд бий, Чи мордоод олоод
ир. Тэрийг идшиндээ хэрэглэ гээд явуулсан байгаа юм. Эрдэнэ-Очир ч малаа
тавьсан айлаасаа мордож яваад дурандаж байгаад нэг хүн хээр хэвтэж байхыг
харсан. Тэгээд яваад очтол талийгаач амиа алдсан байдаг. Ингээд гэрийнхэнд нь
дуулгасан юм. Талийгаачийн ар гэрийнхэн Эрдэнэ-Очирыг буруутгаад байгаа. Жил
гаруйн өмнө гутлынхаа түрийнд тонгорго хутгатай явсан. Тэр хутгаараа хүүг
минь хутгалсан гэж аав нь мэдүүлээд байгаа. Ингээд Эрдэнэ-Очир хүн амины хэрэгт
шалгагдаж эхэллээ. Миний олж тогтоосноор Дамбийгийн ойролцоо байсан айлын охин
нь урд энгэр рүү адуугаа тууж явсан хоёр хүнийг харсан байдаг юм. Тэд жалга руу
орсноос хойш удалгүй цулбуураа чирсэн морь үргээд гараад ирсэн гэдэг. Араас нь
явган хүн гарч ирсэн. Тэгээд нутгийнхан цулбуураа чирсэн морийг барьж авах үед
жолоогоо эмээлийнхээ бүүргэнд сойчихсон байсан байдаг юм. Явган гарч ирсэн хүн
талийгаач залуугийн ах нь. Морио үргээгээд алдчихлаа гэж хэлсэн юм билээ.
Улмаар ах нь энэ хэргийг үйлдсэн болох нь цаг хугацааны хувьд таардаг. Тэр үед
Эрдэнэ-Очир хутгаа айлд үлдээгээд явсан байсан. Энэ мэт зүйлээс Эрдэнэ-Очир гэх
залуу хэрэгт хамааралгүй гэдгийг тогтоосон. Улсын дээд шүүхийн дарга Ганбат,
шүүгч Батсайхан нар зөв хүлээж авсан. Тэгээд хуралдаад Эрдэнэ-Очирыг хэргээс
чөлөөлж байсан.

-Таны илрүүлж чадаагүй хэрэг гэж бий юү?

-Байлгүй яахав. Илрүүлж чадахгүй хэрэг байна шүү дээ. Би хөдөө, малтай ойр
өсөөгүй болохоор тэгдэг юм уу малын хулгайн хэргийг тааруу илрүүлдэг байсан.
Малын зүс, тамга надаас хол санагддаг байсан. Халаасны хулгайн хэрэг дээр ч
гэсэн сайн ажиллаж чадахгүй байдаг байсан. Илрүүлэх тал дээрээ тааруу гэж хэлж
болно.

-Авдрантад гарсан аймшигт хэргийн талаар асуух зүйл байна. Хоригдлууд болон
хорих ангийн хянагч нарыг амийг хөнөөсөн Ч.Чулуунбаатар нарыг тусгайгийнхан
болон цагдаа нар эсэргүүцэл үзүүлэлгүй буудсан гэдэг. Энэ талаар ярихгүй юу?

-Онгорхой хочит Ч.Чулуунбаатар, Н.Төртогтох гэх хоригдлууд олон хүнийг онц
хэрцгийгээр хөнөөгөөд оргосон. Нийгмийг айдаст автуулсан хэрэг юм. Бид
хэрэгтнүүдийн араас нэхэн хөөж Хүүлэйхан уулын энгэрт байгааг тогтоосон.
Тэгээд баривчлах ажиллагаа эхлэх гэж байхад тэд гал нээсэн. Унаж явсан машиныг
хэд хэдэн удаа оносон байсан. Тэгээд л буудалцаан гарсан. Гэхдээ Ч.Чулуунбаатар
нар амьд байсан. Замдаа шархаа даалгүй амиа алдсан. Үнэхээр тэд
яахаас ч буцахгүй байдалтай байсан.

-Цагдаагийн байгуул­лагад шинэчлэл хийгдэж байна. Энэ талаар юу гэж
бодож байна вэ?

-Энэ тогтолцоо руу орох ёстой гэж бодож байна. Бид 1990 оны дундаас 2000 онд
миний бие Цагдаагийн ерөнхий газрын дэд даргаар ажиллаж байх үед энэ
талаар яригдаж байсан. Тэр үед энэ тогтолцоо руу орчихвол яах бол
гэж ярьдаг, судалдаг байсан. Бүр ийм тогтолцоо руу орно гэж байсан.
Хэрэг илрүүлэх алба тусдаа байх хэрэгтэй юм байна гэдгийг судалсан. Гэвч
шинэчлэлийг хараахан хийж чадаагүй юм. Тухайлбал, сумдад нэмж ажилтан тавих
гэхээр боловсон хүчний хувьд дутмаг байсан. Улс, орны эдийн засгийн чадавхи сул
байсан. Тиймээс одоогийн яригдаж байгаа тогтолцоог тэр үед хийж чадаагүй юм.
Харин энэ талаар хэлчихмээр зүйл ганц нэг харагдаад байгаа. Шинэ тогтолцоонд
орно гэдэг шинэ горимоор ажиллана гэсэн үг. Тиймээс албан хаагч нараа сургалтад
хамруулах хэрэгтэй. Бүсчилсэн байдлаар сургалтыг зохион байгуулах хэрэгтэй юм.
Цагдаа нарын дунд яригдаж байгаа гол зүйл нь цолны асуудал. Одоогийн яригдаж
байгаа хуулиар хурандаа цолтой хүн дэд хурандаа болж буух. Хошууч байсан хүн
хурандаа болж дэвших болж байх шиг байна. Би Эрүүгийн албаны хүн. Гэмт хэрэг
илрүүлэх албанд байсан. Бага цолтой албан тушаал дээр олон жил ажиллаж байсан
мөртлөө өндөр цол авч байсан. Хурандааг тасгийн даргаар ажиллуулах гэхээр дэд
хурандаа болоод буучихна. Тиймээс хурандаа нарыг өөр газар дарга болох ажилд
явуулах хэрэгтэй болно. Ингээд ирэхээр мөрдөх алба чинь сулраад ирнэ шүү
дээ. Миний удирдаж байсан тасгийн мундаг залуусыг тогтоохын тулд бид
чиглэлийн ахлах гэх албан тушаалыг гаргаж байсан. Тэгсний хүчинд
З.Төрмандах, Д.Мөрөн, А.Дулаанжаргал, Б.Болдбаатар, С.Эзэннай­рам­дах гэсэн ааг
нь багтаж ядсан мундаг залуусыг найман жил тогтоосон байхгүй юу. Ингэж л гэмт
хэрэг илрүүлэх алба тогтвортой ажиллаж байсан. Харин одоо ахлах ажилтан гэсэн
хамгаалалт байхгүй болчихлоо. Дарга бол олдоно. Гэмт хэрэг илрүүлэх ажлыг
хүссэн хүн бүхэн хийдэггүй юм. Гэмт хэрэгтнээс илүү ухаан гаргаж, давж бодож байж
л гэмт хэргийг илрүүлнэ шүү дээ. Өөр нэг зүйл нь цагдаагийн томилгоонд нөлөөлж
боло­хуйц улстөрчид өөрсдөө нуруутай байх хэрэгтэй. Нэг улстөрч гарч ирээд
цагдаагийн удирдлага бүрэлдэхүүнд дураараа өөрчлөлт хийдэг. Тэгээд ирэхээр
замбараагаа алдана. Тиймээс шинэчлэл, тогтолцоонд орж байгаа энэ
үед улс төрчид шинэ ухамсар, төлөвшил хэрэгтэй байна. Ингээд хэлээд
байвал олон зүйл бий. Гэхдээ гол санаа нь энэ.

-Мөрдөх албаны тухай таны бодол?

-Мөрдөх алба гэдэг маань ерөөсөө глобалчилсон хэргүүд буюу гадаадын улс,
орнуудтай харилцах, хамтарч ажиллахаас өөр арга замгүй хэргүүдийг илрүүлэх алба
шүү дээ. Монгол Улсад ман­сууруулах бодис, хүний наймаа, эд эрхтний
наймаа, улс дамнасан мөнгө угаах, зэвсгийн наймааны хэргүүд харанга
дэлдэж байна. Саяхан гарсан “Цахлай нисэх гэж төрдөг” гэсэн кинон
дээр яг харагдаж байна лээ. Хар тамхины хувьд манай улс бүүр идэвхтэй
тээвэрлэгч хэмжээнд хүрсэн байгаа юм. Монгол Улс энэ төрлийн гэмт хэрэгтэй
дорвитойхон тэмцэхээс өөр арга замгүй. “Ингээд байгаад байж болохгүй
ээ” гэж гарч буй хэргүүд хэлээд байна. Уг нь энэ хэргүүдийг хуулиар
тагнуулын байгууллага илрүүлэх ёстой. Харамсалтай нь тагнуул одоохондоо энэ
үүргээ биелүүлж чадахгүй байна. Эрүүгийн шинжтэй хэргүүдийг илрүүлэх чадамж муу
байна. Үүнээс болж хэргүүдийг гараасаа алдчихаад байна. Нөхцөл байдал ийм
байхад Мөрдөх алба байгуулах ёстой. Харин байгуулахаасаа өмнө одооноос боловсон
хүчнээ бэлтгэж эхлэх хэрэгтэй байна. Хэд хэдэн хэлтэй, хэрэг илрүүлэх
чадвартай, сүүлийн үеийн тоног төхөөрөмж ашиглах мэдлэгтэй, техник тоног
төхөөрөмжөө бүрэн ашиглах хэмжээний бүх чиглэлийн боловсон хүчнийг бэлтгэх
хэрэгтэй. Одоо байгаа техник, технологио бүрэн шинэчлэх хэрэгтэй. Тагнуулын
газар тааралдсан болгоноо авах юм бол мөрдөх алба ажиллаж чадахгүй. Өндөр
шаардлага бол цагдаагийн байгууллагын гол зарчим байх ёстой.

-Өөр нэг зүйл нь гаднын орнуудын тагнуул болон холбогдох байгууллагатай шинэ
түвшинд нягт ажиллах хэрэгтэй байх?

-Ер нь гаднын орнуудын тагнуулын байгууллага бусад улсын тагнуултай харилцах
сонирхол өндөр биш байдаг. Аль ч орны тагнуулын байгууллага нягт ажилладаггүй
гэхэд болно. Харин Олон улсын цагдаа буюу интерполын салбаруудтай хамтарч, нягт
ажиллах боломж бүрэн бий. Юуны төлөө вэ гэхээр мэдээлэлтэй байхын тулд.
Ялангуяа Зүүн өмнөд Азийн орнуудад хар тамхи, хүний наймаа, мөнгө угаах зэрэг
гэмт хэрэг ихээр гарч байна. Иймээс тус бүсийн Олон улсын цагдаатай хамтын
ажиллагааг даруй идэвхжүүлж, хамтрах хэрэгтэй. Бидэнд мэдээлэл л хамгийн чухал.
Жишээ нь, Монгол Улсын нэг иргэн хар тамхины хэргээр баривчлагдах эсвэл хэн нэг
бүсгүй хүний наймааны золиос боллоо гэхэд бидэнд тэр талаарх мэдээлэл байх
хэрэгтэй. Тухайлбал, тус бүс нутагт хар тамхи, хүний наймаатай холбоотой ямар
ямар гэмт бүлэглэлүүд байдаг. Тэдний алинтай нь манай улсын хэн гэгч холбоотой
байдаг вэ гэдэг талаарх мэдээллийг бид мэдэж байх ёстой. Одоогоор манайд тийм
мэдээлэл хомс байна. Бид одоогоор хэнтэй ч нягт холбоотой ажиллаж чадахгүй
байгаа. Энэ мэтээр л сургалтад бэлтгэж, харилцаа холбоог шинэ түвшинд гаргах
замаар өөрчлөлт, шинэчлэл хийх ёстой.

-Энэ бүхний эхлэл тавигдаж байна гэж ойлгож болох уу?

-Хаврын чуулганаар уг хуулийн төслийг хэлэлцэхээр болж байх шиг байна. Гэхдээ
хамгийн гол нь энэ хуулийг батлуулахгүй байх лобби гадуур явагдаад байна.
Лоббиг зөв ашиглавал улс, оронд хэрэгтэй, буруу ашиглавал хохиролтой. Тиймээс
бид маш зөв, цэгцтэйгээр алхмаа эхлүүлэх хэрэгтэй.

Э.ХҮРЭЛБААТАР

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС ДАРААХ НИЙТЛЭЛИЙГ ХҮРГЭЖ БАЙНА.

---

Баацагаан сумын Товгор багийн малчин С.Иринагийнх 500 гаруй ямаа төллөжээ.

Баянхонгор аймгийн Баацагаан сум энэ жил Монголын хамгийн олон ямаатай сумаар шалгар­чээ. Өнгөрсөн өвлийн мал тооллогоор 145,757 тоо­ны ямаа тоолуулжээ. Энэ нь Баацагаан сумын нийт малын 80 гаруй хувийг эзэлж байгаа юм байна. Монголын хамгийн олон ямаатай сумын амьдрал хэрхэн өрнөж байгааг сурвалжлахаар өнгөрсөн долоо хоногт Баацагаан сумыг зорьсон юм. Баян­хонгор аймгийн төвөөс 150 гаруй километрийн цаана орших уг суманд өнгөрсөн долоо хоногийн пүрэв гаригт очсон юм. Байдраг голоос эх аван 99 булаг шандаар сэл­бэгдэх Бөөн цагаан нуур сумын төвийн ар шилэнд мэлтэлзэх ажээ. Харин Бөөн цагаан нуурын урд хөндий харгана, дэрсэн дунд Баацагаан сум орших ажээ. Замд нүд, хамар, ам нь гарсан ноо­сон малгай өмссөн хэн болох нь танигдахгүй залуу, алчуураар нүүрээ боож, нарны шил зүүсэн эмэгтэй хоёр мотоцикль­той давхиж яваа хараг­дав. Тэд хоёр шуудай дүүрэн ноо­луур ганзагалсан харагдана. Сууж явсан
машины замаар хөндөлсөн тоос татуулан зогсдог юм байна. Тэгснээ жолоочтой мэнд мэдэлцээд
“Аймгаас ирж байна уу. Ноолуур ямар үнэтэй байх шиг байна” гэж асуух аж. Харин жолооч
“57 мянган төгрөг болоод буучихсан байна лээ. Удахгүй дахиад буух юм гэсэн. Өнгө
ялгаж авч байгаа гэнэ лээ” хэмээгээд гурил, будаа өөр бусад ахуйн барааны үнэ, ханшийн
талаар мэдээлэл солилцоод амж­лаа. Ингээд цааш хөдөллөө. Зорьж яваа сумынхан одоо
л ямаагаа ид самнаж байгаа гэх мэдээг хамт явсан залуу дуулгав. Баянхонгор аймгийнхан зуны эхэн сар гарч буй
өдийд ямаагаа бүрэн самнаж дуус­даг байна. Ямаагаа орой самнаж буй шалтгаан нь энэ
хавар цаг агаар хүйтэн байсантай холбоотой аж.

АНХ
УДАА АРДЧИЛСАН НАМ
ЯЛЖЭЭ

Ингээд
Баацагаан сумын төвд нар баруун тийш хэвийж, Улаан аргалант уулын шилээр орж байх­тай
зэрэгцэн очлоо. Говь нутгийн буйд суманд хөл хөдөлгөөн бага аж. Хаа нэгтээ мотоцикль,
ма­шинтай хүмүүс тааралдах ажээ. Сумын Засаг даргатай уулзлаа. Засаг даргын ажлаа
аваад арав гаруй хонож байгаа гэх 30 эргэм насны залуу угтаж уулзсан юм. Түүний
алдрыг Ж.Ганбат гэдэг юм байна. Баацагаан суманд анх удаа Ардчилсан нам ялж, сумынхаа
иргэний бүртгэлийн мэргэжилтэн байсан Ж.Ганбат Засаг дарга бо­лоод байгаа нь энэ
аж. Гэхдээ нэлээд хэл ам болж байж сая нэг юм тамгаа хүлээж авсан юм байх. Сумын
Засаг дарга Ж.Ганбаттай мэнд мэдэлцээд Баацагаан сумын аж амьдралын талаар сурвалжлах
гэж яваагаа дуулгав. Тэгсэн “За манай суманд гоц гойд үйл явдал болоогүй байна.
Ирэх жил сум байгуулагдсаны 90 жилийн ой болно. Өнөтэй сайхан өвөл болж, хавар ногоо
эрт гараад, мал но­гоондоо цадаад сайхан байна. Малчид яг өдийд ямаагаа самнаж байгаа.
Энэ жил ноолуур үнэтэй байна. Өнгөрсөн жил 40 мянгаар арай гэж өгч байсан бол энэ
жил 60 мянгад өгч байна. Бүр 70 мянган төгрөгт хүрсэн” хэмээн бид хоёрын яриа мөн
л ноолуурын үнэ ханш руу яваад орчих аж. Баацагаан сум гурван мянга гаруй хүн амтай
аж. 963 айл өрхтэй гэх албан мэдээ байна. Долоон багт хуваагдсан байдаг бөгөөд нутгийн
иргэдийн ихэнх нь малчин. Малчдын амь­жир­гаагаа дээшлүүлдэг амин зуулга нь ямаа
ажээ. Сумын Засаг даргатай уулзчихаад сумын төвтэй танилцлаа. Засаг даргын Тамгын
газрын зүүн талд Соёлын төв барьж байгаа харагдана. Хоёр давхар соёлын төв энэ жилдээ
багтаж ашиглалтад орох аж. Мөн спорт заал ашиглалтад оржээ. Энэ мэт бүтээн байгуулалтын
ганц нэг ажил тэнд эхэлжээ.

Энэ
нутагт Төрийн шагналт зохиолч Ч.Лхамсүрэн төрж, өссөн. Уншигч та алдарт “Хүрэн морь”
найраглалаар нь андахгүй мэдэх биз ээ. Ч.Лхамсүрэн гуайн эдэлж хэрэглэж байсан зүйлсээр
бай­гуулсан музей сумын төвд байх. Уг нь музейн барилгын гадна талд хаяг байсан
гэнэ. Саяхан болсон салхинаар уначихсан гэнэ. Тэгээд хаягийг нь шороо, бороонд нор­гохгүй
гээд барилгын дотор оруул­чихаад байгаа гэв. Түүнчлэн Хувьсгалт тэмцлийн ахмад зүт­гэлтэн
Ш.Өөдөс, Г.Пунцаг, хошууч генерал Н.Паль, Төрийн шагналт зохиолч Ч.Лхамсүрэн, П.Пүрэв­сүрэн,
гавьяат жүжигчин Х.Пүрэв­дорж, улсын идэр шаламгай начин П.Нямжанцан, улсын начин
А.Но­ров нарын төрж өссөн нутаг. Баа­цагаан сумаар УАЗ 469, пургон, хаа нэгтээ суудлын
жижиг тэрэг давхих аж. Гэхдээ сумын айлууд бүгд шахуу урд хөршид үйлдвэрлэсэн мотоцикльтой
юм билээ. Өмнөговь аймгийг бодвол сүүлийн үеийн загварын үнэтэй машин унасан хүн
их ховор. Суманд жийп унадаг таван хүн байдаг гэсэн. Хүүхэд хөгшид, эр эм гэлтгүй
л мото­цикльтой сүлжилдэн давхих аж. Бүр хоорондоо уралдах залуус ч тааралдаж байсан.
Хүүхдийн цэ­цэрлэгтээ 28 сая төгрөгийн их засварын ажил хийсэн байна. Мөн цэцэрлэгт
хүрээлэнгээ засварлаж усан оргилуур шинээр барихаар Сумын хөгжлийн сангийн мөнгө­нөөс
төсвийг нь батлаад гаргачих­жээ. Зулзаган улиас тарьсан цэцэр­лэгт хүрээлэнд таван
хошуу малын хөшөө байх аж. Мод тарьсан цэцэрлэгт хүрээлэн дундуураа явган хүний
зам тавиад гэрэлтүүлэг хийхээр болжээ.

“ПОКЕР” ТОГЛОДОГ
ГАЗРЫГ НЬ ЦАГДАА НАР ХААЖЭЭ

Нутгийн
залуусын цуглардаг газар яваад очлоо. Тэр нь бил­лъярдны газар. Бөөн залуус цуг­ларчихсан
бооцоотой тоглож байгаа харагдлаа. Тэдгээр залуус хонио хотлуулчихаад ирсэн гэсэн.
Өвөл, хаврын салхинд хүрэн бор царайтай болсон залуус хоорон­доо элдвийг хөөрөлдөж
баг болон хуваагдчихаад тоглох ажээ. Гурван баг болон хуваагдсан залуус 30 мянган
төгрөгөөр бооцоо тавиад 90 мянга болгоод тоглох аж. Тойрч тоглоод олон хожилтой нь 90 мян­ган төгрөг авах
гэнэ. Өндөр биетэй залуу шааригнуудыг бүгдийг нь цохиод оруулчихав. Эхний той­рогтоо
ялалт байгуулаад дараа­гийн багийн залуустай тоглох ажээ. Биллъярд тоглож байгаа залуусын ихэнх нь сайн
тоглох аж. Ганц зугаагаа гаргаж байгаа тоглоом болохоор өдөр шөнөгүй энд тог­лож
өнгөрөөдөг болжээ. Уг нь сумын төвийн урдхан талын цагаан байшинд “покер” тоглодог
газар нээгдсэн гэнэ. Мөрийтэй даалуу, хөзөр тоглодог нөхөр байшингийн­хаа нэг өрөөг
гаргаад сандал, ширээ тавиад хөзөр тоглодог бай­сан юм байх. Тэгснээ сүүлдээ өргөжөөд
сумын Засаг даргын Тамгын газрынхан, сургуулийн багш нар, хөдөөний малчин залуус
хүртэл мөрийтэй “покер” тоглодог болжээ.
Энд нутгийн залуус бор­лонгоор мөрийтэй тоглодог
болсон байжээ. Ийн хууль зөрчсөн асуудал босч ирээд сумын цагдаа арга хэмжээ авч
хаасан байна. Ноолуу­рын ченжүүд сумын дэлгүүрийн үүдэнд орой болтол зогсох аж.
Малчид өдөржин ямаагаа самнаж, малаа хариулж байгаад орой хонио хотлуулчихаад сумын
төв орж ирэн ноолуураа тушаадаг болжээ. Ингэж бага багаар өдрийн самнасан ноолуураа
шөнө тушааж байгаа шалтгаан нь ноолуурын үнэ өнгөрсөн жилийнх шиг шалдаа уначихаж
магадгүй гэсэн айдас. Ийн орой ирсэн малчин залуус ноолуурынхаа мөнгөнөөс архи,
пивонд илүүчилж, тэр хавийн дэл­гүүрүүдэд орлого оруулна. Зарим нь эхнэр, хүүхдээ
сундалчихсан, ноолуурын хэдээ өвөртлөөд буцаж байв.

ГУРВАН
УДАА НЭМЭГДСЭН БАРАА НУТГИЙН ИРГЭДИЙН ГАР ДЭЭР ОЧДОГ

Гурван
мянга гаруй хүн амтай энэ суманд 30 гаруй хүнсний дэл­гүүр байх аж. Ихэнх нь аймгийн
төвөөс бараагаа татдаг. Аймгийн төвийнхөн “Нарантуул” захаас ихэнх хүнс болон бараа,
бүтээг­дэхүүнээ татдаг гэсэн. Баацагаан сумын иргэдийн гар дээр хүнс болон бараа,
бүтээгдэхүүний үнэ гурав нэмэгдэж сая нэг юм гар дээр нь очдог байна. “Нарантуул”
захын наймаачид үйлдвэрийн үнэ дээр нь хэдэн төгрөг нэмээд Баянхонгор аймгийн захын
наймаачдад худал­даалдаг байна. Харин хотоос
авчирсан бараан дээрээ замын зардал ашгаа нэмээд сумынханд худалдаалдаг аж. Сумын
дэл­гүүрийн эзэд ачааны зардал ашгаа нэмээд
иргэдийн гарт хүргэдэг байна. Улаанбаатар хотын захын дэлгүүрт 1200 төгрөгийн
үнэтэй “LD” гэсэн тамхи 1800 төгрөгөөр худалдаалж байна. 1.5 литрийн “Гоё” ундаа
2500 төгрөг, Ерөөл архи 7500 төгрөг гээд л үнэ нь цуврах ажээ. “Цагаан гол” дэлгүү­рийн
худалдагч Г.Болормаатай уулзлаа. Тэрээр “Манай сумынхан ямаагаараа л амьдарч байна.
Ямааны ноолуураар бүтэн жи­лийнхээ идэж уух, өмсөж зүүх зүйлээ худалдан авдаг. Ихэнх
нь дэлгүүрүүдэд зээл тавьдаг юм. Хавар ноолуураар эргүүлээд мөн­гийг чинь өгнө гээд
л зээл тавина шүү дээ. Цагаан сараар гэхэд ихэнх малчин манайхаас зээл авсан. Нийт
20 гаруй сая төгрөгийн зээл авсан. Эхнээсээ төлөөд бай­гаа” гэв. Түүнээс аймгаас
авчирсан бараан дээрээ хэдэн төгрөг нэмдэг вэ хэмээн асуулаа. Тэгсэн “20-30 хувийг
нэмээд л зардаг. Ачааны мөнгө, ашиг ороод тэгж таардаг. Хотод 2500 төгрөгийн үнэтэй
таав­чиг энд 4500 төгрөг болоод иргэ­дийн гар дээр очиж байна. Хятад мотоциклийн
сэлбэг гэхэд их үнэ­тэй. 50 мянган төгрөгийн дугуй 70 мянган төгрөгөөр малчид худал­даж
авдаг юм. Бид ашгийн бай­гууллага болохоор үнээ нэмдэг юм. Харин малчид, иргэдэд
өндөр үнэтэй хүнс, бараа бүтээгдэхүүн ирдэг болохоор амьдралд нь хүнд тусдаг гэж
боддог” хэмээн ярив. Хамгийн олон ямаатай сум иймэр­хүү дүр төрхтэй угтсан юм. Нутгийн
иргэдийн амьдрал ч тийм сайн биш юм билээ. Баянхонгор аймгийн ихэнх суманд алт гарч
“нинжа”-гийн хөлд дарагдсан байдаг. Баацагаан сумын хувьд одоогоор уул уурхай нээгдээгүй.
Амар жимэр буйд, хөл хөдөлгөөн эрс бага юм. Баацагаан сумын хамгийн олон ямаатай
айл болох С.Ирина гэх айлыг зорилоо. Тэднийх өнөө жил 1103 ямаа тоолуулжээ. Замд тааралдах айлуудын гадаа ихэнх нь хонь, цөөн
ямаа байгаа мэт харагдах аж. Гэвч ойртоод очихоор бүгд цагаан ямаа байх бөгөөд цөөн
хэдэн улаан ямаа байгаа нь хо­лоос хонин сүргийн дунд тав, аравхан ямаа бэлчиж яваа
мэт харагддаг ажээ.

-МЯНГА ГАРУЙ ЦАГААН ЯМААТАЙ С.ИРИНАГИЙНД
ОЧЛОО-

Баянхонгор
аймгийн Баацагаан сумын Товгор багийн малчин С.Ирина гэх эмэгтэй энэ жил 1400 гаруй
мал тоолуулжээ. Үүнээс 1103 ямаа тоо­луулж сумандаа хамгийн олон ямаатай айлаар
тодорчээ. Гурван хүүтэй­гээ амьдардаг тэрбээр
Баацагаан сумын ба­руун­тайгаар нутагладаг юм байна. Хөх толгой гэх газарт хаваржаан
дээрээ зусч байгаа гэдгийг нут­гийн иргэдээс сонсоод өглөө эртлэн сумын тө­вөөс
хөдөллөө. С.Ирина малчны гэрт очих гэж нэ­лээд хэцүүддэг юм байх. Сул элс, хад асга
ихтэй учир орос ах нарын үйлд­вэрлэсэн машин л мянга гаруй ямаатай айлын гадаа очдог
гэх. Жалга өгсөөд л яваад байх аж. Бидэнтэй хамт сумын Малын үржил, бүртгэл мэдээлэл
хариуцсан мэр­гэжилтэн С.Батхүү, багийн Засаг дарга, бага эмч хамт явсан юм. Тов­гор
багийн малчид сумаа­саа 70-80 километрийн хол байдаг учир багийн­хаа айлуудаар тэр
бүр ороод байдаггүй гэнэ. Жирэмсэн эмэгтэйчүүд сумын төв дээр ойрд ирээ­гүй учир
бага эмч тэдний биеийг үзэж, ураг эрүүл саруул
бойжиж бай­гаа эсэхийг үзэх зо­рил­готой.

Харин
багийн Засаг дарга Г.Энхцэцэг өрх бол­гонд харилцах дэвтэр тараах ажлаа амжуулж
яваа юм. Малын үржил, бүртгэл мэдээлэл ха­риуц­­сан мэргэжилтэн С.Бат­­хүү замдаа
сум орон нут­гийн талаар та­нил­цуу­лаад ам хуурайгүй яваа. “Бөөнцагаан нуур чинь
эх оронч нуур шүү дээ. Уг нь мөрөн болох байсан юм гэсэн. Зуун гол, булаг шанд нийлээд
цутгах юм бол мөрөн бол­дог гэсэн. Манай Бөөн цагаан нуу­ранд 99 гол горхи, булаг
шанд нийлж энэ их усыг бий болгож байгаа. За­луу­даа ах нь Бөөнцагаан нуурыг шинэ
мотоцик­лиор тойрч үзсэн. 110 километр бол­дог юм билээ. Малчид зун боло­хоор нуурынхаа
эр­гийг бараадаад буучихдаг юм. Монголдоо төдийгүй дэлхийд ховор ургамал болох чихэр
өвс,гоёо бо­лон говийн ургамал цул­хир, дэгд, лидэр зэрэг жимсгэнэ, эмийн төрлийн
ургамал ихтэй” хэмээн ярих аж. Тэгсэн бидний ярианд багийн Засаг дарга Г.Энх­цэцэг оролцож “Батхүү
ахаа, ямаа согтоодог өвс чинь ур­гаад л байгаа юу” хэмээн асуух аж. Тэгсэн С.Батхүү гуай
“За манай нутагт нэг сонин өвс ургадаг болчихоод байгаа юм. Голын ширэг зүлгэн
дээр ургадаг юм. Хүн харахад зү­гээр л өвс шиг харин ямаа идэхээрээ согтчихдог юм. Гуйвж дайваад л яваад бай­на. Хаашаа ч хамаагүй
эр­гүүтсэн хонь шиг явна. Тэр өвснөөсөө өөр төрлийн но­гоо идэхгүй” гээд хортой
өвсний талаар яриа хэсэг өрнөв. Бөөнцагаан нуурын урд талд мянган шувууны үүр гэх
газрын талаар ярив. Бу­лагтай, заг, зэгсээр хүрээ­лүүлсэн газарт нэг давхар байшингийн
дайны өндөртэй шувууны үүр байсан гэнэ. Тэнд зундаа мянга гаруй шу­вуу өндөглөдөг
байж. Тэгсэн 2001 оны зун ган болоод цангасан
тэмээнүүд өнөөх үүр байгаа газрын булагнаас ус уух гээд тэр хавийг сүйт­гэчихсэн
гэнэ. Тэр зунаас хойш тэр хавиар шувуу үзэг­дэхээ больж, зүлэг нь хатаж, булаг нь
ширгэсэн юм байх. Сумын аялал жуулчлалын бүс нутаг гэгдэх Муруй хад хэмээх хад асга
дундуур яв­лаа. Тэг­сэн ишгээ дагуулсан хоёр янгир бидний явж байсан уул өөд бэлчиж
харагдлаа. Ма­шины бараанаар уулын амь­тад үргээд алга болох ажээ. Муруй хадан дунд ирвэс, янгир, аргал, хар сүүлт, бөхөн, шилүүс
зэрэг ан амьтан, хой­лог, ёл, шонхор, хөх дэглий, хотон, тоодог зэрэг олон төрлийн
жигүүртэн шувууд байдаг гэнэ.

МОТОЦИКЛЬ
УНАСАН ХОЁР ЖИРЭМСЭН ЭМЭГТЭЙ БИДНЭЭС ЗУГТААГААД, БИД АРААС НЬ ХӨӨГӨӨД…

Ийн
явсаар хадан хавцал дундаас гарч явтал зорьж буй айлын өвөлжөө хадан дунд тааралдав.
Говь нутгийн мал­чин айл гэхэд их том саравч­тай аж. Мөн хоёр ч модон амбаартай.
С.Батхүү тэдний нууц өвөлжөөг үзүүлдэг юм байна. Мянга гаруй бог багтах боломжтой
байгалийн хадан хашаа байх аж. Өвөлжөөнөөс харахад тэнд чулуун хашаа байгааг харах
боломжгүй нууцлаг газар байгалийн ха­шаа байх аж. Говь нутагт мод банз олдохгүйн
зовлон бий. Хашаа хороо барих асуудал хүнд гэсэн үг. Тэгтэл энд байгалийн малын
хашаа бай­гааг мянга гаруй ямаатай С.Ирина гуайнх ийн ашигла­жээ. Өвөлжөөнөөс доош
уруудаж, малын жимээр явж байтал хоёр мотоцикльтой хүн доошоо тоос татуулан явж
байгаа харагдлаа. Араас нь энэ хавиар ямар айлууд буу­гаад байгааг сураглах санаа­тай явсан чинь
нөгөө мото­цикльтой хоёр чинь “зугтаа­чих­даг” юм байна. Бид араас нь нөгөө хоёрыг
элдэж гар­лаа. Нөгөө “Ховор хүмүүс” гээд уран сайхны кинон дээр морьтой залуу даргаасаа
айгаад зугтаадаг даа. Тэрэн шиг л юм болох шахлаа. Арай гэж араас нь гүйцэж зогсоо­сон
чинь тогоон чинээ гэдэс­тэй хоёр эмэгтэй байж таа­рав. Бүр Товгор багийн залуу малчдын
гэргий зургаа, найм­дугаар сард төрөх хоёр эмэг­тэй байдаг юм байна. Бага эмч “Та
нар чинь яаж байна аа. Гэдсэн дэх хүүхэд чинь зүгээр үү” гээд балмагдсан амьтан
машинаас буугаад ирэв. Тэд “Сумын мал эм­нэлгийн УАЗ байхаар нь ичээд зугтаачихсан
юм. Гэрт хийх ажил олдохгүй уйдаад байхаар нь айл хэсч яваад та нарт баригдчихлаа”
гээд инээл­дэцгээн, бие биеэ нуд­раад авав. Багийн эмч эмэгтэй гэрт нь очиж нарийн
үзлэг хийхээр зорьж байгаагаа хэ­лэн зорьсон айлаасаа ха­зайн Далан түрүү гэх газар
руу явлаа. Энхтөр гэх залуу малчны гэрт очлоо.
Тэрбээр эхнэрээ айл хэсэх хооронд ямаагаа самнаж байжээ. То­гоон чинээ гэдэстэй
хоёр эмэгтэй ч эмчийн үзлэгт хам­рагдаад загнуулж байгаа харагдлаа. “Төрөхийн өмнөх
шинжүүдийг сайн цээжил гээд хэлсэн. Та хоёр зөндөө зааж өгч байхад их эмчийн нүүрэн
дээр мэдэхгүй гээд хүн байдалд хийгээд байх юм” хэмээн ярих нь сонсогдов.

ЯМААГАА
УЛАМ ОЛОН БОЛГОХЫГ ХҮСДЭГ

Ингээд
зорьж буй айл руугаа хөдөллөө. Бидний сууж яваа машин арай гэж багтахаар хадан дундуур
сүлжиж хайрга, элсэнд хий эргүүлэн явсаар их үдийн алдад зорьсон айлынхаа барааг
харлаа. Гэрийнх нь гадаа их олон цагаан ишиг байх аж. Ишигнүүд дунд цөө­хөн хэдэн
л улаан ишиг байв. Тэдний хаваржсан газарт эрт ногоо гарсан болоод тэр үү, мал өнгө
зүс сайтай ногоон­доо цадчихсан байгаа хараг­дана. Зүүн талын толгод дундуур цагаан
ямаа туусан морьтой хүн айсуй. 50 эргэм насны хүрэн бор царайтай эмэгтэй бидэнд
нохой хорьж өгсөн нь С.Ирина байв. Тэд­нийх таван хүүхэдтэй юм байна. С.Баатархүү
энэ жил 30 хүрч байгаа. Эхнэр авч амжаагүй гэнэ. Харин дунд хүү С.Түвшинжаргал
25 нас­тай энэ зун тусдаа гарч, хурим найр хийхээр төлөвлөж бай­гаа гэсэн. Хамгийн
бага хүү болох С.Төгсгэрэл ямаандаа явжээ. Хотод байдаг хоёр охиных нь нэг нь хоёр
хүүх­дээ дагуулж ирээд, ямаа сам­наж өгч байгаа хэмээн аар саар зүйл ярилаа. Ямаа
жил­бэтэй байсан болохоор ишиг­нүүд амархан торнисон юм байх. Таван хошуу малаас
хамгийн ажиллагаа анхаарал шаардаж, төлөө өгдөг малыг ямаа, тэмээ гэж хөгшид ярьдаг.
Тэр тусмаа ямааны төлийг хаваржин өглөө орой­гүй эхэд нь тавьж өгөх ажил­тай. Мөн
жаахан хүйтэн үед ямаа ишиглэвэл хурдхан дулаан гэрт оруулахгүй шууд л бээрчихдэг
амьтан. Их ажил­лагаатай малыг мянга гаруй болгон өсгөж үржүүл­сэн мянгат ямаачин
С.Ирина­тай ярилцлаа.

-Энэ
жил хэдэн ямаа ишиглэсэн бэ. Ямаагаа самнаж дууссан уу?

-500
гаруй ямаа ишиг­лэлээ. Өчин ишигний гарзгүй сайхан төл хүлээж авлаа. Өнгөрсөн жил
хур бороо ихтэй, өвс ногоо сайхан ургаж өвөл өн болсон болохоор төл авахдаа нэг
их ядарсангүй. Цаашид ямаагаа өсгөөд байх санаатай байгаа шүү. Манай гэр бүлийн
амьжиргааны гол үүсвэр ямаа болоод байна. Ямааг ад үзэх хүмүүс байдаг л юм. Гэхдээ
үр ашиг ихтэй амьтан шүү дээ. Говийн су­мын нутагт ургаж байгаа өвс их шим тэжээлтэй
байдаг. Мах нь хангай газрын ямаа шиг сэрүүдээд байхгүй. Хони­ны мах шиг л илчлэг
ихтэй. Сүүлийн үед мах нь үнэд ороод байгаа. Ямааны арьс мөн л үнэтэй. Хавар ноолуу­раараа
малчин бидний жи­лийн хэрэгцээг хангачихдаг юм. Манайх Бөмбөгөрийн улаан ухна, Шинэжинстийн
залаа цагаан ухнын үр удамтай. Ноолуурын хувьд ярих юмгүй сайн. Бусад айм­гийн эр
ямаанаас гардаг ноо­луур манай борлонгоос гарна шүү дээ. 300 гаруй килог­рамм ноолуур
гарсан. Түүний­гээ аймагт тушаачихсан.

–
Ямаа ч их ажиллагаа­тай мал шүү дээ. Энэ дайнд хүргэхэд хэдий хугацаа орсон бэ?

-Ямаанаас
төл авна гэдэг их хүнд гэдгийг малчин бүр л мэддэг. Хавар нойр, хоолгүй хэдэн өдөр
гүрийж байгаад л төлөө бүрэн авна. Ганцаас газар дүүрдэг гэдэг шүү дээ. Нэг төл
ч байсан бойжуулаад авах юм сан гэж бодоод хи­чээдэг юм. Энэ гурван хүү­гийн­хээ
ачаар өдий зэрэгтэй явна. Манай хөгшин өөд бо­лоод таван жил болж байна. Энэ суманд
1992 оны үед төрсөн ах, дүү гурван мянгат
малчны нэг. 2001 оны зуд­наар олон малнаасаа 80 гаруй ямаатай, цөөн хэдэн үхэртэй
үлдсэн. 2001 оноос хойш өсөөд мянга гарчихаад байна. Цаашид ч гэсэн өсгөх бодолтой
байна.

-Ноолуурынхаа
мөнгийг хүүхдүүддээ хуваана, идэж, уух юмаа бэлдэнэ гээд л хуваарилж өгнө биз. Аймаг,
сумын төвийн залуу­сыг хараад байхад архинд их үрдэг бололтой?

-Хотод
байгаа хүүхдүүд­дээ мөнгө явуулна. Бас хүүхдүүд зүүн талаас хурдан удмын адуу худалдаж
аваад 20 гаруй адуутай болсон. Буянт малынхаа үр шимээр хүнээс юм гуйхгүй сайхан
л амьдарч байна. Бидэнд ду­таг­дах гачигдах зүйл байхгүй. Хэрэгцээтэй бүхнээ худал­даад
авчихаж байна. Гурван хүүгээ удахгүй унаажуулах санаа байна. Тэгээд ноо­луурынхаа
мөнгийг хадга­лаад байгаа. Гайгүйхэн хэр тааруу машин авч өгөхөөр бодоод байгаа.
Хаваржаа зуслан дээрээ чингэлэг тавьчихсан. Бүх зүйлээ тэнд хураачихаад гэртээ цомхон
суудаг юм. Гурван хүүтэйгээ хамт малаа өсгөх гэж зүт­гэсний эцэст сайхан л амь­дарч
байна. Хотод дээд сур­гууль төгсчихөөд худалдагч хийж байгаа хүмүүс байж л байна.
Манай гурван хүүхэд арван жилийн боловсролтой. Гэсэн ч хэнээс ч дутахааргүй явна.
Хөдөөд сайхан амьд­рал байгаа гэдгийг танай сониноор дамжуулж залуу­чуу­дад хэлмээр
байна. Хөдөө нэртэй төвд амьдарч байгаа залууст хийх ажил байхгүй, хариулах мал
байхгүй болохоор цагийг биеэ зовоож өнгөрүүлж байгаа юм даа гэж боддог юм гэв.

С.Ирина гуайн гурван хүү хурдан моринд их хорхойтой
гэнэ. Сүхбаатар, Хэнтий чиг­лэлийн адуу худалдаж аваад байгаа юм байна. Тэднийх
Шинэжинстийн залаа цагаан ухнатай болоод ч тэр үү ямаан сүргийн ихэнх нь ца­гаан
ямаа байх аж. Зундаа ямаагаа саагаад цагаан идээг нь хотод байдаг ах, дүү нар­таа
өгч явуулдаг аж. Биднийг ийн ярилцаж байтал бага хүү болох С.Төгсгэрэл цагаан ишиг
тэвэрчихээд ороод ир­лээ. Тэгснээ “Хээр хэвтчихээд босохгүй юм. Чацга алдаад байгаа
юм шиг байна” хэмээн бидэнд хандаж ярив. С.Ирина гуай “Цагаан гоёо аваад ир. Жижиг
малын чац­ганд сайн шүү дээ” хэмээн шууд л нөгөө ишгээ эмчилж гарлаа. Гэрийн ойролцоо
байх худаг дээр ямаан сүрэг ирсэн байгаа харагдлаа. Ямаан сүргийн ихэнх нь цагаан ямаа байх нь сонин
харагдах ажээ. Дэрийсэн эвэртэй сэрхнүүд сүргийн чимэг гэгддэг нь яалт ч үгүй үнэн
юм аа. Сүрлэг гэж жиг­тэйхэн. Тэдний гурван хүү ямаагаа услахаар гарав. Мян­га гаруй
бог усална гэдэг амаргүй ажил юм. 25 литр ус ордог том ховоогоор гүн худ­гаас ус
татах аж. Шатахуунаар ажилладаг мотор нь эвдэр­чихээд ийн гараар малаа усалж байгаа
аж. Олон ямаа өвлийн цагт хэвтэр алдаад бууц нь дош болж хөлдөөд хажуугийн
өвөлжөөнөөс бууц зөөх нөсөр ажил тэднийг угтдаг гэсэн. Мөн хонь цөөтэй болохоор
зуны цагт ямаа салхидаад тогтдоггүйг ч хууч­лав.
Хөх толгойн хойд талын хадат ууланд ямаагаа ха­риул­даг байна. Хадан дунд сэрүүхэн,
шимтэй ногоо урга­даг жинхэнэ ямааны нутаг юм байна. Мянга гаруй малтай С.Ирина
гуайнх их даруухан аж төрдөг айл юм. Тэд бусад мянгат малчин шиг үнэтэй машин унаагүй.
Туслах мал­чин аваагүй. Бүгд л өглөө­нөөс үдшийн бүрий болтол ма­лынхаа араас явсаар
өдрийг өнгөрөөдөг. Тэд­ний амнаас “Хүн хөдөлмөр­лөх
хэрэгтэй” гэх үгс гарах ажээ. Тэднийх зун, хавар, намар ногоо хөөгөөд хэд хэ­дэн
удаа нүүдэг. Олон нүүдэг болохоор отрын байдалтай аж төрж байна лээ. Гэрийнхээ гадаа
байх чингэлэгт томоо­хон тавилга, төмпөн шанага эд зүйлсээ хураачихсан байх ажээ.
Мянгат ямаачных да­руухан, эгэл амьдарч байна, буйд талд.

<<Үргэлжлэл бий

ӨДРИЙН СОНИНЫ 2013 ОНЫ АРХИВААС ДАРААХ НИЙТЛЭЛИЙГ ХҮРГЭЖ БАЙНА.

---

Хөдөө сайхан байна.
Зам дагуух цасан дунд харганын толгой туу­лайл­­жээ. Цагаан хэвнэг нө­мөрсөн зам
дагуух уул­сын өвөрт айлууд өвөл­жөөл­сөн харагдана. Өтгөн ца­гаан утаа гэрийн яндан­гаас
гогцоорон өндөр авуутаа салхины аясаар сарнин баруун хойноос зүүн урагш нүүнэ. Үдшийн
нарны бүүдгэр туяа тол­годын хормой үнсэх ахуйд үхэр, хонио туусан бараг нүцгэн
шахуу хоёр хүү замын машинууд руу хараа салгахгүй харах аж. Энэ өвлийн эхэн сарын
сүүлчийн өдрүү­дийн зураг ажгуу. Улаан­баатарын дэндүү гэмээр утаанаас холдсон да­руйд
утаанд дассан уушги, цээжиндээ нэг их уртаар амьсгаа авах ахуйд сэтгэл цэлмээнэ.
Улаанбаатараас Урьхан хэмээх хоолны газар өн­гөрүүт өнөө нэлийсэн цагаан цас тарлан
цоо­хортжээ. Үдийн наран жаргах үест Баруунха­раад ирэв. Цас багатай, утаа ихтэй
харагдана. Улаанбаатарт л утаа бай­даг гэж бодож явсан минь ташаа болохыг Сэлэнгэ
аймгийн Баянгол сум батлаад өгөв. Түүнээс цааш намрын сүүлч сар шувтарч байна уу
гэмээр сэрүүвтэр хэрнээ цасгүй байна. Цасгүй байх нь сайны дохио юу, муугийн дохио
юу гэдгийг мэдэх хүн хараахан таарсангүй. Хамт яваа хүмүүс маань хөдөө гадаа явж
сурсан тул аян замд ямархан аялгуу байгалийн зөнтэй нийлэн сэтгэлийн хөг хөн­дөхийг
мэддэг аж. Морин хуур, лимбэний аялгуу жаргах нарны улам бад­раах мэт тэнгэрийн
хаяа улаарах.

Бямба гаригийн өглөө Сэлэнгэ аймгийн Түшиг сум буюу Зэлтэрийн
сангийн аж ахуй руу явлаа. Найрамдал, Зүүнбүрэнгээр дайрав. Замд 10 гаруй Шведийн
Скана хэмээх том оврын ачааны машин зөрнө. Ачаагаа бризентээр дарсан байх агаад
түүн доор нүүрс байгаа нь илт. Үдээс өмнөх илч муутай нарны туяа Сэлэнгэ мөрний
эрэг дэх бургасны цантсан мөчирт ойн ер бусын гэрэл сацраана. Зэл­тэрийн наахна
Нам давааны ба­руун хормойд шар дурдан дэлгэ­сэн мэт тариан талбай шаргал­тана.
Юун өвлийн сүүл сар дуусах манатай байна шүү. Уулын өврөөр хус, нарс холилдон ургасан
нь торгоны хээ мэт сүлэлдэн байх жишээтэй. Бид явсаар Түшиг суманд ирлээ. Нам гүм
ноёлсон уг буйдхан газрын иргэд дор бүрнээ өөрсдийн ажлыг хийцгээх аж. Хав­рын тариалалтын
үеэр очсон би­дэнд урд уулын модод яагаад нүцгэрчихсэн юм бэ гэхэд зун дайн болсоон
гэцгээнэ. Учрыг лавлахад өнгөрөгч зун 20 минутын мөндөр хоёр тэрбум 100 сая төгрөгийн
хохирол учруулсан байна. Сумын төвийг дайрсан теннисний бөм­бөгийн чинээ мөндөрийн
зурвас айлуудын байшингийн төмөр дээв­рийг зад цохин, цонхыг нь хагалж хашаан дахь
ногоо, мод бутыг нүцгэлэн, машины гэрэл дохио, цонхыг хага цохьсон байгаа юм. Ийм байгалийн гамшигтай нүүр тулж байгаагүй сумын
иргэд 2-3 хоногтоо шокноосоо гарч чадалгүй балрах дөхсөн байна. Тухайн үед айлууд
гэртээ орохын аргагүй усанд автаж гэрийн тавилгууд уснаа хөвж байсан гэнэ. Баяр
наадмаа тэмдэглэх гэж байсан сумын иргэд хэд хоногийн дараа­гаас сумынхаа бүтээн
байгуулал­тад гар бие оролцжээ. Аймгийн Онцгой байдлын албаныхан ирж айлуудын хашаа,
саравчийг янзалж өгчээ. Байгалийн гамшигт тусламж үзүүлэн Засгийн газраас 400 сая
төгрөг, УИХ-ын гишүүн С.Баярцогт 25 сая төгрөг өгснөөр нь сум бүтээн байгуулалтаа
эр­чимжүүлэн дайны дараахь сумын төв өнгө засчээ.

Азаар хөдөөний малчид, газар тариалангийн бүсийг төдий л дай­раагүй
бололтой. Түшиг сум буюу Зэлтэрийнхэн ирэх онд 90 жилийн­хээ ойг тэмдэглэнэ хэмээн
хөл хөөрцөг болцгооно. Харин өнгө­рөгч сарын 22-нд ургацын баяраа нижгэр тэмдэглэсэн
сурагтай. Зэл­тэрийн САА 1959 онд байгуу­лагдсан анхны дөрвөн сангийн аж ахуйнуудын
нэг. Сумын төв нь жигтэйхэн цэвэрхэн, соёлын төвийнхөө үүдэнд 75 тракторын хөшөө
босгожээ.

Тус сум өнөө жил ургац хураал­таараа га-гаас 20.4 центнер ургац
хураасан амжилтаараа манлайл­сан тухай сумын Засаг дарга Ц.От­гонтүйн хэллээ. Мөн
Буриадский Алтай, Дархан 39 сортын тариа тариалжээ. Газар тариалангийн бүсэд тариалан
эрхлэгч, малчдын дунд маргаан дэгддэг. Уг асуудлыг тус сумынхан малчдаа тариалан­гийн
бүсийнхээ эсрэг тал руу нүүл­гэж эхэлснээс хойш уг ажил нам­даж эхэлжээ. Зэлтэрт
үйл ажил­лагааг явуулдаг Гацуурт компанийн Канадаас авч ирсэн 1000 гаруй үхэр орж
ирэхээрээ бэлчээр тахал­даг тул малчдын эсэргүүцэлтэй тулгардаг тул тусад нь газар
зааж өгсөн байна.

Түшиг сум хотгор газар сунаж тогтсон байдаг тул төдий л зуд турхан
болоод байдаггүй онцлог­той. Сумын төв Оросын хилээс 10 гаруй км-ийн зайтай тул
Буриадууд вагончигтойгоо хавар нүүж ирэн зусчихаад намар нь буцаад нүүдэг байж.
Гэнэтхэн хил хаах үед зарим айлууд нь Зэлтэртээ үлдэж нутгийнхантай гэр бүл болсон
нь ч бий аж. Хуучин Зэлтэрт атаршсан тал зонхилж Буриадын газар нутаг тариа будаандаа
шаргалтан ха­рагд­даг байсан бол одоо байдал эсрэгээрээ болсон тухай Ц.Отгон­түйн
өгүүлэв. Хилийн боомтын тухай хууль батлагдвал тус сум хөгжих их ирээдүйтэй юм билээ.
Оросууд хил нээлттэй болно гэсэн сургаар аль хэдийнэ бүтээн бай­гуулалтын ажлаа
эхэлсэн байлаа. Буриадын талаас Түшиг сумын нутаг дахь Улаан овоогийн нүүрс­ний
уурхайг сонирхож байгаа бөгөөд боомт нээгдвэл нутаг руугаа нүүрс татах сонирхолтой
байгаа гэнэ. Магадгүй үүндээ бэлдэж хилийн цаана бүтээн байгуулалт өрнүүлж байж
мэдэх юм. Улаан овоогийн нүүрсний уурхай 2011 оноос олборлолтоо эхэлжээ. Уур­хай
нээгдсэн сургаар нүүсэн иргэд нутгаа бараадах нь нэмэгдэх бол­сон юм байна.
2000 оны үед 2400 байсан сумын иргэд 1400 болтлоо цөөрсөн ч өнөөдөр 1700 гаруй хүн
уг нутагт амьдарч байгаа аж. Улаан овоогийн уурхай Канад эзэнтэй гэсэн. Зуны үед
борлуулалтгүй болчихдог тул тээвэрлэлт зогсож, уурхайн олборлолт үргэлжилдэг ажээ.
Одоогоор уурхайд зэргэлдээ сумдын болон Дархан-Уул, Орхон аймгийн 200 гаруй иргэн
байнгын ажлын байраар хангагдаад байгаа гэнэ билээ. Уурхайн ажилчид сүүлийн үед
захирлууддаа цалин нэмэгдүүлэхийг шаардаад хараа­хан амжилтад хүрээгүй тухай сумын
ИТХ-ын дарга Э.Төрбадрах шавилхан бор залуу хэлж байв. Уурхайн нүүрсийг шууд экспортод
гаргахад бэлэн гэсэн. Эл уурхай 260 сая тоннын нөөцтэй бөгөөд 60 жил ашиглах боломжтой.
Засаг дарга Ц.Отгонтүйн уурхайн захир­луудтай ярилцан нутгийн иргэд тонн нүүрсийг
20 мянган төгрөөг авахуулж байхаар болжээ. Хуу­лиараа уурхайн орлогын 10 хувийг
орон нутаг авна гэж заасан ч тэрхүү заалт одоогоор хэрэгжээгүй байна.

Сайн чанарын уг нүүрсийг дотооддоо борлуулах гэхээр зах зээл нь
багадаад байгаа сураг байсан. Уг нүүрсний орд газар Зэлтэр голын хойхно талд байдаг
юм билээ. Зэлтэр голын урсац бүхий сав газрыг хамарсан хэдий ч уурхайн бараг тал
хувь нь голын­хоо урд хэсэг урсац газраар байдаг гэнэ. Улаан овоогийн уурхайнхны
хувьд урт нэртэй хуулиа барьж ажиллаж байгаа тул голын эргээс 200 метрээс цааш олборлолтоо
хийж байгаа юм билээ. Тус сумын­хан уурхайгаа түшиглэн орон нут­гийн Таван толгойг
бий болгон 10 хувийг нь ашиглавал бусад сум­даас тасраад явтлаа хөгжих боломж их.
Ш.Отгонбилэг агсан Эрдэнэт рүү зэс хайлуулахад нэн тохиромжтой хэмээн олон жилийн
өмнө хэлж байсан юм билээ. Улаан овоогийн ил уурхайн нунтаг нүүрс илч ихтэй бөгөөд
жирийн пийшин зуухны шүүлтүүр төмрийг хай­луул­чихдаг аж. Энэ нь 5000 ккал-аас дээш
илчлэгтэй хамгийн өндөр ча­нар­тай нүүрс хэмээн нэрлэгддэг гэсэн. Уурхай нээгдсэнээр
Зэлтэрт уурхайн ажил­чид шиг мөнгөтэй хүмүүс байсан­гүй. Ноднингоос уурхай жаахан
хумигдаад эхлэн­гүүт дэлгүүрийн орлого нь эрс ба­гас­сан гэнэ билээ. Тиймээс уурхай
тухайн орон нутагт тодорхой хэм­жээний хөрөнгө оруу­лалт хийдэг байсныг төвөггүй
мэдэж болно. Засаг даргын авч хэрэгжүүлсэн нэг санаачилга нь уурхайнхныг сумын төвийн
дэл­гүүрүүдтэй гэрээ хийл­гэж тэд дэлгүүрүүдээр үйлчлүүлдэг юм билээ. Бэлэн мөнгийг
сумандаа үлдээх нэг арга юм.

Сумаас холгүй алтны уурхай үйл ажиллагаа явуулдаг аж. Сумын иргэд
бүлэг болон олборлолт хийх талаар санал тавьсан ч тэдний аюулгүй ажиллагаа болон
нөхөн сэргээлтийн асуудлаас болоод зөвшөөрлийг нь өгөөгүй. Тэгээд ч хилийн ойрхон
тул хуулиа барим­талж байгаа нь тэр хэмээн сумын Тамгын газрын дарга Б.Уранчимэг,
Засаг даргын орлогч Э.Оюун нар хэлж байлаа. Тус сумын ЕБС, захиргаа, хүн эмнэлэг,
цэцэрлэгүүд нь өнөө жил төвийн шугамд хол­богд­сон тухай ярьцгаав. Сумын Засаг дарга
гаднаас ирсэн хүмүүст ан агнах болон мод бэлтгэн сумаас авч явахыг зөвшөөрдөггүй
гэсэн. Нутгийнхан аргагүй л модтой газрын иргэд гэсэн шиг бүхий л зүйлсээ модоор
хийсэн байсан бөгөөд айл өрхүүдийн тал хувь нь бараг хоёр давхар хаус байшинд амьдардаг
аж. Сумынхны онцол­сон өөр нэг асуудал нь сумын төвийн дэлгүүрүүд бүгд өөрөө өөртөө
үйлчлэх системтэй бөгөөд хяналтын камер суурилуулсан тухай ИТХ-ын дарга Э.Төрбадрах
хэлсэн юм. Бидэнтэй хамт явсан ИТХ-н дарга цахар Ялгуун баатар Лаварын Сумъяагийн
удмын хүн ажээ. Түшиг сум нь Богд хаант Монгол Улсын үед Түшээт хан аймгийн Эрдэнэ
хошой Чин Вангийн хошууны нутаг бөгөөд Монгол төрийн үйл хэрэгт онцгой гавьяа
байгуулсан тул Богд хааны зарилгаар Бүтээлийн нурууны өвөр бэлд цахар Сумъяад
үе улиран залгамжлах засаг, Улсын түшээ гүнгийн зэрэг олгож, Эрдэнэ Вангийн
хошуунаас нутаг таслан өгч, Богд Хан уулын аймгийн цахар Ялгуунбаатар бэйсийн хошуу
хэмээн нэрлэж байсан түүхтэй.

Ялгуун баатар Сумъяа бол Манжийн хаант улсын харьяанд байсан Ил
Тарвагатайн цахарын мужийн нэгэн хошуу дэд дарга билээ. Тэрээр 1910 онд хэсэг цахар
монголчуудыг удирдан Хятадын харгис цэргийн дарлалыг эсэргүү­цэн зэвсэгт бослого
гарган нутагтаа байсан гамин цэрэг ба түүний ноёдыг устгасан гэдэг. Удалгүй гамин
цэргийн том анги ирж Сумъяагийн удирдсан бослогыг дарж тэр нутгийн ард түмнийг хүйс
тэмтрэх байлдаан явуулсан бөгөөд Сумъяа нар хүч дутмаг тул аргагүйдэн 500 гаруй
өрх айл аваад оргон нүүж Оросын нутагт дүрвэж очоод хоёр жил орчим болж байтал Халх
Монгол Манжийн ноёрхлоос гарч тусгаар улс байгуулсан явдлыг сонсон гэдэг. Тэр даруй
дагаар орохыг хүсэн 1912 онд Оросын цэргийн хамгаалалттайгаар мон­гол нутгийн хойт
захад нүүдэллэн ирж Богд хаанд дагаар орохоо гуйн айлтгасанд ёсоор болгожээ.
Өмнө зүгээс довтолж байгаа Хятадын цэргийн эсрэг таван замын цэр­гийн ангиудыг явуулахад
Сумъяаг нэгэн отрядын даргаар явуулж, байл­даанд гавьяа байгуулсан тул Богд хаанаас
Сумъяад Ялгуун баатар цол, засаг улсын түшээ гүнгийн хэргэм шагнаж Сумъяаг даган
нүүн ирсэн Ил Тарвагатайн цахарын ардуудыг тусгай нэг хошуу болгон тэр хошуунд Хиагтын
зуун цэргийн нутгийг олгож Сумъяаг засаг ноён болгон захируулснаас хойш өөрийг нь
дагаж ирсэн ядуу тарчиг ардынхаа амьдрал ахуйг өөд нь татах их ажилд орсон байдаг.
Монголын төр тогтнох үгүйг шийдэх тэр бэрх цагт 270 хүнтэйгээ нүү­дэллэн ирсэн түүний
гавьяагаар Хиагтыг чөлөөлсөн гэхэд болно. Тус нутгийн Бооц, Зэлтэр, Жиргэ­дэй домогт
гурван харуулын Түшиг-Зэлтэр нутгаас Ардын хувьсгалын 62 партизан хувьсгалын үйл
хэрэгт оролцож байсан удаатай. Тэднээс 50 гаруй хүнийг нь их хэлмэг­дүүлэлтээр цаазалсан
гашуун түүх ч бий. Алтанбулагийн чөлөөлөх дайнд Сумъяа бэйс цэргүүдээ аван Ардын
журамт цэрэгт нэгдэхээр ирэхэд Д.Сүхбаатар жанжин ирж явааг нь хараад “Аав жанжин
ирж байна” гэсэн гэдэг.

Монгол улсад боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, нийгмийн хөгж­лийг
өөрсдийн гар бие оюун ухаа­наараа манлайлан гавьяат үйл хэрэг бүтээсэн Монгол Улсын
хөдөл­мөрийн баатар Санжаа, Монгол Улсын гавьяат багш Д.Гом­босүрэн, М.Насанбуян,
соёлын гавьяат зүтгэлтэн кино найруулагч Г.Доржпалам, нисэхийн гавьяат холбоочин
И.Дамба нар нутгийн унаган хүүхдүүд юм билээ.

Орон нутгийн хөгжлийн сангийн мөнгөнөөсөө сумын төвдөө цэцэр­лэгт
хүрээлэн бий болгохоор ажил­лаж байгаа бөгөөд зургаан метр гаруй өндөр тариан түрүү,
гэрийн тооно бүхий хөшөөг барьсан нь шийдлийнхээ хувьд шинэлэг са­нагд­сан. Хөшөөний
гантиг чулуун дээр Сэлэнгэ аймгийн газрын зургийг сийлэн түүн дотор

“Ус мөрөн олон чиг Сэлэнгийг минь яаж гүйцэх вэ

Улс гүрэн олон чиг Монголыг минь яаж гүйцэх вэ” хэмээн
нэрт найрагч З.Түмэнжаргал агсны шүл­гийн мөрөөс мөнхөлжээ. Нутгийн иргэд ногоо
дарахаас гадна цагаан мөөг дарж, айл бүр кимчи хийж, Зэлтэр голынхоо загасаар шпроты
хийдэг юм билээ.

Сумын хойно Түшигийн хоёр­ду­гаар застав бий. Өнөө алдарт Зэлтэрийн
гацааг манадаг бүс юм. Биднийг очиход “Монгол Улсын дархан хил тайван байна” хэмээн
цэргүүд нь хэлж байсан. Тус заставт Булганы цэргүүд ирдэг татагддаг юм байна. Хил л болсон хойно үе үехэн малын хулгай гардаг
аж. Биднийг очиход хилийн 595 дугаар тэмдэгтээр нутгийн малчин Ч.Алтангэрэл хүүхдийн
хамт хил зөрчин Оросын нутагт ан хийсэн тул сумын Засаг даргад албан тоот явуулах
гэж байлаа хэмээн заставын захирагч хэлэв. Тэд хилээр нэвтэрсний дараа хилийнхэн
араас нь мөрийг мөш­гин олж тогтоосон гэж байлаа. Зэл­тэрийн гацаа заставаас холгүй
юм билээ. Хиагтыг чөлөөлсөн Ардын журамт 400 цэрэг Зэл­тэрийн га­цаанд тулаан хийсэн
нь түүхнээ тэмдэглэн үлдсэн байдаг. Цагаан орсоор 500 гаруй зэвсэг­лэсэн цэрэг Зэлтэр
голын хойд хөвөөг даган уулын амаар орж ирсэн гэдэг. Тэдний орж ирэхийг мэдсэн Ардын
журамт цэргийнхэн Зэлтэр голын урд хөвөө, уулын өндөр таг болон цэргүүдийн явж буй
замын урд хойд хэсгээс бүслэлт хийн байлдаж 200 цэргийн амийг хороон 300 цэргийг
нь амь­даар олзолсон түүхтэй. Зэлтэрийн гацаа хийсэн энэ хэсэг­хэн газар голоос
уулын энгэр хүртлээ ердөө 4-5 метр. Энэ нарийн­хан зам дээр гацаа хийж дайснаа дарсан
байна. Хэрэвзээ тэгэхэд цагаан оросуудыг Зэл­тэрийн гацаанд хориглож дийлээ­гүй
бол нутгийн гүнд тэднийг хорих боломжгүй байсан тухай цэргүүд ч ярьцгааж байлаа.
Он жилүүдийн буурал түүхийг эргэн сөхөх мэт Зэлтэр гол эргээ цохин хүчит давалгаагаа
цацах. Энэ буйдхан газар шувуудын жиргээ­нээс өөр анир алдрах зүйл нэгээ­хэн ч алга.
Бид явсаар Орос, Монголын хил дээр ирэв. Хилийн баганын цаанаа модны захад хоёр
орос цэрэг ямар хүмүүс ирэв гэсэн мэт бидэн зүшт ихэд нухацтай дуран сунгаж харагдсан.
Тэд Улаан овоогийн нүүрсийг сонир­хож байгаа нь илт. Хилийн баганын цаанаас эхлээд
газар шорооны ажил эхэлсэн байв. Цаашаагаа хатуу хучилттай зам тавьж, тэр бүсдээ
бүтээн байгуулалт хийх гэж буй нь харахад л мэдрэгдэнэ.

Энэ мэтчилэн Зэлтэрийн бай­галийн үзэсгэлэн сайхныг дурдаад байвал
нэлээд хөврөх биз. Ямар­тай ч хилээ манасан Зэлтэрийн иргэдийн ирээдүй ихээхэн гэрэлтэй
харагдсан. Тэд боомтоо нээж чадвал нүүрсээ хойд хөршдөө гаргах боломж нээгдэнэ,
боомтоо жинхэнэ боомт хэлбэрээр нь хөг­жүүлж чадвал амьдрал ахуй хөгжиж дэвжих нь
дамжиггүй. Бай­галийн үзэсгэлэнт газруудаа түшиг­лэн аялал жуулчлалын бүсийг бий
болгож, өнөө Улаан овоогийнхоо нүүрсний уурхайгаасаа тодорхой хувийг сум өөрсдөө
эзэмшээд эхэлбэл нутгаасаа нүүсэн иргэд буцан ирж, хил дагуух цогцолбор хот бий
болох юм. Хөдөө сайхан байна. Тэр тусмаа Ялгуусан баатарын нутагт уяруухан өвөл
болж байна даа.

Э.ЭНХБОЛД

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

ӨДРИЙН СОНИНЫ 2013 ОНЫ АРХИВААС ДАРААХ НИЙТЛЭЛИЙГ ХҮРГЭЖ БАЙНА.

---

“Эгч нь гурван жил аргал түүж, эсгий таавчиг хийж зараад олсон
мөн­гөө­рөө Хүүхэд өнжүүлэх газ­рынхаа байшинг барь­­сан юм аа. Өлзийт хороол­лын
хүмүүс на­майг энэ байшинг өөрийн­хөө га­раар бос­госон гэдгийг мэднэ. Мон­гол хүний
сай­хан сэтгэл дундраагүй хэвээрээ бай­гаа шүү. Бидэнд тус бол­дог хүн олон бий.
Саалийн хоёр үнээтэй хөгшин хүртэл хотод бай­даг хүүхдүүд рүүгээ сүү өгч явуулахгүй
юм байж бидэнд аваад ирдэг юм.

Сайн санаат хүмүүсийн дэмжлэг тус­лал­цаагаар олон сайхан хүүхэд их амьдрал дунд хөл алдахгүй явж байна. Тэднээрээ би их бахархдаг.” хэмээн ярих эмэгтэйг Булгаа­гийн Уранчимэг гэдэг. “Ивээл энэрэл” ТББ-ын тэргүүн, “Гэ­рэлт ирээдүй” өдөр өнжүүлэх бүлгийн багш ажилтай. 30 гаруй насны шавилхан бие­тэй энэ эмэгтэй Ховд аймгийн Мөст сумын уугуул, нөхөр хоёр хүүхдийн хамт Яарма­гийн автобусны хоёрдугаар буудлын хойд талын гэр хо­роо­лолд амьдардаг.

Түүнийг уншигч та бүхэнд ийн танилцуулж байгаа нь учиртай. Тэрбээр 110 гаруй хүүхдийн ээж. Түүний 50 га­руй хүүхэд их, дээд сургууль төгсөөд Монгол Улсын залуу боловсон хүчин болон бэлт­гэгдсэн юм билээ. Одоо өөр өөрийн сонгосон мэргэжлийн дагуу бусдаас дутахааргүй ажиллаж амьдарч явна. Анх 2004 онд Ховд аймгийн бүтэн өнчин 24 хүүхдийг цуглуул­жээ. Тэдгээр 24 хүүхдэд ха­маатан садан байсан ч амьд­ралд нь тус нэмэр болж ан­хаарахгүй байгааг Б.Уран­чимэг эмэгтэй олж харсан бай­гаа юм. Бүтэн өнчин хүүхэд ямар их шаналал, айдас дунд амьдардгийг биеэрээ мэдэр­сэн болохоор тэдэнд тус­лахаар сэтгэл шулуудсан байна. Гурван жил аргал түүж, эсгий таавчиг хийн зарж цуглуулсан 40 гаруй сая төгрөгөөрөө “Гэрэлт ирээдүй” өдөр өнжүүлэх төвийг барь­сан түүнтэй уулзахаар нийс­лэлийн Хан-Уул дүүргийн нутаг дэвсгэр Өлзийт хороол­лыг зорьсон юм.

Хаврын урь орсон энэ өдрүүдэд уулын цас хайлан гуу жалга дүүрэн ус болжээ. Туул голын цөн түрж, мэлмэр­сэн хөх ус намуухан урсах нь нэн таатай санагдах ажээ. Хотын баруун урагш давхи­саар Өлзийт хороололд очиход холын буйд суманд очсон мэт. Морь хөтөлсөн хүн, адуугаа тууж яваа залуус, үхрээ туусан хүн, цагаан худ­гийн урд усанд дугаарлан зогссон хүүхдүүд харагдах аж. Өл­зийт хорооллын иргэ­дээс “Гэрэлт ирээдүй” өдөр өнжүүлэх тө­вийг сураглаад, төвөггүйхэн олоод очлоо.

Нэлээд том хашаа байх аж. Улаан тоосгоор өнгөлсөн нэг давхар байшингийн цонх нь том, цэлгэр юм. Мөн хүү­хэд тоглох талбай болон но­гооны хоёр ч том хүлэмж байх ажээ. Хаалгыг нь цохилоо. 30 гаруй настай болов уу гэмээр эмэгтэй гарч ирсэн нь бидний уулзах гэж буй Б.Уранчимэг байлаа. Түүнтэй мэнд мэдэл­цээд хүүхэд өнжих газар руу нь яваад орлоо. Хананд нь хүүхдүүдэд зориулсан сур­гамжтай үгс наажээ. Нямбай гарын дүйтэй хүн хийсэн болов уу гэмээр гар аргаар хийсэн модон ширээ сандал эгнээтэй байлаа. Нам дарал­тын зуухнаас эхлээд хэрэн­дээ л тохилог орчин бий бол­гожээ.

Тус газрын тэргүүн “Та нарыг ирнэ гэдгийг мэдсэн бол хүүхдүүдээ цуглуулахгүй юу. Бүгдээрээ л өглөө ирчи­хээд хичээлдээ явцгаачихсан. Өглөөний ангийнхан арай л тарах болоогүй байгаа юм байна даа” хэмээн ярьсаар цай өгөв. Түүнтэй ийн хөө­рөлдлөө.

24 ХҮҮХЭД МААНЬ БҮГД ТУС ТУСЫНХАА АЖЛЫГ САЙН ХИЙЖ БАЙГАА

–Таныг аргал түүж за­раад олсон мөнгөөрөө гур­ван жилийн дотор энэ төвийн барилгыг барьсан гэж сонсоод шууд наашаа гарлаа. Таныг амьдралын түвшин доогуур амьдрал­тай болоод өнчин хүүхдүү­дэд тусалдаг гэж сонслоо, энэ талаар яриагаа эхэлье?

-Та
нар хэнээс сонссон юм бэ. Миний аргал түүж байшин барьсан гэдгийг мэ­дэх хүн ховор шүү дээ. Хүнд энэ талаараа ярихгүй яваад байгаа юмсан. Би бусдаас ямар нэгэн тэтгэлэг тэтгэмж, төсөл авч хүүхдүүдийг тэ­жээдэг асрамжийн газрын тэргүүн биш. Зүгээр л өөрийн­хөө хүсэл мөрөөдөл бор зүр­хээрээ өдий хүрч байна даа. Бусдын хүүхдүүдэд тусалж амьдралыг нь сайн сайхан болохыг харах сайхан шүү. Анх 2000 онд аав, ээж маань бурхны орон руу явцгаасан. Би дөнгөж аравдугаар анги төгссөн амьтан есөн өнчин дүүтэйгээ үлдэж байлаа. Хам­гийн бага маань гурван настай. Өнчин дүү нартаа би аавынх нь оронд аав, ээжийнх нь оронд ээж нь болсон. Хамаатан садан бай­сан ч зовлон туулаад ирэхээр тусалдаггүй юм билээ. Бид гэртээ идэх хоолгүй сууж бай­хад хамаатнууд маань тарган үхрийн мах тогоо дүүрэн чанаад идээд сууж байдаг байлаа. Энэ намайг хурцалж өгсөн. Дүү нараа аваад нут­гийнхаа ахын машинд суу­гаад хот руу ирж байлаа. Гурван дүүгээ асрамжийн газар өгөхөөс өөр сонголт үнэндээ байгаагүй. Тэгээд асрамжийн газруудыг суд­лаад яваад байсан чинь тань­даг хүн маань олон улсын “Сос” хүүхдийн асрах газрыг зааж өгсөн. Очоод үзсэн таалагд­сан, гурван дүүгээ тэнд өгчи­хөөд өөрөө ажил хийж эхэлсэн дээ. “Наран­туул” захаас эхлээд эсгий таавчиг зарж болох бүх газ­раар явж 2500 төгрөгөөр зардаг байлаа. Миний ганц чадах зүйл тэр байсан юм. Тэгсэн манай нутгийн бүтэн өнчин хүүхэд хотод оюутан болж ирээд манайд суухаар болсон юм. Тэр хүүхэд бид хоёрын амьдрал адилхан байсан. Үүнээс л анх дунд сургуулиа төгссөн бүтэн өн­чин хүүхдийг хүн бүр хаядаг юм байна даа гэдгийг ухаар­сан. Бага насны хүүх­дүүдийг нь хүн болгон л хайрлаж хам­гаалдаг юм билээ. Харин яг амьдралаа шийдэх гээд тү­шиг тулгуур хэрэгтэй байгаа хүүхдийг “Чи том болсон өөрөө амьдралаа бод” гээд хаячихдаг байхгүй юу. Ингээд Ховд аймагтаа очлоо. Дунд сургуулиа төгсөх гэж байгаа өнчин хүүхдүүдийг хайгаад байсан 24 хүүхэд олдсон. Тэдэнтэйгээ хамт айлын зуны амбаар хөлслөөд амьдарч байгаа юм. Идэж уухаас эх­лээд хэрэгцээ нь дийлдэхгүй. Оюутнуудад байсхийгээд л мөнгө хэрэг болно. Сургуу­лийн төлбөрийг нь олж ча­дахгүй байж сургуулиа хаяж болохгүй шүү гээд л зүтгээд байж. Тэгсэн нэг өдөр одоо сайд болчихоод байгаа Ц.Оюунгэрэлтэй уулзтал гадаадын тэтгэлэг олдож, 24 хүүхдийнхээ сургалтын төл­бөрийг хийлгүүлсэн. Дараа жил нь гадаадын тэтгэлгээс гадна нутгийнхаа томоохон компанийн эзэдтэй уулзаад төлбөрийг хийлгүүлээд хоёр жилийг өнгөрөөж байлаа. Дараа жилээс нь улсаас төл­бөрийг нь даадаг болж бид айх зүйлгүй бүгд сургуулиа төгссөн. Одоо нөгөө хүүхдүүд маань тус тусынхаа газарт ажлаа хийгээд нүүр бардам явж байна. Манай хүүхдүү­дээс “Оюутолгой” ла­борато­риос эхлээд улсын томоохон эмнэлгийн нэртэй эмч болсон хүн ч байна.

–Аргал түүж зарсан тухай­гаа ярьсангүй?

-Оюутан
хүүхдүүд сургуу­лиа төгслөө. Би ч гэр бүлийн­хээ хүнтэй амьдралаа холбо­сон юм. Айлд дүү нартайгаа ирчихээд өөр хүний хүүхдүүд дагуулаад очилтой биш. Нө­гөө хүүхдүүддээ айлын хямд­хан байшин түрээс­элж өгч, сургуулиа төгсөөд ажил хийж байгаа хүүхдүү­дийнхээ гэрт заримыг нь байлгах маягаар хэсэг арга­цаасан. Гэсэн ч өөрийн гэсэн газар, байшин­тай болчихвол санаа зовох зүйлгүй болох байх даа гэсэн бодол тол­гойноос огт са­лаагүй. Гэр бүлийн хүнийхээ машиныг ломбардаж, зээл авчихаад Өлзийтөд хашаа худалдаж авсан. Тэгээд амьд­ралын боломж тааруу айлын хүүх­дүүд болон тусалж дэм­жиж ирсэн хүүхдүүдийнхээ хамт энэ хавийн аргалыг түүж ха­шаандаа хатаагаад Яар­магт аваачиж зардаг болсон. 1500 төгрөгийн үнэтэй модны хажууд 1200 төгрөгийн үнэтэй 25 килограмм гурилын уут дүүрэн аргал байхад аргал нь илүү борлогдоно. Аргал ху­дал­даж олсон мөнгөөрөө тоосго цөөн тоогоор нь худал­даж аваад л байлаа. Өлзийт хорооллын урд дээгүүр да­ваад л дүүрэн үхрийн аргал байдаг байсан. Аргалыг хэн ч тоож түүхгүй байсан юм. Үүнийг л ашигласан гэсэн үг. Хүүхдүүдтэйгээ амралтын өдрүүдэд өглөө эрт гараад орой Зил-130 машины тэвш дүүрэн аргал түүчихдэг бай­лаа. За­рим үед ганцаараа явах үе ч гарна. Ингээд л хүнд зараад олсон мөнгөөрөө байшингаа барина. Эхний ээлжинд бай­шингийнхаа суу­рийг цутга­сан юм. Дараа нь бага багаар тоосго өрж эхэл­сэн. Хүмүүс намайг ингэж дэмий юм хий­хээ боль гэж ирээд загнана. Харин тэр үед миний хүсч, мөрөө­дөж бай­сан зүй­лийг гэр бүлийн маань хүн мэдээд их тус болсон. Микро­гоор шуга­манд явсан орлого нь ч бай­шинд маань орсон. Ингэж л өдөр өн­жүүлэх төвөө гурван жилийн дотор барьсан юм даа. Энэ хугацаанд шантрах, няцах, саад бэрхшээл олон гарч байсан. Өвлийн хүйтэнд цемент зуурч байгаад гараа хайраад л. Энэ бүгдийг нь туулаад гарсан даа.

ОЛОН ХҮНИЙ ӨМНӨ ИХ МӨНГӨ ӨГЧ БАЙГАА ЮМ ЯРИАД ЦААСАН ДОТОР ЗАДГАЙ МӨНГӨ ХИЙЖ ЗУЗААН БОЛГОЧИХООД ӨГСӨН ТОХИОЛДОЛ Ч ГАРЧ БАЙСАН

–Хүүхдүүдийн төлөө гэг­дэх олон төсөл хэрэгждэг. Аль нэг байгууллагаас нь тусламж хүсэж үзээгүй гэж үү?

-Одоо
манайд 50 гаруй хүүхэд бүртгэлтэй байдаг. Ихэнх нь Өлзийт хороололд бий. Тэдгээр хүүхдүүд өдөр өнжүүлэх төв дээрээ хонох гээд байдаг юм. Даанч ма­найх асрамжийн газар биш. Асрамжийн газар байгуулах гэхээр их мөнгө орно. Ядуу биднээр мөнгө олдог, нэр хүнд олох гэсэн хүмүүстэй олон таарч байна даа. Гадаа­дын зочид төлөөлөгч нарын өмнө “Төсөл бүтчихсэн. Та нартаа баяр хүргэе” гэхэд хүүх­дүүд бид нар баярлаад сүйд болж байгаа юм. Дараа нь төсөл чинь бүтээгүй гээд цөөхөн хэдэн төгрөг өгчихөөд яваад өгөх хүмүүс ч байна. Эсвэл хэвлэл мэдээллийн хэрэгс­лээр бидэнд тусалсан дүр эсгэж яриад цаашид бүх боломжоороо тусална гэж амлаад явна. Олон хүний өмнө их мөнгө өгч байгаа юм яриад цаасан дотор задгай мөнгө хийж зузаан болго­чихоод өгсөн тохиолдол ч гарч байсан. Хүмүүсээс тус­лаач гэж гуйхаар “Намайг яаж рекламдах юм бэ” гэж шууд асуух хүн олон шүү. Ийм болохоор хэн нэгэнд хандах нь хүүхдүүдэд халтай, сэтгэ­лийг нь хиртүүлчих гээд бай­даг болохоор чимээгүйхэн урдахаа хийсэн нь дээр гэж боддог. Тэгээд ч би ашгийн төлөө бус өөртэйгээ адилхан зовлонтой хүүхдүүдийн зов­лонг нимгэлэхийг хүсэж, өнөөдрийг хүртэл өөртэйгээ, амьдралтай тэмцэж яваа. Би нэг сонин зүйл ярих уу.

–Тэг л дээ?

-Хойд
ээжтэйгээ амьдар­даг нэг хүү байгаа. Хоёр биенийгээ үзэхээ байчихсан. Хойд ээжийгээ аймаар үзэн ядна. Тэгэхээр нь тэр хүүд тэгж болохгүй гэдгийг сайн ойл­гуулсан. Тэгээд нэг өдөр ээж­дээ тусал гэж хэлсэн юм. Тэгсэн нөгөө хүү ээжийнхээ оймсыг угаагаад зуухныхаа ард талын сандал дээр тавь­чихсан байсан гэсэн. Дараа нь манай төвөөс хичээлдээ сайн сурсан гээд 20 мянган төгрөгийн урамшуулал өгсөн юм. Нөгөө хүүд шаг­налынхаа мөнгөөр ээждээ дуртай юмыг нь авч өг гэж хэллээ. Тэгсэн хүү ээжээ­сээ “Та юунд дуртай вэ. Би танд гоё юм авч өгье” гэж асуутал ээж нь “Чи наад мөн­гөө хаанаас хулгайлсан бэ” гээд зөндөө загнасан байгаа юм. Бид “Танай хүү онц сур­сан болохоор шагнуулсан юм. Шагналаараа танд бэлэг авч өгөх гэсэн байна шүү” гэж хэлж ойлгуултал тэр эмэгтэй үнэхээр их баярлаж байсан. Тэгээд хүүтэйгээ хамт дэлгүүр ороод хүүдээ болон өөртөө дуртай зүйлсээ авсан тухай­гаа сүүлд ярьж байсан. Тэр хоёр одоо маш сайхан харил­цаатай болсон. Тэр хүү хи­чээлдээ ч их сайжирсан. Үүнээс гадна манайд ээж нь бурхан болчихсон, аав нь бор дарсанд хэт орчихсон гурван хүүхэд байна. Тэдний ирээ­дүй их хэцүү байна. Хаанаас мөнгө олж, тэдэнд хувцас, хоол хүнс авч өгөх вэ гэж бодоод л сууж байна. Гэхдээ урин цаг ирж байгаа юм бай­на. Учир нь олдох байх аа.

–Таны халамж, нөмөрт өссөн хүүхдүүд одоо хол­боо­той байдаг уу?

-Манай
төвөөр явсан хүүх­дүүд бүгд л холбоотой бай­даг. Гэхдээ үнэхээр л харж хандах хүнгүй байна гэдэг хэцүүг том болсон ч мэдэрч байгаа хүүхдүүд зөндөө бай­на. Одоо их, дээд сургуульд сурч байгаа хүүхдүүдээс арав нь төлбөрөө олсон байгаа. Гэхдээ үүний цаана төл­бөргүй дөрвөн оюутан байна. Нэг нь сургуулиас хөөгдөх дээрээ тулчихсан гэнэ. Одоо очиж сургуулийн захиргаатай нь уулзах санаатай байна.

–Хүний хүүхдүүдийн төлөө ингэж зүтгэж байгааг гэр бүлийнхэн чинь хэр хүлээж авдаг вэ. Хүний өмнөөс ингэтлээ гүйлээ гээд дургүйцэх үе гардаг байх даа?

-Гэр
бүлийн хүнийг маань А.Анхбаяр гэдэг. Миний аж­лыг сайн ойлгодог. Харин гэр бүлээс гадна бусдын хүүх­дийн төлөө ингэтлээ зүтгэж байгааг минь мэдэхгүй байж муу муухайгаар хэлэх хүн олон байна. Тэр болгонд өөрийн эрхгүй гомдох юм. Хүүхдүүдээр далимдуулж мөн­гө идсэн. Хүүхдүүд ашиг­лаж байна гээд л гүтгэнэ. Үнэн хэрэгтээ ирэх хагас сайн өдөр хүүхдүүдээ цугла­хаас өмнө 30 мянган төгрөг яаж олох вэ гэж бодоод сууж байна. Амралтын өдөр өнжих газраа ирэхэд нь сайхан хоол хийгээд сууж байвал тэд баярладаг юм. Гэртээ идэх хоолгүй амьтад төв рүүгээ яараад, гүйлдээд л ороод ирнэ шүү дээ. Гэхдээ би хүүхдүүдэд хоол биш бо­ловсрол чухал гэдгийг ойл­гуулах гэж их хичээдэг.

Ийнхүү бид хоёрын яриа өндөрлөсөн юм. Биднийг яриа өрнүүлж байхад Бат­сайхан гэх хүү орж ирээд бие нь өвдөөд байгаагаа Б.Уран­чимэгт хэлсэн юм. Б.Уран­чимэг тэр хүүг харж хандах хүн байхгүй хэмээн бидэнд учирлаад өрхийн эмнэлэг рүү авч одсон.

Э.ХҮРЭЛБААТАР

Одоогоос 10-аад жилийн өмнө найман сартай нялх үрээ тэвэрсэн ээж аврал эрэн урссаар ОХУ-ын хил давсан харамсалтай хэрэг гарч байв. ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС сурвалжилгыг дахин нийтэлж байна.

---

Сайханы хөтлийн застав дээрээс ээж хүү хоёрыг хайх ажил эхэллээ

-Н.САРАНЧИМЭГ “ЯДАХДАА
ХҮҮГ МИНЬ АМЬД ДЭЭР НЬ АВЧИХ Л ДАА. БИ ТА НАРААС ГУЙЖ
БАЙНА. АВРААРАЙ” ХЭМЭЭН УЙЛЖ ЯВЖЭЭ-

Н.Саранчимэг гэх 27 настай эмэгтэй найман сартай Г.Шинэбаяр хүү­тэй­гээ ор сураггүй алга болоод яг зургаа хонож байна.
Тэрбээр зургаан цаг гаруй хэн нэгнийг ирж амийг нь аврах болов уу хэмээн итгэж,
найдаж хүлээсээр ОХУ руу цут­гаж
буй Сэлэнгэ мөрнөөр урсан хилээр гарч одсон байна
лээ. Хойд хөршийн хил рүү гарсан гэдгийг яаж мэдээд байна
вэ гэж та бүхэн асуух байх.
Тэг­вэл хамгийн сүүлд Н.Са­ран­чимэг
бүсгүйн “Ядах­даа хүүг минь амьд дээр нь авчих л даа.
Би та на­раас гуйж байна. Ав­раа­рай” хэмээн чангаар ори­лох дуу гарсан гэдгийг
Сэлэнгэ мөрний дагуух хилийн заставт манаанд гарч байсан Хилийн цэр­гийн
0243 дугаар ангийн манааны ахлагч сонсчээ. Энэ тухайгаа хилийн цэр­гийн албан хаагч
дээш нь мэдэгдсэн байна.

Түү­нийг энэ тухайгаа дарга нартаа
хэлээд арван ми­нут болоо­гүй байхад Тавтын заставын ха­руул мөн л голын
ойролцоо газ­раас “Авраарай. Хүү бид хоёр энд байна. Авраач дээ” хэмээн
эмэгтэй хүний цөхрөнгөө баран уйлах дууг сонссон байгаа юм. Түүнээс
хойш Н.Саранчимэг магадгүй аврал эрэн орилоогүй ч байж мэднэ.

ОХУ–ААС ХИЛ РҮҮ НЭВТРЭХ ЗӨВШӨӨРӨЛ ӨГЧЭЭ

Ингээд л ор сураггүй алга бол­жээ. Тэднийг ар гэрийнхэн нь Онц­гой
байдлын албан хаагч нартай ОХУ-ын хилийн ойролцоо самналт хийн эрж, хайж
байгаа боловч олдоогүй байна. Ар гэрийнхэн нь “Амьд байгаасай. Хэн
нэгэн авар­чих­сан байгаасай” хэмээн итгэж най­даж хүлээж сууна. Уншигч
та бүхэн юуны талаар бичээд байгааг минь гадарлаж байгаа байх. Өнгөр­сөн
долоо хоногийн бямба гаригт Сэлэнгэ аймгийн Сүхбаатар сумын найман хүн
Сэлэнгэ мөрнөөр гарч байгаад мөс нь цөмөрч, усанд унасан билээ. Тэдний
зургаан том хүн нь амьд гарч, найман сартай хүүгээ тэвэрсэн Н.Саранчимэг
мөсөн дээр тэгнэн гол уруудаж, үхэлтэй тэмцэлдэж явсаар ОХУ-ын хилээр
гарсан билээ. Энэ талаар сурвалжлахаар Сэлэнгэ аймгийг зорьсон юм.

Бага үдийн алдад нийслэлээс хө­дөлж, орой нар жаргахтай зэрэг­цэн
Сэлэнгэ аймгийн Сүхбаатар хо­тод очлоо. Сэлэнгэ аймгийн төвийн Таван шар
гэх газарт байх алга болсон ээж хүүгийн ар гэ­рийнх­ний байгаа газар
очиж уулз­сан юм. Биднийг очихоос өмнөхөн тус аймгийн Онцгой байдлын
ал­бан хаагч нар ирж ар гэрийнхэнтэй уул­заад явсан байлаа. Тэд ээж,
хүү хоёрыг хайхаар хойд хөршийн хилээр нэвтрэх зөвшөөрөл авсан гэдгээ
дуулгаад буцсан байна. Маргааш өглөө эртлэн 08:00 ца­гаас ээж хүүг хайх
ажил ОХУ-ын хил рүү нэвтэрч Наушик тосгоны наад хавиар хайх ажил эхлэх
юм гэнэ. Мөс тэгнэн гол уруудаж урссан Н.Саранчимэг болон түүний хүү
Г.Шинэбаяр нарын ар гэрийнхэн бүгд цугларчээ. Мөн тэр хоёртой хамт усанд
осолдож арай гэж амьд гарсан хүмүүс ч ирцгээсэн байв. Тэднээс тухайн
үед юу болсон талаар асуулаа.

Сэлэнгэ гол гаталж байгаад мөс нь
цөмөрч усанд живсэн хүмүүс бүгд айл саахалтаараа Сэлэнгэ аймгийн
Зүүнбүрэн суманд өвөл­жиж байгаа гэнэ. Тэд өглөө эртлэн үнээгээ саагаад
аймгийн төв оруулж борлуулан амьдралаа залгуулдаг хүмүүс юм байна. Осол
болдог өглөө ч гэсэн сүүгээ зара­хаар аймгийн төвд ирцгээсэн бай­на.
Хэрэв гүүрээр гаталж явах юм бол 80 гаруй километр явж Сэлэнгэ аймгийн
төв ордог байна. Харин Сэлэнгэ, Орхон голын бэлчрээр гатлах юм бол 20
хүрэхгүй кило­метр яваад л аймгийн төвд очдог аж. Бүр аймгийн төвийн
таксинд явдаг нэг хүнтэй аман гэрээ бай­гуул­жээ. Олуулаа ирэх юм бол
нөгөө жолоочдоо хэлээд “портер” машиныг нь дууддаг гэнэ. Харин цөөн
хүнтэй бол суудлын тэргээр аймгийн төв хүргүүлдэг байна.

Өмнөх
жилүүдийн өдийд Сэ­лэн­гэ гол тас хөлддөг үе гэнэ. Харин өнөө жил цаг
агаар хүйтрэхгүй байгаагаас Сэлэнгэ мөрөн огт хөлдөлгүй мэлтэлзэж
байгаа юм байна. Зөвхөн царамын 12 дугаар тоочик дээрх боолт хийсэн
гарам дээр ус хөлджээ. Түүгээр хүмүүс жилийн жилд л гол гаталдаг юм
байна. Өглөө сүүгээ зарахаар гол гатлах үед голын мөс хүн даахаар
хөлдсөн байжээ. Харин орой 18:00 цагийн орчимд ирэхэд бага зэрэг уярсан
байж. Эхлээд ээжтэйгээ алга болсон хүүгийн аав Ш.Ганбат, түүний араас
айлынх нь залуу Оюунболд тэгээд Н.Саранчимэг хүүгээ тэврээд гарч эхэлсэн
юм байна. Бүгд голын дунд хэсэгт явж байтал арав хүрэхгүй метрийн зайд
байрлах төмөр замаар галт тэрэг явж өнгөрчээ. Мэдээж галт тэрэг тэр
хавийн газрыг нэлээд доргиож явсан байгаа юм. Үүнээс болж өдрийн наранд
уярсан мөс цөн түрж бутарчээ. Хамгийн сүүлд явж байсан 63 настай Мягмар
гуай хамгийн түрүүнд цөмрөн усанд унасан байна. Мягмар гуайг хамт явж
байсан Өсөхбаяр мөснөөс татаж гаргах гэж нэлээд оролдоод, хагарсан том
мөсөн дээр арайхийн гартал нөгөө хэд нь аль хэдийнэ урсгал даган одсон
байсан аж. Энэ хооронд хүмүүс эрэг рүү тэмүүлж, зарим нь урсан ирэх
мөсөнд цохиу­лан усанд умбаж байсан байна.

“ГАНБАТ АА, МИНИЙ ХАНЬ СЭЛЭЭД БАЙГААРАЙ. ЧИ ЗААВАЛ АМЬД ҮЛДЭХ ЁСТОЙ. ХҮҮХДҮҮДДЭЭ НЭГ НЬ Ч ГЭСЭН АМЬД ҮЛДЭХ ХЭРЭГТЭЙ. ЧИ ЧАДНА АА ЗҮТГЭЭД БАЙ” ГЭЖ НӨХӨРТӨӨ ХЭЛЖЭЭ

Голын мөс цөмөрч усанд унах нь унаж зарим нь мөсөн дээр тогтож үлдсэн
гэнэ. Саранчимэг хүүтэйгээ, түүний нөхөр Ганбат, хажуу айлын залуу
Өлзийсайхан нар ширээний тавцангаас томгүй мөснөөс зуурч амьд гарсан
байна. Ш.Ганбат Н.Саранчимэг хоёр хүү­гийн­хээ хамт нэг том мөсөн дээр
гол уруудсан ч доорх мөс нь даах­гүй живж эхэлсэн байна. Тэр үед Ганбат
ус руу үсэрч, эхнэр хүү хоёроо үлдээсэн гэдэг. Энэ үед нэг мөсөн дээр
гарч, мөс нь тасарч үлдсэн Өлзийсайхан сэлсээр го­лын эрэг дээр гарчээ.
Харин Ганбат сэлж чадалгүй живж эхэл­жээ. Тэр үед мөсний хэлтэрхий дээр
хүүгээ тэврээд гол уруудаж явсан Саран­чимэг “Ганбат аа ми­ний хань
сэ­лээд байгаарай. Чи заавал амьд үл­дэх ёстой. Хүүх­дүү­ддээ нэг нь ч
гэ­сэн амьд үлдэх хэрэгтэй. Чи чадна аа зүтгээд бай” хэмээн
зоригжуул­сан гэнэ. Эхнэр нь өөрөө унах гэж байж нөхрийгөө ингэж хэлсэн
нь Ган­батад голын эрэг рүү дөхөж очиход хүч өгсөн хэмээн ярьсан юм.
Ганбат сэлэхийг орол­дож, эрэг рүү тэмүүлсэн ч монгол гутлыг нь ус
бумбадаж, доош нь татаад, дээл нь гар, хөдөлгөөнийг нь хорьж байсан
гэдэг. Бүсээ тай­лах гэж ноцолдож байх зуур нь “Ханиа том мөс ирж байна.
Доошоо ороорой” гэж Са­ран­чимэг хашгир­сан байна. Түүний ингэж
хэлэхийг сонсоод доошоо шумбаад эргээд гарч ирэхэд нь машины дайны том
мөс өнгөрч байсан гэв.

Хамаг чадлаараа ус самардаж байтал
гэнэтхэн гарнаас нь хүн татаж голын эрэг дээр гаргасан нь Өлзийсайхан
байжээ. Голын хүй­тэн усанд сэлж гарсан Өлзий­сай­хан Ганбатын амийг
ийнхүү авар­чээ. Хамт явж байсан хүмүү­сийн ихэнх нь голын эрэгт хүрч
чадаж амьд гарцгаасан гэнэ. Тэднээс Оюунболд гэх залуу Мягмар гэх
хөгшнийг уснаас татаж гаргасан байна.

Н.Саранчимэг хүүгээ
тэврээд тэдний араас Цэрэнням гэх хөгшин мөсөн дээр суун гол уруудсан
байна. Эхнэр хүүхдээ аврах гэж Ганбат гол руу орох гэсэн боловч хамт
байсан хүмүүс оруулаагүй хоригложээ. Ганбат эхнэр хүүхдээ уснаас гаргах
гэж гутлаа тайлаад хөл нүцгэн хэсэг гүйгээд ухаан нь балартаж унасан
гэнэ. Үүнээс цааш Ганбат юу ч санахгүй байгаа юм билээ. Цэрэнням гэх 57
настай эмэгтэйн хүү ээжийгээ мөсөн дээр суугаад голоор урсч байгааг цаад
эргээс нь харсан байна. Тэгээд морьтойгоо дагаж давхиад ээжий­гээ
гүйцэж чадалгүй алджээ.

ОНЦГОЙ БАЙДЛЫН АЛБАН ХААГЧИД НЭГ Ч ХҮНИЙ АМИЙГ АВРААГҮЙ. ТЭД ӨӨРСДИЙНХӨӨ ЧАДЛААР Л ГОЛЫН ЭРЭГ ДЭЭР ГАРСАН

Голын мөс цөмөрч хүмүүс живж байгаа талаар дуудлага Сэлэнгэ аймгийн
Онцгой байдлын газрын­ханд 18:12 цагт ирсэн байна. Дуудлага ирсэн даруйд
Онцгой байдлын албан хаагчид хөдөлж, арав хүрэхгүй минутад иржээ. Осол
болсон газарт 20 гаруй аврах ангийн албан хаагчид ирсэн бай­гаа юм.
Тэдний багаж гэвэл хийлдэг завь байсан гэнэ. Өөр ямар ч багаж хэрэгсэл
байгаагүй аж. Ядаж л гар чийдэн, холбоо барих станц, гар утас ч үгүй
байсан гэдгийг ар гэрийнхэн нотлон ярьсан юм. Тэд хятад асаагуураар
гэрэл хийж, ар гэрийнхний утсаар хоо­рон­доо холбоо барьж байсан аж.
Аврагчид эрдэнэт хүний амь нас аврах чин сэтгэл, зүтгэл алга хэ­мээн
Н.Саран­чимэ­гийн ар гэрийн­хэн хэлж бай­сан. Онцгой байдлын албан
хааг­чид хоорондоо холбог­дох богино долгионы станц, гар чийдэн,
бээ­лий, усны хувцас гээд наад захын хэрэглэгдэх зүйлс юу ч байхгүй
байсан гэнэ. Бүр гар утсанд нь нэгж байхгүйгээс болоод хоо­рон­доо
холбогдож чадахгүй голын эргийн бургасанд төөрөөд нэг­ний­гээ дуу­даж
явсан байна.

Энэ талаар Н.Саран­чимэ­гийн хадам эгч Л.Гэрэлт–Одоос цөөн асуултад хариулт авлаа.

–Цэрэнням гэх эмэгтэй болон хүүтэйгээ алга болсон Н.Саран­чи­мэг нарыг аврах гэж Онцгой байдлын албан хаагч нар ямар ажил хийсэн бэ?

-Сүүлийн үед хэвлэл хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр Онцгой байдлын аврагч
нар найман хүн усанд осолдсоноос зургааг нь арай гэж аварлаа. Бид чадах
чинээгээ­рээ зүтгэж зургаан хүний эрдэнэ­т а­мийг аварч чадлаа. Зургаан
хүний амийг аврах гэж байгаад хүүхэдтэй эмэгтэйг яаж ч чадахгүй
урс­га­чих­лаа гэх мэт зүйлс яриад сууж байх юм. Үнэндээ Онцгой байдлын
газрынхан нэг ч хүний амийг ав­раа­гүй шүү дээ. 25-30 настай хоёр
эмэгтэй хүнээс л дор байсан гэд­гийг шууд хэлмээр бай­на. Ма­най
Саранчимэг хүүхэд­тэй­гээ, Цэрэн­ням гуай ганцаараа мөсөн дээр 20 гаруй
километр явсан. 18:10 цагт мөсний хэлтэрхий дээр суугаад 23:00 цаг
хүртэл явсан. Энэ үед нэг ч аврах ажил­ла­гаа хийлгүй гол дагаад л яваад
байсан. Мэргэж­лийн хүмүүсээс сонсоод байх нь ээ тактикийн ямар ч ажил
хийгээгүй юм билээ. Уг нь бол голын нарийн хэсгээр боолт хийж цаад талд
нь дахиж боолт хийгээд хүний амийг авардаг юм байна лээ. Мөн голыг
хөндлөн уяагаар бөхөлж уяад завиар то­соод зогсож байгаад аврах гээд л
их олон боломж байсан. Гэвч ийм ажил хийх нь битгий хэл өөрсдөө голын
эргийн бургасанд төөрөөд яваад байсан. Хүн нь доошоо урсаад байхад чинь
голоо өгсөж самналт хийгээд бай­сан. Хүн доо­шоо дуу нь гараад яваад
өглөө. Тийшээ яв гэхээр бусдыгаа хүлээж байна. Даргаас үүрэг ирээгүй бол
хаашаа ч явахгүй. Хуулиндаа бол шөнө явах ёсгүй гээд хөдөлж өгөх­гүй
байсан. Тэр үед үнэхээр гайх­сан. Та нар завиа голд тавиад араас нь
явахгүй юм уу гэхээр ганцхан хийлдэг завьтай. Мөс ирээд цохи­вол
хагараад өөрс­дөө үхэх юм болно. Гол руу орж болохгүй гээд байсан. Бүр
сүүлдээ аргаа бараад усны хувцас гар чийдэн байна уу гэхээр зуны хув­цас
бий. Энд байх­гүй байна. Ус нэвтрээд байдаг юм. Харин гар чийдэн, станц
байхгүй байна. Бу­сад­тайгаа холбогдох гэсэн юм утсаа өгөөч” гээд утас
гуйж аваад яриад байгаа юм. Ингэж цаг алдаж бид онцгой байдлынханд амийг
нь аврах болов уу гэж итгэс­нээс болж хоёр хүнээ алга болго­чи­хоод
амьдаа­раа хатаж сууна.

–Тэдэнд багаж хэрэгсэл юу ч байхгүй байсан юм байх даа?

-Хүмүүсийн хэлж буйгаар Онц­гой байдлын албанд хүн уснаас аврах ямар ч
багаж хэрэгсэл байх­гүй юм билээ. Үүнээс болоод албан хаагчид хүний амь
аварч чадахгүй байна. Гар хоосон өмссөн хувцас­тай­гаа зогсож байгаа
хүмүүс яаж хүн аврах юм бэ. Үүнийг дээд албан тушаалтнууд нь огт
мэдэхгүй юм билээ. Цэрэнням эгчийн охин бид хоёр голын эрэг дагаад л
гүйгээд байсан. Тэндээс хашгирах дуу гараад л 20 гаруй километр яваад
Онцгойгийн аврагч нараас түрүүлж Хилийн багана дээр ирсэн. Харуулд гарч
байсан цэргүүд го­лын тэр хавиас хүний дуу гарсан гэдгийг хэлсэн. Гэтэл
Онцгой байд­лын­хан одоо өнгөрсөн. Хил рүү нэвтэрч болохгүй гээд 01:50
үед “Дээрээс буу” гэсэн даалгавар ирлээ гээд буугаад явчихсан.
Дар­га­даа энэ талаар хэл л дээ гэхээр “Одоо унтаж бай­гаа.Сэрээж
болох­гүй” гээд гар утсаар ярихгүй байсан. Тэд Хилийн цэргийн байлдагч
нараас гар чий­дэнг нь гуйж байсан. Харанхуй шөнө гэрэлтүүлээд явах гар
чийдэн ч байхгүй байна шүү дээ, Сэлэнгэ аймгийн Онцгой байд­лын газарт.

–Саранчимэг, хүү хоёрыг го­лын уснаас аврах цаг хугацаа хан­галттай байжээ?

-Уг нь бол цаг хугацаа хангалт­тай байсан. Хоёр хүн битгий хэл 20 хүн
аврах боломж тэдэнд байсан. Улс маань ядахдаа моторт завь, гэрэлтүүлгээр
Онцгой байдлын ажилчдаа хангаад өгчихөөсэй. Цаашид ийм байдлаар хүн
эндэх­гүй гэсэн баталгаа байхгүй шүү дээ, энд. Энэ болгонд багаж байхгүй
голын эрэг дагаад гүйж байгаа хоёр эмэгтэй хүнээс дор төөрч гүйгээд
байвал олон хүн амь насаа алдана гэдгийг хэлмээр байна гэв.

Үргэлжлэл бий
Э.ХҮРЭЛБААТАР

ӨДРИЙН СОНИНЫ 2013 ОНЫ АРХИВАААС… “Монголын занараас Арабынхаас ч чанартай тос гарна” ХЭМЭЭХ НИЙТЛЭЛИЙГ ДАХИН НИЙТЭЛЖ БАЙНА.

---

Гар утасны дайтай
шатдаг занарын өөдөснөөс нэг пенциллиний шил дүүрэн Арабын газрын тосноос илүү
сайн чанарын, цэвэр дизелийн тос гаргаж авах бололцоотойг Америкийн эрдэмтэд
баталжээ. Тэд Монголын шатдаг занарыг лабораторид шинжпээд ийм дүгнэлт гаргачихаж.
Гар утасны дайны занарын хэлтэрхийнээс тосноос гадна пенциллиний шилний хэртэй
хий гарна гэж манайд занар хайж байгаа Америкийн судлаачид хэлж байна. Говьд
занараас тос гаргаж авбал мөн ийм хэмжээний нэрмэл ус ялгардаг гэж байгаа. Шууд
уухад тохиромжгүй ч ус ховортой говь нутагт зүлэгжүүлэлт энэ тэрд ашиглахад
боломжийн ус гэнэ.

Гар утасны хэмжээний
жижигхэн хэсгийг томруулаад хааш хаашаагаа нэг хавтгай дөрвөлжин км талбай
бүхий газар гэж бодъё. Ийм талбайгаас дор хаяж 150-200, түүнээс дээш метрийн
зузаантай чанарын зохих түвшинд байгаа занар олбол Монголын өнөөдрийн дизелийн
долоон жилийн хэрэгцээг хангахаар хэмжээний тос гарна. Таатай мэдээ дуулгахад
америк эрдэмтэд Монголд ийм занар байгааг баталжээ. Хэрэгцээгээ бүрэн хангаад
экспортолж мөнгө олох боломж бидэнд байна гэсэн үг.

Занар яаж үүсдэгийг
хар үгээр тайлбарлавал 150 сая жилийн өмнө нуур байсан газарт үүсчээ. Нуурын
замаг нуурынхаа гүнд шороо элстэй холилдож сүүлдээ чулуужсаныг шатдаг занар
гээд ойлгочихож болно. Товчхондоо Монголынх цэрдийн үед хамаарах нуурын ёроолын
гаралтай шатдаг занар. АНУ-ын Колорадагийн ордтой ижил бүтэцтэй, сайн чанарын
занар гэж судлаачид ам сайтай байгаа. Нэг тонн чулуунаас 115 литр тос гарна
гэсэн тооцоог судлаачид хийжээ. Монгол занар хүхрийн агууламж багатай гэдгийг
дэлхийн судлаачид тогтоогоод байна.

Манай улсын хувьд
шатдаг занарын таамаг нөөцийг 800 тэрбум тонн гэдэг. Дэлхий дээр шатдаг занарын
нөөцөөрөө Америк тэргүүлдэг. Америкийн дараа Иордани, Израйль жагсдаг. Монголын
хувьд хайгуулаа сайн хийгээд нөөцөө баталгаажуулбал дээгүүрт жагсана гэж
геологичид онцолдог. Өгий нуур, Чойр, Тамсагийн хавьд нөөц сайтай гэсэн таамаг
бий.

Манайтай хамтарч буй
Америкийн хувьд занарын салбар нь өндөр түвшинд хөгжсөн цөөхөн улсын нэг.
Нефтийн хэрэглээгээрээ дэлхийд дээгүүрт ордог энэ улс газрын тосны
хэрэглээнийхээ 60 орчим хувийг гаднаас хангадаг. Ойрын 15 жилдээ багтаж газар
дор байгаа занараа боловсруулж дотоодынхоо хэрэглээгээ 100 хувь хангах зорилт
тавиад ажиллаж байгаа улс.

Уул уурхайн яаманд
шатдаг занарын чиглэлээр хамтрах саналыг судалгаагаа сайн чанарын занар Монголд
байна гэж зарласан Америкийн “Жени ойл энд газ”- аас гадна Францын компани тавьжээ.
Монголоос МАК, “Нарантуул трейд” компани туршилтын ажпаа эхлэхэд бэлэн болжээ.
Хориод компани хайгуул хийх хүсэлтээ тавиад байгаа гэнэ. Одоогоор технологио
санал болгож, урьдчилсан ТЭЗҮ-гээ хийж, ажил нь нэлээд явцтай байгаа компани
бол “Жени ойл шэйл Монголиа”. Америкийн “Жени ойл энд газ”-ийн охин компани.
Толгой компани нь Нью- Иоркийн хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй, эрчим хүч, газрын
тосны чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг. Газрын тосны уламжлалт бус эх үүсвэрийг
ашиглах талаар нэлээд судалгаа, шинжилгээ, туршилт хийсэн үндэстэн дамнасан
корпораци. АНУ, Израйльд газрын тос болон шатдаг занарын хэд хэдэн орд дээр
хайгуул, ашиглалтын гэрээ байгуулан ажиллаж байгаа.

“Жени ойл шэйл
Монголиа” Төв аймгийн Бүрэн, Эрдэнэсант сумдын зааг Өвөржаргалантын хөндийгөөс
болон Хөөтөөс занарын их хэмжээний нөөц илрүүлж, газрын гүнд нь боловсруулж тос
гаргаж авах боломжийг санал болгож байгаа юм. Дэлхий дээр шатдаг занарыг газрын
гүнд болон ил уурхай гэсэн хоёр аргаар олборлодог. Ил аргаар олборлохыг нь
байгаль орчинд халтай гэдэг бол газрын гүнд халаах маягаар тос гаргаж авахыг нь
экологид хор нөлөө багатай гэж үздэг аж.

Шатдаг занарыг
энгийнээр хэлбэл уламжлалт газрын тос болон байгалийн хийн өмнөх шатны
бүтээгдэхүүн гээд ойлгочихож болно. 2000-3000 метрийн гүнд булагдсан бол
байгалийнхаа жамаар боловсорч газрын тос болж хувирах байж. Харин шатдаг занарын
хувьд 200-300 метрийн гүнд байдаг учраас энэ процесс явагдаж амжаагүй гэсэн үг.
Боловсруулж тос гаргана гэдэг нь тос болж хувираагүй байхад нь техник
технологийн хүчээр халааж гаргаж авахыг хэлдэг аж. Химийн бодис ашигладаггүй нь
энэ аргын нэг давуу тал.1940-1960 онд газрын тосны үнэ галзуурч байхад Швейдэд
анх энэ аргыг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлж, дотоодын хэрэгцээгээ хангаж байсан түүх
бий. Гүнээс олборлоход газрын гадарга дээр сөрөг нөлөө үзүүлдэггүйг энэ мэт
туршлага баталдаг. Өнөөдөр гэхэд Колорадад хэд хэдэн төсөл хэрэгжиж байна.
Занараас хөнгөн нэгдлүүдийг нь л ялгаж авдаг учраас газар хотойно гэсэн ойлголт
байхгүй аж.

“Жени ойл шэйл
Монголиа” компанийнхан дэлхийд эхний тавд ордог санхүүгийн зөвлөгөө өгдөг
компанид хандаж урьдчилсан ТЭЗҮ хийлгэжээ. Өдөрт 600-700 тонн газрын тос
олборлох бүрэн хэмжээний үйлдвэрийг Монголд байгуулахаар тооцжээ. Жилд 18 сая
баррель газрын тос, 900 сая метр куб байгалийн хий боловсруулах хэмжээний том
үйлдвэр байгуулах ажил яригдаад эхэлсэн

гэсэн үг. Нэг тонн
газрын тос гаргах үйлдвэрийн өртөг нь 350 ам.дол- лар гэж гарчээ. Гэтэл өнөөдөр
дэлхийн зах зээл дээр нэг баррель газрын тос 100 ам.доллараас буухгүй байгаа.
Өмнө нь арав гаруйхан ам.доллар байсан газрын тос сүүлийн хорин жилд л лав
100-гаас буураагүй. Шатдаг занараас тос гаргавал баррелийг нь 45-50 ам.доллараар
борлуулах боломжтой гэсэн тооцоог тэд хийжээ. Тэгэхээр бид занараасаа тос
гаргаад эхэлбэл илүү сайн чанарын тосыг хоёр дахин бага үнээр авах боломж
нээгдэх нь. 15- 20 жилийн дараа бүрэн хэмжээний үйлдвэр ажиллах тооцоо гарчээ.
Үйлдвэр босгох өртөг нь дөрвөн тэрбум орчим ам.доллар. Улсын төсөвт энэ
үйлдвэрээс жилд 850 сая ам.доллар орно гэсэн тооцоо гарсан байна лээ.

Тээр доор байгаа
занарыг эрчим хүчний ямар эх үүсвэрээр халаах вэ гэдгийг ч тэд тооцжээ. Эхний
халаах эрчим хүч чухал байдаг гэнэ. Тэр эрчим хүчээ салхинаас гаргах бүрэн
боломжтой гэсэн дүгнэлт гарчээ. Нэг халаагаад газрын тосоо гаргаад ирсэн байхад
байгалийн хий давхар гараад ирнэ. Байгалийн хий бол эрчим хүчний том эх үүсвэр.
Байгалийн хийгээ халаалтандаа эргээд ашиглана. Эрчим хүчээ энэ маягаар шийдчих
боломжтой юм билээ. Занараас гарах хийг ганцхан занараас тос гаргахад
ашиглахгүй. Шатдаг занараас гарах хийг эрчим хүчний асуудлаа шийдэх том боломж
гэж харж болно. Занараасаа эрчим хүч гаргаж хөгжсөн улсын нэг нь Эстони. Манайх
шиг их нөөцгүй, байгалийн өөр ямар нэг баялаггүй энэ улс зургаан ил уурхай
ажиллуулж жилд 20 орчим сая тонн занар олборлож уламжлалт аргаар нэрж, занарын
цахилгааны болон дулааны станцыг ажиллуулж байна. Дотоодынхоо эрчим хүчний
хэрэгцээний 90 гаруй хувийг занараас гаргаад авчихдаг. Манайхаас 2.5 дахин
цөөхөн хүн амтай, нутаг дэвсгэрээрээ 45 дахин жижиг Эстонийн компаниуд занарын
үйлдвэрлэл технологийг идэвхтэй хөгжүүлж, зөвхөн дотоодод төдийгүй гадаадын улсуудад
хөрөнгө оруулах хэмжээнд хүртэл томорчээ. Тэгэхээр бидний өмнө занараараа эрчим
хүч, газрын тосны хэрэглээгээ хангаж, цаашлаад харвал бүс нутагтаа нөлөөллөө
тогтоосон улс болох боломж ч нээлттэй байна. Газрын тос гэдэг бүтээгдэхүүнд улс
орнуудын харилцаа, байр суурийг эргүүлэхээр их хүч нуугддаг гэдэг. Ингээд харахаар
занарт ч тийм ирээдүй байна. Дэлхий Монголыг занараар нь үнэлж, занараас
гаргасан өндөр чанартай газрын тос Монголыг дэлхийн онцлох улсын нэг болгоход
дор хаяж 5-6 жил шаардлагатай гэж судлаачид үздэг юм билээ. Гэхдээ занарын
төслүүд энэ янзаараа урагшилбал шүү дээ.

Ц.БААСАНСҮРЭН