Category: улс-төр

Ер нь бол Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнийг сайн шүүмжлэх хэрэгтэй. Гэхдээ энд тэндээс, эрээвэр хураавар байдлаар зүхэх, шүүмжлэх нь үр дүнгүй байна. Партизаны отрядынхан гэдэг шиг хэдэн хүн л сошиал орчинд байр сууриа илэрхийлдэг, ойшоож байгаа амьтан ч алга. Тэгэхээр Сүүдрийн Засгийн газар байгуулж байгаад шүүмжилье. Хатуу байр сууриа илэрхийлцгээе. Л.Оюун-Эрдэнийн бодлого шийдвэр, гадаад айлчлал, хэрэгжүүлэх төсөл хөтөлбөр, санал санаачилга бүгд дээр Сүүдрийн Засгийн газар өөрийн байр сууриа нийгэмд илэрхийлж, ард түмний өмнө нээлттэй мэтгэлцээн өрнүүлж байя. Түүнд нь ард түмэн үнэлэлт дүгнэлтээ өгцгөөе. Тэгэхгүйгээр нийгмийн сүлжээнд, өөр өөрсдийн хаяг, зохион байгуулалттай сэвэлтүүд үнэ цэнээ улам алдаж байна. Улс орны амин чухал асуудлаас эхлээд яах аргагүй анхаарах ёстой сэдэв бүгдийг юу ч биш, хэрүүлийн алим болгож байна. Олон зүйл дээр шүү.

Ганц хувь хүний байр суурь, шүүмжлэл бол үр дүн нь нэг нэгжээр л хэмжигдэнэ. Яагаад гэвэл Трамп, Си Жиньпин биш. Тэдний нэг үг дэлхийн биржийн үнэд тэр дороо нөлөөлж байдаг. Монголд бол Ерөнхий сайдын байр суурь Монголдоо нөлөөтэй тусах нь үнэн. Түүний өөдөөс дуугарч байгаа хүн сошиалын нэг хийрхэгч байж болохгүй. Улс орны төлөө зүрх сэтгэлээсээ санаа зовдог, мэдлэг чадвартай, туршлагатай хүн бүхэн сошиалд шүлсээ үсчүүлэгч болон хувирч болохгүй. Ингэж үнэ цэнээ алдмааргүй байна, шүүмжлэгчид ээ.

Өнгөрсөн долоо хоногт нийгмийн анхааралд байсан сэдэв бол Ерөнхий сайдын БНХАУ-д хийсэн айлчлал байлаа. Шанхайн Олон улсын Импортын экспод том бүрэлдэхүүнтэй оролцсон Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ ямар үр дүнтэй явав. Энэ улсын төлөө санаа зовдог хэн бүхэнд “Энэхүү айлчлалаар хийгдсэн гэрээ хэлцэл, баримт бичгүүд, эдийн засгийн үр өгөөж, улс төрийн онцлог” ямар байсныг бодитой мэдмээр байгаа. Яаж мэдэх вэ гэхээр Монголын нийгэмд байр сууриа илэрхийлж байгаа хоёр талын үгийг харьцуулж харах. Тэгж байж айхавтар хүмүүс өөрийн дүгнэлтээ хийдэг. Нэг талын байр суурь, хандлага ардчилсан нийгэмд байдаггүй.

Шанхайн айлчлал дээр гэхэд дорвитой байр суурь илэрхийлэгч нэгэн нийгэмд өнөөдөр лав алга. “Улсын төсөв хэлэлцэж байх хариуцлагатай цагаар гадагшаа бүгдээрээ явчихдаг нь ямар учиртай юм бэ” гэсэн үгс шүүмжлэлийн цөм нь байв.

Бид бүх зүйлд аль болох бодитой, үнэн хандаж байж л хөгжил ярина. Монголын хамгийн том дайсан бол ӨВӨЛ. Маш их өртөг зардалтай чилийсэн хагас жил эхэлж байна. Маш их эрсдэл дагуулдаг цаг хугацаа. Энэтхэгт бол нэг хувцастайгаа хэдэн жил ч амьдраад явж болно. Монголд бүх хүн өвлийн хувцас авч өмсөх л болно. Дулаан газарт амьдрах л болно. Монголын том бүтээн байгуулалтууд зогсоно. Эдийн засгийн эргэлт 50 хувьтай царцдаг. Эрчим хүчний хэрэглээ огцом нэмэгдэнэ. Шатахууны хэрэгцээ өснө. Бүгд суурь үнэ. Суурь үнэ бүхэн маань хоёр хөршөөс хараат. Үндэсний аюулгүй байдал талаасаа нийгэмд мэдээлж, нээлттэй байх боломжгүй олон асуудал бий. Бүх улс орон л тийм байгаа. Жижиг Монголд ҮАЗөөс хамааралтай асуудал бүрийг иргэд маань хамгийн ихээр сонирхдог. Шуугиан болгодог. Ингээд үл ойлголцол, эрх баригчид нууцаар “юм” хийгээд байгаа юм шиг ойлголт хүчтэй явагддаг. Түүнийг нь өдөөгч хэсэг нийгэмд бий. Энэ бүгдийн ая данг олж, учир зүйг нь гаргаж улс орны хувь заяаг хөтөлж явах нь асар их нерв. Том эрх ашгийн төлөө ярьж байгаа залуус өнөөдрийн УИХд харагдаж байгаа ч яг өнгийгөөд харвал ард нь жижигхэн муу эрх ашиг нь нуугдаж байгааг учир мэдэх хүмүүс мэдэж байгаа. Ийм л оршилдоонтой үед Монгол Улсын Ерөнхий сайд Л.ОюунЭрдэнэ, БНХАУын Төрийн зөвлөлийн ерөнхий сайд Ли Чян нар Монгол-Хятадын Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцаа, харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг бүхий л салбарт өргөжин хөгжүүлэх тохиролцоонд хүрлээ. Шанхай хотод Хятадын удирдагчидтай баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурлаа. Итгэлцлийн шатыг ахиуллаа.

Итгэлцлийн шат ахиулсан дүр зураг нь УИХ-д суудалтай бүх нам, эвслийн төлөөллүүдийг багтаасан айлчлал юм. Тэр бүү хэл уул уурхайн томоохон төсөл хөтөлбөрүүдийг үеийн үед эсэргүүцэж ирсэн хүмүүсийг ч айлчлалын бүрэлдэхүүндээ багтаасныг ард түмэн харсан байх. Энэ ямар учиртай вэ гэхээр “Монгол Улсын төр засаг нэгдмэл, тогтвортой, урт настай байна” гэдгийг л урд айлын удирдагчдад харуулахыг, итгүүлэхийг хүссэн айлчлал байлаа. Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ хоёр талдаа АН-ын Лу.Гантөмөрийг, ХҮН-ын Т.Доржхандыг дагуулж, араас нь ИЗНН-ын Б.Батбаатар, Үндэсний эвслийн Д.Пүрэвдаваа, “босоо” Ганбаа… гээд бүгдийг багтаасан нь Олон улсдаа бол Монгол төрийн нэгдэл нягтралыг илэрхийлсэн хэрэг. Гадаад ертөнцдөө бол бид ингэж харагдах, ер нь яг ийм байхаас өөр арга алга. Хоёр хөршийн гео улс төр ямар байгаа билээ. Бид өөрсдийгөө мэддэг, хааяа нэгэндээ хэлж сануулдаг байх хэрэгтэй. Бид жижиг улс шүү.

Одоо гол сэдэв рүүгээ оръё. Монголын эдийн засгийн чадамж нүүрс гэж ганцхан зүйлээс хамаатай байна. Дараагийн эдийн засаг болох зэс ч гэсэн урд хөршийн зах зээлээс хамаатай. Ер нь төмрийн хүдэр, цайр ч урд айл мэднэ. Энэ үнэнтэй эвлэрэхгүй гээд яах юм. Ийм болохоор Засгийн газрын тэргүүн урд хөрштэйгөө л учраа сайн ололцож, эдийн засгаа авч явахаас өөр арга алга. Сая эрчим хүчний үнийн өсөлт яригдлаа. Шийдвэр гаргаж л таарна. Үүнд хамгийн нөлөөтэй нь Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станц. Баруун таван аймгийнхаа эрчим хүчний асуудлыг дотооддоо ногоон эрчим хүчээр 100 хувь шийднэ, Төвийн эрчим хүчний системдээ дэмжлэг үзүүлнэ. Улмаар ОХУ руу жил бүр гардаг тэрбум ам.доллар ч эрс багасна. Валютын нөөц, ханшийн тогтвортой байдал, үнийн өсөлт… гээд логикоор Эрдэнэбүрэнийн станцын эдийн засгийн гинжин урвалын нөлөө асар их. Үүнийг Ерөнхий сайд нэн даруй шийдэхгүй бахь байдгаараа өдөр хоногийг өнгөрөөж болохгүй нь тодорхой байна. Тэгээд ойрын гарц нь хаана байгаа юм. Ардчилсан нийгэмтэй байгаа Монгол Улсын нэг зовлон нь зах хязгаарын нэг сумын багийн Засаг даргын захидал их гүрэн Хятадын удирдагчид хүрчихэж байгаад юм шүү дээ. “Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станцыг ард түмэн эсэргүүцэж байна” гэсэн багийн Засаг даргын захидал ажлыг зогсоож чадсан. Дээр нь шашны асуудал. Цаг хугацаа алдсан шалтгаан энэ мэт олон. Эдгээрийг нэг талд нь гаргаж, Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станцын хөрөнгө оруулалтыг шийдэх гэж Хятадад айлчиллаа. Шууд очоод Засгийн газар хооронд тусгайлсан зээлийн хэлэлцээрийн хүрээнд төслийг хэрэгжүүлэх нийт 253 сая ам.долларын гэрээнд гарын үсэг зурчихсан ч юм биш. Оршил ихтэй. Урьдчилсан бөөн яриа хэлцэл хийж байж, эцэст нь Пакистаны айлчлалаас буцахдаа урд хөршөөр дайрч, нэг сарын дараа би Хамтарсан Засгийн газрынхаа бүрэн бүрэлдэхүүнтэй ирнэ. Тэр үед асуудлуудыг нэг мөр шийдье гэсэн ойлголцолтойгоор Шанхайд очсон хэрэг. Ингэж байж сая үр дүнд хүрлээ. Ямар ч байсан Хятадын тал Эрдэнбүрэнгийн усан цахилгаан станцад санхүүжилт хийхээр боллоо. 2015 онд ажил нь эхэлж байсан бол ийнхүү есөн жилийн дараа гэрээнд хоёр тал гарын үсэг зурлаа.

Хоёрдугаарт гэвэл Монгол Улсын ганц мөнгө олж байгаа Нүүрсний худалдаа маань Гашуунсухайт-Ганцмод боомт дээр гацаатай байна. Монголын талаас бөөн бөөнөөрөө нүүрс ачаад хил дээр очдог, лонхны хүзүү шиг нарийнхан хоолой дээр хэдэн мянган нүүрс тээврийн машин оочерлодог. Дагаад хүнд суртал, дарааллын өмнүүр орох, авлига, албан тушаал, танил талын хүрээ гээд Монголын зовлон үргэлжилж байна. Үүнийг нэг мөр шийдэж, өргөн гарц хоолой, тээвэр логистик, төмөр замын гүүрийг хамтран барих ажлыг цаг алдалгүй шийдэх ёстой. Шийдэхийн төлөө Л.ОюунЭрдэнийн Засгийн газар ажилласан ч Хятадын талын бидэнд итгэх итгэл сул. Аль 10 жилийн өмнө танай талд итгээд бид төмөр замаа хил дээр аваачсан, гэтэл танайх яадаг билээ. Өмнөх сайдын ажил надад хамаагүй ээ, би одоо сайд болсон гээд нэг нөхөр ирээд, огт өөрийг ярьж эхэлдэг. Танайд итгэл алга гэсэн утгатай зүйлийг ярьж өнөөдөрт ирсэн. Үүнийх нь өөдөөс Л.ОюунЭрдэнэ “Одоо бид нэгдмэл байна” гэдгээ л харуулж очлоо. Ингээд “ГашуунсухайтГанцмод боомтын хил дамнасан төмөр замын гүүрийг хамтран барих тухай Монгол Улсын Засгийн газар, БНХАУ-ын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр”ийг батлах дотоодын порцедур дууссан тухай талууд мэдэгдлээ. Энэхүү хэлэлцээр энэ сарын 5-ны өдрөөс хүчин төгөлдөр боллоо. Асуудал үндсэндээ шийдэгдлээ. Одоо гүүрийн барилгын ажил эхэлнэ. Монголын эдийн засгийн цусны гол эргэлт болсон Нүүрс тээвэрлэлт, хил нэвтрэлт, худалдаа өргөжинө. Одоо бүх шатанд хяналтыг сайжруулах, стандартыг мөрдүүлэх, чанарыг эрхэмлэх, санхүүжилтээ хүргэх, хугацаанд нь дуусгах ажил л үлдлээ.

Үндэсний аюулгүй байдалтай холбоотой чухал ажил бол үнэндээ Үндэсний хиймэл дагуул шүү дээ. Үүн дээр эдийн засгийн агуулгаар нь янз бүрийн байр суурь нийгэмд байна. Судлаачдын ярьж байгаагаар эдийн засгийн үр дагавар, Үндэсний аюулгүй байдал хоёр бол тусдаа асуудал. Ялгаж салгаж үнэ цэнийг мэдэрсэн хүнд бол Үндэсний хиймэл дагуултай болохыг л дэмжинэ гэж. Тэгэхээр энэ талаас нь харахыг хичээхийн буруу байхгүй юм. Хятадын өндөр технологийн компаниудаар Л.ОюунЭрдэнэ айлчилсанд тодорхой эрх ашигтай хүмүүс байр сууриа илэрхийлж, шүүмжилж байх шиг байна. Хятадад айлчилсан улс орны удирдагч бүхэн “Хуавэй”, “Алибаба” компаниудаар орохыг хүсдэг, хамтрахыг хүсдэг нь бүгдэд харагддаг шүү дээ. Түүний л нэг хэсэг. Ялангуяа гүйцэтгэх засаглалын тэргүүний хувьд Монголын бүх шатны засаглалд, төрийн бүх ажилд AI технологи, хиймэл оюун ухааныг ашиглахын төлөө байгаа. Үүнийгээ яаж томьёолж байна гэхээр “Гурван шилжилт” гэж. Үүнийг “Huawei” групптэй хамтарч хэрэгжүүлэх Ажлын хэсэг байгууллаа. Ер нь бол энэ чиглэлд дэлхийд гайхагдаж байгаа нь хамгийн ойрхон урд хөрш шүү дээ. Бид бүгдээр урд хөршийнхөө хотуудаар явахдаа “Хятад тасарчээ” гэсэн үгтэй л ирж байгаа. Ядаж зургаан сарын өмнө очоод харснаас өнөөдөр очоод харахад гудамжинд явж байгаа цахилгаан машиных нь тоо эрс нэмэгдсэн байх жишээтэй. Энэ нь их утаандаа 10 жилийн өмнө төөрч, хахаж үхэхдээ тулж байсан Бээжингийн тэнгэр тунгалаг болсон дүр зураг. Бид 10 жилийн өмнө ч утаатайгаа байсан, өнөөдөр ч мөн адил. Дэлхийн хамтын нийгэмлэгийн өмнө асар их амбицтай байгаа Хятад улсын хүлээсэн үүрэг хариуцлага, нэр хүнд гэж юм бий. Хажууд нь байгаа жижиг улсаа утаагүй болоход нь тусалчихгүй байж гэх ярианд орохыг хүсэхгүй. Улаанбаатарын утааг шийдье гэвэл тэдний нэг жижиг хотын, багахан дүүргийн хэмжээний асуудал. Гэтэл яагаад тэгдэггүй юм. Яг үнэндээ манай талд учир их бий. Сайжруулсан түлшний үйлдвэрийн тоног төхөөрөмжийг Хятадаас манайхан авахдаа үйлдвэрлэгдэхээ байчихсан, хоцрогдсоныг хамгийн хямд үнээр авчрах жишээтэй. Тэгээд монголчилж нэг жил ашиглан сонгууль давдаг. Монголын дунд, доод шатны дарга нарын, тэдэнтэй хамтардаг аж ахуйн нэгжийнхний үйлдэл шүү дээ. Тэр ажилд Хятадын төрийн бодлого хамаагүй. Монголын Засгийн газрын тэргүүн анхаарал тавих боломжгүй бүтэц. Ингээд л дампуурдаг. Одоо аймгуудад баригдах дулааны станцуудын ажил ч ийм л төрийн дунд, доод шатны дампууралтай холбоотой. Наад зах нь энэ бүгдийг том зургаар нь эмхэлж цэгцлэх Ерөнхий сайдын бодлого бол AI технологи, цахим засаглал… гэхчлэн хүний оролцоог багасгасан технолгийн засаглал, ногоон шилжилт юм. Энэ бүх зорилго, зорилтуудын хамтрагч нь хаяа залгаа урд хөршийн технологийн компаниуд. Гээд логикоор нь хөөвөл их ажлууд эхэлж байна.

Ингэхээр энэ удаагийн Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнийн айлчлал бүхэлдээ логиктой, урьдчилсан бэлтгэл ажлууд хангагдсан, алсын зорилготой айлчлал болсон. Дахиад ч олон удаа урд хөршид очих байх. Ингэж байж л үр дүн нь төгс гарна. Гэхдээ энэ бол миний л бодол.

Албан мэдээллүүд дунд жаахан бүрхэгдүү харагдаад байгаа нэг арга хэмжээний талаар сэтгүүлчийнхээ хувьд бодсоноо хэлээд Шанхайн тэмдэглэлээ өндөрлөе. Хятадын сэргээгдэх эрчим хүчний акул “Envision En­ergy” компанийн үйл ажиллагаатай Ерөнхий сайд Л.ОюунЭрдэнэ танилцсан. Эрчим хүчний хуримтлуур буюу батерей үйлдвэрлэгч, салхин трубин… гээд дэлхийд тэргүүлэгч компани юм. Багануур дүүрэг дэх батерей хуримтлуурын 50 МВТ-ын станцад хөрөнгө оруулсныг хүмүүс мэднэ. Энэхүү аварга группийн захирал нь 1976 оны залуу. Хятадын хамгийн залуу тэрбумтандаа орно. Хоёр дахь үеийн өв залгамжлагч энэхүү олигархын эцэг нь бараг дэлхийн цутгалтын үйлдвэрлэл, технологийн “хаан” гэж яригддаг хүн. Монголын авто зам, гүүрэн байгууламж, метро… ер нь бүтээн байгуулалтын бүх шатанд цутгалтын технологи, үйлдвэрлэл ирээдүйд маш чухал. Өв залгамжлагчтай нь сэргээгдэх эрчим хүчний чиглэлд хамтарч болсон юм. Аавтай нь цутгалтын технологи дээр яагаад хамтарч болохгүй гэж. Л.Оюун-Эрдэнийн гадаад томилолт иймэрхүү л логиктой харагдаж байна лээ.

Энэ мэтчилэн Ерөнхий сайд Л.ОюунЭрдэнийн “Шанхайн экспо”-н айлчлалын үеийн уулзалт нэг бүр, МонголХятадын хооронд байгуулсан баримт бичиг нэг бүр дээр аналитик байдлаар хандвал хүмүүс төдийлөн анзаарахгүй зүйлс их бий.

Монголын дотоодод болж байгаа улс төр, маргаан мэтгэлцээн, нохой шуугиулалт бол яах вэ. Савнаасаа хальж болохгүйгээ хаа хаанаа мэдэхтэйгээ болсон биз. Харин хилийн цаана бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ очсон улс төр болоод том шийдвэрүүд бол улс орны хувь заяа юм. Аж ахуйн нэгж, иргэн бүрд хамаатай, дүгнэх нь хүн бүрд нээлттэй айлчлал. Гэхдээ ийм хэмжээний айлчлалыг сошиал орчин дахь ганц нэг хүний дагагчдын үзэл бодол, байр сууриар биш, ганц хоёр улстөрчийн хэвлэлийн бага хурлаар бүр ч биш, институтийн хэмжээнд, ядаж мэргэжлийн редакцуудын түвшинд үнэлж дүгнэх нь улс орны ирээдүйд хэрэгтэй. Судалгаатай, харьцуулсан байдлаар, өмнөх хойдох түүхийг сөхөж, өмнөх хойдох хөрштэй холбож бичье гэвэл цаг хугацаа хэрэгтэй. Мэдээллийн хурд тийм боломжийг сэтгүүлчид олгохгүй байна. Гэхдээ энэ тэмдэглэлийг уншсан хүн өөрийн гэсэн дүгнэлтээ хийнэ. Шүүмжлэх ёстой. Үйл явдал цааш мэдээж өрнөнө. Харж байгаад нийтлэлээ үргэлжлүүлэх болно.

 

УИХ-ын дэд дарга, УИХ-ын гишүүн Х.Булгантуяатай ярилцлаа.

---

-Монгол Улсын 2025 оны төсвийн тухай хуулийн төсөлд нийт зарлагын хэмжээг 35.8 их наяд төгрөг гэж тусгасан. Үүнийг буу руулах боломж бий юү?

-Засгийн газраас “Хамтарсан Засгийн газар мега төслүүд хэрэгжүүлэхэд онцгой анхаарна. Эдгээр төслүүдийг хэрэгжүүлэхэд дор хаяж 3-4 жил шаардлагатай тул энэ удаагийн төсөв төслүүдээ эхлүүлэх, техник эдийн засгийн үндэслэл боловсруулахад чиглэгдсэн төсөв өргөн барьж байна” гэж танил цуулсан. УИХ-ын гишүүд бүгдээрээ хүлээн зөвшөөрсөн. Эдийн засаг тэлж, иргэдийн амьдралыг сайжруулахад орлого олох үүд хаалгаа нээх ёстой. Дандаа түүхий эдээ гаргаад байдаггүй, боловсруулсан бүтээгдэхүүн экспортлох, дээрээс нь далайц гарцгүй улсын хувьд дэд бүтцээ, эрчим хүчний хөрөнгө оруулалтаа нэмэгдүүлэх нь зөв юм гэдэг дээр аль аль намынхан бүх талаар дэмжсэн. Харамсалтай нь үүний хажуугаар урсгал зардлыг маш ихээр нэмэгдүүлж орж ирсэн.

-Төсвийн урсгал зардал 26 их наяд төгрөг гэдэг асар өндөр сонсогдож байсан?

-Тийм ээ. Үүн дээр хэд хэдэн гишүүд хэлж байсан. Бусдаар гүйцэтгүүлэх ажлын төсөв гэхэд хоёрхон жилийн дотор хоёр дахин нэмэгдэж орж иржээ. Ямар эрх зүйн шинэчлэлийн хүрээнд ингэж нэмэгдэж орж ирэв. Хэрэв төр өөрөө хийх ажлуудаа бусдаар гүйцэтгүүлэх эрх зүйн реформ хийсэн бол дэмжинэ. Тэгвэл нөгөө талдаа төрийн албан хаагчдын тоо багасах ёстой. Гэтэл тийм томоохон реформ хийгдээгүй байтал яагаад бусдаар гүйцэтгүүлэх төсөв хоёр жилийн дотор хоёр дахин нэмэгдэв. Төсвийн байнгын хорооны даргаар ахлуулсан ажлын хэсэг байгуулагдаж, дор нь гурван дэд ажлын хэсэг ажил лаад, “Төсөв дээр зардлаа бууруулах, орлогоо нэмэгдүүлэх болом жууд байна” гэсэн дүгнэлтүүд гаргасан, бүр дүнтэй нь дүгнэлт гаргасан. Харамсалтай нь, энэ нь цаашаа явсангүй. “Зардлаа бууруулна гэхээр гишүүд тойрог дээрээ мөнгө тавиулах гээд байна аа” гэсэн улс төр явсан. Сүүлдээ энэ нь ерөөсөө төсвийг бараг энэ чигээр нь батлах нь зүйтэй юм байна гэсэн чиг рүү явчихлаа. Зарим нэг гишүүд бүр Засгийн газрын төсөв бол бодлогын төсөв, бодлогын төсөвт Улсын Их хурал өөрчилж болохгүй гэж хүртэл ярьж байснаа одоо болохоор сошиалаа дагаад эсрэг юм яриад явж байна. Тийм байж болохгүй.

-Харамсалтай байна…

-Ерөнхий сайд мега төслүүдийг ирэх жил эхлүүлэхгүй бол 2028 онд ашиглалтад орохгүй, энэ том төслүүдийг эхлүүлэхгүйгээр эдийн засаг сайжрахгүй гэдгийг бүрэн дүүрэн дэмжиж байна. Гэхдээ үүнийг даган бараг урсгал зардал ангилал бүрээр 20, 30 хувиар нэмэгдсэнд гишүүд шүүмжлэлтэй байгаа. Нийт төсвийн 70 орчим хувь нь урсгал зардал.

-Урсгал зардлаас хасах боломж бий юү?

-Бий. Төрийн албан хаагчдын цалин, тэтгэвэр 6 хувь л нэмэгдэж байгаа шүү дээ. Тэгэхээр бусад урсгал зардал нэмэгджээ л гэж уншигдаж байна.

-ОУВС-гийн Монгол Улсыг хариуцсан ажлын хэсэг төсвийг тэлэх бодлого Монгол Улсын гадаад, дотоод тэнцвэргүй байдлыг нэмэгдүүлнэ. Монгол Улсын төсвийн алдагдал 2029 он хүртэл тогтмол нэмэгдэх төлөвтэй байна гэж анхааруулсан. Ийм эрсдэл бий юу?

-Би их хүнд үеийн Сангийн дэд сайд байсан. Манайх ОУВС-гийн хөтөлбөрт ороод, төсвөө бүх талаар танаж, хоёр төрийн албан хаагч тэтгэвэрт гарахад нэгийг авна гээд маш хатуу бодлого барьсан. Ерөөсөө төрийн албан хаагчдын тоо, урсгал зардлыг огт нэмэхгүй, бүх зардлыг маш их танаж байсан үеийн Сангийн дэд сайд байсан учраас одоо хүртэл төсөв, санхүү дээр тиймэрхүү өнцгөөр хандах гээд байдаг. Бид 2010-2013 онд төсөв, эдийн засаг сайн байхад бүх урсгал зардлаа нэмсэн. Дараа нь хүнд цаг үед хасаж чадахгүй 2014-2016 оны хооронд эдийн засаг огцом хүндрээд, 2016 оны III улиралд Монгол Улсын эдийн засаг хасахтай, цаашид дампуурал ч зарлах эрсдэлд хүрсэн байсан. Тиймээс бид ОУВС-гийн хөтөлбөрт орж, гадаад өр зээлүүдээ төлөхөөс өөр аргагүй нөхцөл байдалд хүрсэн. 2016 онд гэхээр саяхан шүү дээ. Эндээс бид олон сургамж авсан байх гэж бодож байна. Ирэх онд төсөвт уул уурхайн салбараас төвлөрөх орлого 31 хувийг бүрдүүлэхээр байна. Уул уурхайн салбараас их хэмжээгээр хамааралтай байгаа манайх шиг улсын хувьд урсгал зардлаа нэмэх биш эдийн засгаа төрөлжүүлэх, экспортын хэмжээгээ нэмэгдүүлэх, нэмүү өртөг шингээхэд илүү анхаарах ёстой. Бидний нүүрсний экспортын ирэх жилд 83.3 сая тонн гэж төлөвлөж байгаа нь манай улсын хувьд түүхэн дээд амжилт ч дэлхийн улс орнуудын экспортын хэмжээтэй харьцуулбал өчүүхэн жаахан. Өнгөрсөн өвлийн тогны хязгаарлалт хүртэл бидэнд энэ салбарт яаралтай хөрөнгө оруулалт хийхгүй бол болохгүй байгааг харуулсан.

-Засгийн газраас хэрэгжүүлэх 14 мега төсөлд шаардлагатай санхүүжилт 2024 оны ДНБ-ий 67 хувьтай тэнцэнэ. Ийм хэмжээний санхүүжилтийг 4-5 жилийн хугацаанд босгох амаргүй. Эдгээр төслүүдийг хэрэгжүүлэхэд эдийн засгийн багтаамж, санхүүжилтийн хязгаарлалт тай нүүр тулах юм биш үү?

-Ихэнх мега төслүүд дандаа хувийн хэвшлийн оролцоотойгоор хийхээр тавигдсан. Эдийн засгийн хувьд ашигтай төслүүд дээр төр өөрөө ч заавал оролцох шаардлагагүй. Хувийн хэвшил нь хийгээд, концессын журмаар ч юм уу. 5, 10 жил тэндээсээ ашгаа олоод явах боломжтой. Тийм ч учраас сая энэ олон мега төслийн төсөв тэр чигээрээ улсын төсөв дээр тавигдаж орж ирээгүй. Хувийн хэвшилтэй хамтарч хийх, концессоор хийх байдлаар орж ирж байгаа юм. Заримынх нь ТЭЗҮийг илүү нарийвчлан хийх хэрэгцээ, шаардлага бий. Ийм байдлаар жишээлбэл, Эдийн засгийн хөгжлийн, Сангийн сайд дээр ТЭЗҮ, зураг төслийн бэлтгэл хангахтай холбоотойгоор нэлээд төсөв тавигдаж орж ирсэн.

-Парламент нь төсвөө баталж чадахгүй тарсан түүх дэлхийд байхгүй. Төсөв буцаах асуудал ярьж байгаа нь попрол шүү гэж зарим ажиглагчид дүгнэж байгаатай та санал нийлэх үү?

-Одоо төсвийг татаад, дахин өргөн барихад хуулийн хугацаа хүрэлцэхгүй. Төсөв бусад хуулиудаасаа онцгой, онцгой горимоор ихээхэн хэлэлцүүлэгтэй, байнгын хороо болгон хэлэлцдэг, нэмж хасах, өөрчлөх саналуудаа гаргаад, дахин Төсвийн байнгын хороогоор ороод, гурав дөрвөн шатны хэлэлцүүлэг хийдэг. Улсын их хурлын Дэгийн тухай хуулийн дагуу 10 дугаар сарын эхний 7 хоногт эхний хэлэлцүүлгийг хийх, хэрэв шаардлага хангахгүй байна гэж үзвэл Засгийн газарт буцаан ажлын гурван хоногийн дотор өргөн мэдүүлэх чиглэх өгөх боломжтой. Улсын их хурал улсын төсвийн баталсны дараа орон нутаг 12 дугаар сарын 5-ны дотор орон нутгийн төсвийг батлах ёстой. Ингээд шинэ оны нэгдүгээр сарын 1-нээс улсын болон орон нутгийн төсвүүд хэрэгжиж эхлэх бэлтгэл хангах ёстой. Энэ удаа шинэ тогтолцооны сонгуулиар шинэ парламент бүрдэж, шинэ дэгээр төсвөө хэлэлцэхэд олон зарчмын асуудал дээр нухацтай хэлэлцэх боломж бас муу байлаа. Гэхдээ дотооддоо ардчилалтай, алдаа оноогоо нам үл харгалзан эрүүл харж байна гэж байгаа нь цаашид төсөв болон бусад хууль батлагдах босгыг өндөр болгож байна гэж харж байна.

-Төсвийн хэт тэлэлт Хэмнэлтийн тухай хуулиа зөрчиж байгаа юу?

-Хэмнэлтийн хуулийг шууд зөрчсөн зүйл нь гайгүй. Хэмнэлтийн хуульд төрийн байгууллагууд дэд даргатай байж болохгүй, ашиг олох зориулалтын төсөл хөтөлбөр байж болохгүй гэх мэт зүйл байсан. Хэмнэлтийн тухай хууль гэхээсээ илүүтэйгээр үрэлгэн зардал ихтэй байна гэдгийг гишүүд тойрч яриад байгаа юм. Хуулиас илүүтэйгээр эдийн засгийн үр нөлөөн дээр л бид санаа зовж байна. Энэ нь инфляцийг өдөөх вий. Бидний хэрэглээний сагсны 60 орчим хувь гадаадын импорт байгаа цаг үед инфляци өсөх вий. Урсгал зардал хамгийн хэцүү нь нэг тэлвэл буцаад багасгахад маш хэцүү. Тэгэхээр дараа нь эдийн засаг хүндэрвэл танаж чадах уу, үгүй юү. Дэлхийн эдийн засаг энэ олон сонгуулийн дараа 2024, 2025 онд хэрхэхийг бид таах аргагүй юм.

-Хэмнэлтийн тухай хууль хэвлэл мэдээллийн байгууллагад хүнд туссан. Ковидын үед түр батлагдсан энэ хуулийг цуцлах уу?

-Би энэ хууль үр дүнгээ өгсөн гэж боддог. Яваандаа органик, суурь хуулиуддаа сууж өгөх ёстой. Төсвийн тухай хуулиндаа, зарим нь Төрийн албаны тухай хуульд байхаар зүйл, заалтууд бий. Тиймээс Төрийн албаны тухай хуулиндаа, Төсвийн тухай хуулиндаа орон нутгийн өмч дээр бүртгэж болохооргүй, ашиг олох төсөл хөтөлбөрийг улсын төсвөөс санхүүжүүлж болохгүй гэсэн заалтууд бий. Тэр бол зөв. Бяслагны үйлдвэр байгуулж болохгүй байхгүй юу. Ийм зүйлүүдийг Төрийн албаны тухай хууль, Төсвийн тухай хууль гэх мэтчилэн том хуулиуддаа суулгаад, дагаж мөрдөх л үүрэгтэй. Ковидын хүнд үед төсөв нэмэгдсэн. Тэрийгээ дагаад төр өөрөө өөрийнхөө гарыг барих, төсвөө хэмнэх том хөдөлгөөн давхар өрнүүлэх шаардлага үүссэн учраас ийм хуультай болсон. Нүдээ олсон, үр дүнгээ өгсөн. Бусад эх хуулиуддаа суугаад, энэ хууль яваандаа байхгүй болох байх аа гэж бодож байна. Өөрөөр хэлбэл, Монгол Улсын хууль болгон төрийн мөнгийг давхар хэмнэх агуулгатай л байх ёстой, ганц хэмнэлтийн хууль биш.

-Халамжийн төсөв гэж 4.6 их наяд тавигдсан. Ингэхээр Монголд ажил хөдөлмөр эрхлээд, идэвхтэй амьдрах хүний тоо улам буурах болов уу?

– Халамжийн мөнгө дотор хамгийн их дүнтэй нь хүүхдийн мөнгө. 1.5 их наяд байгаа. Халамж дотроо халамжаас салгах ёстой зүйлүүд бас байгаад байна. Тэрэн дотор хүн амын өсөлт, насжилтыг дэмжсэн бодлогууд бий. Жишээлбэл, “Одонтой ээж”-ийн мөнгө халамжийн мөнгө биш. Өнөөдөр боломжтой айлын эхнэр ч Одонтой ээж”-ийн мөнгө авч л байна. Мөн хүүхдүүд нь 18 нас хэдийнэ хүрсэн, сайхан амьдарч байгаа настан буурал ээжүүд ч энэ мөнгийг авч байна. Манай эмээ 105 хүрсэн, найман хүүхэдтэй байсан болохоор “Одонтой ээж”ийн мөнгө авч л байсан. Энэ халамж гэдэг ангилал дотроо яваад байгаа боловч халамжийн мөнгө биш. Энэ бол гурав, дөрөвхөн сая хүн амтай Монгол Улсын хувьд хүн амын өсөлтийг дэмжсэн бодлого. Дээрээс нь “Насны хишиг” байна. Урт наслалт, эрүүл амьдралыг дэмжсэн бодлого. Хүн наслах тусам эрүүл мэндийн үйлчилгээнээс авахуулаад зардал өсч, үр хүүхдүүд дээр нь ачаалал ирдэг учраас олгодог болсон. “Цалинтай ээж”-ийн мөнгийг төрсөн л бол бүгд авч байна. Баян ээж ч, хүнд хэцүү амьдралтай ээж ч авч байна. Эд бүгд халамжид ороод байгаа учраас их өндөр харагдаад байгаа юм. Бид ялгах ёстой. Тиймээс Халамжийн тухай хуулийг Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яамнаас УИХ-д өргөн барих ёстой. Сайдаар ажиллах хугацаанд Нийгмийн даатгалын багц хууль ороод, Халамжийн тухай хууль арай орж амжаагүй. Мөн ахмад настны тухай хууль, Хүүхэд хамгааллын тухай хууль, Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүний тухай хууль, Хууль зүй, дотоод хэргийн яамтай хамтраад Гэр бүлийн тухай хуулийг өргөн барьсан. УИХ-аар Нийгмийн даатгалын тухай багц хуулийг батлуулсан. Хамгийн чухал нь, цалин, тэтгэврийг нэмэгдүүлэх арга хэмжээг бид авч чадсан. Яг халамж авах ёстой зайлшгүй иргэд байна. Нэг гэр бүл дотор нэг хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхэд, том хүн байхад л тэр айлын нэг хүн ажил хийж чадахгүй гэртээ сууж байна. Тэр чиглэлийн үйлчилгээ үзүүлдэг төрийн бүтэц өнөөдрийг хүртэл дутмаг байгаа нь үнэн. Байнгын асаргаа үзүүлдэг 60 мянга орчим хүн байна. Жилд 60-70 мянга орчим ээж төрдөг. Төрөлт гэхдээ багасаад байна. Нийт айл өрхүүдийн 60 гаруй хувь хоёр хүүхэдтэй л байна. Тэгэхээр бид яг юу нь халамж вэ, юу нь хүн амын өсөлтөө дэмжсэн бодлого вэ, юу нь хүн амын эрүүл наслалтыг дэмжсэн бодлого вэ гэдгийг ялгаж авч үзэх ёстой.

-Өнөөдөр нийгэмд тулгамдаж буй хамгийн гол асуудал эрчим хүчний үнэ тарифыг нэмэх. Эрчим хүчний шинэчлэл хийх цаг мөн үү. Иргэд сөхөрчих юм биш байгаа?

-Яг сөхөрчихөөр хэсгүүд угаасаа байгаа. Үнэ тарифын өөрчлөлтөө дагаад нэн ядуу хэсэг дээр татаасууд нь давхар орж байгаа юм. Яг үйлдвэрлэлүүд дээр яваад очихоор юмны үнэ нөгөө талдаа бас нэмэгдэнэ. Төсөв дээр миний санаа зовоод байгаа зүйл бол хуучин хатуу түлш буюу нүүрс, шингэн түлш, хавар махны үнэ гэсэн гурван зүйл инфляцид нөлөөлдөг байсан. Сайжруулсан түлшний үйлдвэрийг төрөөс татаасаар дэмжиж үнийг барьсан. Зөндөө боловсруулалт хийсний дараа түүхий нүүрснээс илүү гарахааргүй байгаа. Бензиний үнэ дээр онцгой албан татвараар тохируулга хийдэг, гэхдээ л үнийн өсөлт нь шууд инфляцид нөлөөлдөг. Тэгэхэд манай инфляци дандаа хоёр оронтой тоон дээр байсаар ирлээ. Ганц хоёрхон жил нэг оронтой тоо руу орсон. Одоо энэ гурав дээр тогны үнэ нэмчихвэл талхнаас авахуулаад бүх юмны үнэ нэмэгдэнэ. Яг үүний хажуугаар төсвөө тэлнэ гэж байна. Энэ хоёрыг яг зэрэг хийх нь маш хэцүү сонсогдоод байгаа юм. Инфляци юу болох бол гэдгийг манай Монголбанк тооцож л байдаг байгаа даа гэж би бодсон. Зургаан хувийн цалин, тэтгэврийн өсөлтөөс даваад инфляци 10 гаруй болоод нэмэгдчихвэл юу болох вэ, тийм биз дээ. Энэ хамгийн санаа зовох асуудал.

-АНУ-ын Ерөнхийлөгчийн сонгууль дэлхийн улс төр, эдийн засагт өндөр нөлөөтэй. Энэ сонгуулийн үр дүн Монгол Улсад ямар байдлаар нөлөөлөх бол?

-Бид АНУ-тай гуравдагч хөршийн харилцаатай. Хоёр улсын хоорондын худалдааны хэмжээ их бага. Харин АНУ-ын гадаад худалдаа, гадаад харилцаанд баримтлах бодлого нь шууд бусаар манай улсад нөлөөлдөг, ялангуяа манай хоёр хөрштэй баримтлах бодлого. Бид бензин шатахууныхаа 90 гаруй хувийг Орос улсаас авч байна. Манай гадаад худалдааны 90 гаруй хувь Хятад улстай явагдаж байна. Дэлхийн даяар дэлхийн дайн дажин намжаасай., энх тайван цаг ирээсэй зэрэгт санаа зовож байна. Цар тахал, ковидын дараа Америк ч гэсэн өндөр инфляцитай байна. Энэ удаагийн сонгуульд америкчууд эдийн засгаа харж сонголт хийлээ гэж мэдээлж байна. Тиймээс эдийн засгаа өсгөх, иргэдийн амьжиргааг дэмжих том бодлого явуулах байх гэж бодож байна. Тэр нь дэлхийн худалдаанд ч эерэгээр нөлөөлж манай улсын хувьд ч нааштай байх болов уу гэж бодож байна. Дэлхий даяар энэ жил олон сонгууль болсноос эрх баригч намууд ер нь ихэнхдээ ялагдлаа. Гурав, дөрөвхөн улсын эрх баригч нам ялсны нэг нь Монгол Улс байлаа.

-Монгол Улсын парламент түүхэнд анх удаа 126 гишүүнтэй болсон. Тоо нэмэгдээд, чанарт өөрчлөлт оров уу?

-Миний хувьд эерэгээр тусч байна гэж бодож байна. Хувь гишүүнийхээ хувьд харахад, нам улс төрийн гэж хайрцаглахдахгүй үг хэлдэг гишүүдтэй болж байгаа нь, нарийн мэргэжлийн хүмүүс орж ирж байгаа нь сайшаалтай. Хуучин манай парламентад эрүүл мэндийн салбарын Ж.Чинбүрэн, Б.Бейсен гэж хоёр гишүүн л байлаа. Бид эрүүл мэндийн олон асуудал дээр энэ хоёр хүний үгийг сонсдог байлаа. Их түшиг болдог байсан. Өнгөрсөн хугацаанд улстөрчид эрүүл мэндийн салбарт олон байгаа олоогүй шийдвэрүүд гаргасны горыг иргэд л амсаж байна. Бид эрүүл мэндийн даатгалаа төлөөд байдаг, нөгөө талдаа эрүүл мэндийн үйлчилгээ юу болов. Одоо Монголын хамгийн бухимдалтай салбарын нэг болсон байна. Энэ парламент эрүүл мэндийн салбарын таван хүнтэй боллоо. Анагаахын сургуулийн багш Б.Саранчулуун, Харвардын их сургуулийн багш Д.Ганмаа, Т.Мөнхсайхан Эрүүл мэндийн сайдаар ажиллаж байсан. Том эмнэлгийн захирлаар ажиллаж байсан хүн. Ийм хүмүүсийн оролцоог хангах нь зөв гэж боддог. Нарийн мэргэжлийн хүмүүс салбар, салбарынхаа бодлогыг л сайн болгоход иргэдийн амьдрал шал өөр болно.

-Анх удаа хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүсийн төлөөлөлтэй болсон?

-Манай хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд анх удаа УИХ-д төлөөлөлтэй болсонд баяртай байна. Их хурлын тамгын газар хүртэл сандарч байна. Яагаад вэ гэвэл ийм гишүүнтэй байж үзээгүй. Өрөө хуваарилах дээр хүртэл хэрэгцээ шаардлага нь ямар байдаг вэ, нойлоо яах ёстой вэ гэдгээс авахуулаад асуудал гарсан. Тангаргаа өргөх гэхэд манай их заал хүртэл хөгжлийн бэрхшээлтэй хүнд ээлтэй биш юм байна гэдгээ анх удаа бараг мэдэрлээ. Их зөв гэж бодож байна. Олон янзын дуу хоолойтой байх ёстой. Энийгээ аль аль нам нь хангаж чадаж байна. Ажил хэрэгч, хэлний мэдлэг сайтай, салбар салбарын төлөөллийн тоо ч нэмэгдсэн байна.

Бид бие биенээ бараг танихгүй. Энэ бол зөв гэж бодож байна.

Гадаадад 300, 400 гишүүнтэй. Тэр хүмүүсийн нэг байх гэж хүн их мөнгө зарцуулж зүтгээд байхгүй, тийм олон хүнийг лоббидно гэдэг хэцүү. Аль нэг сайд орж ирээд төсвөө 300, 400 хувааж өгч лобби хийнэ гэдэг бараг боломжгүй шүү дээ. Тэгэхээр нэг бодлын парламент дотор ардчилал бий болно гэсэн үг.

32 эмэгтэй гишүүнтэй болсон байна. Хуучин арван хэдүүлхэнээ байхад өмссөн зүүснээс нь эхлээд шүүмжилдэг байсан. Одоо биднийгээ тийм асуудлаар шүүмжлэхээ ч байчихаж. Би эдгээрийг сайн өөрчлөлтүүд гэж бодож байгаа юм. Хувь гишүүн рүү дайрахаас илүүтэйгээр бодлогын мэтгэлцээн болдог талбар болж байгаа нь илүү зөв юм аа гэж бодож байна.

-Саяхан Эмэгтэй парламентчдын чуулга уулзалт боллоо. Гурав дахь удаагаа уулзалдлаа. Эмэгтэйчүүдийн улс төрийн оролцоо нэмэгдсэнээр ямар үр дүнгүүд гарч байна вэ?

-2012 оноос эхлээд сургууль, цэцэрлэг, эрүүл мэнд рүү нэлээд хөрөнгө оруулалт шуурхай хийгдлээ. Энэ цаг үеэс эхлээд эмэгтэйчүүд парламентад олноороо орж ирсний үр шим гарсан. Азын сугалаагаар явдаг байсан цэцэрлэг байхгүй боллоо. Аав, ээж нь шөнөжин өдөржин оочерлож байж, арын хаалгаар хүүхдээ цэцэрлэгт өгдөг байдал байхгүй боллоо. Энэ бол маш том дэвшил. Анх бид 2012 онд 11 эмэгтэй гишүүнтэй, 2016 онд 13 эмэгтэй гишүүнтэй болсноор Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүний тухай хууль, Тамхины хяналтын тухай хууль, Хүүхэд хамгааллын тухай хууль, Ахмад настны тухай хуультай боллоо. Түүнээс өмнө Хүүхдийн эрхийг хамгаалах тухай хууль гэж илүү тунхагийн шинж чанартай хуультай байсан. Хүүхэд хамгааллын тухай хууль маш хатуу, процессын хууль болсон. Хүүхдийн эрх зөрчигдвөл яг хэн хэн оролцох вэ. Энэ дээр аймаг, дүүрэг, хорооны Засаг дарга, хамтарсан багийн гишүүд гэж ямар хүмүүс байх вэ. Тэд ямар дүгнэлт гаргадаг вэ гээд нарийн хуультай болсон. Жендерийн эрх тэгш байдлын тухай хуультай болсон. Ганцхан эмэгтэйчүүлийн эрхийн тухай асуудлыг ярьдаггүй. Нийгмийн асуудлыг хөндсөн, иргэдийн нэн чухал гэсэн олон асуудлыг эмэгтэй г ишүүд санаачилдаг, хэрэгжилтэд нь анхаардаг, төсөв санхүүгээр дэмждэг. Түүний жишээ нь анх удаа 2016 онд сонгуулийн дараа хүүхэд хамгаалах мөнгө төсөвлөдөг болсон. Өмнөх парламент нь хуулиа батлуулсан ч хэрэгжүүлж эхэлж амжаагүй байсан. Шинэ парламент гарч ирээд, хүүхэд хамгааллын агентлагтай, бүтэцтэй, төсөвтэй болсон. Энэ бүгдэд эмэгтэйчүүдийн оролцоо чухал үүрэгтэй байсан. Урт зам, өндөр байшин иргэдийн эрх ашиг хангаж байна уу гэвэл үгүй. Эмнэлэгт бухимдаад, сургууль нь гурван ээлжээр хичээллэж байгаа цагт хэн сэтгэл хангалуун байх вэ дээ. 2012 оноос хойш хатуу бодлого барьж, гурван ээлжээр хичээллэдэг байдлыг халах арга хэмжээнүүд авсан. Түүний үр дүн ч гарсан гэж бодож байна.

-Ардчилсан социал демократ эмэгтэйчүүдийн холбооны 30 жилийн ой боллоо. Та бүхэн өнгөрсөн хугацаанд хөгжлийн төлөө юу юу хийсэн бэ?

-Манай улс төрийн намуудын дийлэнх нь хажуудаа эмэгтэйчүүдийн байгууллагатай байдаг. МАНын дэргэдэх эмэгтэйчүүдийн байгууллага 1994 оны арваннэгдүгээр сарын 6-ны өдөр “Эмэгтэйчүүд, хөгжил, хөдөлгөөн” нэртэйгээр байгуулагдсан. Анхны даргаар гавьяат багш Д.Алтай, дараа нь УИХын гишүүн Д.Оюунхорол, Ц.Цогзолмаа, Д.Сарангэрэл нар ажиллаж байсан. 21 аймаг, 9 дүүрэгт салбар, зөвлөлтэй 115 мянган эмэгтэйчүүдийн эгнээндээ нэгтгэсэн улсын хамгийн т ом эмэгтэйчүүдийн байгууллагын нэг болж хөгжжээ. Холбоо нь эмэгтэйчүүдийг дэмждэг бүтэцтэй байх, хамтын ажиллагаагаа бэхжүүлэх, улс төрд шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэх, дээрээс нь гишүүн, дэмжигч эмэгтэйчүүд, нам бус эмэгтэйчүүд болон МАНын дунд гүүр, дуу хоолой болох зорилготой. Бид энэ зорилгоо ч тодорхой хэмжээгээр биелүүлсэн гэж боддог. “Цалинтай ээж”, өрх толгойлсон эцэг эхчүүдэд улирал тутам олгодог мөнгөн тэтгэмж зэрэг олон төсөл, хөтөлбөрүүд СДМЭХ-н санал санаачилга байсан. Ц.Цогзолмаа гишүүн холбооны ерөнхийлөгч байхдаа эмэгтэйчүүдийн аж байдлын том судалгааг 21 аймаг, 9 дүүрэгт хийсэн. Тэгэхэд эмэгтэйчүүд эрүүл мэндийн үйлчилгээ их хүнд байна, хөдөлмөр эрхлэлт их хэцүү байна. Хөдөлмөр эрхлээд, дахиад хажуугаар нь ажил хийнэ гэдэг хэцүү байна. Ажлын байран дээр бэлгийн дарамт их байна. Хөдөлмөрийн тухай хууль үүнийг шийдэж чадахгүй байна зэрэг шүүмжлэлүүд судалгаагаар их гарсан. Эмэгтэйчүүд жаахан гундуу байна гэдэг дүгнэлт хийсэн. Эмэгтэй хүн хэзээ аз жаргалтай байдаг вэ гэхээр гэр бүлийн гишүүн болгон аз жаргалтай байвал бид аз жаргалтай байдаг шүү дээ. Бид Хөдөлмөрийн тухай хуулинд том өөрчлөлт хийж, ажлын байран дахь бэлгийн дарамт, цагаар болон зайнаас ажиллах, ажил амьдралын балансыг хангах зэргийг хуульчилж чадсан. Дээрээс нь эмэгтэйчүүд рүү чиглэсэн хөдөлмөр эрхлэлтийн бодлогыг нэлээн сайжруулсан. Төсөл, хөтөлбөрүүд хэрэгжүүллээ. Үүний үр дүнд ЖДҮС-гийн зээлийн 50 гаруй хувийг эмэгтэй бизнесүүдэд олгогдог болсон. Энэ нь манай эмэгтэйчүүдийн байгууллагын үр нөлөө. Өнгөрсөн жилүүдэд нам үл харгалзан парламент доторх эмэгтэйчүүдийн хамтын ажиллагаа сайн байсан. Манай нам ингэж үзэж байна, танай нам юу гэж үзэж байна вэ гэхээр эмэгтэйчүүдийн бодлого хоорондоо нэг их зөрдөггүй. 2012-2016 онд Л.Эрдэнэчимэг гишүүн УИХ-ын эмэгтэйчүүдийн бүлгийн даргаар ажиллаж байсан. Энэ хугацаанд энэ олон хуулиудыг батлан гаргаж байж. 2016 оноос хойш Д.Оюунхорол гишүүн, 2020-2024 онд Д.Сарангэрэл даргаар нь ажиллаж байсан. Эмэгтэйчүүдийн санаачилж өргөн барьсан хуулиудын 50 орчим нь батлагддаг. Эмэгтэйчүүд асуудлыг нэг бариад авбал араас нь маш ажил хэрэгч зүтгэдэг. Үүний үр дүнгүүд гарсан гэж бодож байна. Өнгөрсөн пдарламентад Боловсрол, Нийгмийн даатгал, Эрүүл мэндийн даатгалын багц хуулиудыг батлуулахад эмэгтэйчүүд байнгын хороо ахлах, хуулийн ажлын хэсгийг ахлах зэрэг гол ажлыг хариуцсан байдаг.

1992 оноос нийт 9 удаагийн парламент 73 эмэгтэй гишүүнтэй байснаас 41 нь МАН-аас сонгогдсон гишүүд байсан. 30 жилийн түүхтэй эмэгтэйчүүдийн байгууллага ийм олон төрийн зүтгэлтэн эмэгтэйчүүдийг төрөн гаргажээ. Сая орон нутгийн сонгуульд манай намын 800 гаруй эмэгтэйчүүд шат шатны иргэдийн төлөөлөгчдийн хуралд ялалт байгуулжээ.

СДМЭХ 30 жилийн ойгоороо хэд хэдэн ажил хэрэгч ажил эхлүүлж байгаан нэг нь гэр бүлийн сэтгэл зүйн төвүүдийг 21 аймаг, 9 дүүрэгт байгуулах. Энэ манай нийгэмд нэн тулгамдсан асуудал болж байна. Байгууллага маань мэргэжлийн сэтгэл зүйчидтэй ажиллаж стандартын дагуу төсвийг нь гарган эхлүүлэх гэж байна.

Энэ завшааныг ашиглан манай холбооны үе үеийн ерөнхийлөгч, ерөнхий нарийн бичгийн дарга, удирдах зөвлөлийн гишүүд, салбар, зөвлөлийн дарга, тэргүүлэгчид гишүүд дэмжигчиддээ түүхт 30 жилийн баярын мэндийг хүсэн ерөөе.

-УИХ-ын дэд даргын ажлын ачаалал их байх. Танд чөлөөт цаг гарч байна уу, амрах зав олдож байна уу?

-Би ч ачаалалтай ажиллаад сурчихсан. Гүйцэтгэх засаглалын ажил бүр илүү их, цаг наргүй. Дээрээс нь гишүүн байсан учраас чуулгандаа 4, 5 дахь өдрүүдэд сууна. 1 дэх өдөр бүлгийн хуралдаа сууна. Байнгын хороон дээр дуудагдана. Засгийн газрын хуралд 3 дахь өдөр өдрийн тал сууна. Заримдаа Ерөнхий сайд, Засгийн газар бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ томоохон байгууллагуудтай уулзана. Тэгэхээр орой үдшийн цагаар ажлаа хийгээд, нойртой нойргүй яваад бараг сурчихдаг юм билээ. Гадаадад байхаасаа авахуулаад, жишээ нь Японд жил гаруй болохдоо 5 цагийн л нойртой явдаг байсан. Ачаалал аваад, даах чадвартай болсон. Хажуугаар нь спортоо хаяхгүй, олигтой амжилт гаргахгүй ч бэлтгэлээ хийгээд л байна. Гэхдээ заримдаа боддог юм. Хамаг залуу насандаа ингэж их ажиллаад, дээр нь маш их шүүмжлүүлээд зүтгээд байдаг гээд. Гэхдээ эерэг өөрчлөлтүүд гаргахын төлөө бид зүтгэх л ёстой гэж боддог. Хүүхдүүд минь нэг үеэ бодвол том болжээ. Бүр хөхүүл хүүхэдтэй, үс нь унаж байсан үеэ бодвол одоо их аятайхан болчихжээ. Гэхдээ л ээжийн орон зай гэрт үргэлж үгүйлэгдэнэ. Олон хоног байхгүй, гэртээ анхаарал тавихгүй бол бүгд нэг л царай алдсан харагддаг.

-Нөхрийн нэрээр орж, эхнэрийн нэрээр гардаг гэдэг үг бий. Эмэгтэй хүн айл гэрийн амьдралыг чиглүүлж явдаг. Та ажил ихтэй, гэр бүлийн хүн тань сайн түшиг болдог байх?

-Тэгэлгүй яах вэ. Намайг энэ бүгдэд дэмждэг нөхөртэй тулдаа л явж байна. Тиймгүй очоод л муудалцаад байдаг бол энэ ажлаасаа болино шүү дээ. Гэр бүл нь амгалан тайван биш байхад хүн ажилдаа амжилт гаргана гэж юу байх вэ. Эмэгтэй хүнд ар гэрийн амьдрал асар их үнэ цэнэтэй. Аав ээж, гэр бүл минь маш их тусалдаг тулдаа төрийн ажлыг сэтгэл дүүрэн хийж явна.

Д.Эрдэнэтуяа

Ардчилсан намын улс төрийн зөвлөлийн гишүүн, УИХ дахь АН-ын бүлгийн ахлах зөвлөх М.Чимэддоржтой цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

---

-УИХ 2025 оны төсөв хэлэлцээд дуусах шатандаа явж байна. Нэлээд хэл ам дагуулж буй ирэх жилийн төсвийн онцлог юу байв?

-Ирэх жилийн төсвийн онцлог нь зорилгогүй. Төсөв батлах бол санхүүгийн нөөцийг хуваарилах төдий зүйл биш. Төсөв бол улс орны хөгжлийн тодорхой бодлогыг хэрэгжүүлэхийн тулд хязгаарлагдмал санхүүгийн нөөцийг үр ашигтайгаар хуваарилах үйл явц юм. Дэлхий тэгж ойлгодог, улс орнууд тэгж төсвөө баталдаг. Энэ жилийн төсвийн тухайд хэлбэл, эхлээд мөнгөө юунд зарцуулахаа УИХ-д өргөн барьчихаад дараа нь 2025 оны хөгжлийн төлөвлөгөөгөө танилцууллаа. Мөнгөө хувааж авчихаад дараа нь зөвтгөх юмаа ярья гэж байгаатай агаар нэг. Тийм учраас онцлог нь зорилгогүй төсөв гэж байгаа юм. Шуудхан хэлэхэд, татвар төлөгчдийн мөнгийг хувааж авчихаад дараа нь ард түмэндээ юу гэж тайлбарлах вэ гэцгээж байна. Цаашдаа ийм байх юм бол нам байгуулж, улс төр гэж тоглосон бүлэг хүмүүс татварын мөнгийг хувааж аваад ард түмэндээ нэг юм тайлбарладаг болно.

-Маш өндөр зардалтай, алдагдалтай төсөв орж ирж байна гэсэн шүүмжлэл байна. Зарим гишүүд төсөв буцаахаар гарын үсэг цуглуулаад эхэллээ. Хэрэв төсөв задарвал дахиад шинээр хэлэлцэж амжих болов уу. Ер нь төсөв баталж чадахгүй хойшилбол УИХ тарах уу?

-Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуульд заасан тусгай шаардлагууд бий. Тэр нь энгийнээр хэлбэл, хөнжлийнхөө хэрээр хөлөө жий л гэдэг агуулгатай юм. Эрх баригч МАН энэ шаардлагыг тойрох, бултах аргаа олон жил хэрэглэж бүр дадчихсан. Улс орны эдийн засаг хөгжөөд байгаа юм алга, нүүрс ухдаг эксковаторын шанага томорч, нүүрс зөөдөг машины тоо нэмэгдсэнээс өөр гавьсан юмгүй. Нүүрс, зэсийн үнэ өндөр байгаа үед орж ирсэн орлогоо үрэн таран хийж байна, орж ирээгүй орлогыг өндрөөр төсөөлж өр тавьж байна.

 

Энэ талаар төсвийн тогтвортой байдлын зөвлөл, Дэлхийн банкнаас эхлээд дотоод гадаадын олон байгууллага, эдийн засагчид олон тайлан, зөвлөмж өгсөн. Нэгэнт байгаа хугацаагаа ашиглаад цемент цутгаад, юм хийсэн болж харагдаад өнгөрье гэсэн харь элэгтэй хүмүүст бол ёстой нөгөө илжигний чихэнд ус хийсэн ч сэгсэрнэ, алт хийсэн ч сэгсэрнэ гэдэг болдог гэдгийг харцгааж байна. Гишүүд гарын үсэг цугуулж эхлээд явж байна. Гэсэн ч хүч түрээд батлаад явах биз. Ер нь эрх баригчид УИХ-ын бүрэн эрхэд удаа дараа халдаж, зарим талаар бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх боломжгүй нөхцөл үүсгэж дураараа авирлацгааж байгаа. Яваандаа нийгмийн эсэргүүцлийг нэмж, улс төрийн тогтворгүй байдал үүсгэнэ.

-Төсвийн бодлогын алдааны үр дагавар юу байж болох вэ?

-Төсөвт бодлого байхгүй гэдгийг дээрх хоёр жишээ харуулж байгаа биш үү. Зорилго алга, хязгаар алга. Тэгэхээр бодлого байгаа бол улс орноо сүйрүүлэх л бодлого байгаа юм байна гэж хэлэх ёстой байх. Үр дагавар нь тодорхой шүү дээ. Улстөрчид төсвийн зардал, төрийн өмчийн компаниудаар дамжуулж нийт эдийн засгийг удирддаг боллоо. Дарга нарын ойр тойрныхны компаниуд хамгийн шилдэг үйлдвэрлэгчид, ЖДҮ эрхлэгчид болж төрөөс татаас дэмжлэг авна. Зарим салбарт төртэй хамтардаггүй, цэвэр бизнесийнхнээ шахна. Төр хүмүүсийн эрх чөлөөг, тусгаар тогтнолоо хамгаалдаг институци байхаа больж нүд нь улаан хүмүүсийн очихыг мөрөөддөг газар болж хувирна. Улс орныхоо хөгжил дэвшлийг олон жилээр хойш татаж, чөлөөт нийгмийг устгаж байгаа л үйл явцын нэг хэсэг.

-Эрчим хүчний реформ хийж байна, цахилгааны үнэ нэмэх нь зайлшгүй гэсэн зүйл их яригдах боллоо. Энэ асуудалд АН-ын бүлгийн зөвлөхийн хувьд та байр сууриа илэрхийлэхгүй юу?

-Дэлхийн эрчим хүчний шилжилтийн эрин үе ид дундаа явж байна. Эрчим хүчний шилжилт гэдэг нь нэгдүгээрт цахилгааны хэрэглээ рүү явж байна. Уул уурхай, тээвэр, барилгын хүчирхэг техникүүд цахилгаанаар ажилладаг болж байна. Өгөгдөл хадгалдаг, боловсруулдаг аварга байгууламжууд, гега үйлдвэрүүдийн роботууд бүгд цахилгаан хэрэглэж байна. Аж үйлдвэрийн салбар, түүний нийлүүлэлтийн хэлхээ тэр чигээрээ цахилгаан дээр суурилж байна. Айл өрхийн ахуй орчинд цахилгаанаар тэжээгддэг юмс улам олон болж байна. Хоёрдугаарт, цахилгаанаа цэвэр сурвалжаас үйлдвэрлэдэг болж байна. Нар, салхи, ус, ногоон устөрөгч гээд сэргээгдэх эрчим хүчний үйлдвэрлэлийн нөөцийн ашиглалт нэмэгдэж байна. Гуравдугаарт, цахилгаан хангамж хил хязгааргүй болж байна. Эрчим хүчний нөөц, хэрэглээ хоёрыг холбодог шугамны технологи сайжирсан. Үүнийг эрчим хүчний шилжилт гээд байгаа юм. Гэтэл манайд нүүрсний станц нэмж бариад, сэргээгдэх эрчим хүчний салбараа орхиж байна. Хэлж байгаа тунхагаас нь үзвэл дотоодын хэрэгцээгээ нүүрсний станцаар хангахын тулд цахилгааны үнэ нэмэхийг эрчим хүчний реформ гэж нэрлэж байгаа юм байна. Би нэг тоо хэлье 770 МВт чадалтай “ДЦС-IV” нэг КВт/ц цахилгааныг хоёр центээр төвийн эрчим хүчний системд нийлүүлдэг. Шинээр баригдаж буй 600 МВт-ын Бөөрөлжүүтийн станцын гэрээ нь бараг есөн цент, саяхан шав тавиад байгаа Баян суман дахь 600 МВт -ын нүүрсний станц мөн есөн цент гэнэ. Энэ хоёр станцын цахилгаан нийлүүлэх гэрээ нь 25 жилээс урт. Дээр нь ашиглалтад орсон нар салхины станцууд бий. Үнэ нь нүүрснээсээ үнэтэй. Арван жилийн дараахь эрчим хүчний хувьд тусгаар тогтносон Монгол Улсыг төсөөлцгөөе. 1КВт/ц цахилгааны бөөнөөр нийлүүлэх үнэ нь найман центээс буухгүй нь. Энэ үнэ өнөөдөр Хятадад дөрвөн цент, АНУ-д дунджаар таван цент. Цахилгаан бол үйлдвэрлэл, үйлчилгээ гээд ер нь амьдралд хэрэгтэй бүхний өртөгт ордог, аж үйлдвэрийн салбарын суурь зардал болдог бүтээгдэхүүн. Бид ийм үнэтэй цахилгаантайгаар ямар ч бүтээгдэхүүнээр өрсөлдөж чадахгүй. Аж үйлдвэрийн салбар хөгжихгүй. Тиймээс би хөгжил дэвшлээ цахилгааны үнээр боомилох лоббиг эрчим хүчний реформ гэж нэрлэж болохгүй гээд байгаа юм.

-Тэгвэл эрчим хүчний салбартаа бид юу хийх ёстой вэ?

-Бид аварга том зах зээлийн дэргэд байгаа эрчим хүчний далай шиг нөөц дээр сууж байгаа ядуу ард түмэн. Өнөөдөр зарж байгаа нүүрснийхээ орлого дээр овоорч, улс төр болж тоглож, хоорондоо хэмлэлдэж, хуйвалдах бол бодлого биш. Ядуу ч гэсэн ухаантай байх хэрэгтэй. Эрчим хүчний салбарын технологи хөгжиж, үнээрээ нүүрстэй өрсөлдөх түвшинд ирлээ. Дэргэд нь зах зээл, ашгийг нь олоод харчихсан бизнес, хөрөнгө оруулагчид байна. Эрчим хүчний шинэ эрин рүү дэлхий нүүж байна. Улс орныхоо аюулгүй байдал, урт хугацааны тогтвортой хөгжлөө бодоод эрчим хүчний салбарын өсч, хөгжих нөхцөлийг бүрдүүлэх хэрэгтэй. Сэргээгдэх эрчим хүчний салбарын бүтээн байгуулалт нүүрсний станц шиг урт хугацаа шаарддаггүй. Орчин нөхцөл нь тодорхой, Засгийн газар нь амласнаа биелүүлэх итгэл үнэмшил төрүүлж байвал 2-3 жилийн дотор бүтээн байгуулалтаа хийчихнэ. Бид дотроо хэмлэлдэх биш, гадагшаа гарах хэрэгтэй байна. Алсын зорилгогүй бол ойрын бэрхшээлдээ түүртэхээс цааш гарахгүй.

-Улс төрийн намын тухай хууль ирэх оны нэгдүгээр сарын 1-нээс бүрэн мөрдөгдөх ёстой. Танай нам бэлтгэл ажлаа хэр хангаж байна вэ?

-Улс төрийн намын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгаар намын дүрэм, хөтөлбөр, зохион байгуулалтыг хуульд нийцүүлэхээр заасан. Энэ хуулийг батлагдах үед нь сонгуулийн дараа хэрэгжүүлэх нь зөв гэж үзээд дагаж мөрдөх журмын тухай хууль гаргасан. Хуулийн хугацаандаа багтаж шинэчлэл өөрчлөлтөө хийх ёстой. Одоо хоёрхон сарын хугацаа үлдээд байна. Улс төрийн намууд хөрөнгө мөнгөний нөлөөнөөс ангид, дотоод ардчилалтай институци болох энэ чухал өөрчлөлтөө яаралтай хийх ёстой. Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ жилийн өмнө улс төрийн намын тухай хууль бол авлигаас ангижрах, төр цэвэрших чухал өөрлөлтийг цаг алдалгүй хийлээ гэж мэдэгдэж байсан. Үүнээсээ ухрахгүй гэж найдаж байна.

-Ковидын үеэр түр хугацаатай батлагдсан Төрийн хэмнэлтийн хууль яагаад өнөөдрийг хүртэл мөрдөгдөж байна вэ. Ингэхэд энэ хуулийг цуцлах болоогүй юу. Хэрэв цуцлахгүй бол дэд сайдуудаа тавьж чадахгүй биз дээ. Тэгээд ч төсөв тэлж байгаа нь хэмнэлтийн хуулиа зөрчиж байгаа юм биш үү?

-Өмнө нь батлагдсан төрийн хэмнэлтийн хууль гэдэг нь ч өөрөө утга агуулга муутай. Засгийн газар ерөөсөө л аль болох хэмнэж байх ёстой. Нийслэл таван дэд даргатай, төрийн өмчийн компаниуд таван дэд захиралтай, агентлагуудын дарга нар орлогчтой, хоёр жил тутамд төмөр хүлгээ сольж, таван жил тутамд оффисстоо засвар хийгээд байж болохгүй. Энэ бол Засгийн газрын үйл ажиллагааны суурь зарчим. Ингэж чадахгүй, албан тушаалтнууд нь дураараа дургиад байгаа учраас түр хууль гаргаж хязгаарласан санаатай. Төрийн үрэлгэн байдлаа засч залруулаагүй, төсвийн төлөвлөлтөө сайжруулаагүй байж Төрийн хэмнэлтийн хуулиа хүчингүй болгоё гэж байгаа бол одоо тарган төсөвтэй, гар татах шаардлагагүй боллоо гэж үзэж байгаа хэрэг. Хэлэлцэж буй төсвөөс үзвэл эрх баригчид хэмнэх талаар огт бодохгүй байгаа нь илэрхий. Харин ч үрэн таран хийе гэсэн төсөв баталж байгаа улс хэмнэлтийн хуулиа цуцалъя гэх биз. Цаана нь дэд сайд, төрийн өмчийн компаниудын дэд даргыг томилох, томилогдсон дарга нарын өрөө тасалгааг тохижуулж, унаа машинтай болгох их хэрэгцээ ундарч байгаа нь тодорхой. УИХ-ын зарим гишүүний шогшроод байгаа урсгал зардлын өсөлтөөс харахад хэмнэлтийн хуулиа хүчингүй болгохоос ирэх жилийн төсвийн зарцуулалт эхэлнэ.

-Хэмнэлтийн хууль сонин хэвлэлд хамгийн их нөлөөлж байгаа. Энэ хууль батлагдсанаас хойш төрийн түшээд сонин захиалж уншихаа байсан. Сонин уншихгүй улс яаж хууль гаргах юм бэ?

-Сонин захиалах мөнгө хэмнээд хэмнэлт болно гэж үү. Ёстой тэрэг ноосонд нэг хялгас гэдэг шиг сонсогдож байна. Хэмнэлтийн хууль хэрэгжиж байхад 1.7 тэрбум төгрөгөөр хоршоолох хөдөлгөөнийг сурталчилна гээд хэдхэн телевиз, сайтад хуваагаад өгчихсөн байна билээ. Энэ чинь бүтэн телевиз байгуулах мөнгө биз дээ. Өнөөгийн эрх баригчид чөлөөт хэвлэлд халтай, өөрийгөө магтдаг хэдэн хэвлэлтэй болохыг л мөрөөддөг, тэрнийгээ л санхүүжүүлдэг болчихсон. Харин өдөр тутам бодит мэдээллийг хүргэж байдаг, төр засгаас ил тод байдлыг нь нэхэж байдаг, алдаа дутагдлыг нь шүүмжилсэн дуу хоолойг дамжуулж байдаг чөлөөт хэвлэл, хүчирхэг редакц бол ардчиллын, чөлөөт нийгмийн бат тулгуур. Тийм учраас өдөр тутмын хэвлэлээ захиалж уншдаг, болж буй үйл явдлын талаар мэдээлэл авдаг байх хэрэгтэй. Төр, хувь гэлгүй нийтийн сүлжээний сенсаци дагаж хуйларцгаагаад байвал цаг ороо бусгаа, тогтсон шийдвэргүй, олсон гарцгүй дороо мунгинасаар л байх болно. Унших хэрэгтэй, ялангуяа “Өдрийн сонин” шиг хэвлэлийг захиалж уншиж байх хэрэгтэй.

М.МӨНХЦЭЦЭГ