Category: улс-төр

УИХ-ын гишүүн, Боловсролын сайд П.Наранбаяртай ярилцлаа.

---

-Хамтарсан Засгийн газарт орж, Боловсролын сайдаар томилогдоод хэд хонож байна. Таны хувьд ажлаа юунаас эхэлж байна вэ?

-Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрийг боловсруулах ажил дээр хэд хоног суулаа. Ингэхдээ эрх баригч МАН болон Ардчилсан нам ХҮН-ын мөрийн хөтөлбөр дэх боловсролын салбартай холбоотой заалтуудыг нийлүүлж, уялдуулах байдлаар ажиллалаа. Энэ маань дуусч, үйл ажиллагааны хөтөлбөр болоод өнөөдөр/өчигдөр/ Засгийн газрын хуралдаанаар хэлэлцэгдлээ. Сүүлд нь УИХ-д танилцуулагдаад явах учиртай юм. Ер нь сайд болсноосоо хойш барьж байгаа миний зарчим бол нэгдүгээрт, ямар нэгэн огцом, тулгасан, гэнэтийн шийдвэрээр энэ салбарт ойлгомжгүй байдал бий болгохгүй байхыг зорьж байгаа. Хоёрдугаарт, төрийн жинхэнэ албан хаагчдыг халах, цомхотгох зүйлийг хийхгүй. Мэдээж өөрт олгогдсон эрх мэдлийн хүрээнд дотор нь сэлгэж ажиллуулж болно.

Гуравдугаарт, иргэн төвтэй, иргэдийг чирэгдүүлэхгүй байх гэсэн чиглэлийг яамныхандаа өгсөн. Албан бичиг, өргөдлийн хариу, аливаа шийдвэрийн хурдыг нэмэгдүүлэхээр ярьж байна. Яамны ажилчид маань ч гэсэн миний энэ шийдвэрүүдийг хүлээн авч, гар нийлэн ажиллаж байгаа. Үүнд нь их талархаж байна.

-Цэцэрлэгийн хүүхдүүдийн хоолны мөнгийг нэмэгдүүлж, эцэг эх нь хуваалцах шийдвэрийг гаргасан байсан. Хэдэн төгрөгөөр нэмсэн юм бэ. Хүүхдийн ар гэрийнхэн хэдэн төгрөг төлөх ёстой вэ?

-Цэцэрлэгийн хүүхдийн хоолны мөнгийг ар гэрийнхэн нь хуваалцана гээд Боловсролын тухай хууль дээр заагаад өгчихсөн юм. Харамсалтай нь энэ заалт сүүлийн найман жилийн турш хэрэгжихгүй явж ирсэн. Харин энэ оны тавдугаар сарын 29ний өдөр хүүхдийн хоолны зардлын хэмжээг шинэчлэн тогтоож, 3000 төгрөг болгон нэмэгдүүлсэн. Энэ бол цэцэрлэгийн хүүхдүүдийн хоолны материалын л зардал шүү дээ. Гэтэл хүүхдүүд үндсэн хоолоосоо гадна тараг сүүнээс эхлээд хэрэглэх учиртай. Тэгэхээр энэ бүхэн 3000 төгрөг яагаад ч хүрэлцэхгүй. Өнөөдөр төсөв мөнгө хэцүү байгааг ойлгож байгаа. Тийм болохоор энэ зардлыг 1000 төгрөгөөр нэмэгдүүлье. Энэ нь хүүхдийн өсөлт хөгжилд сайнаар нөлөөлнө гэж үзэж байгаа. Эрүүл мэндэд ч тустай. Эцэг эхчүүд ч гэсэн хоолны зардлын тодорхой хувийг гаргах саналтай байдаг. Ийм байхад төр 100 хувь даана гэж дайраад хүүхдүүд төрийн өмчийн цэцэрлэгт явахдаа өлсөж харьдаг байж болохгүй.

-Нэмж байгаа мөнгийг ар гэрийнхэн нь төлнө гэсэн үг үү?

-Тийм. Өдрийн 1000 төгрөг гэхээр сард 22 мянган төгрөг төлөх тооцоолол гарч байгаа.

-Та анхны тушаалаараа хичээлийн жилийг гурван улиралтай байхаар шийдвэрлэсэн байсан. Гэтэл өмнө нь Л.Энх-Амгалан сайдын үед ингэж өөрчлөөд багш, хүүхдийн ачаалал зэргээс шалтгаалан буцаагаад дөрвөн улиралтай болгож байсан юм билээ. Тэгвэл та ямар тооцоо судалгаан дээр үндэслэн ийм шийдвэр гаргасан юм бэ?

-Олон жилийн дундаж, хичээлийн байдал, карентин тогтоосон зэргийг эргээд харах хэрэгтэй. Ноднин гэхэд л буцаагаад дөрвөн улиралд шилжүүлсэн хэрнээ 12 дугаар сарын сүүлээр гэнэтхэн нэг сарын хугацаатай карентин тогтоочихсон. Ингээд цахим хичээлд шилжүүлсэн. Энэ нь эргээд хүүхдүүдэд муугаар нөлөөлөөд байдаг юм. Ер нь өнөөдөр цаг агаар, байгаль дэлхийгээ харсан ч гэсэн манайхыг дөрвөн улиралтай орон гэж хэлэхэд хэцүү болчихлоо шүү дээ. Ялангуяа хүйтний улирал нь хэт удаан болдог болсон. Нэмээд энэ үеэр хотын түгжрэл эрс нэмэгдэж, ханиад томуу ихэсдэг. Тийм болохоор хичээлийг гурван улиралтай болгодог чинь энэ бүхэнд тааруулсан юм. Амрах, хичээллэх ёстой хугацааг нь их нарийн тооцсон. Ер нь миний хувьд энэ удаагийн өөрчлөлтийг олон хүн их нааштайгаар хүлээн авч байна гэж харсан. Хамгийн гол нь энэ хичээлийн жилийн бүтцийг бид долдугаар сарын эхний 15 хоногийн дотор гаргасан. Ингэхээр сургуулиуд бэлтгэл ажлаа хангахад их амар болно. Амьдрал дээр тулгасан шийдвэр шиг хэцүү юм ер нь байдаггүй. Тэгэхээр одооноос ингээд бүтцийг нь эрт гаргаад өгчихөөр сургуулиуд Тогтмол ажлын төлөвлөгөө/ТАТ/, Сарын ажлын төлөвлөгөө/САТ/ хоёроо эрт гаргана. Тийм ч учраас ТАТ, САТ хоёрынхоо мэдээллийг эцэг, эхчүүдэд цаг алдалгүй хүргэ гэсэн албан бичгийг сургуулиуд өгсөн. Сургуулийн хичээлийн жилийн бүтэц гэдэг чинь нийгмийн амьдралын бүтцийг тодорхойлж байдаг. Энэ нь эргээд эцэг эхчүүдэд ажил, амралтаа төлөвлөх боломж олгоно.

-Энэ жилийн Элсэлтийн шалгалтын үр дүн их тааруу гарсныг цахим хичээлийн үр дүн гэж үзэх хүмүүс байна. Боловсролын хоцрогдол үүссэн ч гэж байгаа. Үүн дээр та юу хэлэх вэ?

-Энэ бол бодитой. Яагаад гэхээр цахим хичээлийг ажиглаж байхад камераа өгсөн, өгөөгүй гэсэн хэрүүлээр л эхэлдэг. Ингэж байгаад хичээлээ эхэлдэг. Гэтэл цаана нь үнэхээр хичээлээ сонсоод хийж байна уу, үгүй юу гэдэг бас эргэлзээтэй. Мэдээж хариуцлагатай, хичээлээ тогтмол хийдэг хүүхдүүд байдаг. Гэвч хийдүүлдэг нь ч төдий чинээ байгаа. Дээрээс нь танхимд найз нөхөдтэйгөө цуг байж нийгэмшдэг. Үүнд нь ч гэсэн цахим хичээл сөргөөр нөлөөлдөг. Цар тахлын үед манай улс цахим шилжилтийг хамгийн хурдтай хийсэн орон гэж үнэлэгдэж байгаа ч сургуулиа хамгийн урт хугацаанд амраасан. Үүгээрээ бараг дэлхийд рекорд тогтоосон байх. Уг дотооддоо халдвар алдаагүй байх үед амраах хэрэггүй байсан гэж би боддог. Гэхдээ энэ бол нэгэнт өнгөрсөн асуудал болсон. Харамсалтай нь тэр үед бий болсон хоцрогдол олон жил үргэлжилнэ. Дор хаяж 23 жил болно. Үүний хаялага л явж байна гэж харж байгаа. Дээрээс нь элсэлтийн шалгалтын математикийн гүйцэтгэлийн дундаж хувь 24 байгаа нь үнэхээр харамсмаар тоо.

-Энэ хоцрогдлыг богино хугацаанд арилгахын тулд яамнаас ямар ажлуудыг хийх вэ?

-Бид өнөөдөр/өчигдөр/ Засгийн газрын хуралдаанд танилцуулга оруулсан. Сонсоод үүн дээрээ тохирох арга хэмжээ авч ажиллахыг надад үүрэг болгосон. Тиймээс бид нэгдүгээрт, хэмжээст оноо гэдгийг хэрэглэж ирснийг гүйцэтгэлийн хувьтай нь давхар бодож, харуулдаг болно. Энэ жилийн математикийн 500 оноо гэдэг чинь гүйцэтгэл нь ердөө 24.5 хувь байхгүй юу. Энэ аюул мөн үү. Арван асуултын хоёрыг нь л зөв хариулсан нөхөр оюутан болоод ороод ирэхээр нөгөө багш нар нь толгойгоо базна биз дээ. Тиймээс цаашдаа Элсэлтийн шалгалтын босго оноог үе шаттайгаар нэмэгдүүлнэ. Одоо бол босго оноо 480 байгаа. Үүнийг хувийн сургуулиуд 490, улсын сургуулиуд чансаанаасаа хамаараад 520 хүртэл нэмэгдүүлэхээр ярьж байна. Ингэж байж бид оюутнуудаа чанаржуулна. Манай улсад төрийн өмчийн долоон сургууль бий. Тэд чинь хөөрхий оюутны тооноосоо хамаарч төсөв нь шийдэгддэг юм. Гэтэл энэ чинь судалгааны сургууль болж хөгжье гэвэл учир дутагдалтай. Гадаадад доктор хамгаалаад ирсэн нэг багш шалгалт аваад 120 оюутныг унагасан байгаа юм. Гэтэл декан нь наад оюутнуудынхаа төлбөрийг өөрөө олж ирээрэй гэж загнасан тухайгаа надад ярьж байсан. Энэ хоёр хүнийг буруутгах арга байхгүй. Багш чанартай сургалт бий болгохыг зорьсон бол декан нь сургуулиа оршин тогтнох үгүйд санаа нь зовж байна шүү дээ. Тиймээс энэ жилээс төрийн өмчийн сургуулиудын зарим нэгэн урсгал зардлыг төрөөс даадаг болж байгаа. Энэ бол том алхам.

-Багш нарын цалин бага байна гэсэн гомдол, шүүмж байнга гардаг. Үүн дээр Засгйин газар, харьяа яамнаас ямар бодлого барьж байгаа вэ?

-Сүүлийн нэг жилийн дотор хоёр удаа цалинг нэмсэн. Гүйцэтгэлийн үнэлгээг нь хийгээд 30 хүртэлх хувиар нэмж олгодог болсон. Үүн дээр нь нэмээд анги удирдсан зэрэг бүх нэмэгдлүүд нь бий. Үүний зэрэгцээ алслагдсан газарт ажиллаж байгаа багш 40 хүртэлх хувийн нэмэгдэл авдаг болгосон. Ингэж нэмэгдүүлэхээс өмнө анх удаагаа багшилж байгаа хүмүүс гар дээрээ 700 орчим мянган төгрөгийн цалин авч эхэлж байсан бол одоо нэг сая төгрөг рүү дөхөж байгаа. Гэхдээ энэ ч гэсэн чамлалттай. Тиймээс цаашдаа ч гэсэн цалинг өсгөх бодлогыг барина.

-Багшлах хүчний механик хомсдол бий болсон гэдэг. Алслагдсан газар, гэр хорооллын сургуулиудад зарим мэргэжлийн багшийг өөр мэргэжилтэй хүн орлож хүртэл хичээлийг нь заадаг. Энэ асуудлыг хэрхэн шийдвэрлэх вэ?

-Багш нарын хомсдол 10 хувь болчихсон. Энэ бол том тоо. Иймээс багшийг яаралтай бэлдэж гаргах, зах зээлд нь оруулах шаардлагатай. Мөн 15 жил ажиллаж байгаа багш нарын дунд хийсэн судалгаагаар харахад 47 хувь нь ажлаасаа гарсан. Цалин, ажлын байрны орчинг голж байна. Сургуулийн удирдлага, магадгүй зарим эцэг эхээс ирж байгаа зүй бус дарамтаас болоод багш нар олноороо ажлаасаа гарч байна. Тиймээс үүн дээр бодлого гаргах ёстой. Сургууль, багш, эцэг эх гэсэн гурвалсан харьщилцааг бэхжүүлэх хэрэгтэй. Энэ асуудал Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт орж байгаа. Үүнээс гадна заавал хэрэгжүүлэх ёстой гэж үзэж байгаа нэг зүйл бол багшийг бэлдэж гаргах процессоо хялбаршуулах. Гадаад, дотоодын нэртэй их, дээд сургуулийг сайн төгссөн хүнд багшлах эрхийн үнэмлэхийг нь хялбаршуулсан журмаар олгодог болмоор байгаа юм. Тухайн хүн 45 хоногийн дидактик буюу сурганыг сурах сургалтад суусан л бол багшлах эрхтэй болдог байдал руу шилжих хэрэгтэй. Зөвхөн МУБИС дээр бэлдээд байх шаардлагагүйгээр ийм маягаар либералчлах шаардлага байна. МУБИС саяхан босго оноогоо өөрсдөө доошлуулсан. Энэ маш буруу бодлого.

-Та ярианыхаа эхэнд хэлсэн Засгийн газрын ажлын төлөвлөгөөг хийсэн гэсэн. Мэдээж хамтарсан гурван намын мөрийн хөтөлбөрөөс тусгасан байж таарна. Тэгвэл таны өөрийн тань бодож, төлөвлөж байсан ажлуудаа хийж хэрэгжүүлэх хэр боломжтой гэж харж байна вэ?

-Ер нь гарч байна, гарах ч ёстой. Учир нь сонгогчдын өмнө амласан миний амлалт бий. Үүнийгээ сайн тусгахаар ажиллаж байна. Би энэ сарын 10нд сайдаар томилогдсон. Наадмын амралт өнгөрөөгөөд 16-наас ажил эхэлсэн. Түүнээс хойш ажлын төлөвлөгөөн дээр ажиллаж, гурван намын мөрийн хөтөлбөрийг боломжийн хэмжээнд уялдуулсан. Ер нь маш сайн туссан гэж хэлж болно. Тухайлбал, ахлах сургуулийг төрөлжүүлэх асуудал орж байгаа. Энэ нь мэргэжлийн эрхийг олгодог ахлах сургуулиуд бий болж, хүүхдүүддээ карьерийн сонголтыг өгдөг систем бий болно гэсэн үг. Төрөлжсөн сургууль төгссөн хүүхэд их, дээд сургуульд суралцах эрх нь мэдээж нээлттэй. Мөн мэргэжлийн эрхээрээ шууд ажлын байран дээр гарах ч боломжтой болно. Гэхдээ үүнийг үе шаттайгаар хийх хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол алдаа мадаг гарч магадгүй. Энэ бол боловсролын салбарт их өөрчлөлт авч ирнэ. Тухайн хүүхэд 10 дугаар ангидаа орохдоо л аль сургуульд орохоо шийддэг болно. Хамгийн гол нь үүнийг хөдөлмөрийн зах зээл, мэргэжлийн эрхтэй нь уялдуулж өгөх хэрэгтэй. Дотор нь зэрэглэж эхэлнэ. Тэр нь цалинд нь нөлөөлнө гээд олон давуу талтай. Ингээд ирвэл залуучууд ирээдүйн амьдрал, орлогоо төлөвлөх боломжтой болно. Мөн 18 наснаасаа шууд хөдөлмөрийн зах зээлд оролцоод эхлэхээр эцэг эхээрээ тэжээлгэдэг байдал цөөрнө. Өөрсдөө орлого олдог, татварын харилцаанд ордог, бие даасан иргэд болж эхэлнэ. Өнөөдөр ахлах сургууль төгсөгчдийн 93 хувь нь их, дээд сургуульд элсэж ордог. Тэр хэрээрээ аав ээжээрээ тэжээлгэдэг арми бий болдог.

-Жил бүр л сурах бичгийн асуудал үүсдэг. Хүүхдүүд сурах бичигтэй болж амжихгүй байсаар бараг эхний улирлын амралт болдог. Дээрээс нь сурах бичгийн чанар, агуулга, нэг компани монополь байдлаар хэвлэдэг зэрэг гомдол гардаг. Үүн дээр яамнаас ямар арга хэмжээ авах вэ?

-Боловсролын ерөнхий хуулиараа 10 жил тутамд Үндэсний хөтөлбөр буюу Цөм хөтөлбөрөө шинэчлэх учиртай. Ер нь шинэчлэхээс өөр аргагүй байдаг. Жишээлбэл, 2014 оны Цөм хөтөлбөр яригдаж байхад хиймэл оюун ухаан гэж байсангүй. Үүнийг яах юм. Тэгэхээр бага сургуулиас нь эхлээд кодын хичээл орж эхлэх хэрэгтэй болж байна. Тийм болохоор яг өнөөдөр /өчигдөр/ 200 гаруй хүний бүрэлдэхүүнтэй ажлын хэсэг байгуулсан дээр нь би гарын үсэг зурчихаад сууж байна. Энэ хөтөлбөр, сурах бичгийн шинэчлэл хоёр зэрэг явна. Шинэ сурах бичиг зохиох хүмүүс, хяналтын баг нь энэ 200 гаруй хүн дотор орсон. Мөн нэг компанид өгдөг гэдэг байдлыг эцэс болгохын тулд ажлын хэсэгт нь сурах бичиг хэвлэх туршлагатай үндэсний хэмжээний компаниудын төлөөллийг ч багтаасан. Иргэний нийгэм, төрийн бус байгууллагын төлөөлөл ч гэсэн орсон. Ингээд сурах бичгийн шинэчлэл 100 хоногийн дотор хийгдэнэ. Угаасаа өмнө нь хийсэн суурь судалгаанууд нь байгаа. Үүний дараагаар жилийн турш 50 сургууль дээр туршина. Тэгээд 20252026 оны хичээлийн жилд улс орон даяар нэвтрүүлэхдээ гарсан алдаа дутагдлыг бүгдийг нь засаад хэрэгжүүлнэ. Ер нь сурах бичгийн агуулга хоцрогдоод байдаг учраас таван жил тутамдаа шинэчлэгдэхээр хуульчлагдсан байгаа. Дээрээс нь энэ жилийн сурах бичгийг бичүүлэхэд нэг том онцлог бий. Жишээлбэл, математикийн сурах бичгийг гэхэд 15 дугаар ангийг нэг л баг бичнэ. Өмнө нь анги тус бүрийг өөр багууд бичдэг байсан учраас хоорондоо холбоо, уялдаагүй болчихоод байдаг байсан.

Т.ДАрХАНХөвсГөЛ

 

Улсын Их хурлын гишүүн С.Цэнгүүнтэй ярилцлаа.

---

-Таны хувьд анхны 126 гишүүнтэй парламентын хамгийн залуу гишүүнээр сонгогдсон. Ажил, үүрэгтэйгээ танилцаж амжив уу. Ойрын өдрүүдэд ямар ажил дээр төвлөрч байна вэ?

-Намайг ярилцлагадаа урьсанд баярлалаа. АН, ХҮН, МАН гэсэн гурван нам хамтарсан засаг байгуулахаар болж, Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ кабинетаа бүрдүүлэх үйл явц одоо ч үргэлжилж байна. Ингэснээр Монгол Улсад арай өөр Засгийн газар бүрдэх юм болов уу гэж харж байгаа. Гэсэн хэдий ч энэ нь хоёр талтай. Мэдээж хэрэг сөрөг хүчний байр суурийг сайн хадгалж үлдэх тал дээр бид анхаарах ёстой. Нөгөө талдаа хэт их улстөржилтөөс болоод гацчихсан том төслүүдийг хөдөлгөж чадах болов уу гэсэн горьдлого найдвар байгаа. Тийм ч учраас энэ хоёрыг бид аль аль талдаа анхаарч харах ёстой байх.

-Танай нам хамтарсан Засгийн газарт орсонд иргэд хоёр талтай хандаж байна. Үүн дээр та ямар байр суурь илэрхийлэх вэ?

-Ардчилсан намаас сонгогдсон УИХ-ын гишүүд Засгийн газарт хяналт тавьж ажиллах байх. Миний хувьд ч гэсэн найман жил дангаараа засагласан МАН-д хариуцлага тооцох, өмнөх жилүүдэд явагдаагүй ажлуудад хяналт тавьж ажиллах нь зүйтэй гэсэн байр суурьтай байгаа. Ардчилсан намын хөгжлийн бодлого хариуцсан нарийн бичгийн хувьд сонгуулийн мөрийн хөтөлбөр боловсруулж ажилласан учраас засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт манай намын баруун төвийн үзэл баримтлалын дагуу бодлогууд ороход анхаарч ажиллана.

-Та эрчим хүчний салбарын талаар байр сууриа илэрхийлсэн байсан. Ер нь гадны улсаас эрчим хүчний хараат байгаа байдлыг болиулах боломж ойрын жилүүдэд бий болов уу?

-Хамтарсан Засгийн газар байгуулагдахад Ерөнхий сайд хамгийн эхэнд 30 жилийн турш хүлээгдсэн эрчим хүчний салбарын реформыг хийнэ гэж хэлсэн. Бид эрчим хүчний либералчлалыг хийх ёстой. Яагаад энэ реформ 30 жил хүлээгдсэн бэ гэхээр бид үндсэндээ үнэ тарифын талаар л ярьдаг. Гэхдээ энэ нь иргэдээс өндөр үнэ авахын тулд биш. Бид шинэ эх үүсвэр олохын тулд хөрөнгө оруулагч нартайгаа үнэ тарифаа зайлшгүй тохиролцох шаардлагатай учраас үүн дээр илүү анхаарах ёстой. Эрчим хүчний салбарт маш олон зохицуулалт хийж, хууль эрх зүйн орчныг нь боломжийн болгосон ч улстөрчид маань улс төрийн зориггүй, шийдвэр гаргахгүй удаан явснаас болж өнөөдрийн эрчим хүчний хямрал үүссэн. Үнэ чөлөөлнө гэдэг нь үе шаттайгаар зах зээлийн хөвөгч үнийн тарифт шилжүүлэх тухай юм. Мөн ганц үнэ тариф нэмэгдүүлээд асуудал шийдэгдэхгүй. ТӨК менежментийг сайжруулж, алдагдалгүй, ашигтай ажиллах бололцоотой бол-гож нээлттэй хувьцаат компаниуд болгох хэрэгтэй. Ер нь 2024 ондоо багтааж энэ реформын асуудлыг хөдөлгөхгүй бол бид цаашдаа маш хүнд өвлүүдийг туулахаас өөр аргагүй нөхцөл байдал үүсчихсэн байгаа. Тийм учраас шийдвэр гаргах түвшинд байгаа бүх хүн үүний төлөө хөдлөх ёстой.

-Өмнөх Эрчим хүчний сайд энэ удаад улирч томилогдсон дээр та юу хэлэх вэ?

-Ерөнхий сайд өөрийнхөө кабинетыг бүрдүүлэх нь хуулиар олгогдсон эрх байдаг. Харин улирч томилогдсон Эрчим хүчний сайдын тухайд гэвэл өмнө нь яагаад ажлууд хийгдээгүй юм. Одоо хэрхэн яаж хурдтайгаар өөрчлөлтийг хийх вэ гэдэг дээр шахаж ажиллана гэж бодож байна.

-Та бол залуучуудын төлөөлөл болж Их хуралд сонгогдсон. Тиймээс үе тэнгийнхнийхээ төлөө ямар, ямар ажлууд хийхээр төлөвлөж байгаа вэ?

-Сүүлийн жилүүдэд хүн амаа залуучууд, хүүхдүүд, ахмадууд, эмэгтэйчүүд гээд хувааж ярих нь их болсон. Гэхдээ бодит байдал дээр нэг бүлгийн хүмүүст давуу тал олгож хууль батлаад нөгөө бүлэгт нь сул тал болох байдал ажиглагддаг. Нас хүйсээс үл хамаарч Монгол Улсдаа сайхан амьдрах орчин, бололцоог бүрдүүлэх хэрэгтэй. Сүүлийн жилүүдэд социол демократ үзэл баримтлалтай МАН засаг барьснаас хойш бүх бүлгүүдийг тусгайлан бодлого хэрэгжүүлэх нэрийдлээр маш олон төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлж, асар их үргүй зардал гаргасан. Үүний үр дүнд татвар төлөгчдийн мөнгө л салхинд хийссэн болохоос биш иргэдийн амьдрал бодитойгоор сайжраагүй. Тэгэхээр амьдрах орчинг сайжруулах, эх орондоо аз жаргалтай амь-дарч, ажиллаад өөрийнхөө ирээдүйг бүтээж чадах нийгмийг бий болгохын тулд хамгийн чухал нь макро эдийн засгийг сайжруулах юм. Макро эдийн засгийн үндсэн үзүүлэлтүүд сайжрахгүй бол бид хамгийн сайн боловсон хүчинээ гадагш нь алдаад дуусна. Хүн амьдралыг босгохын төлөө хөдөлмөрлөж хичээдэг. Гэтэл манайд яаж ч хичээгээд амьдрал нь дээшлэхгүй байна шүү дээ. Бид гадны хөрөнгө оруулалтуудыг дэм-жиж, томоохон төслүүдээ хөдөлгөх зайлшгүй шаардлагатай. Ингэж байж илүү үр өгөөжтэй ажлын байр нэмэгдэнэ. Залуучуудад орон зай нэмэгдэнэ.

-Залуучууд гадагшаа явах сонголт хийж байгаад өөр ямар зүйлс нөлөөлж байна вэ. Татварын орчин, хэт өндөр зэрэг дээр юу хэлэх вэ?

-Яагаад гадагшаа явах шийдвэр гаргасан бэ гэсэн залуучуудаас авсан судалгаан дээр тэд хамгийн түрүүнд амьдрах орчныг хэлж байгаа. Хүүхдүүдээ ийм утаатай, аюултай хотод өсгөхийг хүсэхгүй байна. Бид ингэж өссөн ч гэсэн хүүхдээ эрүүл, аюулгүй орчинд амьдруулахыг хүссэн гэж ихэнх нь хэлж байгаа юм. Үүнээс харахад хүн амынх нь дийлэнх нь амьдарч байгаа Улаанбаатар хотын амьдралын чанарын асуудлыг хөндөж гаргах цаг нь болсон. Ингэхийн тулд бид ус, дулаан, цахилгаан гээд хэрэглээний суурь зардлыг ярих ёстой. Одоо болтол социализмын үеийнх шигээ алдагдалтай үнийн тарифаар тооцдог. Улаанбаатар хотод амьдрах, өөр жижиг хотод амьдрах ямар ч ялгаагүй. Нийгмийн үйлчилгээ, хүртээмж нь хүрэлц-дэггүй. Хүмүүст хэцүү сонсогддог ч гэсэн хэрэглээний суурь үнийг чөлөөлж өгснөөр иргэдэд сонголт гаргаж өгч байгаа юм. Зах зээл сайтай том хотод их зардлаар амьдрах уу. Бага зардал төлөөд жижиг хотод амьдрах уу гэдгээ өөрсдөө шийдэх сонголт гаргаж өгч байгаа хэрэг. Бидний төлдөг төлбөр зах зээлийнхээ зарчмаар дэд бүтцийнхээ өртөгт нь нийцдэг байх ёстой. Тэгж байж бид утаа, нүхэн жорлонгийн асуудлыг бодитоор шийднэ. Түүнээс биш татварын бодлого, Улаанбаатар хотод хүн оруулах-гүй гэсэн хавчиж боосон байдлаар ажиллаж болохгүй. Хэрэглээний суурь үнийг чөлөөлөөд бусад улсуудын том хотуудын жишгээр Улаанбаатар хот маань дэд бүтэцдээ мөнгө зарцуулдаг, инженерингийн дэд бүтцийн сайжруулалтуудыг хийж чаддаг хот болчих юм бол энэ байдал өөрчлөгдөнө .Гэхдээ нэг зүйлийг ойлгох хэрэгтэй. Иргэд маань маш хурдан шийдлүүдийг хүсдэг. Нэг уулзвар янзалж, сургууль шинээр барьснаар асуудал шийдэгдэхгүй. Хэрэглээний суурь үнийн чөлөөлөлтийг хийснээр магадгүй ойрын 10 жилдээ нүдэнд харагдах өөрчлөлт гарахгүй. Гэвчт үүнээс цааш үнэхээр бодитой өөрчлөлтүүд гарна. Тиймээс бид дунд болон урт хугацаагаа харж, илүү ирээдүй рүү чиглэсэн бодлогыг гаргах хэрэгтэй.

-Та ямар, ямар Байнгын хороодод харьяалагдаж байгаа вэ. Хамгийн түрүүнд санаачлан өргөн барих, ажлын хэсэгт  нь  орж ажиллах хууль тань аль салбарынх байх бол?

Би Эдийн засгийн болон Инноваци, цахим бодлогын байнгын хороодод орсон. Инноваци, цахим бодлогын байнгын хороон дээр маш сонирхолтой ажлууд хийгдээсэй гэсэн хүлээлттэй байгаа. Цомхон төрийг бүтээх гол хэрэгсэл маань дижитал шилжилт. Дижитал шилжилтийг бид хэдий хэр сайн хийж чадна, төдий хэмжээгээр улсын төсвийн зардлыг бууруулах боломжтой. Ингэж зардлаа бууруулж чадах юм бол татварын орчныг сайжруулж, иргэдэд ирж байгаа татварын дарамтыг бууруулах боломжтой болно. Харин Эдийн засгийн байнгын хороонд эрчим хүчний асуудал орж явдаг. Тийм ч болохоор эрчим хүчтэй холбоотой асуудлууд дээр нэлээд анхаарч ажиллана. Анхны хуулийн төсөл санаачлах тал дээр гэвэл ямар ч байсан эрчим хүчтэй холбоотой зохицуулалтууд дээр анхаарна. Гаргасан зөв зүйтэй журмуудыг хүчингүй болгосон тохиолдлууд байгаа. Тухайлбал, 2012 – 2016 онд Ардчилсан нам эрх барьж байхдаа Эрчим хүчний салбарт баримтлах бодлогыг 2015 онд гаргасан. Үүн дээр зах зээлийн өртөгт нийцүүлж үнийг тооцохоор тусгасан байсан. Харамсалтай нь үүнийг МАН хүчингүй болгосон. Мөн хэрэгждэггүй олон хуультай байх уу. Эсвэл хэрэгждэг цөөн хэдэн хуультай байх гэсэн зарчимд хуулийн нийцэл талаас нь харж, хэрэгжилт дээр нь илүү анхаарч явах нь чухал боловуу гэж бодож байгаа.

 

 

 

Сонгуулиар иргэдийг гоё сайхан үгээр хуурч байгаад саналыг нь авдаг. Аваад төрд гарч ирээд хулгай, луйвар хийж, хийж буудаг хуучин улс төрийн бохир арга ард хоцорсон. Энэ системээр явах л юм бол хоёр алхахгүй баригдаж, шоронд орно. Ийм хүнийг монголчууд дахиж хэзээ ч сонгохгүй нь ойлгомжтой. Сонгох битгий хэл дахиж төрд ажиллах, түмэн олонтой уулзах эрхгүй болтол нь иргэд, сонгогчид тэр хүнийг “нүд үзүүрлэнэ”. Ард түмний энэхүү хариуцлагаас хэн ч айдаг болсон цаг. Тиймээс юу хийнэ гэж гарч ирсэн. Юуг амлаж саналыг нь авсан. Тэр бүхнээ та бүхэн хийхээс өөр аргагүй.

Сая ес дэх удаагийн УИХ-ын сонгууль болж, анхны гэх тодотголтой 126 гишүүнтэй парламент бүрдлээ. УИХ-ын даргаа томиллоо. Засгийн газрын тэргүүнээ сонголоо. Ерөнхий сайд нь танхимын сайдуудаа, бүтцээ ч тодорхой болгоод ажлаа эхлүүллээ. Наадам болоод дууслаа. Одоо бүгд ажлаа хийж эхлэх цаг. Ард түмэн амралт зугаалга, найр наадам гээд явж болно. Харин анхны 126 гишүүнтэй парламент болон хамтарч Засгийн газар байгуулсан нам, улстөрчдөд амрах эрх үнэндээ байхгүй. Та нарын төр барих хугацаа богино. Тиймээс сонгуулиар юу юу амлаж байлаа, тэрийгээ одооноос хийж эхэлмээр байна. Та нарын ихэнх нь аж ахуйн нэгжүүдийн бизнес хийх орчинг сайжруулна, иргэдээ татварын дарамтаас салгана, нийгмийн даатгалын шимтгэлийг бууруулна гэж амласан. Бизнесийн эрх чөлөөг бодитой бий болгоно гэсэн амлалт сонгуульд оролцсон бүх нам, эвслийн мөрийн хөтөлбөрт тусгагдсан байсан. Тиймээс та нарын зорилго, хийх ажил чинь тодорхой байна. Хийхээс өөр гарцгүй ажлаа хойш тавьж байхаар одооноос бодлогын хувьд цэгцлэх ажлуудаа эхлэх хэрэгтэй. Жилийн орлого нь 50 саяас дээш орлоготой аж ахуйн нэгж байлаа гэж бодъё. Тэгвэл тэр байгууллага НӨАТ-ын 10 хувиа төлнө.

Энэ оны эхнээс үйлчилгээний салбарын ААН-ийн нийслэлийн татварын борлуулалтын буюу зах зээлийн үнийн хоёр хувь хүртэл нэмэгдүүлсэн. Монгол Улсад хөдөлмөр эрхэлж цалингийн орлоготой иргэн бүр хүн амын албан татвар цалингийн 10 хувь төлдөг байсан. Харин 2019 оноос татварыг шаталсан байдлаар зохицуулах болж цалингийн 20 хувь хүртэл төлдөг болсон. Нийгмийн даатгалын шимтгэлд 26 хувийг, хадгаламж бүрээс 10 хувь, бараа үйлчилгээ авах бүрт 10 хувийн нэмүү өртгийн албан татвар төлж байна. Нэг үгээр хэлбэл, Монгол Улсад иргэн ажиллаж амьдарсныхаа төлөө дээрх татваруудыг төлж байгаа. Манайд татварын дарамтаас болж найман мянга гаруй аж ахуйн нэгж хаалгаа барьсан гэсэн судалгаа байдаг. Нөгөөтэйгүүр манай улсын жил бүрийн төсвийн татварын орлого хэд дахин хувиар нэмэгдэг. Тухайлбал, өнгөрсөн онд

татварын орлого 18 их наяд төгрөгт хүрсэн. Энэ нь өмнөх оноосоо бараг 50 хувиар нэмэгдсэн үзүүлэлт юм. Татварын орлого нь

ингэж огцом нэмэгддэг улс манайхаас өөр байхгүй л болов уу гэдгийг эдийн засагчид хэлж байна.

МУИС-ийн Бизнесийн сургуулийн профессор М.Саруултөгс “Монголын

татварын өнөөгийн байдлыг тодорхойлохын тулд сүүлийн 30 жилд хэрэгжүүлж буй татварын бодлогын нөлөөллийг тодорхойлох

ёстой. Энэ хугацаанд долоон удаа татварын шинэчлэл хийж. Уг нөлөөллөөр Монгол Улсын төсвийн 80 гаруй хувийг татварын орлого бүрдүүлдэг болсон. Өөрөөр хэлбэл, ААН-ийн албан

татвар, НӨАТ, хувь хүний орлогын албан татвар, НДШ төсвийн гол орлого болдог. Эдгээр татвар нь бизнес эрхлэгчдэд мөнгөн урсгалд нөлөөлөхүйц татвар болсон. Иймээс татварын бодлогоо тогтвортой байлгаж бизнес эрхлэгчдээ дэмжих хэрэгтэй” гэж хэвлэлд ярилцлага өгч. Үүнээс харвал татварын дарамт асар их байгаа. Энэ дарамт бизнес эрхлэгчдийн мөнгөний урсгал буюу үйл ажиллагаанд нь шууд нөлөөлдөг болсныг илтгэж байна. Хар ухаанаар бодоход хүн ажиллаж, хөдөлмөрлөж мөнгөтэй болно. Тэрхүү мөнгөө бизнестээ эргэлдүүлнэ. Ингэж байж ашиг хүртэнэ.

Харин тэрхүү ашгийнхаа багахан хувийг төрд өгдөг. Өөрөөр хэлбэл, ашгаасаа татвар төлнө гэсэн үг. Гэтэл манай улсад ашигтай ч бай, ашиггүй ч бай үйл ажиллагаа явуулсан л бол татвар төлдөг бодлого үйлчилж байгааг л татварын дарамт гээд байгаа юм. Тиймээс эдгээр асуудлыг шийднэ, иргэд, аж ахуйн нэгжүүдийг татварын дарамтаас салгаж, бизнес эрхлэх боломжийг чөлөөтэй болгож өгнө гэж амлаж, ярьж гарч ирсэн гишүүд та бүхэн одоо хэлсэндээ хүрч ажлаа эхлүүлэх цаг болсон. Саяны сонгуулиар Ардын намын мөрийн хөтөлбөрт ААНОАТ-ыг таван хувь болгож бууруулна гэж зааж. Мөн НӨАТ-ын хуулийн шинэчлэлийг олон улсын жишигт нийцүүлнэ гэсэн. Харин Ардчилсан намын мөрийн хөтөлбөрт мөн НӨАТ-ын хуулийг шинэчлэнэ гэжээ. Түүнчлэн ажил гүйцэтгэх, хөлсөөр ажиллах гэрээнд нийгмийн даатгалын шимтгэл ногдуулахгүй гэсэн байна. Ерөнхийдөө саяны сонгуульд өрсөлдсөн нам, эвслүүдийн мөрийн хөтөлбөрт татвартай холбоотой заалтууд адилхан байна. Тиймээс та бүхний зорилго нэг байна гэсэн үг. Зорилго нь тодорхой байхад татварын дарамтаа хазаарлах эрх зүйн орчноо нэн яаралтай боловсруулахад яг юу саад болоод байна вэ. Хэнийг хараад, ямар цаг үеийг хүлээгээд сууна вэ, гишүүд ээ. Та нарт хууль санаачлах бүрэн эрх бий. Хуулийг өөрчлөх ч эрх бий. Хууль тогтоох гол ажлаа хийцгээ. Хэдий болтол ордоныхоо сандал суудал, өрөө, цонхтойгоо ноцолдох вэ. Хэдий болтол гишүүн болсон баяраа тэмдэглэж, үүгээр, түүгээр найр наадамд оролцож явах вэ. Та нарын амласан татварын амлалт ард түмэнд ус агаар мэт хэрэгтэй байна.

Цаг хугацааны хувьд нэг хоногийн өмнө ч болтугай татварын дарамтаас салах гэж ард түмэн чинь тэсгэл алдаж хүлээж байна. Тиймээс энэ намрын чуулганаар татвартай холбоотой, бизнес эрхлэгч нараа дэмжсэн, ажил хийх хүн бүрийн урам зоригийг бадраасан хуулиа батлаад явцгаа. Тэгвэл ард түмэн та нарыг амласнаа биелүүлдэг гэж итгэнэ. Ард түмэн улстөрчдөд, улс төрийн намд итгэснээр төрд итгэх итгэл нэмэгдэнэ. Төрөө хүндэтгэнэ. Энэхүү хүндэтгэл олшрох тусам хуулиа мөрддөг болно. Хуулиа хэрэгжүүлдэг болно. Хуулийг хүн бүхэн хэрэгжүүлж эхэлснээр нийгэмд шударга ёс тогтоно. Шударга ёсны цаана тэгш эрх, эрх чөлөө, нөгөө ардчилал бодитой сэргэнэ. Үүнийг л улс орны цэцэглэн хөгжилт гэж хэлээд байгаа биз дээ. Нэгнээсээ цэцэглэн ургасаар хөгжлийн замналдаа орно. Тиймээс эрхэм УИХ-ын гишүүд ээ ажлаа хийцгээ. Амласнаа яг одооноос хэрэгжүүлцгээ. Та нарын шийдвэр, өөрчлөлтийг хүлээсэн амь тэмцсэн аж ахуйн нэгжүүд Монголд олон байна шүү…

Э.МӨНХТҮВШИН

Баянгол дүүргээс хамгийн олон санал авч парламентад сонгогдсон УИХ-ын гишүүн, инженер Ж.Золжаргалтай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

---

 

-Таны хувьд нийслэлийн Баянгол дүүргээс хамгийн олон санал авч УИХ-д сонгогдсон. Өмнө нь энэ тойргоос хуучин улс төрчид л тэргүүлж гарч ирдэг байсан. Харин өнгөрсөн сонгуулиар улс төрийн өөр хүчин, өөр хүнийг баянголчууд сонголоо. Таны хувьд энэ тойргоос нэгээр гарч ирэх байх гэсэн итгэл, хүлээлт ямар байсан бэ?

-Миний ялалт гэж хэлэхээс илүүтэйгээр иргэний ардчилал байж болдог гэдэгт итгэсэн хүмүүсийн хамтын ялалт гэж хэлмээр байна. Иргэдийн хүлээлт, хүсэлтэйгээ нийцсэн учраас ялалт гарсан гэж бодож байгаа. Өөрөөр хэлбэл, Баянгол дүүрэгт энэхүү шинэ хөрс бүрдчихсэн байсан гэсэн үг. Учир нь Баянгол дүүрэгт Монголын сонгодог дундаж давхарга оршсоор ирсэн. Тухайлбал, гурав, дөрөвдүгээр хороолол, СОТ-2, эрчим хүчнийхэн гээд инженер, техникийн чиглэлийн иргэд олонтой ийм онцлогтой дүүрэг. Мөн төсвөөс, дарга нараас хамаарал бус буюу жижиг, дунд бизнес эрхэлдэг хүмүүс олон байдаг. Энэ утгаараа Баянгол дүүрэгт шинэ сонголт хийх эхлэлийн цэг байсан гэдэгт анхнаасаа итгэлтэй байсан. Харин таны асууж байгаа шиг нэгээр үү, эсвэл сүүлээр үү гэдэг дээр тодорхой таамагласан зүйл байгаагүй. Дараагийн нэг зүйл бол таны хэлдгээр иргэдийн өөр хүлээлт их байсан. Юу гэхээр нэг нам сүлжээгээ мөнгөөр баздаг байдлыг болих гэсэн хүлээлт баянголчуудад их байсан нь мэдрэгдсэн. Тиймээс энэ ялалт асар олон зүйлийн тайлал мэт болсон гэж ойлгож байгаа.

Энэ асар итгэлийг даасан шиг дааж, хүлээсэн шиг хүлээж ажиллана гэдэгтээ би итгэлтэй байна. Нөгөөтэйгүүр эрх чөлөөт хүмүүсийн сонголт бодитой болоосой гэсэн хүлээлт их байсан. Үүнд нь зориулж бид сурталчилгаа, зарчмаа барьж ажилласанд ялалтын үнэ цэнэ нэмэгдсэн болов уу гэж бодож байна.

-Нийслэлээс инженер хүн сонгогдон төр түшилцэж байгааг олон хүн ам сайтай хүлээн авч байна. Учир нь нийслэл хотын асуудал уул овоо мэт их. Бодитой шийдэгдэж байгаа асуудал бараг байхгүй гэж хэлэхэд болох юм шиг. Ийм цаг үед инженер хүний бодлого, тооцоолол асар дутагдаж байгааг баянголчууд харж, таныг сонгосон болов уу гэж бодож байна. Тэгэхээр танаас шууд асууя. Нийслэлийн утааны асуудлыг яаж шийдэх ёстой вэ. Өдийг хүртэл явж ирсэн бодлогод ямар алдаа байна. Цаашид яаж өөрчлөх вэ?

-Шууд асууж байгаа бол шуудхан л хариулъя. Утаагүй болох шийдэл бол түлш огт биш. Шийдэл нь дулаан байшин. Үндсэн асуудал нь түлш биш, харин эсрэгээрээ орон байр. Орон байрны асуудал шийдэгдсэн бол утаа бараг байхгүй байх байсан. Тиймээс янз бүрийн түлш, нарны халаагуур гэх мэт аахар шаахар зүйлд мөнгө зарахгүйгээр дулаан сууцтай болоход л анхаарчих. Яагаад ингэж итгэлтэй хэлж байна вэ гэхээр миний хувьд уг асуудал дээр сүүлийн арав гаруй жил ажилласан. Түлшний мэргэжилтэн хүн. Түлшийг яаж сайжруулбал утаа буурах вэ гэдгийг бодитоор хэлэх хүн нь би. Гол нь сайн түлш хэрэглээ ч утаатай л байна.

Үүнийг бууруулах гол зүйл бол дулаан байшин. Дулаан байшинтай байснаараа түлшний хэрэглээгээ хоёр дахин бууруулна гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл, өдөрт хоёр уут түлш хэрэглэдэг байсан бол нэг уутыг, бүр хагас уутыг хэрэглэдэг болно гэсэн үг. Энэ л утааны ойрын гол шийдэл. Нөгөөтэйгүүр дулаан байшинтай болчихвол цахилгаанаар халаах өртөг багасна. Асар их хэмнэлт гарч ирнэ. Дулааны алдагдал ихтэй бол хэдэн уут түлш, хэдэн мВт цахилгаан зарцуулсан ч хэрэглээнд нийцэхгүй. Тиймээс хамгийн эхэнд анхаарах зүйл бол дулаан байшин юм.

-Дулаан алдагдалгүй байшин гэж олон жил ярьсан, хэрэгжүүлсэн. Бодитой үр дүн гарсан нь ховор шүү дээ…?

-Яагаад дулаан байшингийн төсөл олигтой явдаггүй вэ. Дэд бүтэцгүй газар хашаандаа байшин барихад ипотекийн зээл олгодоггүй. Нэгдүгээрт, үүнийг өөрчлөх хэрэгтэй. Хүн хаана ч байшин барьсан тодорхой эдийн засгийн хөнгөлөлт эдэлж байх учиртай. Үүнийг алагчлах хэрэггүй гэсэн үг. Гол нь эрчим хүчний хэмнэлттэй зураг төсөлтэй байшин хашаандаа барихад тодорхой хөнгөлөлтөд хамрагдах эрх зүйн орчинг бий болгох хэрэгтэй. Үүнээс л утаагүй болгох зорилт эхэлж байгаа юм. Үүнийг хийх санхүүжилт дотоодын болон, гадны эх үүсвэрээс татах боломж бий. Олон ч төсөл яригдаж байгаа. Тэгэхээр миний хувьд энэхүү өөрчлөлтийг л хийхийг зорьж байгаа. Энэ зорилт биелбэл айлууд илүү тохитой сууцтай болохооос гадна нийтээрээ утаагаа бага зардлаар бодитой бууруулж чадна.

-Зун, намрын зургаан сардаа нийслэлчүүд бид урьд өмнө хэзээ ч утаатай байгаагүй юм шиг л утаагаа мартдаг. Нэг талдаа иргэдийн хандлага сул байна уу. Утаагүй болох хамгийн бодитой арга бол цахилгаан халаагуур. Гэтэл нийслэлийн гэр хорооллын айлууд бүгд цахилгаан халаагууртай боллоо гэхэд эрчим хүчний асуудал гарч ирнэ. Одоо ч нийслэл хот эрчим хүчний асуудалтай байгаа. Энэ намар, өвөл яаж эрчим хүчний асуудлаа шийдэхээр байх шиг байна вэ. Цаашид эрчим хүчний хараат байдлаасаа бид салахын тулд богино, дунд хугацааны ямар шийдэл гаргах ёстой вэ?

-Явж, явж эрчим хүч гэдэг Монголын улс төр, эдийн засгийн тогтолцоотой шууд холбоотой асуудал. Тэгэхээр энэ тогтолцоо өөрчлөгдөж, эрүүлжиж байж эрчим хүчний хараат байдлаасаа бид сална л гэсэн үг. Юу гэхээр бүх үйлдвэрлэсэн эрчим хүчээ үйлдвэрлэсэн үнээсээ бага зардлаар бид зардаг. Нүүрсний уурхайнх нь олборлож байгаа өртгөөсөө бага үнээр борлуулалтаа явуулдаг. Энэ дунд гарч ирж байгаа зөрүү нь яадаг вэ гэхээр нэг бол татаас, нэг бол өр болж хуримтлагддаг. Үүнийгээ дараа нь гадаадын өр, зээлээр л төлдөг. Гаднаас авсан зээлээ буцаагаад татвар төлөгчдийнхөө кармаанаас л төлдөг, дардаг. Иймэрхүү тогтолцоогоор явж ирсэн. Эдгээрийг удирддаг, бодлогыг нь гаргадаг хүмүүс намын шахаагаар, эсвэл аль нэг эрх мэдэлтний цүнх баригчид байдаг. Тиймээс энэ хүмүүс энэхүү асуудал дээр зоригтой дуугарч чаддаггүй. Энэ утгаараа ийм байдлаар тогтолцооны хувьд өөрчлөлт оруулах хэрэгтэй. Цаашлаад эрчим хүчний тарифт ухаалаг зохицуулалт хийх шаардлагатай гэж харж байгаа. Тарифыг чөлөөтэй болгоно гэдэг маань эрчим хүчийг үнэтэй болгоно гэсэн үг биш. Ийм хандлагаасаа болоод эрчим хүчний хараат бус байдлыг тогтоох, шинээр станц барих асуудлууд гацдаг. Тэгэхээр нүүрсний, эсвэл нарны, салхины байх нь хамаагүй. Бүгдийг нь бодлогоор дэмжээд өгвөл эрчим хүчний шинэ эх үүсвэр баригдаж эхэлнэ. Өөрөөр хэлбэл, эх үүсвэр бий болгохын тулд тарифын зохицуулалт л хэрэгтэй. Бид одоо импортоор цахилгаан авч байгаа. Гэтэл жилд зарлагадах энэхүү хөрөнгөөрөө бид нэг томоохон цахилгаан станц барьчихаж болж байна. Манайд нэг ийм хандлага байна. Олонх болсон нам нийтэд сайхан харагдах гэж хичээдгээс болоод нийтээрээ утаатай, түгжрэлтэй, ядууралтай, эдийн засгаа тэлж чаддаггүй ийм байдалд хүрсэн. Тэгэхээр эрчим хүчний салбараа эрүүлжүүлэхийн тулд хөрөнгө оруулалт тат. Тарифын бодлогоо өөрчил. Хэрэв ингэж чадвал эрчим хүчний олон эх үүсвэртэй болно. Олон эх үүсвэртэй болох тусам үнэ чөлөөлөх нөхцөл бүрдэнэ. Одоо шууд үнэ чөлөөлье гэхээр тийм техникийн боломж манайд байхгүй. Яваандаа эрчим хүчний хараат байдлаас гарахын тулд усан цахилгаан станц болон усан цэнэгт цахилгаан станцын төслүүдийг хэрэгжүүлэх, дэмжих бодлого бидэнд маш их хэрэгтэй байгаа.

-Хот түгжрэлтэй байгаа. Энэ намар хичээл эхлэхтэй зэрэгцээд хотын түгжрэл тэг зогсолт руугаа очих байх гэсэн тооцоолол бий. Түгжрэлийг бид олон жил ярьж байна. Уулзвар өргөсгөх, тэмдэг тэмдэглэгээ сайжруулах, чиглэл өөрчлөх зэрэг жижиг ажиллагааг л өдий болтол авч ирснээс биш бодитой том өөрчлөлт хийгдсэнгүй. Яармагийн түгжрэлийг бууруулна гээд гүүр барьж байгаа ч буух цэгийн ачааллыг улам ихэсгэхээр байна. Янз бүрийн зам тавьдаг ч нөгөө мухар төмөр зам гэдэг шиг нэг талын ачааллыг нөгөө талд нь нэмэх ийм бодлогоор өдий болтол явж ирлээ. Угтаа баруун, зүүн дөрвөн замын уулзвар дээр давхар зам барих, гүүрэн зам барих ажил хийчихвэл хотын түгжрэл эрс буурна гэж иргэд үзээд байгаа. Таны хувьд хотын түгжрэлийг яаж бууруулах ёстой гэж харж байгаа вэ?

-Түгжрэл үүсгэхгүй байхын тулд тухайн хөдөлгөөнийг зогсоохгүй байх шаардлагатай. Энэ нь юу гэсэн үг вэ гэхээр аль болох уулзваруудад зогсохгүй шууд явдаг байхыг хэлээд байгаа юм. Ингэхийн тулд том уулзваруудад дээгүүр доогуур автомашинууд зогсолтгүй зөрдөг байх хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, явган хүний гарц дээр автомашин бага зогсдог байх хэрэгтэй. Ингэхийн тулд гарц болгоныг гүүрэн болгох шаардлагатай. Гүүрэн гарц гэхээр заавал гоё өнгөтэй, үнэтэй материалтай, тав тух хангасан байх шаардлага уг нь байхгүй л дээ. Хамгийн чухал л нь аюулгүй зорчдог байх нөхцөлийг л хангасан байх хэрэгтэй. Бусдаар үзэмжийн хувьд анхаарах шаардлага огт байхгүй. Манайд баригдсан гүүрэн гарцуудаас арав дахин хямд өртгөөр барих олон гүүрэн гарцын шийдэл бий. Заавал үүнд хамгийн гоё тансагийг нь барих шаардлага байхгүй. Гүүрэн гарцад бид ямар тухалж суух гэж байгаа биш. Алхаж өнгөрөөд л бууна. Тиймээс аюулгүй байдлыг хангасан стандартын дагуу хийгдсэн гарц л хэрэгтэй. Түүнээс биш сүүлийн гишүүд тойрогтоо ийм гарц хийсэн гэж рекламдаад байгаа шиг зүйл бидэнд, хотын иргэдэд огт шаардлага байхгүй. Хоёрдугаарт, нийтийн тээврийн салбарыг хөгжүүлснээрээ түгжрэлээс гарсан салсан хотууд олон. Манайх сүүлийн үед метротой болъё гэж ярьж байна. Төслүүд ч явж байх шиг. Нэгэнт хэрэгжүүлээд эхэлсэн бол бодитой үр дүн гаргаад явах нь зөв. Зөв гэхээсээ илүү үнэхээр метротой болчихвол сайн л байна. Гэхдээ метротой болох төсвөөс арав дахин хямд зардлаар нийтийн тээврийг тултал хөгжүүлэх, шийдэх төслүүд бий. Энэ нь тусгай замын автобусны төсөл. Уг төслийг аль арав гаруй жилийн өмнө ярьж байсан. Бүр санхүүжилтийг нь ч шийдчихсэн байсан шүү. Гэтэл шийдчихсэн санхүүжилтээ авч хэрэгжүүлэхгүй байсаар байгаад Азийн хөгжлийн банк гэрээгээ цуцалчихсан. Гэхдээ одоо үүнийг сэргээгээд хийх боломж бий.

-Яг одоо ойрын хугацаанд баригдах цахилгаан станцууд юу байна вэ?

-Одоо баригдаж байгаа, удахгүй ашиглалтад оруулах хэд хэдэн төслүүд бий. Хамгийн түрүүнд Бөөрөлжүү-тийн цахилгаан станц ашиглалтад орно. Миний мэдэхийн 300 мВт-ын хүчин чадалтай станц баригдахаас эхний 150 мВт-ын блок удахгүй ашиглалтад орох байх. Чойбалсангийн 50 мВт-ын өргөтгөл ашиглалтад орсон. Завханы Тосонцэнгэлд баригдаж байгаа станц удахгүй ашиглалтад орох байх. Нарийнсухайт дээр Шивээхүрэнгийн нүүрсний цахилгаан станц бий. Нарны цахилгаан станц Хөвсгөлийн Мөрөнгийн ойролцоо баригдаж байгаа. Удахгүй ашиглалтад орчих байх.

-Эгийн гол, Эрдэнэбүрэнгийн УЦС-аа барих, байгуулах асуудал тэмтэр тумтар яахав байна. Ер нь эдгээр эрчим хүчний төслүүд юунаас шалтгаалж удааширдаг юм бэ?

-Эрдэнэбүрэнгийн УЦС-ыг элдэв янзын эргэлзээгүйгээр түргэн барьж, ашиглалтад оруулах хэрэгтэй. Энэ бол гарцаагүй зүйл. Эгийн голын тухайд эргэлзээтэй байгаа. Том чадлын УЦС. Хоёрдугаарт, Оросын талаас байгаль орчны асуудал яригддаг. Нэгэнт асуудал яриад байгаа бол тэрийгээ шийдэх гэж явна гэхээс биш үүнээс болоод бусад төслүүдээ гацаах шаардлага огт байхгүй. Ер манай улсад 20-50 мВт-ын хүчин чадалтай УЦС барих газар маш олон байгаа. Тэр жижиг станцуудаа барьчихсан байхад өнөө маргаашдаа заавал Эгийн гол гэж яриад байх шаардлага байхгүй. Монгол төрийн шийдвэрийг монголчууд л гаргадаг. Зөв шийдвэр гаргахын төлөө ажиллах ёстой. Тэрнээс биш өөрсдөө алдаатай шийдвэр гаргах, эсвэл огт шийдвэр гаргахгүй байгаагаа бусад улс орнууд руу чихээд сууж байж болохгүй.

-Таны хувьд УИХ-ын Инноваци, цахим бодлогын байнгын хорооны даргаар сонгогдсон. Танай байнгын хорооноос гарах гол бодлого, чиглэл юу байгаа вэ. Ер нь инновац, цахим бодлого гэж юу юм бэ. Ямар ач холбогдолтой юм бэ?

-Төрийн үйлчилгээг цахимжуулснаар үйлчилгээг нь хүртээмжтэй, түргэн шуурхай болгохоос гадна хамгийн чухал нь авлига буурдаг. И-Монголиа систем нэвтрээд маш олон хүнд хүрсэн. Тиймээс энэ мэт цахимжуулалтыг цааш нь төгөлдөржүүлэх шаардлагатай. Цахимжуулалт бол салбар болгонд л тулгамдаж байгаа асуудал. Тухайлбал, тээврийн салбар байна. Өндөр хурдны хямд сүлжээг өрх бүрд. Бүх насны хүмүүс зайнаас сурч боловсрох, гэрээсээ ажиллах, харьяалал үл харгалзан ЭМД-аар үйлчлүүлдэг болохын тулд мэдээллийн технологийг ашиглах. Хил хязгаар үл хамааран дэлхийн зах зээл дээр программ хангамж, мэдлэгийн үйлчилгээ эрхэлдэг монгол залуучууд бишгүй олон болж байна. Тэднийг бүр олон болгож, оюуны экспортын орлогоо нэмэгдүүлэх бодлого хэрэгжүүлэх хэрэгтэй байна. Хиймэл дагуул, сансар судлал, мэдээллийн аюулгүй байдлаа хангах хялбар, хямд технологийн шийдлүүд бий болсон. Монгол хиймэл дагуул, сансар судлалын бааз, олон улсад ажиллаж байгаа судлаачдаа дэмжих хэрэгтэй байна. Нисгэгчгүй онгоц, жолоочгүй гудамж цэвэрлэгч машин, кофе зөөгч робот, үйлдвэрийн автомат удирдлага зэргийг монгол залуучууд хөгжүүлж байна. Ийм инновацийг тусгайлсан бодлогоор дэмжих хэрэгтэй байна. Ковид мэтийн халдварт өвчний давтамж дэлхийн хэмжээнд ойртож байгаа. Монголчууд бүх эрүүл хүүхдээ вакцинд хамруулдаг хэрнээ Үндэсний вакцины хяналтын лаборатори байдаггүй. Цаашилбал малынхаа вакцинаа өөрсдөө үйлдвэрлэдэг болох хэрэгтэй байна. Монголын байгаль цаг уурын онцлогт үүсэн бий болсон ховор ургамал, малын гаралтай түүхий эдийн эм, гоо сайхны чиглэлээр ашиглах санаачилгууд бий, хүчтэй дэмжлэг хэрэгтэй. Генийн инженерчлэл, биотехнологийг бодлогоор дэмжих хэрэгтэй байна. Галт уулын чулуугаар базальт файбер хийх, нүүрсний гүн боловсруулалтын нийлэг мяндас үйлдвэрлэх, өндөр зэрэглэлийн нарийн ноолууран утас, ноосны боловсруулалт, арьс ширны боловсруулалт гэх мэт. Дандаа дэлхийд өндөр эрэлттэй бүтээгдэхүүн. Мэдээллийн технологи, эрчим хүчний бие даасан эх үүсгүүр, дотоодын түүхий эдээр хийсэн супер материал, хүний хөдөлмөрийг орлох автомат машин зэрэг эдгээр технологи инноваци бол Монголын ирээдүй. Орос, Хятад их гүрний дунд оршин тогтнохын тулд дэлхийн технологийг түрүүлж эзэмшихээс өөр зам бидэнд үгүй. Нэгэнт технологи бол хүн ам цөөн хэрнээ хурдтай монголчуудын онцлог учраас урт хугацаандаа үндсэн бүтцийн Технологи, инновацийн яам байгуулах шаардлагатай.

-Цаг үеийн асуулт танаас асууя. Эхнийх нь Хамтарсан Засгийн газар байгуулагдлаа. Энэхүү Засагт улс төрийн гурван нам хамтарч байгаа. Та ХҮН намаас нэр дэвшиж гарч ирсэн хүн. Тэр утгаараа ХҮН намын Засагт хамтарсан зорилгыг та гишүүнийхээ хувьд ямар байдлаар дүгнэж байгаа вэ?

-Энэ асуудлаар ХҮН нам дотроо маш их ярьсан. Битгий хамтраарай гэсэн мессэжүүд сонгогчдоос болон найз нөхдүүдээс олон ирсэн. Зарим нь орох нь зөв ч гэдэг зүйлийг хэлж байсан. Гэхдээ энэ бол ганц хүний шийддэг асуудал огт биш. Хамтаараа шийдэх ёстой асуудал. Энэ ч утгаараа олонхын саналаар шийдсэн асуудал. Нэгэнт шийдчихсэн асуудал дээр одоо буруу гэж ярих нь утгагүй. Учир нь бид нэг баг, институци гэдэг утгаараа асуудалд хандах хэрэгтэй. Ямартаа ч зөв үр дүнд хүргэхийн тулд хамтарч ажиллана.

-Саяны сонгуулиар сонгуульд өрсөлдсөн нам, эвслүүдийн мөрийн хөтөлбөрт аж үйлдвэржилтийн асуудал, тэр дундаа боловсруулах үйлдвэр барих чиглэлд олон санаачилгууд тусгагдаж өгсөн байсан. Таны хувьд аж үйлдвэржилтийн хувьсгалыг илүү тод дуугарч ярьдаг шүү дээ. Энэ парламент, энэ Засаг үнэхээр Монгол Улсыг үйлдвэржүүлсэн орон болгож чадах болов уу?

-Аж үйлдвэржилтийг дэмжих хамгийн том зохицуулалт бол татвар. Үйлдвэрлэл эрхэлж байвал, экспортод эцсийн бүтээгдэхүүн гаргаж байвал татварын хөнгөлөлт эдэлдэг байх хэрэгтэй. Үйлдвэр барих гээд тоног төхөөрөмж оруулж ирж байгаа бол гаалийн татвараас чөлөөлдөг болох хэрэгтэй. Үүнийг л хийхийн тулд УИХ-д гишүүн болж зорьж орж ирсэн. Энэ утгаараа энэ парламент зоригтой өөрчлөлтүүд хийх болов уу гэж найдаж байна.

-Байгалийн ховор элемент, уранаа гадагшаа буюу гуравдагч хөрш орнууд руу экспортлох асуудал яригддаг. Гэхдээ энэ асуудлыг ярих болгонд ОХУ-аас бидэнд ямар нэгэн байдлаар хориг хязгаарлалт тавьдаг гэх юм. Энэ яг ямар учиртай юм бэ. Монгол Улсын хувьд гуравдагч хөршүүдтэй томооохон төсөл дээр харилцан ашигтай хамтарч ажиллах эрх чөлөөтэй биз дээ.

-Чухал эрдэс, газрын ховор элемент бол Монголыг дэлхийн анхаарлын төвд оруулах боломж. Гуравдагч хөршийг эдийн засаг, хөрөнгө оруулалтад татах сайхан боломж гэж харж байгаа. Үүнийг өнөөгийн эрх зүйн орчин нь царцаасан, боомилсон байдалтай болчихсон. Ураныг дагалдаж ихэнхдээ байгаль дээрээ оршдог газрын ховор элементийг цацраг идэвхт материалыг тооцох үндэслэл бол Цөмийн эрчим хүчний тухай хуулиар зохицуулагддаг. Цацраг идэвхт материал гэж тооцогдсон л бол хэмжээнээсээ үл хамаараад стратегийн ач холбогдолтой орд газарт ордог. Нөгөө нэг хууль нь Ашигт малтмалын тухай хууль байна. Сая сонгуулийн нэг өөрчлөлтийг сэмхэн хйичихсэн. Тэр нь стратегийн ач холбогдолтой ордод хөрөнгө оруулагч нь 3/1-ээс илүү эзэмшиж болохгүй гэж заасан. Тэгэхээр нэг чухал эрдсийн ордыг хайгуул хийж илрүүлээд ашиглахад бэлэн болгочихсон чинь тухайн хөрөнгө оруулалтынхаа ердөө 3/1-ээс илүүг эзэмшихгүй шүү гэдэг зүйлийг хуулиар гаргаж өгсөн. Үүнийг Засгийн газар үнэгүй эзэмшинэ гэсэн үг. Ингээд хөрөнгө оруулагчдад хуулиараа хатуу тулгачихаар энэ салбар луу том хэмжээний бизнес орж ирэхгүй гэсэн үг. Эсрэгээрээ үүнд Засагтай наймаалцаж чадах түвшний томоохон корпорациуд л орж ирнэ. Түүнээс биш бидний хүсээд байгаа чөлөөт бизнесийн хөрөнгө оруулалт орж ирэх боломжгүй. Тиймээс эрх зүйн орчноо бид засах хэрэгтэй байна.

-Таны хувьд хэвлэл мэдээллийн салбарт багагүй хугацаанд ажилласан хүн. Энэ салбарын асуудлыг мэдэрдэг хүний хувьд нэг зүйл асууя. Сая сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэгт 4.9 жил хорих ял шүүхээс оноолоо. Энэ асуудалд та хувьдаа ямар байр суурьтай байна вэ?

-Маш товч тодорхой хариулъя. Сэтгүүлчийн эрхийг хамгаалах эрх зүйн орчин байхгүй бол ардчилал байхгүй. Эрх зүйн орчинг сайжруулахын төлөө ажиллана. Н.Өнөрөөгийн хувьд улс төрийн том дохио өгч өөрчлөлт хэрэгтэй байгааг харуулж байна.