Category: онцлох-нийтлэл

Монголын сэтгүүлзүй өдрөөс өдөрт шинэ бүтээлүүдээр арвижиж, Монголын түүхийг өртөөлөн байгаа. Үүний сонгодог нэгэн төлөөлөл болж “Өдрийн сонин”-ы сэтгүүлч, “Болор цом”-ын эзэн яруу найрагч Норовын Гантулгын “Бөхөн шарын тэмдэглэл” хэмээх хөрөг, нийтлэл, аян замын туурвилын нэгээхэн бүтээл уншигчдын өмнө ном болон хүрлээ. Тэрбээр 2000 оны үеэс Монголын утга зохиолд “Хөшөөтийн гол, Арцын улаан хад”-тайгаа “Хишиг-Өндөрийн хөх өвгөд, адуучин Норов (аав нь)”-тойгоо дуу хадаан орж ирсэн бол түүнээс хойш сэтгүүлзүйн адармаатай замд хөл тавин хөтөлгөө морьтойгоо галгиулж яваа нэгэн билээ. Тэрбээр өнөөдөр утга зохиолын ай савд нэгэн эрчит мөрөн болж цутгаж чадсан бол өчигдөр түүнийг утга зохиолын салбарынхан хийгээд сэтгүүлзүйн томчууд түүнийг “сэтгүүлч” хэмээн эрхэм нэрийг өндөрт өргөж явааг дуу нэгтэй хүлээн зөвшөөрлөө. “Бөхөн шарын тэмдэглэл” хэмээх хөдөөх нутаг, эх орон, хүний гэрэлт чанарыг нээж чадсан бүтээлийн нээлт “Интерном”-д болсон юм. Түүний хөрөг, нийтлэл, аян замын туурвилуудыг уншиж ээ суухад амттай чихэрт балчрууд яаж дурладаг билээ тийм л амт мэдрэгдэх бүлгээ. Н.Гантулга болбоос хүний “сэтгэл рүү шагайгч” гэдэг нь энэ номоос мэдрэгдэнэ. Бичвэрийн гол баатрын зүрх сэтгэлийн нандин судсыг атгаж, өөрийнх нь мартсан хийгээд гэрэлт дурсамжуудыг сэргээн тавьж чаддагаараа тэрбээр өөрийн үнэ цэнийг бүтээж чадсан билээ.
Энэ өдрийн номын нээлтэд түүний утга зохиолын багш ардын уран зохиолч Дөнгөтийн Цоодол хийгээд Бөхийн Бааст, Лувсандамбын Дашням, Дамдинсүрэнгийн Урианхай, Ширсэдийн Цэнд-Аюуш, Долгорын Нямаа, Данзангийн Нямаа, Баастын Золбаяр, Намбарын Пүрэв, Цэвэг-Очирын Эрдэнэбаатар, Монголын зохиолчдын эвлэлийн гүйцэтгэх захирал, “Болор цом”-ын эзэн яруу Гомпилдоогийн Мөнхцэцэг, Арлааны Эрдэнэ-Очир, Санжжавын Оюун, Шинжлэх ухааны академийн ерөнхийлөгч, академич Б.Энхтүвшин, Б.Хүрэлбаатар, Ховд аймгийн хөгжлийн төлөө сангийн тэргүүн Ш.Адьшаа, Б.Өвгөнхүү, “Өдрийн сонин”-ы удирдлагууд гээд олон хүн хүрэлцэн ирж сэтгэлийн хадаг барьсан юм. Ардын уран зохиолч Д.Цоодол “Миний шавь сайхан ном гаргажээ. Өмнө нь “Дотоод орон зайн урсгал” гээд яруу найргийн анхны номоо гаргаж олон хүнээс урмын үг сонссон. Өнөөдөр “Бөхөн шарын тэмдэглэл” хэмээх номынхоо нээлтийг хийж байна. Гантулгыг Монгол мэддэг болсон. Яруу найраг, сэтгүүлзүйн замаар тууштай туурвиж утга зохиолынхноосоо эхлээд гадаад дотоодод явсан аян замаа дориун гэгч бичиж байна. Түүнээс давж хөрөг, нийтлэлээ бичиж байна. Энэ ном бол үргэлжилсэн үгийн даацтай бүтээл гэж нэрлэж болохоор юм байна” хэмээн тэмдэглээд цаашдын уран бүтээлд нь өндөр амжилт хүсээд олоон жилийн өмнө шавь нь болж ирсэн бор хүүгээ шовхийтэл үнсээд авсан юм. Харин ардын уран зохиолч Б.Бааст “Гантулга дүүдээ маш их баярлаж байна. Энэ номонд чинь миний тухай ч бичсэн байгааг харлаа. Үнэхээр сайн бичиж байна шүү” гээд 90 насыг хэдийнэ зооглосон тэрээр 18 настай хүүхэд шиг дэврүүн зангаараа олныг хөгжөөсөн юм. Харин академич Б.Энхтүвшин “Бид хоёрыг анх уулзуулсан хүн нь академич Х.Сампилдэндэв агсан. Сампилдэндэв гуай “Энэ хүү ирээдүйд их мундаг яруу найрагч болох юм” гэж хэлж байсан нь сэтгэлд нэн тодхон байна. Тэр цагаас хойш олон сайхан шүлэг бичиж “Болор цом”-ын хишигт найрагч болсонд баяр хүргэе” гээд академийнхаа шинэхэн номын дээжээр бэлэг барьсан юм. Н.Гантулга Утга зохиол нийгмийн ажилтны дээд сургуулийг төгссөн бөгөөд тус сургуулийн захирал доктор, профессор Ш.Цэнд-Аюуш “Энэ жил манай сургуулийн 20 жилийн ой тохиож байна. Гантулга оюутан байхдаа яруу найргийн төрлөөр бүхий л шагналыг нь авсан. Сургуулийг хэдэн хүн төгссөнөөр нь бус хэнийг нь төгсгөсөн бэ гэдгээрээ үнэлэгддэг. Гантулга маань манай сургуулийн нэгэн өнгө төрх, нүүр царай болж яваа” гэдгийг тодотгон Хөшөөтийн голынх нь хөх урсгал шиг, дээд хөх тэнгэр мэт цэнхэр хадаг, өөрийнх нь “Монголын хошин шог зохиол” хэмээх эрдэм шинжилгээний шинэ номынхоо дээжээр бэлэг барьсан юм. Номын зохиогч Бөхөн шарын нуруунд жил бүр тарнийн шившлэгтэй салхинд нь адислуулж уран бүтээлийнхээ дөрөөнд сүүн зам татуулж буйгаа нэг бус удаа дурсаж байсан билээ. Тэгвэл түүнд сэтгэлийн урам хайрлаж байдаг уран бүтээлчдийн нэг болох нутгийн ах Дамдинсүрэнгийн Урианхай нь “Жил бүр Бөхөн шарын нуруу руу явдаг манай аяллын багийн хамгийн залуу нь Гантулга. Тэгсэн хэрнээ хамгийн том бүтээл гаргаж байгаа нь бас манай залуу. Манай хэд бүгд өөрсдийн үгийг хэлэхдээ миний үгийг ч гэсэн хамт хэлчихлээ. Гантулга хөрөг, нийтлэлийг үнэхээр сайхан бичих юм аа. Ингэж бичиж чадаж байгаад нь би атаархдаг юм. Уг нь атаархал гэдэг байж болохгүй гэдэг ч ийм л юм болчихлоо. Ийм сайхан ном гаргасан дүүдээ их амжилт хүсье” гээд “Ах нь бэлэггүй ирчихлээ. Удахгүй шинэ ном хэвлэгдэхээр ах нь өгнөө. Бэлэггүй ирчихсэн юм чинь үнсэхээс” гээд буурал сахалтай хошуугаараа зохиогчийн бүлээн хацрыг үнэрлэсэн юм. Н.Гантулгын хувьд дээдсээ хүндэтгэж, дэргэд яваа нөхдөдөө хүндэтгэлтэй ханддаг чанар нь олон хүнийг өөртөө татах их ивгээл болдог учиртай. Сэтгүүлч, яруу найрагч Гантулга багадаа ямархуу хүүхэд байсан тухай түүний номын нээлтэд оролцохоор Ш.Гаадамбын нэрэмжит Булган аймгийн Хишиг-Өндөр сумын сургуулийн захирал Цэнд-Аюушийн Дашзэгвэ “Төрмөл бөх гэж байдаг бол Гантулга яруу найраг, сэтгүүл зүйн төрмөл авьяастай байсан. Сургуулийнхаа ойн өмнө “Болор цом”-ын эзэнтэй болсондоо баяртай байна. Гантулгын авьяас дөрөв, тавдугаар ангиасаа эхлээд цоролзсон. Гантулгадаа Цэнд-Аюуш захирлын хэлсэн энэ авьяасаа эрдмээр тэжээгээрэй гэж хүсье” хэмээн сэтгэлийн үгээ хуваалцсан юм. Сэтгүүлзүй, утга зохиолын дэлхийн зиндааг мэддэг Л.Дашням доктор эмнэлэгт хэвтэж байгаа ч номын баярт хүрэлцэн ирээд “Номын баяраас хоцорно гэдэг нүгэлт ажлуудын нэг гэж боддог юм. Тиймээс Гантулга дүүгийнхээ номын баярт хүрэлцэн ирлээ. Монголчуудын хамгийн сайхан баяр номын баяр байгаасай хэмээн бодож байна. Гантулгыг их сургууль төгсөх үеэс нь мэдэх юм. Гантулга яруу найрагчийн хувьд бүхий л хүрэх зүйлдээ хүрч, уулзах хүмүүстэйгээ уулзсан. Гантулгыг ухаан сууж байна гэж бодож байна. Хүнтэй уулзъя. Хүнээс үг сонсъё. Тэр үгээ хүмүүст хэлье гэж бодож байгаа нь Гантулгыг “том” болжээ гэж бодож байна. Үүнээс цааш ажил байхгүй. Ингэж хэллээ гээд бичихээ больж болохгүй. “Бөхөн шарын тэмдэглэл” номыг уншиж амжаагүй ч ямар хэмжээний сайн ном болсныг би мэдэж байна. Орос алга болчихвол Чеховын зохиолоор дахин сэргээнэ гэдэг үг бий. Ийм номыг гаргаарай. Дүүдээ цаашид ихийг хийх хүсэл зоригийг ерөөе” хэмээн үгээ хэлээд бүрх малгайгаа духдуулан Н.Гантулгыг үнсээд авлаа. Харин Монголын зохиолчдын эвлэлийн гүйцэтгэх захирал Г.Мөнхцэцэг “Гантулга маань “Бөхөн шарын тэмдэглэл” номоо дөнгөж хэвлэлтээс аваад хамгийн эхний уншигч болгон надад барьсан юм. Энэ номыг уншсаан. Утга зохиолд баримтат уран зохиолын төрлийг хөгжүүлэхэд өөрийн гэсэн дүртэй, өнгө төрхтэй цаашид хөгжүүлэхүйц хэмжээний томоохон бүтээл болжээ. Гантулга хүнийхээ хувьд маш олон хүнийг мэддэг. Олон хүмүүсийг маш сайхнаар гаргаж ирдэг юм байна. Үнэхээр их хичээл зүтгэл харагдаж байна. Гантулга хүний тухай маш их мэддэг хэрнээ өөрийнхөө тухай маш бага мэддэг. 10 жилийн сургуулийн сурагч байхдаа 200 гаруй яруу найрагчийн шүлгийг цээжээрээ мэддэг байсан хэрнээ өөрийнхөө хоёрхон шүлгийг цээжилсэн энд тэнд уншдаг. Хүний тухай сайн мэддэг тэр гэгээтэй тал нь илүү хөгжсөн. Бусдын намтар цадигийг баяжуулж байдаг их буянтай хүн юм байна” хэмээн амжилт хүслээ. “Бөхөн шарын тэмдэглэл” ном сэтгүүлзүйд нэгэн нар тусгалаа гэдгийг Монгоын сэтгүүлзүйн акудуудын нэг болох Тугалхүүгийн Баасансүрэн хэлсэн бол энэ үгийг танхимд ирсэн хүмүүс дуу нэгтэйгээр хүлээн зөвшөөрч хоорондоо “яг үнэн” хэмээн үгийн шидийг хэлэлцэн толгой дохицгоож байсан юм. Харин нэрт яруу найрагч, соёлын гавьяат зүтгэлтэн Долгорын Нямаа “Мань мэтийг автобусанд суухаар очиход мөнгөний нэмэргүй гээд шууд хаяад явдаг. Харин Гантулга хүү мань мэтийгээ тоож, тэр бүү хэл дээш нь татаж, өргөж гаргаж байгаад баяртай байна. Үнэхээр ахмадаа хүндэтгэх гэрэлт чанар, хүн чанар Гантулгаас мэдрэгддэг юм шүү. Хөгшидийг тоохоо байсан энэ цагт мань мэтийгээ тоодог хүмүүсийн нэг болж буйд талархал илэрхийлье” гэлээ. Энэ мэтчилэн зочдын зүгээс өөрсдийн сэтгэлийн үгийг хэлцгээсээр үдийн улаан наран ханын толгойд буух үест номын баяр хөшгөө татаж сэтгэлдээ нартай утгын мэргэд, үгийн дархчууд “Бөхөн шарын тэмдэглэл”-ийг дурссаар их номын өргөөнөөс авшиг хүртэн гарцгаасан юм.

Э.ЭНХБОЛД

Ирэх ням гаригт хүүхдийн баярын өдөр болно. Бид аанай л өдөржин Төв талбай, паркаар өнөө хэдэн жаалуудаа чирч, гулдчин баярлуулж байгаа нэртэй баахан давхих нь тодорхой. Болсон болоогүй амттан авч өгч, тоглоом дээр суулгах нэртэй хэдэн цагаар дугаарлан зогсоно. Уг нь хүүхдийн баярын өдөр нэртэй ганцхан энэ өдөр биш, цаг заваа гаргаад хэзээ чиг ингэж болно л доо. Тэгээд ч зургадугаар сарын 1-ний өдөр бол хүүхдэдээ цаг гаргаж чаддаггүйгээ цайруулах гэсэн өргөн зугаалгын өдөр биш харин олон улсын хүүхдийн эрхийг хамгаалах өдөр шүү дээ.
Хэзээнээс ч хүүхдийн баяр нэртэй болж, бид ингэж тэмдэглэх болсныг мэдэхгүй ч хүүхдийн эрхийг хамгаалах өдрийг чухам тэдний эрхийг л хамгаалж, хангах талаар ухаан уралдуулах өдөр болгоход хождохгүй мэт ээ. Олон улсын хүүхдийн эрхийг хамгаалах өдрөөр хүүхдийн эрхийг хамгаалахын төлөө ярилцах, шийдэх олон асуудал бидэнд байна. Эцэг, эх байх үүргийн талаар бид ерөөсөө ч мэддэггүй. Тэгвэл олон улсын хэмжээнд эцэг, эх байх үүрэгт олон зүйл багтдаг. Үүнд насанд хүрээгүй хүүхэд нь гэмт хэрэгт холбогдсон бол өмнөөс нь хариуцлага хүлээх ёстой гэж үздэг. АНУ-ын Иллинойс мужид 13 настай хүүхэд дэлгүүрийн цонх хагалсны төлөө эцэг, эх нь мөнгөн торгууль төлж, бүр шаардлагатай гэвэл биеэр ч ял эдлэхээр болж байх жишээтэй. Мөн 6-18 насны хүүхдээ боловсролтой болгох, хоол унд шим тэжээлтэй хоол хүнсээр хангах үүрэг бий. Бас хүүхдийнхээ аюулгүй орчныг бүрдүүлж байх үүрэг гэж бий. Энэ үүрэгт нь үймээн самуунгүй, дулаан тохь тухтай, хортон шавьжгүй гэрт амьдруулах ёстой гэдгээс эхлээд автомашинд зориулалтын суудал дээр тээвэрлэж, хараа хяналтаас гаргаж болохгүй гэдэг асуудал хүртэл багтсан байдаг. Харин манайд энэ тухай ойлголт тун маруухан юм даа. Хүүхдүүдээ зориулалтын суудалд, аюулгүй бүсийг нь зүүлгэж явна гэж бараг байхгүй. Дандаа урд суудалд өвөр дээрээ авч явдаг. АНУ-д хэрэв ийм алхам гаргавал хүүхдээ алахыг завдсан гээд ял сонсох биз. Өнгөрсөн долоо хоногт гэхэд л Налайхын замд гарсан ослоор бага насны хүүхдээ өвөр дээрээ авч явсан эх өөрөө ч амь насаа алдаж, нялх үрээ ч үрэгдүүллээ. Хэрэв үр хүүхдийнхээ аюулгүй байдалд бид анхаардаг бол нэг дор олон зэрэг хагацал үзэхгүй л байсан байх даа. Нялх балчир гэлтгүй насанд хүрээгүй л бол эцэг, эхийн хяналтаас гарах ёсгүй. Арав, арван нэгтэй жаахан амьтад том болсон нэр зүүгээд л автобус дамжаад сургуульдаа явцгааж байдаг. Ерөөсөө ма­найд хүүхдийг чадаад байна, болоод байна гээд хаячихдаг. Харин тэдэнд ирэх эрсдлийг муу юм болсон хойно ухаарах нь бий. Тиймээс хууль тог­тоомжиндоо эцэг, эхийн хараа хяналтаа сулруулахыг зөвшөөрөх зохист нас гэдгийг нарийн гаргаад өгчих хэрэгтэй байгаа юм. Лав 14 түүнээс дээшээ байхад ч гэмгүй. Ингэж хүүхдээ хаячихдаг чанар бол нүүдэлчдийн л зан юм даа. Гэхдээ үүнийг бид уламжлалт хэв маяг юм гэж авч үлдвэл дэндүү тэнэг хэрэг болно. Өглөө эрт малаа дагаад гарахдаа мөлхөж байгаа нялхыгаа орны хөлнөөс уяад л гарчихдаг, адуу манахаар хонолоо гэхэд жаахан хүүхдүүдээ унтуулаад явчихдаг бидний зан бий. Өнгөрсөн өвөл гэхэд л Увсын хоёр залуу саахалтынхаа бууз баншийг хийлцэхээр явахдаа 5,7-той хоёр охиноо эзгүй гэрт үлдээж орхиод гарахад хоёр жаалхан амьтан араас нь явж эмгэнэлтэй хэрэг гарсныг бид санаж л байгаа. Эгч нь дүүдээ хамаг хувцсаа өмсүүлээд амиа алдаж, дүүгийнхээ амийг аварсан энэ хэргийг гадныхан сонсвол бор зүрхээрээ хүн болж яваа монгол жаалуудыг бишрэх биз. Эцэг, эхчүүд аюулгүй орчинд үр хүүхдээ өсгөх үүргээ ухамсарлахын сацуу багш сурган хүмүүжүүлэгч нар ч гараас гарт өгөх ажлыг хиймээр байгаа юм. Хүүхдүүд  асран хамгаалагчгүй өсөцгөөж байна. Өглөөний ээлжийн хүүхдүүд өдөржин эцэг, эхээ хүлээнгээ сургууль орчмоороо эргэлдэнэ. Хэн ч хайхрахгүй. 14 хүрээгүй дунд ангийнхан нийлж аваад зугаалгаар явна. Ямар ч томчуудгүй. Одоо бид нүүдэллэж биш иргэншиж амьдарч байгаагаа хүлээн зөвшөөрмөөр байна. Амьдрал маань суурин болсон ч уламжлал нь нүүдэлчин байдлаараа байцгаах юм.
Эцэг, эх үр хүүхдээ хараа хяналтаар хангах үүрэг Монголд алдагддагийн хамгийн тод жишээ сургуулийн дотуур байр. Дөнгөж зургаа, долоон настайгаасаа эхлээд Монголын хүүхдүүд ээжээсээ хол, гэрээсээ алсад бас аавгүй өсч эхэлдэг. Байр нь хүйтэн, цагийн хоолтой, гадаа жорлонтой, бас оны хийгээд ангийн ялгаа, дэгтэй. Шорон яг л ийм хуарангийн маягтай байдаг биз дээ. Социализм байгуулж байна гэж хийрхэж эхэлснээс хойш бараг 90 жил дотуур байр нэртэй боловсон шоронтой байсаар ирлээ, бид. Харин энэ хугацаанд ямар иргэдтэй болов. Бусдыг дээрэлхдэг, бусдаас өрсөж хүртэх гэж булаалдсан атгаг санаа бүр багаасаа суух болсон. Бас хүнийг хайрладаггүй, хүйтэн хөндий, нэгэндээ талархаж баярлахаасаа атаархаж хонзогнох нь илүүтэй улс болж хувирлаа. Дотуур байранд нэгдүгээр хоолонд ирсэн усан шөлөө амжиж уугаад л хоёрдугаар хоолны дайнд мордохгүй бол олддог ч үгүй  биз дээ. Ийм л байдлаар бид бусдаас хоол булааж идэх урлагт суралцацгаах болсон. Үе, үеийнхэн ар, араасаа төрсөн. Сүүлийн үед зах зээлийн нийгэм нь ийм гэцгээн бүр ч өөгшүүллээ.
Одоо “хоёрдугаар хоол”-ны төлөө юуг ч хийж, хэнийг ч золиослоход бэлэн хүмүүс олон болжээ. Эцэг, эх нь сайн дураараа аваачаад өгчихөж байгаа энэ шоронд орсноор гэр бүлийн хүмүүжил үнэндээ мартагддаг. Магад үүнийг уншаад хэзээнээс дотуур байраар яваад ирсэн байхад, малаа хаана хадгалчихаад хүүхдээ сургуульд сургах гэж төв бараадах вэ гэж бухимдагсад гарч болох юм. Бүр гаргалгаа байхгүй байхад гэж аргаа барах хүмүүс ч гарах байх. Уучлаарай, гэхдээ хүнээс илүү үнэтэй мал гэж байдаг юм уу. Хүүхдээс чинь илүү ишиг, хурга гэж байх уу. Үнэндээ ч хүн хариулж өсгөж байснаас мал дагаад явж байх нь илүү амар байдаг байх. Малаа амин зуулга гэж байгаа ч төрүүлж өсгөсөн үр хүүхдийнхээ өмнө хүлээх хариуцлага гэж том юм байдаг юм. Малаа бүхнээс дээр тавьсаар ирсэн уламжлал маань иргэншсэн энэ нийгэмд зохицохгүй байна. Монгол Улс малгүй явж болно оо. Харин хайр халамж дутсан, хүний гэх сэтгэлээ гээсэн үр хойчгүйгээр байж чадахгүй. Тиймээс дотуур байр хэмээх шоронг халцгаая. Хүүхдийн эрхийн талаар ярьж байх энэ өдрүүдэд үүнийг л хөндөн ярилцацгаая.

УИХ-ын чуулганы пүрэв гаригийн хуралдааны төгсгөлд шинэ төмөр замын төслийг эргүүлэн татсан тухай УИХ-ын дарга З.Энхболд мэдэгдсэн. Уг тогтоолын төслийг Засгийн газар өнгөрсөн дөрөвдүгээр сарын 30-нд УИХ-д өргөн мэдүүлсэн  бөгөөд хойд хөрш рүү өргөн царигтай, урд хөрш рүү нарийн царигтай төмөр зам тавихаар тогтоолын төсөл байсан билээ. Төмөр замын төслийг ямар шалтгаанаар буцаасан талаар Эдийн засгийн хөгжлийн сайд Н.Батбаяраас тодруулсныг хүргэе. 

-Шинэ төмөр замын төслийг Засгийн газраас эргүүлэн татсан. Ямар шалтгааны улмаас эргүүлэн татах болсон юм бэ?
-Засгийн газрын ээлжит  бус хуралдаан пүрэв гаригт болж, Төсвийн хүрээний мэдэгдлийг дахин өргөн барих,  Шинэ төмөр замын төслийг эргүүлэн татаж авах тухай асуудлыг ярилцсан. Эргүүлэн татсан шалтгаан нь тодорхой хэмжээний нэмэлт оруулах шаардлагатай байсан учраас эргүүлэн татахаар болсон. Уг төмөр замын төсөл дээр нэмэлт тодотгол хийхээр болж эргүүлэн татсан юм аа. Уг асуудлыг бямба гаригийн Засгийн газрын хуралдаанаар дахин хэлэлцээд ирэх долоо хоногт өргөн барина. Цариг болон шинэ чиглэлийн хувьд ямар нэгэн өөрчлөлт гарахгүй.
-Уг хуулийн төслийг өргөн бариад удаагүй байхад тодотгол хийх болсон шалтгааныг тайлбарлахгүй юу. Тогтоолын төслүүд чанар муутай болоод байгаа юм уу гэсэн хардлага байна?
-Төмөр замын шинэ шугам барихдаа нэмэлт нөхцөлүүдийн талаар тодотгол хийх юм. Манай урд хөрш нарийн, хойд хөршийн төмөр замын цариг нь өргөн байдаг. Бид хөрш хоёр оронтой ямар байдлаар төмөр замаа холбох, яаж зохицуулалт хийх вэ гэсэн заалтуудыг шинээр тусгаж өгнө. Түүнээс цариг болон маршрутад ямар нэг өөрчлөлт орохгүй. Өөрөөр хэлбэл, зарим нэг нэмэлт оруулах шаардлагатай байна гэж ойлгож болно. Манай дотоод үйл ажиллагаатай холбоотой зүйл.
-Төслийг эргүүлэн татсан нь Ерөнхий сайдын ОХУ-д хийсэн айлчлалтай холбоотой гэсэн олон нийтийн хардлага байна?
-Ерөнхий сайдын айлчлалтай холбоогүй. Маршрут болон царигт өөрчлөлт орохгүй. Тийм болохоор санаа зовох хэрэггүй.
-Төмөр замын огтлолцол хаана байхаар төлөвлөсөн бэ?
-Могойн голоос Эрдэнэт хүртэл 500 орчим км зам, Тавантолгойгоос Сайншанд хүртэл 350 км, Хөөтөөс Нөмрөг хүртэлх 380 км төмөр зам өргөн царигтайгаар шинээр баригдана. Гашуунсухайтаас Тавантолгой, Сайншандаас Замын-Үүд хүртэл 235, Хөөтөөс Бичигт хүртэл 200 км нарийн төмөр зам байх юм. Энэ төслийг Засгийн газраас өргөн барьсан. Үүнд ямар нэгэн өөрчлөлт байхгүй шүү. Урд хөрш нарийн царигтай, хойд хөрш өргөн царигтай. Бид бараа бүтээгдэхүүнээ тээвэрлэхийн тулд ийм шийдэлд хүрсэн. Энэ бол эдийн засгаа бодсон хэрэг. Тавантолгойгоос урагш нарийн төмөр зам барьснаар автомашинаар өртөг өндөр нүүрсээ тээвэрлэх асуудал үгүй болно. Мөн экспортын хэмжээ ч эрс өснө. Ингэснээр Тавантолгойн ашиглалт сайжирч валютын нөөц нэмэгдэх нөхцөл бий болох юм. Сайншандад аж үйлдвэрийн цогцолбор барих тул Замын-Үүд рүү бүтээгдэхүүнээ гаргах нөхцөл бүрдүүлэхийн тулд нарийн төмөр зам хэрэгтэй. Сэлгэн ачилт хийхэд тонн тутамд 3-5 ам.долларын зардал гардаг. Тэр зардал байхгүй болно гэсэн үг. Хөөтөөс Хөшигт хүртэл манай нэлээд уурхай бий. Одоогоор ашиглаж эхлээгүй төмрийн болон нүүрсний уурхайнууд байна.
-Ямар өөрчлөлтүүд хийгдэх гэж байгаа юм бэ?
-Сүхбаатараас Замын-Үүд хүртэлх төмөр замын хүчин чадлыг нэмэгдүүлнэ. Энэ тухай Орост очихдоо тохирчихоод ирсэн. Шинэ төмөр замын төслийг Засгийн газраас татаад авчихаар хүмүүс шуугиад байна. Дотоод асуудлаа шийдээд хөршүүдтэйгээ ямар тохиролцоо хийх вэ гэдэг өөрчлөлт  л орж ирнэ.
Тавантолгой Ганшуунсухайт хүртэлх зам дээр Чингэс бондоос 200 сая ам.доллар олгохоор болсон. Уг мөнгөний үлдэгдэл 20 сая ам.доллар бий.

Э.ЭНХ

Уул уурхайн яамнаас өчигдөр “Ил тод уул уурхай” хэвлэлийн бага хурлыг хийлээ. Хуралд Уул уурхайн дэд сайд О.Эрдэнэбулган, Газрын тосны газрын дарга  Г.Өлзийбүрэн, “Эрдэнэс Таван толгойн” компанийн гүйцэтгэх захирал Я.Батсуурь нарын албаны хүмүүс оролцлоо.
Тэд дөрөвдүгээр сард зэсийн баяжмалын үйлд­вэрлэл 305.8 мянган тонн, молибдений баяжмалын үйлдвэрлэл 1.2 мянган тонн байгааг дуулгалаа. Мөн Алт 1.4 тонн, нүүрс 6.9 сая тонныг өнгөрсөн дөрөвдүгээр сард олборлон арилжаалжээ. Жонш 92.2 мянган тонн, төмрийн хүдэр 0.9 сая тонныг олборлосон бол газрын тосны үйлдвэрлэл хоёр сая 145 мянган баррель байгаа аж. Худалдааны хувьд 5.4 сая тонн нүүрс, зэсийн баяжмал 316.5 мянган тонн, молибдений баяжмал 1.4 мянган тонн, алт 2.5 тонн, жонш 83.0 мянган тонн, төмрийн хүдэр 1.6 сая тонн, газрын тос 2,094.6 мянган баррелийг тус тус экспортолсон гэнэ. Тэрчлэн Цагаан суваргын ордын 34 хувийг төр эзэмших тогтоолын төсөл өргөн барь­сан болоод ирэх сараас газ­рын тосны бүтээгдэхүүний нийлүүлэлт шинэ үнийн томъ­ёоллоор хийгдэх болсныг дуулгав. Гэхдээ хямд үнээр шатахуун импортлох болсон ч жижиглэнгийн үнэ буурахгүй гэдгийг Уул уурхайн яамны удирдлагууд мэдэгдлээ. Ийн­­хүү мэдээлэл өгсний дараа сэтгүүлчид Газрын тосны газ­рын дарга Г.Өлзийбүрэнгээс дараахь асуултад тайлбар авсан юм.
-Шатахууны нийлүүлэлт шинэ үнийн томъёоллоор хийгдэнэ гэж  байна. Тонн шатахууныг хэдэн төгрөгөөр авах болсныг хэлээд байгаа юм бэ. Жижиглэнгийн үнэд ямар өөрчлөлт орох вэ?
-Бид яриа хэлэлцээр хийс­ний дүнд нэг тонн нефтийн бүтээгдэхүүнийг 960 ам.доллараар худалдан авахаар болоод байна. Өмнө нь 1300 орчим ам.доллараар худалдан авдаг байсан. Тиймээс л шинэ үнийн томъёолол гээд байгаа юм. Олон улсын зах зээл дээр нэг тонн нефтийн бүтээгдэхүүний үнэ ямар байна түүн дээр тээвэрлэлтийн үнийг нэмээд л Монгол Улсад импортлогдоно гэсэн үг. Гадаад орчны үнийг зохицуулж бараг 400 ам.доллараар буулгаад байгаа боловч хэрэглэгчдийн гарт хүрэх үнэ нь хэвээрээ байна. Шатахуун түгээх станцын буюу жижиглэнгийн үнэд дорвитой өөрчлөлт орж чадахгүй.
-Яагаад?
-Валютийн ханш нөлөөлж байгаа юм. Валютаар нефтийн бүтээгдэхүүнийг худалдаж авдаг учраас ийм нөхцөл байдал үүслээ. Гадаад орчинг тогтворжуулсан ч, дотоод асуудлууд ийм байгаа.  
-Гэхдээ цаашид шатахуу­ны үнэ нэмэгдэхгүй биз дээ?
-Үнэ нэмэгдэнэ. Гэхдээ улс орныг донсолгосон хэмжээний савлагаа гарахгүй. Яагаад гэвэл валютын ханш маань яах аргагүй нөлөөлөөд байна. Хөрш орнуудад нефтийн бү­тээгдэхүүний үнэ нэг ам.доллар 10 орчим центийн үнэтэй бай­на. Гэтэл бид өөрсдөө үйлдвэрлэдэггүй байж ийм хямдханаар борлуулж болох уу, үгүй юу гэдэг асуудал үүснэ. Эдийн засаг үүнийг даах уу, үгүй юу.
-Савлагаа үүсгэхгүй гэдгийг хэдэн төгрөгөөр тодотгож хэлээд байна вэ?
-Бид чинь 100-200 төгрөгөөр нэмэгдчихээр бөөн асуудал болдог биз дээ. Түүнийг л хэлээд байгаа юм шүү дээ. Ийм хэмжээний донсолгоог бид оруулахгүй байя гэж байгаа.
-50 төгрөгөөр нэмэгдсэн ч асуудал шүү дээ?
-40-50 төгрөг нэг их асуудал үүсгэхгүй дээ. Бүгд харж байгаа шүү дээ. Угаасаа 100 ам.доллараар аваад 90 ам.доллараар зарахгүй нь ойлгомжтой. Хамгийн тогт­вортой байгаа ганц бү­тээгдэхүүн нь газрын тосны бүтээгдэхүүн.
-Жижиглэнгийн үнэ буухгүй, хэрэглэгчид хямд шатахуун авахгүй юм бол хилийн үнийг буулгаад ямар хэрэг байгаа юм. Та нар хилийн үнийг буулгалаа гэж яриад хэнд ашигтай юм бэ?
-Нэмэгдчихнэ гэж яриад байгаа юм биш л дээ. Гэвч валютын ханш нэмэгдээд байна шүү дээ. Ингэсэн тохиолдолд шатахууны үнэ нэмэгдэх нь ойлгомжтой.
-Хөтөлийн үйлдвэрт өргөтгөл хийж энэ жилээс нэмж нэг сая тонн цемент үйлдвэрлэхээр болсон. Гэтэл яагаад цементийн үнэ нь буурахгүй байна вэ. Ер нь та бүхний ярьснаас эсрэгээрээ бүх зүйлийн үнэ нь өсөөд байх юм?
-Цэвэр бизнесийн зарчмаар явах ёстой. Хэрэв Хөтөлийн цемент илүү үнэтэй байвал хэн ч авахгүй. Хажууд нь байгаа импортын цементийг л авна. Тэгэхээр үнэ нь буурах байх.

Л.МӨНХ

Өглөөгүүр, мэдээ цуурхал хоёрын дундуур “Эрдэнэзуу хийд-музей­гээс алдагдсан бурхдын цаана хятадууд байгаа гэнэ” гэсэн мөрүүд дуул¬дав. Ухаандаа,  манайхан шуна¬хайдаа бурхнаа хулгайлаагүй, зүгээр ямар нэг дайсан этгээд “аваад иртүгэй” гэхээр нь хүргэж өгсөн болж таарч байна. Заримын маань дотор онгойж “Тэгнэ ээ тэр, хужаа нар л тэгнэ” гэлцэв. Алдагдсан бурхан олдсонд гэхээсээ илүү, цаана нь хужаа нар байсан гэх сэжимд сэтгэл онгойж байх аж.

Тиймээ,  монгол хүн бол ариун явдалтан, хужаа нар л хулгайлаад ир гэхгүй бол юм хумс¬лахгүй шударга гарууд. Говь нутгийн эрдэнийн шигтгээ  болсон чамин чулуудыг бас л хужаа нар “аваад ир” гэж шуу­дай­гаар нь зөөлгөөд бай­гаа юм байна. Тэр жил хятадууд тэмээний тавхай худалдаж аваад, манайхан тэмээгээ алж зөөгөөд баллаж хаясан. Мэдээж хужаа нар тэмээ-ний тавхай худал­даж аваа¬гүй бол бид юу бол­лоо гэж айлынхаа тэмээг бэлчээрт нь нядлах билээ?

Сүсэгтнүүд тохиолд­сон гай зовлонгийн шалт¬гааныг “үйлийн үр л ийм байж” хэмээн тайтгардаг. Харин бид үйлдсэн гэмт хэргээ “хужаа нар л ингүүллээ” гэж биеэ өмөөрдөг. Сүсэгтнүүд үйлийн үрийн шалтгааныг өөрийн үйлдсэнтэй хол­бон ухаарч, өөрөө л үүрэх нигууртай, хэн­тэй ч хуваалцашгүй хариуц¬лага хэмээн боддог. Ха­рин бид болохоор “хужаа нар” гэж мэтгэхийн хэрээр буруугаа бусдад нялзааж, дараа дараагийн “муу­сайн хужаа нараас үүдэл­тэй” гэмт явдалд бие, сэтгэлээ бэлддэг.

Социалист дэглэмийн үеийн суртлаар бол  уг тогтоц ямар ч өө сэвгүй, хүний нийгмийн хайлан болсон систем аж. Харин учирч байгаа бэрхшээл, гай зовлон бол дайсны явуулга, хөрөнгөтний тагнуулын хорлон сүйтгэх ажиллагаа гэж үздэг байсан. Түймрийн галаас эхлээд төлийн хорогдол хүртэл Америкийн импе¬риа­лизмын балаг, гайгаас үүдэлтэйд тооцогддог нийгэмд бид дасан амьдарч ирсэн. 

Эргэн тойрноосоо өнгөлзөгч хүчирхэг гүр­нүү¬дээр хүрээлэгд¬сэнээс болдог уу, чоно нохой, байгалийн гамшиг мэтийн бол­зошгүй халдлага аюул дор мөнхөд явдгаас ч үүдсэн үү, нүүдэлч мон­голчууд төрөлхийн айхавтар хартай, сэжигч зантай. Үүнд нь дээрх үзэл суртал углуургаараа таарах мэт зохиж. Таарч тохирч явсаар бидний төрөлх зан араншингийн маань салшгүй хэсэг болон ээнэгшсэн болол­той.

Нэгэнт л үе дамжсан араншин, хар, сэжиг нь байгаа цагт түүнийг орлуулах юм үргэлж олд­дог болтой юм.  Тийм болоод л ураны хайгуулаас (Зөвлөлтийн үед Мардайгаас олбор­лож байсан уран малд ээлтэй байсныг бодоход бидний хардалт айдас хоёрын дунд ямар нэг уялдаа байна) болж үнээ хээл хаяж, хужаа нараас болоод “тэр тэгж”, “энэ ингэж” байгаад эргэлзэх юм алга. Ер нь бол өнөөдөр “надаас болоод”, “миний буруугаас ингэчихлээ” гэвэл үнэмших амьтан олдохгүй  янзтай. Харин ч буруугаа хүлээж байгааг нь сайшаахын оронд “энэ золиг цаанаа байгаа хужаа нарыг хайцаалж байна”, “монгол хүн яалаа гэж өөрөө ингэх вэ, энэ өөрөө хужаа байх” гэж хардах шинжтэй.

Логикоор нь хөөж үзэхэд нэг дүгнэлт гарч байна. Бидний дунд байгаа муу муухай бүхний ард хужаа нар байдаг юм байна. Харин тэд “Хэрвээ бид худалдаж авбал монголчууд юугаа бариад ирнэ” гэдэгт итгэ¬дэг. Нутгийнхаа чулууг “түүгээд ир” гэхэд түүгээд л ирж байна. Одоо чулуу­гаа түүгээд ирж байгаа юм чинь дараа нь “газраа тасдаад ир” гэвэл тасдаад ирнэ. “Бурханаа хулгайлаад ир гэхээр хулгайлаад ирж л байгаа юм чинь, “эхийгээ аваад ир” гэвэл гэзэгнээс нь чирээд л ирнэ.

Хүний юуг л бол юуг авчих санаатан муу­хай. Харин юугаа ч “аваад ир” гэсэн түүнийг нь бариад дэгдээд очдог нэгэн түүнээс жиг­шүүр­тэй. (“Муухай” байх “жиг­шүүртэй” байх хоёрын аль муугийн доогуур зурах) Хэрвээ “аваад ир, аваад ир” гэх нь дайсны шинж юм бол “аваад очъё, аваад очъё” гэх нь нөхөр-эх орончийн шинж мөн үү?

Муусайн хужаа нар “аваад ир, мөнгийг нь өгье”(үнэхээр л тэгдэг юм бол) гэж л байна биз. Харин бид аваачиж өгөхгүй бол болоо юм биш үү?  Бидний судсаар жирийн цус биш Чингис хааны цус гүйдэг гэдэг биз дээ. Жирийн цустай хүн мөнгө хараад тэсвэрээ алддаг байж болно. Жирийн бус цустай хүн тэсдэг юм байгаа биз дээ? Манайхан зүгээр нэг хонгогүй, хөх толботой хонготой төрдөг биз дээ. Жирийн хонготой хүн мөнгөнд унаж үхдэг л юм байгаа биз, жир бусын хонготой хүн унахгүй байж болно биз дээ. 

Тэгэхээр хамаг буруу нь авах гээд байгаа этгээдэд байна уу, авах гэсэн болгоныг аваачиж өгөөд байгаа нөхөрт байна уу?  Эндээс яаж гарах вэ? Хужаа нарыг юу ч авдаггүй болгох уу? Өөрснөө хүний аваад ир гэсэн болгоныг бариад очдогоо болих уу? Хүнийг сайн болгох гэж зүдэрснээс (цаад хүн нь өөрийгөө сайн болгохыг зөвшөөрөө ч билүү, үгүй ч билүү) өөрийгөө янзлах гээд үзвэл яах бол?

Чиний юманд шуна¬сан хүн хорвоогоор  дүүрэн. Тэднийг устгаж барахгүй. Нэгийг нь энд дарж байхад  тэнд нөгөөх нь төрж байдаг. Энэ нь тэднээс салах аргагүй гэсэн үг биш. Ердөө л  тэдний хүссэнийг аваа¬чиж өгөхгүй болчихвол асуудал шийдэгдэнэ. На­рийн яривал чи аваачиж өгдөг учраас л чиний юмыг авдаг этгээдүүд оршин тогтноод бай­гаа гэдэг. Богд Зонхов бээр хорвоогийн өргөсийг  байх¬гүй болгох аргыг сур­гасан байдгийг бид мэднэ. Мэдээж ертөн­цийн өргөсийг түүж барах­гүй, түүсэн ч эргээд ургана.  Харин өргөс нэвтрэхгүй гутал өмссөн хүн  өргөсгүй хорвоод амьдрах болно гэж.

Бид  бусдаас давуутай байх ганц шалтгаанаа түүхээсээ хайдаг. Үнэхээр ч олон зууны тэртээд үлдсэн түүх минь хавь ойрынхноосоо хавигүй илүү явсныг хэлээд өгдөг. Гэхдээ л түүх бол түүх. Түүх гэдэг бол үнэндээ болоод өнгөрсөн юмны тухай дурсамж. Ирээдүй гэдэг бол бий болох учир¬тай юмны тухай яриа. Тийм болоод л “та хэдэн настай вэ” гэсэн асуултын хариуд залуу хүн бага тоо хэлж, хөгшин хүн их тоо ярьдаг. 

Гайхалтай түүхтэй бас гайхалтай ирээдүйтэй байх нь үнэхээр гайхал¬тай учрал авай. Гэвч юм бүхэн ээлжтэй хор­воод ирээдүй багатай ард түмнээс илүү түүх багатай ард түмэн нь хувьтай гэгддэг ажгуу.  Тийм болоод сайн аавын тааруу хүүгээс илүү, тааруу аавын сайн хүү жаргалтай гэлцдэг бөлгөө. Үнэн хэрэгтээ өдгөө дэлхийд ноёлон буй сүүн тэжээлтэнтэй харьцуулшгүй яруу түүх аль цагийн мөхсөн динозавруудад байдаг. 

Бид арагшаа бага хବрахын хэрээр урагшаа илүү харна. Ер нь  бодвоос, байнга эргэж хараастай яваа хүн урагшаа тун бага ахихаас гадна, замын гуу нүхийг харахгүй унах магадлал өндөр.  Бидэнд өнгөрсөн түүхээс хол давсан ирээдүй байгааг харах ёстой. Ерөөсөө ч хүсэл мөрөөдөл, итгэл найдвар гэдэг бол ирээ¬дүйг бий болгож байдаг уриа дуудлага, хөтөч юм. Дэлхий хувьсч байна. Олон хүнтэй улс хүчирхэг байсан. Том нутагтай улс лут байсан. Ихээхэн  цэрэгтэй гүрэн ялдаг бай­сан. Улсын эрэмбэ томоос жижиг рүүгээ урууд­даг байсан. Энэ бүгд цөм “байсан”-гууд болохоос “байх”-ууд биш.  Харин цөөн хүнтэй гүрэн том байх, жижиг улс илүү хүчирхэг байх, цэрэг цөөн­тэй нь ялдаг байх, буу­гүй танкгүй харин тех­но¬логитой нь дийлдэг байх, бяртайгаасаа ухаан­тай нь эзэрхэх ээлж ирж байгаа. “Байсан”-гуудаас илүү “байх”-ууд бидэнд бий.

Тэмдэглэхэд, бидний нэг хэсэг нь ийм муухай болчихоод үлдсэн сайх¬нууд нь аргаа бараад байгаа ч юм биш. Ийм  шинж, тийм суртал их бага хэмжээгээр бүгдэд шингээстэй. Чамд ч бай­гаа, надад ч байгаа.Байх­гүй гэж бодогдохын чинь хэрээр байгаа.  Бид таварцаглаж унахдаа хүр­тэл “яагаад унав” гэж бодохоосоо өмнө “хэнээс болж унав” гэж боддог. Тэгээд замаа “сайн харж явах минь яалаа” гэсэн дүгнэлт хийхээсээ урьтаж “муу­сайн авлигачид  газ­рын луйвар хийх гэж зөв­шөөрөлгүй барилгын суурь ухсан” гэж уурладаг.  (Үнэ¬хээр цаана нь ху-жаа байгаа нь үнэн шиг авлигачид байгаа нь үнэн байдаг)Бид муу учраас ийм байгаа ч юм биш. Харин энэ нь туулсан түүх, явсан зам маань ийм суртлын ул мөр үлдээсэн болохоос  биш монголчууд учраас л тэгдэг юм бас биш.Миний бодлоор бол монголчуудын давуу тал нь “хүнтэй л адилхан хүн” байгаа явдал билээ.

Нутгийн хойд хэсгээр үүлшиж баруун  зүгийн нутгийн хойд хэсгээр түр зуурын бороо орно. Бусад нутгаар  багавтар үүлтэй. бороо орохгүй. Салхи  баруун өмнөөс баруун болон төвийн нутгийн зарим газраар  секундэд  түр зуур 16-18 метр, говь, зүүн зүгийн нутгийн зарим газраар секундэд 12-14 метр хүрч шороон шуурга шуурна. Алтай, Хангайн уулархаг нутгаар 15-20 градус, Увс нуур болон, Их нууруудын хотгор,Идэр ,Тэсийн голын сав газар, Хөвсгөлийн уулсаар 23-28 градус, говийн бүс нутаг, Орхон Сэлэнгийн сав, Дорнод, Дарьгангын тал нутгаар 32-37 градус,  бусад нутгаар 27-32 градус дулаанбайна.

УЛААНБААТАР ХОТ: Үүлшинэ.  Бороо орохгүй. Салхи баруун өмнөөс секундэд 5-10 метр, зарим үед  секундэд түр зуур 16 метр хүрч шороон шуурга шуурна., өдөртөө  халж 29-31 градус дулаан байна.

АН-ын Гүйцэтгэх зөвлөл өчигдөр хуралдаж, Үйлдвэр хөдөө аж ахуйн  сайдад Хууль зүйн байнгын хорооны дарга, УИХ-ын гишүүн Ш.Түвдэндоржийг томилох Ерөнхий сайдын саналыг дэмжсэн.  Түүнээс өнөөдөр сэтгүүлчид энэ тухай тодруулахад “Улс төрийн намын зорилго бол өөрийн бодлогоо засгийн эрх барьж хэрэгжүүлэх байдаг. Улс төрийн намын гишүүний хувьд намынхаа бодлогыг хэрэгжүүлэхэд хувь хүний хүч чадал, оюун санаагаа дайчилж ажиллах ёстой гэдгээр асуудлыг хүлээн авсан байгаа. Одоо байгаа эрх зүйн орчин УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүнээр давхар ажиллах боломжтой байгаа. Ерөнхийлөгчийн хувьд 2016 оноос энэ асуудлыг таслан зогсоох ёстой гэсэн байр суурьтай байгаа. Үүнийг дэмжиж байна.Ерөнхий сайдын бүрэн эрхийн асуудал. Тодруулж хэлбэл Засгийн газрын гишүүнд хэнийг нэр дэвшүүлэх вэ гэдэг нь Н.Алтанхуяг сайдын эрх. Фракцын тухай ойлголт байгаа ч эрхийн дагуух асуудал гэсэн үг. Засгийн газар, УИХ нь улс төртэй холбоотой учраас тийм таамаглал байгаа байх гэв.
Та давхар ажиллахад бэлэн үү гэсэн асуултад тэрбээр “Намын Гүйцэтгэх зөвлөл хуралдаад намайг энэ ажилд тохирно гэж үзсэн байна. Үгүй гэж хэлэх эрх байхгүй. Ажил хийхэд бэлэн байгаа. Байнгын хороо, УИХ-аар хэлэлцэнэ. Тиймээс энэ тухай ярихад эрт байна” гэсэн юм.

Ерөнхий сайд сэтгүүлчидтэй уулзахдаа эхэнд нь ОХУ-д хийсэн айлчлалынхаа талаар болон Засгийн газрын хэрэгжүүлж буй Эдийн засгийг идэвхижүүлэх 100 хоног хөтөлбөрийн талаар өгүүлэв. Н.Алтанхуяг сайдын онцолсноор 100 хоногт өргөс авсан мэт үр дүн гарахгүй ч нэлээд сайн суурь бэлтгэгдэнэ гэсэн юм. “Хөтөлбөр батлагдсанаас хойших 20 гаруй хоногт хэд хэдэн хуулийн төсөл УИХ-д оруулж, заримыг нь батлуулж амжсан. 70 ажил байгаагийн хууль эрх зүйтэй холбоотой шинэчлэлийг нь УИХ-ын чуулган завсарлахаас өмнө хийж гүйцэтгэнэ” гэдгийг ч нэмж хэллээ.
Харин ОХУ-д хийсэн айлчлалынхаа талаар “Ирэх таван жилийн хугацаанд ОХУ-аас бензин, түлшний хэрэгцээгээ хангах тогтвортой гэрээ хийлээ. Үнийн хувьд боломжийн. Үүний үр дүнд жилдээ 120 сая ам.долларыг монголдоо үлдээх нөхцөл бүрдэж байгаа. ОХУ-ын ерөнхийлөгч В.Путинтэй уулзаж, Монгол Улс болон ОХУ хооронд дунд хугацааны хамтран ажиллах стратеги төлөвлөгөөний түншлэлийн дүр зураг гаргасан. Мөн Шанхайд болсон уулзалтаар том том үнийн дүнтэй гэрээ хэлцлүүд хийгдсэн. ОХУ-д Монгол Улсаар дамжих хийн хоолойгоо явуулахыг хүсвэл дэмжинэ гэдгээ илэрхийлсэн. Ирэх наймдугаар сард Халх голын ялалтын 75 жилийн ой болно. Энэхүү ойн баярт ОХУ-ын ерөнхийлөгч В.Путиныг хүрэлцэн ирэхийг урьсан. Саналыг таатай хүлээн авснаа мэдэгдэж байгаа. Энэ үеэр хоёр улсын иргэдээ харилцан визгүй зорчуулах асуудлыг дахин ярилцана. Олон жил яригдаж байгаа асуудлыг шийдвэрлэхэд  ахиц гаргасан айлчлал болсон гэж дүгнэж байна” гэв.
Ерөнхий сайдаас сэтгүүлчид дараахь асуултад хариулт авлаа.
-Эдийн засгийг эрчимжүүлэх 70 ажлын хэдийг нь эхлүүлсэн бэ?
-40 гаруй ажлыг эхлүүлээд явж байна. Үүнээс зарим ажил нь хэрэгжээд эхэлчихсэн, зарим хууль батлагдчихсан гээд үр дүн гарсан. 100 хоногт сайн суурь бэлтгэгдэхээс биш бүх зүйл сайхан болчихгүй гэдгийг дахин хэлье.
-“Буянт-Ухаа” хорооллын сугалаанд хожсон иргэд  банкин дээр очоод орлого хүрэхгүй, өндөр настай гэх мэтийн шалтгаанаар зээлээ авч чадахгүй байна  гэсэн шүүмжлэл их байна. Энэ асуудалд Засгийн газар чиглэл өгөх үү?
-“Буянт-Ухаа” хороололд орохыг хүссэн иргэд  30 хувиа төлсөн байх ёстой, үлдэж байгаа 70 хувиа 25 жилийн хугацаанд төлөх ёстой. Сугалаанд оролцсон 1500 гаруй хүнээс 1000 орчим нь байраа авсан гэсэн мэдээллийг өчигдөр өгсөн. Банкин дээр үүсч байгаа асуудлыг бид шийдэх боломжгүй. Өндөр настнууд хүүхдүүдтэйгээ хамтраад авч байгаа тохиолдол байгаа юм билээ гэдгийг дуулгачихъя.
-Эдийн засгийн хөгжлийн сайд Н.Батбаярыг огцруулах тогтоолын төслийг сөрөг хүчин өргөх барих гэнэ. Асуудалд ямар байр суурьтай байгаа вэ?
-Огцруулах асуудал миний гар дээр ирээгүй байна.
-МАН-аас хүргүүлсэн  10 хоногийн хугацаатай шаардлагад та яагаад хариу өгөөгүй юм бэ?
-100 хоногийн ажил эхэлж байтал 10 хоногийн шаардлага ирсэн. Ажлаа ч хийнэ, шаардлагад нь хариулна.
-Монголбанкны Ерөнхийлөгч Н.Золжаргал “Ам.долларын ханш нэмэгдэж байгаа нь түр зуурын үзэгдэл” гэсэн. Та энэ асуудалд ямар байр суурьтай байгаа вэ. Тэрчлэн Н.Золжаргал ерөнхийлөгчийг солих шаардлагатай гээд байгаа?
-Эдийн засаг хүндрэхэд Монголбанкны нөлөөлөл гэж байхгүй. Ерөнхийдөө дэлхийн эдийн засгийн хямрал бидэнд нөлөөлж байна. Монголбанктай хамтраад бид өнгөрсөн жил зарим хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлж эхэлсэн. Эдийн засгийн өсөлтийг зогсоогоод, валютын ханшийг бага хэмжээнд барих, эсвэл хүмүүсийнхээ ажлыг хийлгэн, эдийн засгаа өсгөж, валютын ханшид өөрчлөлт оруулах боломжоос Монголбанк сонголтоо хийсэн. Муутгасан эзэн нь гэж хэлж болохгүй. Цаашид  валютын ханш дээр боломжийн дүр зурагтай байх прогнозыг Монголбанк гаргасан байгаа. Монголбанкны Ерөнхийлөгчийн хэлээд байгаа “түр зуурын үзэгдэл” гэдэг нь үнэн.
–Шатахууны хилийн ханш буурсан ч жижиглэнгийн үнэ өснө гээд байх юм?
-Шатахууны үнэ нэмэгдэхгүй байх. Тэнд очиж гэрээ хийж, хямд үнээр авахаар болчихоод, нөгөө талдаа үнэ нэмнэ гэж болохгүй. Гэхдээ шатахууны үнэ буурна гэж хэлэх эрт байна.
-Х.Баттулга сайд УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүн байхаас татгалзсан ч дараагийн сайдыг нь УИХ-аас томилохоор ярьж байна?
-Үндсэн хуульд УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүн байж болно гэж заасан учраас хууль зөрчсөн үндэслэл байхгүй.
-ОХУ-аас БНХАУ руу нийлүүлэх байгалийн хийн хоолойг манай улсаар дамжуулах нь эдийн засгийн хувьд ямар ач холбогдолтой вэ. Манай улсад гарах үр өгөөж, ашгийг нь судалсан судалгаа байна уу?
-Хамтраад ажлын хэсэг гаргаж, судалгаа хийе гэж ярилцсан. Эхний ээлжинд Монголын нутгаар дамжуулбал хаагуур явуулах, дамжуулсан тохиолдолд Монголд хэдэн төгрөг орж ирэх зэрэг асуудлыг ярилцаж байна.  

Эдийн засгийн хөгжлийн сайд Н.Батбаяртай манай сэтгүүлч Я.Мөнгөнцэцэг ярилцлаа. Тэр болгон хэвлэлд ярилцлага өгөөд байдгүй эрхэм сайд зөвхөн “Өдрийн сонин”-д өгсөн ярилцлагадаа улс орны эдийн засаг хийгээд цаг үеийн асуудлуудад хариулт өглөө. Онцолбол, Ерөнхий сайд Н.Алтанхуягийн хойд хөршид хийсэн албан ёсны айлчлал, Оюу толгой, валютын ханш, үйлдвэржилтийг дэмжих “888” төсөл, Чингэс бонд өргөн гээд хүрээг хамарсан Н.Батбаяр сайдын ярилцлагыг “Өдрийн сонин”-ы баасан гаригийн дугаараас дэлгэрүүлэн унших боломжтой.
Мөн МАН-ын бүлгээс түүнийг огцруулах санал гаргаад байгаа. Энэ тухай манай сэтгүүлчийн асуултад эрхэм сайд хэрхэн хариулсаныг маргаашийн дугаараас тольдоорой. 

БААБАР ИНГЭЖ ӨГҮҮЛЭВ

Бирж гэдэг бидэндээ шинэ юм болохоос зарим түүхчдийн нотолж буйгаар эртний Мезапотомд, мөн эртний Ромд байсан гэж үздэг. Юутай ч орчин үеийн хэлбэр нь 1602 онд байгуулагдсан Голландын Дорнод Энэтхэг компаниас буй болжээ. Тэд өнөөгийн Индонез руу аялахын тулд бонд гарган зарж хөрөнгө босгожээ. Тийш явсан ашгаа хуваалцана гэсэн найдлагаар хүмүүс бондыг нь худалдаж авсан хэрэг. Хувьцааг нь худалдаж авсан хүмүүс эхний 50 жилд жил бүр 16 хувийн ашиг хүртэж байсан гэдэг. Иймээс биржийн анхны төвлөрөл нь Амстэрдам хот байлаа. Дараа нь Лондонд бирж байгуулагдсан аж. Өнөөдөр дэлхийн дөрвөн том бирж Нью Йорк, Лондон, Хонконг, Токиод бий.
Өнөөгийн ойлголтоор хөрөнгийн бирж гэдэг бол үнэт цаас зах зээлд эргэлдэх нөхцөлийг бүрэлдүүлдэг байгууллага юм. Үнэт цаасны зах зээлийг тодорхойлох, энэ талаар мэдээллийг түгээх мэргэжлийн байгууллага. Хөрөнгийн биржийн гол үүрэг бол: Үнэт цаасны анхны борлуулагч ба түүнийг цааш арилжаалагчийн тухай төвлөрсөн мэдээлэл түгээнэ, Мөн биржийн тэнцвэртэй үнэ тогтооно. Түр зуур чөлөөтэй байгаа мөнгийг хэрэгцээтэй нэгэнд нь зуучилна. Бирж маш нээлттэй ил тод байх ёстой. Арбитраж гүйлгээнд баталгаа өгнө. Хөрөнгийн биржийн танхимд болсон элдэв төрлийн арилжааны баталгааг гаргаж өгнө. Бирж дээр арилжаа хийж буй бүхий л худалдаачдаас ёс зүйн жишиг болон хууль дүрэм журмыг хатуу сахихыг шаардана.
Нэг болон цөөн хүний дийлэхгүй төслийг санхүүжүүлэхэд хөрөнгийн бирж гол үүрэг гүйцэтгэдэг. Хэрэв бирж байгаагүй бол Европыг хэрсэн XVIII зууны төмөр замын сүлжээ босохгүй байсан гэдэг. Төмөр замд төчнөөн хөрөнгө хэрэгтэй байна, нэгж хувьцаа ийм үнэтэй, ашгаа өгөөд эхлэнгүүт хувьцаа худалдан авагсад ийм хэмжээний ашиг олно, иймээс хувьцаа худалдан аваарай гэх маягаар рекламдан олон түмнийг энэ төсөлд татан оролцуулна. Өдгөө том байтугай дунд жижиг төслийг ч компаниуд бирж дээрээс санхүүжүүлдэг. Бирж дээр гарсан компанийг паблик буюу олон түмний гэж нэрлэнэ. Учир нь тэнд заримдаа хэдэн сая хүний хөрөнгө цугларсан байгаа. Ийм учраас паблик компани ил тод, зарцуулж буй цент болгоноо эзэмшигчдэд үнэнч шударгаар илтгэн тайлагнаж байх үүрэг хүлээдэг.
Оюутолгой, Ухаа худаг, Саузгоби сэндс гээд орд эзэмших эрхтэй хэд хэдэн компаниуд сүүлийн үед Монголоос бирж дээр гарсан. Тэгэнгүүт бирж дээр боссон мөнгийг “манай мөнгө” гэж эндүүрдэг явдал их бий. Биржтэй харилцаж үзээгүйн зовлон байх. Эсвэл “манай нэрийг ашиглачихлаа” гэх гомдол. Эрх бүхий төрийн байгууллага нь зөвшөөрөөгүй бол дураараа хүний ордыг бирж дээр гаргахыг зөвшөөрөхгүй, ийм юманд хүмүүс ч мөнгө өгөхгүй л дээ.
Бирж бол яг л казино шиг бөөн эрсдэл. Мэргэч төлгөч нарыг эс тооцвол маргааш юу болохыг, эдийн засгийн байдал хаашаа эргэхийг хэн ч мэддэггүй. Дампуурал энд тэндгүй л болж байдаг. Саузгоби сэндс компанийн бирж дээр босгосон мөнгө 2010 онд дөрвөн тэрбум доллар хүрч байсан. Одоо 200 сая болтлоо 20 дахин уначихаад байгаа. Францын нэгэн иргэн энэ орд, эзэмшиж буй компани, Монголын хууль, Засгийн газар зэрэгт нь итгээд ийш нь 400 доллар оруулсан гэж үзвэл мань хүн одоо 20 доллартай болчихоод дээрх итгэсэн болгоноо хараагаад, өөрийгөө зүхэж суугаа гэсэн үг. Энэ дэлхий дээр хэдэн тэрбум хүн бирж дээр “тоглож” байгаа. Өнөөгийн хүмүүс хадгаламжаа банк, үл хөдлөх хөрөнгө, бирж дээрх үнэт цаас гэсэн хэдхэн хэлбэрээр хадгалах буюу өсгөдөг. Өдгөө үнэт цаас хэлбэрээр хадгалж өсгөнө гэж найдах хэлбэр нь илэрхий давамгай болжээ. Үнэхээр аз нь шовойвол гарч өгнө л дөө. 1970 онд Нокио компани холбооны салбар руу шилжихэд хувьцаа авсан бүх хүмүүс 20 жилийн дараа бүгд саятан болсон гэх. Гэнэт шовойдоггүй юм гэхэд тогтмол өсөөд явдаг олон компани бий. Энэ нь эрсдэл багатай, банкнаас хамаагүй дээр. Биржээр дамжуулан эдийн засгийн ерөнхий байдлыг тандаж болно. Доу ба Жонс нарын 150 жилийн өмнө буй болсон компани өдгөө АНУ-ын 50 том компанийн хувьцааны өсөлт бууралтыг шинжин Доужонсын индекс гэдгийг гаргадаг. Гэхдээ л алдана. 1929 оны биржийн хямрал эгээтэй л дэлхийг хөмрөх шахсан.
Бирж дээр тухайн үеийн үнэ тогтдог учир компаниудаас гадна бараг бүх төрлийн түүхий эд болон бүтээгдэхүүн борлогддог. Манайд алтны нинжанаас эхэлж дараа нь чэнж болж улмаар бирж дээр тоглодог болсон сүрхий залуус ч бий. 15 жилийн өмнө унц нь 230 доллар байсан алт саяхан 2000 хүрээд эргээд буулаа. Ямар ч банк ингэж өсгөж чадахгүй. Холивүүдийн кино болгон эхлээд бирж дээр зарлагдана. Мундаг найруулагч, жүжигчин, зохиолч орсон киноны хувьцаа их өсөх нь мэдээж. Гэвч дэлгэцэнд гарсан хойноо шатах нь элбэг шүү дээ. Шатвал тийш мөнгө оруулсан хүмүүсийн хохь. Ингэхээр хүн болгон эрсдэлээ бодож, азаа үзэх болдог.   
Бирж буй болсноос эхлээд л янз бүрийн заль булхай гарч байсан. Бирж дээрх үнийг хиймлээр өсгөж байгаад гэнэт унагах үзэгдэл анх 1711 онд Лондонгийн бирж дээр гарч байсан гэдэг. “Монте Кристо гүн” хэмээх зохиолд бирж дээр хиймлээр үнэ өсгөж байгаад унагах мэх гардгийг манайхан уншсан байх. Одоо ийм болхи арга явцгүй, тэгээд ч хуулиар хориотой. Гэхдээ л гардаг юм. 1998 оны Индонезийн алтны уурхайн хэргийг саная. Тэнд асар их баялагтай орд олж түүнээ бирж дээр гаргасан. Алтны хүдрийн дээжийг уурхайгаас лацдан тусгай зөвшөөрөлтэй лабораторид өдөр болгон шинжлүүлж байх ёстой. Гэтэл нэг удаа хүн амины хэрэг гарлаа. Үүний шалтгаан нь уурхайгаас гарсан дээжийг замд нь сольж илүү орцтой болгодгоос үүдэлтэй аж: Энэ нь бирж дээрх уг ордын үнийг өсгөж байж. Энэ булхай илрэнгүүт биржийн үнэ огцом унаж сая сая хүн хохиров. Энэ нь даамжран Индонез, Малайзаар дамжин зүүн Азийг тэр чигээр нь хамарсан эдийн засгийн хямрал болсон (1998 оны Азийн хямралыг санаж байна уу?) билээ. Эмзэг болсон эдийн засаг дээр тоглодог бизнесчид ч бий. Хамгийн алдартайн нэг нь Жорж Сорос. Азийн хямралыг Сорос буй болгосон хэмээн Малайзын Ерөнхий сайд Махатир бухимдаж байсан нь тийм ч худал гүтгэлэг биш байх.
Уул уурхайн жуниор гэх компаниуд гол нь биржийн үнийн хазайлтад найдан тоглолт хийдэг. Энэ нь заль мэх биш, ердөө л хөдөлмөрийн хуваарь. Тэд өөрийн эрсдэлээр орд газар хайн олж түүнээ хүн худалдаж авахуйц додомдсоны дараа жинхэнээсээ ашиглах том компанид худалдан ашиг олно. Ингэхийн тулд эхлээд бирж дээр томоохон “панаал үсэргэж” мөнгө босгох шаардлагатай. Дэлхийн уул уурхайн хамгийн том компани болох Би Эйч Пи өчнөөн хөрөнгө заран хайгуул хийгээд юу ч олоогүй хаяад явсан Оюутолгой гэх сэжигтэй газарт Айванхо хэмээх жуниор компани орж иржээ. Тэд Би Эйч Пи-гээс илүү хөрөнгө заран хайгуул хийж асар том орд олсон байна. Энэ хөрөнгийг бирж дээрээс босгосон. Ингэхийн тулд эзэн нь болох Робэрт Фридланд гэгч нь дэлхийг тойрон панаал үсэргэжээ. Монгол бол нуль баялагтай орон. Оюутолгойд асар их баялаг байгаа нь бараг баталгаатай, Монголын хууль бол тэр чигээрээ шударгын хэмжүүр, Монголын Засгийн газар бол хүний хайлан болсон байгууллага, Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд нь хүний түүхэнд гараагүй ухаалаг хөдөлмөрч, номтой шударга улс, Шүүхийн тогтолцоо нь дээд эрэмбэ, Оюутолгой руу одоо 5 доллар оруулахад тун удахгүй 100 доллар болоод л босоод ирнэ. Мань Фридланд ёстой бүлтэрсэн дээ. Гэтэл манай нэг англитай нөхөр тэрийг нь интернэтээс олж уншаад “Фридланд Монголоос 5 доллараар зэс аваад цааш нь 100 доллараар зарж биднийг маллаж байна” хэмээн зурагтаар зарлах нь тэр. Түүнээс хойш 10 жил өнгөрчихөөд байхад одоо болтол огт ашиглагдаагүй, тэндээс юу ч зарж борлуулж амжаагүй л байгаа шүү дээ. Ингээд бүх ард түмний бослого хөдөлгөөн эсэргүүцэл өрнөж, толгойтой болгон нь эх орныхоо төлөө хэнхэдгээ балбаж гарсан билээ.
Оюутолгойд хайгуул хийх үнэ өртөгтэй ажлын явцад бирж дээрх үнэ нь дээшээ 25 доллар хүрч байсан бол 2007 онд нэг доллар болтлоо унаж байв. Энэ бол хайгуулд мөнгө олдохоо болилоо гэсэн үг. Биржийн үнийн ийм савлалт нь үүнийг мэдэж байсан, зохион байгуулж байгаа хүнд асар ашигтай тусна. Магадгүй үүнийг цаанаас нь хэн нэгэн спекулянт (Жишээ нь Фридланд өөрөө?) зориуд зохион байгуулсан байж болох. Нэг улс төрчөөр амлуулж биржийн үнийг өсгөж байгаад, хэдэн эх орончийг дараа нь хөлслөн юм хум эвдүүлэн жагсаал суулт зохиолгуулж тэрийгээ дэлхий даяар шуугиантай рекламдах замаар биржийн үнийг огцом унагахад уг этгээд асар их мөнгө унагаж болно. Ийм зориудын үйлдэл хуулиар хориотой. Гэвч биржийн тухай ямар ч ойлголтгүй хүмүүсийн эх оронч догдлол гэж харагдуулан тайлбарлахад хэн үгүй гэх юм бэ?
Ямар ч төгөлдөр хуульд цоорхой олж болно. Чухам ийм цоорхой олж хагартлаа баяжсан нэгэн эрхмийн тухай “Воол стритийн чоно” хэмээх кино хийсэн нь дэлхий даяар алдаршиж, Оскарын шагналд олон төрлөөр нэр дэвшсэн билээ. Энэ хүн хууран мэхлэлтийнхээ төлөө шоронд суусан, өөрийнх нь үгээр одоо бол засарсан. Киног түүний өөрийнх нь дурсамж номд үндэслэн бүтээсэн. Түүнийг Жордан Бэлфорд гэдэг. Нас тогтсон тэрээр өдгөө дэлхийг тойрон биржийн тухай лекц уншин, өөрийнхөө хэрэглэж байсан заль мэхийн тухай өгүүлэхийн зэрэгцээ, буруу замаар будаа тээхийн хор холбогдлыг залууст ойлгуулан ярьж явна. Тэр удахгүй манайд ирэх гэнэ. Сонсоход сонин түүх ярих буйзээ. Тэр хамгийн гол нь юуг ч зарж чаддаг төрөлхийн авьяастай нэгэн. Монгол түүнд таалагдвал нэгэнт хөөгдөөд гарсан хөрөнгө оруулагчдыг панаалдаж байгаад эргүүлээд аваад ирэх ч юм бил үү? Фридландаас дутахгүй Монголыг магтаж (мэдээж худлаагаасаа) үнэ оруулж чадна. Цаана чинь жалгын эх оронсогууд хөрөнгө оруулагчдыг хөөж гаргачихаад архины мөнгөгүй болчихсон шартаад сууж байна. Ноднин надад нэгэн сумын Засаг дарга ярьсан шүү: Сумын ажилгүй сайхан гарууд даргын өрөөнд халамцуу орж ирэн загнаж гэнэ:
-Тэр муусайн эдийн засгийн алуурчдаа эргүүлээд аваад ир. Яасан үг даадаггүй гулзгайнууд вэ! Тоглоом ч ойлгохгүй, эр улс байж юун ч гомдомхой, хүүхэн зантай шаарууд вэ!
2014.5.25