Category: нүүр-хуудасны-онцлох

Categories
нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл улс-төр

Д.Гантулга: Хятадаас 177.5 тэрбумаар хагас кокс нүүрс авч шатаана гэдэг Засгийн газар агаарын бохирдлыг бууруулахад мухардалд орсны илрэл DNN.mn

НИТХ-ын төлөөлөгч, НИТХ дахь ХҮН намын бүлгийн дарга Д.Гантулгатай ярилцлаа.

-НИТХ-ын өчигдрийн хуралдаанаар Эрчим хүчний сайд Б.Чойжилсүрэн БНХАУ-аас 177.5 тэрбум төгрөгөөр хагас кокс нүүрс авч, нийслэлийн гэр хорооллын иргэдэд хөнгөлөлттэй худалдаж, агаарын бохирдлыг бууруулна гэсэн Засгийн газрын шийдвэрийг танилцуулсан нь хурлыг нэлээд ширүүн уур амьсгалтай болголоо. НИТХ дахь ХҮН намын бүлэг энэ шийдвэрийг эрс эсэргүүцэж харагдсан. Юу болов?

-Монгол Улсын Засгийн газар хуралдаад Нийслэлийг 500 тэрбум төгрөг хүртэл үнэт цаас гаргаж болно. Босгосон үнэт цааснаасаа 177.5 тэрбум төгрөгөөр Хятад улсаас хагас кокс нүүрс асаагуурын хамт худалдаж авч ирээд өвөл иргэдэд хямд тарааж агаарын бохирдолтой тэмцэнэ гэсэн чиглэлийг НИТХ-д оруулж ирлээ. Үүнтэй холбоотой Эрчим хүчний сайд Б.Чойжилсүрэн сайд ирж тайлбар танилцуулга хийсэн. НИТХ-ын ХҮН намын бүлэг энэ арга хэмжээг эрс эсэргүүцэж байна. Энэ бол агаарын бохирдлыг бууруулах шийдэл биш. 177.5 тэрбумыг хоёр сарын хугацаанд шууд шатаах л шийдвэр. Ирэх жил энэ их хөрөнгөөс юу ч үлдэхгүй. 177.5 тэрбум гэдэг асар их мөнгө шүү дээ. Цэвэр агаар төсөл дээр жилд 80 тэрбум төгрөг зарцуулсан байна гээд муугийн жишээ болгоод ярьцгаадаг. Гэтэл үүнээс хоёр дахин их үнийн дүнтэй хөрөнгийг хоёр сарын хугацаанд зарцуулж, нийслэлчүүдийг аргацаасан арга хэмжээ л авах гэж байна.

-Ямар үндэслэлээр танай намын бүлэг эсэргүүцэв?

-Нэгд, улс төрийн талаасаа энэ бол 2024 оны сонгуулийг угтсан аргаа барсан арга хэмжээ. Бизнес талаас энэ бол Засгийн газрын түвшинд нэг хүний шахаа явж байна гэсэн хардлага төрж байна. Одоо наймдугаар сар дундаа орж байхад гэнэт гаргаж ирнэ гэдэг байж болохгүй. Бизнесийн зарчмаар бол энэ том нийлүүлэлтийг Хятадын ямар компани хэзээ яаж хийх вэ гэдэг гэрээ хэлэлцээр эрт хийгдэх ёстой байсан. Энэ үүднээс харвал тендер нийлүүлэгч нь аль хэдийнэ тодорчихсон, бэлдчихсэн ажил байна гэж харагдаж байгаа.

Хоёрдугаарт, хагас кокс нүүрс гэдэг нь дулааны илчлэг одоогийнхоос сайжирна. Гэхдээ шууд зуухандаа хийгээд шүдэнз зураад асаачихгүй. Тусгай асаагуураар асна. Аслаа гэхэд хагас кокс нүүрс сайн шаталт авахын тулд хүчилтөрөгч их шаарддаг. Энэ нь гэр хороололд монгол гэрийн зууханд шатахаар лабораторид асааж байгаа шиг утаа багасах уу. Онолын хувьд угаарын хий илүү их гарах эрсдэлтэй. Үүнийг яах вэ гэж мэргэжилтнүүд холбогдож анхааруулж эхэллээ. Гэтэл Б.Чойжилсүрэн сайд одоо л гэр хороололд туршиж эхэлнэ гэж байна. 177.5 тэрбум төгрөгөөр хоёрхон сарын хугацаанд тааруулж туршилт хийдэг ямар баян улс вэ. Маш утгагүй үйл ажиллагаа болж байна.

Гуравт, хуулийн дагуу төсвийн хөрөнгөөр хийгдэж байгаа төсөвт арга хэмжээг эрэмбэлж байгаад хамгийн зөв, оновчтой, шаардлагатай гэсэн төсөл хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх ёстой. Гэтэл хамгийн энгийн тооцооллоор 177.5 тэрбум төгрөгөөр шууд газ худалдаад авч болно. Нэг литр газ 1800 орчим төгрөгөөр худалдаалагдаж байна. Энэ дүнгээр бол 100 мянган тонн газ авах боломжтой. Хагас кокс нүүсрийг оруулж ирээд 115 мянган тонн шахмал түлш үйлдвэрлэнэ гэж байна. Хэмжээний хувьд нэлээд ойролцоо байгаа биз. Гэхдээ газ нь хоёр дахин их дулаан ялгаруулна. Энгийн тооцоо хийхэд хүртэл гайхал төрүүлээд байна. Ямар гайхалтай төсөл болоод ингэж зүтгүүлээд байна вэ. Энэ том хөрөнгөөр агаарын бохирдол бууруулахад хийж болох өөр ч үр дүнтэй үйл ажиллагаанууд бий. Тухайлбал, судлаач, мэргэжилтнүүд гэр хороололд пассив хаус ашиглах боломжтой гэж танилцуулдаг. Өртөг нь 50 орчим сая төгрөгөөр л босно. Энэ мөнгөөр пассив хаусны хүүгүй зээл олгочих. 3885 айлыг утаат яндангаас салгах боломж. Жил бүр энэ ажлыг үргэлжлүүлж болно. Ингээд харахад энэ бүх арга хэмжээнээс Хятад улсаас нүүрс худалдаж авдаг нь юугаараа давуу талтай болчихоод байна гэхэд Б.Чойжилсүрэн сайд хангалттай тайлбар өгч чадсангүй. Гэвч НИТХ энэ шийдвэрийг баталчихлаа.

-Газ худалдаж авч болно гэлээ. Б.Чойжилсүрэн сайдынхаар газ хэрэглэх нь өртөг өндөртэй. Гаднаас импортлоход өртөг нь 177.5 тэрбумаасаа 2.5 дахин илүү болно гэж тайлбарлаж байсан. Орон сууцжуулъя гэхэд механик өсөлтийг шинээр ашиглалтад орж байгаа орон сууц гүйцэхгүй байна гэж учирлалаа шүү дээ?

-Шууд газ түл гэсэн үг биш шүү дээ. За яахав, импортолж оруулж ирэхэд 2.5 дахин өндөр өртөгтэй гэж байна. Үнэндээ цаад үр дагавар нь өндөр шүү дээ. Ямар угаар байхгүй, илчлэг өндөр. Гаднаас авахад үнэтэй юм бол дотоодоосоо газ худалдаж аваад тарааж болно. Эдийн засгийн үр ашиг талаас адилхан. Тиймээс энэ бол зөв хариулт биш.

Аргаа барсан арга гээд 177.5 тэрбум төгрөгийг өвлийн хоёр сар шатаана гэдэг Засгийн газар, Эрчим хүчний сайд өөрөө агаарын бохирдлыг бууруулах тал дээр мухардалд орчихсон байна. Агаарын бохирдол их байна гэдэг нийслэлийн гэр хророоллын иргэд дулаан алдагдал багатай, ая тухтай орон байранд амьдарч чадахгүй байгаагийн сөрөг үр дагавар. Түлшийг солиод асуудал дуусхагүй. Цаад шалтгаан өнөөдөр XXI зуунд нийслэлийн иргэд гэрт амьдраад хичнээн гоё сайхан түлш түлээд гэрээсээ гараад л нөгөө модон жорлон, тав тухгүй орчин нөхцөл угтана. Харин үүний оронд инженерийн болон дэд бүтцүүдийг маш сайн хийх ёстой. Орон сууцжуулах төслүүдийг дэмжиж болно.

Нийслэл өөрөө үүнийг хийх гэхээр ямар ч төсөв байдаггүй. Инженерийн дэд бүтцийн ажилд 2022 онд 23 тэрбум төгрөг тавьж байсан бол 2023 онд гурван тэрбумыг л тавьсан. Цаад үндсэн асуудлаа шийдэх арга хэмжээ авах саналыг НИТХ дээр бидний зүгээс хэлж яриад дийлсэнгүй.

-Үнэт цаас босгож 177.5 тэрбумыг зарцуулна гэлээ. Энэ шийдвэрийг цаашид өөрчлөх боломжтой юу?

-177.5 тэрбумын үнэт цаасыг нийслэл өр тавьж босгоно. Хөрөнгө оруулагчид орж ирнэ. Одоогийн нөхцөл байдлаар бол нийслэлд итгээд хөрөнгөө оруулах хувийн сектор хэр байгааг мэдэхгүй юм. Ямартаа ч өмнөх Эрдэнэс Тавантолгой компани бонд босгоход банкуудыг нэлээд шахчихдаг юм билээ. Тэгэхээр арилжааны банкууд орж ирэх байх. Монголбанк ч тодорхой хэмжээгээр орж ирэх болов уу. Ингээд босголоо гэж бодъё. Үнэт цаасны танилцуулга гэж гардаг. Тэр хөрөнгийг юунд зарцуулах вэ гэдэг асуудал сөхөгдөнө. Мөнгөө өгч байгаа тал нухацтай авч үзнэ. Шаардлагатай гэж үзвэл НИТХ-д оруулж өөрчилж болно. Үүнд иргэд, мэргэжилтнүүд судлаачид байр сууриа сайн илэрхийлэх ёстой.

-177.5 тэрбумаар хагас кокс нүүрс авахын оронд дээрх шийдлүүдийг та ярилаа. Өвөл хаяанд ирж байгаа. Энэ намар багтаж хийж болох шийдэл аль нь вэ?

-Санал болгосон болгоогүй өвөл шахмал түлш хэрэглэж байгаа. Шахмал түлшийг 2020 оны сонгуулийн өмнө хэрэгжүүлж эхэлсэн. Эхний жил утаа харагдах байдлаар багассан. Энэ оны нийслэлийн төсөвт 33 тэрбумыг тавиад баталчихсан. Нэг ёсондоо шахмал түлшний мөнгө шийдэгдчихсэн. Одоо гол нь стандартын дагуу үйлдвэрлэлийг явуулах асуудлыг хөндөх ёстой. Яг л 2020 оны сонгуулийн өмнө ажилласан шигээ сайн ажиллуул. Дээр нь энэ 177.5 тэрбум төгрөгөөр пассив хаусны зээл олгох юм уу, орон сууцны зээлийн урьдчилгаа төлбөрийг хүүгүйгээр олгож болно. Ингэж чадвал нэг удаа тараагаад л хоёрхон сар шатаачих хөрөнгө болохгүй шүү дээ.

-Шахмал түлш өөрөө асуудалтай байгаа. Ам бүл тэр чигээрээ, нялх нойтон хүүхэд, хөгшид, залуус олноороо хордож амиа алдаж байна. Үүнд та бүхэн анхаарч үзэв үү?

-Шахмал түлш өнгөрсөн жилүүдэд хэрэглээд ирсэн. Яг стандартыг нь бариулж, барьцалдуулагч бодисыг нь яг л стандартаар нь хийлгэдэг болгох ёстой. Үүнд мэргэжлийн холбогдох байгууллагууд хянаж, шахаад ажлыг сайжруулах тал дээр ажиллах ёстой. Мэдээж бид ч ажиллана.

Хагас кокс бол технологийн талаасаа дэгдэмхий бодис нь багасна. Харин угаарын хий ихсэх эрсдэлтэй. Одоогийнхоос илүү угаарын хий нэмэгдэж болзошгүй. Одоогийн шахмал түлшнээс илүү угаар гараад эхэлбэл ямар арга хэмжээ авах вэ гэдгийг сануулаарай гэж мэргэжлийн хүмүүс бидэнтэй холбогдож байна. Ингээд харахаар энэ ажил бол хүн ардын эрүүл мэнд аюулгүй байдлын талаас, эдийн засгийн үр ашиг талаас аваад үзсэн ч ямар ч зөвтгөх шалтгаан шалтаг олдохгүй байна. Хагас кокс нүүрсийг агаарын бохирдлыг бууруулж нийслэлийн иргэдийг эрүүл аюулггүй орчинд амьдруулахын тулд худалдаж авч байна гэж тайлбарлаж байна. Энэ бол шулуухнаар хэлэхэд эрх баригчид 2024 оны сонгуулийн өмнө нийслэлийн утааг арай багассан болгож харагдуулах гэсэн арга. Хоёрт, сонгууль болох гэж байна. 177.5 тэрбумын нэг удаагийн тендер зарлагдана. Ийм том хэмжээний ажил авах бизнесийн сонирхол хэн нэгэнд байна гэдэг харлага төрж байна. Ач холбогдол, эрэмбээр нь харахад хийх ажил маш их байгаа. Үер усны аюул, замын түгжрэл гээд. Агаарын бохирдол гэж иргэдэд тулгамдсан асуудлын нэрийг барьж ийм утгагүй зүйл хийнэ гэж байж болохгүй. Бод доо. Монгол Улс Гашуунсухайт боомтоороо нүүрсээ түүхийгээр нь гаргачихаад нэмүү өртгийг нь хүний нутагт шингээгээд эргээд худалдаж авна гэж байж болох уу. Үнэхээр Б.Чойжилсүрэн сайдын хэлдгээр арга ядсан арга байгаа биз. Засгийн газар аргаа барж байна. Тэдэнд агаарын бохирдлыг бууруулах бодлого алга, зөвхөн сонгууль дөхсөн бизнес л хийх гэж байна гэж харагдаж байна.

Categories
нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл эдийн-засаг

Хуульч Ш.Алтангадас: Хохирогчийн сэтгэцэд учирсан гэм хорыг үнэлж эхэлсэн нь хууль зүйн салбарт том дэвшил болж байна DNN.mn

Монголын хуульчдын холбооны Хуульчдын эрх ашгийг хамгаалах хорооны дарга, хуульч, өмгөөлөгч Ш.Алтангадастай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Дээд шүүхээс гэмт хэргийн улмаас сэтгэцэд учирсан гэм хорыг тооцоолох аргачлалыг боловсруулж олон нийтэд танилцуулаад байна. Энэ нь гэмт хэргийн хохирогчдын хувьд нэлээд ач холбогдолтой өөрчлөлт болов уу даа?-Хууль зүйн шинжлэх ухаанд гэм хор гэдэг ойлголт байдаг. Үүнд эдийн баялагт учирч байгаа, эдийн бус баялагт учирч байгаа гэм хор гэж хоёр төрөл бий. Эдийн бус гэдэг бол материаллаг бус гэсэн үг. Оюуны, сэтгэл санааны гэх мэт бүх зүйл орж байгаа. Эдийн бус гэм хорыг нэг том төрөл гэж авч үзэх юм бол сэтгэцэд учирсан гэм хор түүний нэг хэсэг болдог. Монгол Улсын хууль зүйн практикт сэтгэцэд учирсан гэм хорыг үнэлсэн тохиолдлын шинжтэй шүүхийн кейсүүд бий л дээ.

Харин энэ онд батлагдсан Шүүх шинжилгээний тухай хуулийн дагуу Улсын дээд шүүх албан ёсоор сэтгэцэд учирсан гэм хорыг үнэлэх аргачлалыг боловсруулж дууссан байна. Хууль дээр иргэний эрх зүй болоод эрүүгийн, захиргааны эрх зүйд учирсан сэтгэл санаа буюу эдийн бус хохирлыг хэрхэн яаж шийдвэрлэх вэ, хэрхэн яаж үнэлэх вэ гэдгийг нэг бүлэг болгож оруулж өгсөн. Үүний дагуу эрүүгийн эрх зүйд мөнгөөр хэрхэн яаж үнэлэх юм бэ гэдэг суурь аргачлалыг Улсын дээд шүүх баталж өгч байгаа юм. Энэ нь зөвхөн гэмт хэргийн улмаас сэтгэцэд учирсан гэм хорыг хэрхэн яаж төлөх вэ, хохирлыг хэрхэн яаж үнэлж барагдуулах вэ гэдэг ойлголт гэдгийг онцлох нь зөв.

Эрүүгийн хэргийг шийдвэрлэж байгаа хохиролтой холбоотой асуудлыг 100 хувь гэж үзвэл сэтгэл санааны хохиролтой холбоотой, ялангуяа хүчингийн гэмт хэрэг, хүний биед хүнд хохирлыг санаатайгаар учруулж байгаа, ерөнхий боловсролын сургуулийн сурагчдын дунд нэгнийхээ нүүрийг засрашгүй байдлаар гэмтээх, сошиал орчинд хэтэрхий их буллидах, түүний улмаас амиа хорлох, түүний ар гэр гээд сэтгэл санаанд учирсан хохирлыг яаж эдийн засгийн байдлаар үнэлж, хохирогчдын зовлон гунигийг нь нимгэлж нөхөн төлбөр өгөх вэ гэдэг асуудлыг өмнө нь хэзээ ч шийдвэрлэх боломжгүй байсан. Зөвхөн материаллаг хохирол төлөгдөж ирсэн. Энэ агуулгаар нь харахад Монгол Улсын хууль зүйн шинжлэх ухаанд бас нэг дэвшил, том үйл явдал болж байгаа юм.

-Практикт хэрхэн хэрэгжинэ гэсэн үг вэ. Тодруулахгүй юу?

-Зүв зүгээр явж байгаад гэмт хэргийн хохирогч болоод насан туршдаа сэтгэл санааны дарамттай учирч байгаа явдлыг сэтгэл зүйн шинжлэх ухаан оношлоод, энэ хүн ийм хэмжээний депресст орсон юм байна, ийм хэмжээний цочролд ороод ийм цаг хугацааны эмчилгээ шаардлагатай гээд зэрэглэлээр нөлөөллийг нь үнэлээд тогтоодог болчихсон. Таван зэрэглэлтэй. Эдгээрийг үндэслээд Улсын дээд шүүхийн тайлбар гарсан байсан. Энэ бол шинжлэх ухааны суурь ойлголтод нийцсэн бодитой тайлбар болсон гэж хуульчийн хувьд харж байлаа.

Мөрдөн байцаалтын явцад сэтгэл санааны хохирлыг үнэлдэг байгууллагаар үнэлүүлээд тогтоох юм бол түүнийх нь дагуу шүүх аргачлалаараа хохирлыг тогтоогоод явна гэсэн үг. Тухайлбал, А гэх иргэн гэмт хэргийн хохирогчийг мөрдөн байцаалтын шатанд мөрдөн байцаагч сэтгэл зүйн гэм хохирлыг нь мэргэжлийн байгууллагаар үнэлүүлээд баталгаажвал прокурорт шилжүүлнэ. Прокурор хянаж үзээд болсон байна гэх юм бол шүүх рүү шилжүүлж, шүүх аргачлалаараа нөхөн төлбөрийг тогтооно. Нөгөө талаас иргэн “Би ийм хэмжээгээр хохирсон, миний гэр бүл ингэж хохирсон” гээд иргэний хохирлоо өөрөө тодорхойлоод нэхэмжлэх бүрэн боломжтой. Түүнийг хуулийн дагуу аргачлалд оруулж өгч байгаагаараа ач холбогдолтой.

-Энэ гэм хорын хохирлыг эрүүгийн салбарт л авч үзэх юм байна. Иргэн, захиргааны хэрэгт сэтгэцэд нөлөөлсөн гэм хорын асуудлыг яах вэ?

-Бид одоогоор эрүүгийн эрх зүйн эдийн бус гэм хорын хохирлыг дөнгөж хэрэгжүүлж эхэлж байна. Тэгэхээр цаашлаад захиргаа, иргэний эрх зүйд эдийн бус гэм хорыг хэрхэн яаж үнэлэх вэ, түүнийг ямар аргачлалаар хэрэгжүүлэх вэ гэдэг Дээд шүүхийн тогтоол хэрэгцээтэй байгаа. Мэдээж хууль нь батлагдсан учраас хэзээ нэгэн цагт аргачлал боловсруулагдах байх.

-Ер нь иргэн, захиргааны эрх зүйн эдийн бус гэм хорын хохиролд юу юу орох вэ?

-Иргэний эрх зүйн хувьд манайд хамгийн түгээмэл хохирол бол нэр төр, алдар хүндийн асуудал байдаг. Ялангуяа хэвлэлийнхэн сайн мэдэх байх. Сэтгүүлчийг нэр төрд халдлаа гээд иргэний шүүхээр явдаг. Эсвэл миний зохиогчийн эрх, оюуны өмчийг зөвшөөрөлгүйгээр ашигласан гээд гомдол гаргадаг. Мөнгөөр үнэлэх боломжгүй бүх хохирол энд орно гэсэн үг. Миний ажил хэргийн нэр хүнд гутаан доромжлогдсон учраас надад ийм хэмжээний хохирол учирлаа гэхээр хохирлыг үнэлэх боломжгүй байсан гэж өмнө нь хэллээ шүү дээ. Нэлээд эрт хэдэн жилийн өмнө ТВ-9 телевизийн захирал байсан Энхбат гуай 250 сая төгрөгөөр нэр төрөө үнэлж, шүүхэд гомдол гаргасан байдаг. Шүүхээс “Та яагаад нэр төрөө ингэж үнэлэв” гэхэд “Би ийм ийм хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлтэй. Эдгээрээр тархаж байгаа бүтээлүүд миний бүтээл гэсэн үг. Тиймээс би нэр төрөө ингэж үнэлж байна” гэсэн агуулгатай тайлбар хийсэн. Мэдээж тэр хүний буруу биш. Гэхдээ ийм хэмжээний баялаг бүтээгээгүй, энгийн нэг иргэн байвал яах вэ. Түүнийг баялаг бүтээгээгүй, нийгэмд танигдаагүй учраас хэн ч биш, чамд нэр төр байхгүй. Тийм учраас чамд үнэлэгдэх хохирол байхгүй” гэж үзэж болохгүй. Хүн болгонд нэр төр алдар хүнд, үнэ цэнэ бий. Түүнийг мэдээж Үндсэн хуульд хүнийг хамгаална. Хамгаалахын тулд төр нь байгаа, шүүх нь байгаа.

-Хуульчдын эрх ашгийг хамгаалах хорооны даргатай ярилцаж байгаагийнх нийгэмд байгаа хууль шүүхийн талаарх байр суурийг хөндөхгүй орхиж болохгүй. Ялангуяа томоохон хэргүүдийн шийдвэрлэлт дээр олон нийт нэлээд бухимддаг болоод удлаа. Үнэхээр өнөөдрийн хууль шүүхийн салбар ингэж шавар намагтаа хутгалдчихаад байгаа хэрэг үү. Үүнийг үнэн зөвөөр, шударгаар дүгнэх субьектуудын нэг бол танайх байх?

-Эндээс хэд хэдэн хүчин зүйл ажиглагдаж байгаа юм. Нэгд, нийгмийн нөлөөлөл. Олон нийт нийгэмд цацагдаж байгаа мэдээлэл дээр гаргаж байгаа сөрөг хандлага. Өөрөөр хэлбэл,

тэр хүн Хөгжлийн банкнаас төдөн тэрбумын зээл аваад төлөөгүй, тийм гэмт хэрэгт үйлдчихсэн байхад энд наймхан ишиг аваад хоёрхон сая төгрөгийн хохирол учруулчихсан байхад энэ хэргийг хатуу шийдлээ гэж байна. Жингийн туухай дээр тавиад үзэхэд үнэхээр шударга биш юм шиг. Хоёрт, хэргийг арай өөрөөр шийдвэрлүүлэхийг хүсч байгаа хэргийн оролцогчдын нийгэмд өгч байгаа мессэжүүд бий. Эд нар ингэдэг, авлигажсан учраас намайг бас ингэж яллах гээд байна, хонгилоор чирэх гэж байна гэх мэтээр ярьдаг. Бүр шударга бусын хонгил гэдэг үг гарч ирсэн. Хүн бүр хонгилын тухай ярьдаг боллоо. Энэ нь өөрөө тэр хэрэгт шалгагдаж байгаа хүний гаргаж ирж байгаа, нийгэмд түгээж байгаа л өнцөг шүү дээ. Тэр асуудлыг хөндөж байгаа албан тушаалтан, хулгайн хэргээр сэрдэгдэж байгаа залуу хоёрын туулах зам яг адилхан. Мөрдөн байцаалт, прокурор, шүүхийн ажиллагаа яг л адилхан явагдана. Гэтэл нэг нь түүнийг хонгил гэж үзээд байхад нөгөө хүн нь ямар нэгэн зүйл ярихгүй, тэгж харахгүй байна.

Гуравт, улс төр, хэвлэлийнхний нөлөөлөл бий. Тодорхой нэг үзэгдлийг албаар ийм байдлаар харуулахыг хүсч байгаа. Гэтэл Монголын хуульчдын холбооноос өнгөрсөн дөрөвдүгээр сард Канадын Давж заалдах шатны шүүхийн ерөнхий шүүгчийг Монголд урьсан юм. Тэр үеийн уулзалтын үеэр би “Танай улсад шүүхийн шийдвэрийг, эсвэл буруу шийдчихлээ, ямар муухай шүүгч, шүүх вэ” гэдэг шүүмж байдаг уу гэж асуусан юм. Тэгтэл “Тийм зүйл гарч байсныг санахгүй байна” гэж хариулна лээ. Учир нь шүүх угаасаа шударга ажиллах ёстой. Үүний төлөө л шүүх байгаа. Бусад улсад тэнд тийм хэрэг гарчээ, тийм хэргийг тэгж шийдвэрлэжээ гэхэд шүүмжлэхээсээ илүүтэй мэдээлэл болгоод сонсоод өнгөрдөг. Яагаад гэвэл манай иргэд тухайн хэргийн хавтаст хэрэгтэй хэн ч танилцаагүй, хэргийн цаана юу байгааг хэн ч мэдэхгүй. Тийм учраас ийм хэмжээний яриа гарна гэдэг ойлголт ард иргэдэд байхгүй гэсэн. Мөн шүүхийн шийдвэр алдаатай гэж үзвэл хэрэгт оролцож байгаа хүмүүс нь давж заалдаж дээд шатны шүүхээр хянуулах эрх нь байгаа шүү дээ гэж байсан.

-Манайд ч энэ систем нь байгаа шүү дээ. Тэгсэн хэрнээ л асуудал яригдаад байна?

-Тийм. Анхан шат, давж заалдах, хяналтын шатны шүүх гэж гурван системчилсэн үе шат байна. Гэтэл манайд шүүх бие даасан хараат бус, нөлөөллөөс ангид байх үндсэн зарчимд хүчээр халддаг болсон. Шүүн таслах ажиллагаанд өмгөөлөгч, прокурор, шүүгч гурав оролцож байгаа. Хэрэг прокурор дээр байх шатанд “Прокурор дээрээсээ тушаал авч байна” гэж маш ихээр шүүмжилдэг. Прокурор бол төрийг төлөөлж шүүх хуралд яллах талыг баримталдаг субьект. Төрийн нэрийн өмнөөс хүнд ял оногдуулж хариуцлага хүлээлгэх гэж байгаа этгээдийг хэлж байгаа. Тэр субьект хуулийн дагуу ажлаа хийгээд хэрэгтээ яллах дүгнэлт үйлдээд шүүхэд шилжүүлэхээр муу нэртэй болчихдог.

За шүүх дээр хэрэг ирээд шийдвэрлэхэд “Тэр шүүгч тэр аймгийн, түүнтэй хамааралтай. Өмнө нь ийм хэргийг ингэж шийдвэрлэж байсан, одоо ингэж шийдэх гэж байна” гэдэг. Манай хороо нийгэмд байгаа сүүлийн таван жилийн хуульчдын талаарх нийтлэг шүүмжийг ангилан судалж байгаа. Нэгдүгээрт, иргэд эрх зүйн мэдлэг дутуу байна. Мэдээж хүн бүр эрх зүйн мэдлэгтэй

байх шаардлагагүй. Хоёрт, яагаад ингэж байгаа билээ гэж учир зүйг боддоггүй юм байна. Хажууд байгаа зүйлийг шударга, өөр газар байгааг шударга бус гэж үздэг зан чанар байна. Эцсийн бүлэгтээ бид тэнд байгаа өмгөөлөгч Бат, шүүгч Дорж, прокурор Гомбыг хамгаалах гээд байгаадаа биш. Нийгэм өөрөө зөв голдиролдоо байх тогтолцоог хамгаалж байгаа юм. Учир зүй, цаана нь ямар шалтгаан байгааг мэдэхгүйгээс нийгэм тэр чигээрээ хэн хүнийг хэтэрхий шүүмжлэх нь хүний эрхийг дээдэлдэг, ардчилсан, хуулиар засагладаг оронд байх боломжгүй.

-Хөдөлшгүй баримтаар тогтоогдсон хууль бус үйлдлүүд шүүгч, прокуроруудад гарч ирсэн. Олон нийт оргүй зүйл дээр бухимдаагүй болов уу?

-Систем өөрөө өөрийгөө цэвэрлэдэг. Мэдээж хариуцлага алдсан, хууль зөрчсөн зарим шүүгчид тохирох хариуцлагаа хүлээсэн. Албан тушаалаасаа чөлөөлөгдөх, энэ салбарт дахин ажиллахгүй болох зэргээр шийтгэлээ хүлээсээр байгаа. Буруу зөрүүг ялгаад шийдвэрлээд явж байгаа шүү дээ. Нэг хүн буруу зүйл хийсний төлөө тэр системийг тэр чигээр нь хар болгож болохгүй. ШЕЗ, шүүгчээр томилогдож байгаа этгээдүүд бүхий л цаг хугацаанд ингэж ажиллана гээд тангараг өргөдөг. Хэрэв буруу зүйл хийвэл яг л бусдын адил шүүгддэг. Үгүй бол тийм шийдвэр гаргахгүй байхын тулд энэ хүмүүсийг нэгд нийгмээс тусгаарлаж хамгаалах ёстой. Хувь хүнийг биш системийг нь хамгаалах ёстой. Хүний эрх эрх чөлөөг хамгаалж, тэр эрхийг баталгаатай эдлүүлэх цорын ганц баталгаа нь шүүх систем. Уялдаа холбоотой тойрог л гэсэн үг.

-Шүүгч, прокурорууд танайд гомдол гаргаж байна уу?

-Хуульчдын эрх ашгийг хамгаалах хороо идэвхтэй ажиллах болсон нэг үндэслэл бол хуульчдын эрхийг хамгаалахад баримтлах журмыг өнгөрсөн гуравдугаар сард баталсан. Өмнө нь Хуульчдын эрх зүйн байдлын тухай хуулиар хамгаална, зөрчигдсөн эрхийг сэргээнэ гэсэн ерөнхий зохицуулалт орсон ч тэр нь хэрхэн яаж үйлчлэх вэ гэсэн тусгайлсан зохицуулалт байгаагүй. Тиймээс дээрх журам бол маш чухал ач холбогдолтой. Тиймдээ ч шүүгч, прокурор, өмгөөлөгчид хуульчийн мэргэжлийн үйл ажиллагаанд халдсан зөрчил байгаа эсэхийг шалгуулахаар хандаж эхлээд байна.

-Хуульчид дундаас өмгөөлөгчийн эрх зүйн байдлыг хөндөх ёстой. Шүүх дээр гурван талаасаа эрх тэгш мэтгэлцдэг субьектууд дундаас өмгөөлөгч л гудамжинд байна, бусад нь төрийн хамгаалалтад байна гэсэн шүүмжлэл тасардаггүй. Танай хороо энэ асуудлыг яаж харж, ямар шийдлийг ярилцаж байдаг юм бол?

-Бодит байдлыг та хэлчихлээ. Шүүн таслах ажиллагаанд оролцдог шүүгч, прокурор, өмгөөлөгч гээд тулгын гурван чулуу байна. Хоёр нь хуулиар буюу төрөөр хамгаалагдсан. Нэг нь бие даасан. Өмгөөлөгчийг зарим хуулиар эрхийг баталгаажуулж өгснөөр мэргэжлийн үйл ажиллагаа явуулах эрх нь хамгаалагдах эрх зүйн орчин бүрдэнэ.

Өмгөөллийн тухай хуультай болсон, Өмгөөлөгчдийн холбоо шинээр сэргээн байгуулагдсан. Тэд өмгөөлөгчийн эрхийг хамгаалах үйл ажиллагаа явуулах шаардлагатай байна. Өмгөөлөгчдийн дундаас холбоог сул ажиллаж байна, дутуу ажиллаж байна гэдэг шүүмж байдаг. Шүүмж байна гэдэг илүү сайн ажиллах хэрэгцээ байна гэсэн үг.

Эрүүгийн хэргийг шийдвэрлэж байгаа хохиролтой холбоотой асуудлыг 100 хувь гэж үзвэл сэтгэл санааны хохиролтой холбоотой, ялангуяа хүчингийн гэмт хэрэг, хүний биед хүнд хохирлыг санаатайгаар учруулж байгаа, ерөнхий боловсролын сургуулийн сурагчдын дунд нэгнийхээ нүүрийг засрашгүй байдлаар гэмтээх, сошиал орчинд хэтэрхий их буллидах, түүний улмаас амиа хорлох, түүний ар гэр гээд сэтгэл санаанд учирсан хохирлыг яаж эдийн засгийн байдлаар үнэлж, хохирогчдын зовлон гунигийг нь нимгэлж нөхөн төлбөр өгөх вэ гэдэг асуудлыг өмнө нь хэзээ ч шийдвэрлэх боломжгүй байсан. Зөвхөн материаллаг хохирол төлөгдөж ирсэн. Энэ агуулгаар нь харахад Монгол Улсын хууль зүйн шинжлэх ухаанд бас нэг дэвшил, том үйл явдал болж байгаа юм.

Ер нь гол шаардлагатай зүйл Иргэн, Эрүү, Захиргааны хууль хянан шийдвэрлэх тухай хууль зэрэг төрөлжсөн шүүхүүдийг процессын хуульд өмгөөлөгчийн эрхийг баталгаатай эдлүүлдэг байх шаардлагатай. Тэгж байж тэнцвэртэй оролцож, үйлчилж байгаа иргэнийхээ эрхийг хамгаална. Үүний тулд өмгөөлөгчийн эрх хуульд зааснаар баталгаажна гэсэн үг. Ялангуяа эрүүгийн салбарт өргөдөл гомдол ирснээс хойш явсаар мөрдөгч прокурорт хэрэг танилцуулах үед л хавтаст хэрэгтэй танилцах боломж өмгөөлөгчдөд олддог. Мэдээж мөрдөгч ажиллаж байгаагаас хойш яллах талаас нь явж байгаа. Өмгөөлөгч үйлчлүүлэгчээ цагаатгах талын баримт бүрдүүлэхийн тулд таамаг дэвшүүлдэг болчихдог. Мэргэжлийн үйл ажиллагаа явуулахаас гадна мэргэ, төлөгчийн ажил давхар хийгээд байгаа гэхэд хилсдэхгүй. Өмгөөлөгчдөд зэвсэг байхгүй. Хүсэлт, гомдол гэдэг хоёрхон зэвсэгтэй гэж ярьдаг. Хүсэлт гаргадаг. Түүнийг нь прокурор маш товчхоноор татгалзчихдаг. Нөгөө зэвсэг нь гомдол гаргах. Ингээд л үргэлжилсээр байдаг. Эцсээ хүртэл аваад шүүх дээр очдог. Гэтэл цагааддаг, шүүхэд буцдаг хэргүүд гурван хэрэг тутмын нэг нь болчихоод байна шүү дээ. Тэгэхээр мөрдөн байцаалт, прокурорын үйл ажиллагаа, анхан шатны шүүхийн шийдвэр буруу гэсэн үг. Тэр ажиллагаан дээр л өмгөөлөгчийг тодорхой нөхцөл шаардлагыг хангуулаад оруулдаг болох ёстой. Өмгөөлөгчийн үйл ажиллагаа ингэж тэнцвэртэй болж байж эрх нь баталгаажна.

Categories
нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл улс-төр

МҮАН-ын дарга Б.Цогтгэрэл: Бид зөвхөн С.Эрдэнэ намын дарга байвал нэгдэнэ гэж хэлээгүй шүү DNN.mn

Монгол Үндэсний Ардчилсан намын дарга Б.Цогтгэрэлтэй цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Та сайхан зусч байна уу. Наадам, найр гээд энэ зуныг сайхан өнгөрөөв үү?

-Олон том тэгш ойтой, хуртай, найртай сайхан л зун боллоо. Дундговийн Дэлгэрхангай сумын 100 жил, Архангай аймгийнхаа 100 жилийн ойд оролцлоо. Хүн ардын сэтгэл огшоож, урам зоригийг сэргээсэн дэлгэр сайхан наадмууд боллоо. Амьдрал ямар ч байсан Монгол хүн үндэснийхээ соёл уламжлал, хийморь зоригийн бэлгэдэл болсон эрийн гурван наадмаараа билэгтэй үгийг ярилцаж, амны бэлгээрээ ашдын их ерөөлийг урин дуудаж байдаг юм шүү дээ.

-Танай намын хувьд Ардчилсан намтай нэгдэх гэрээг С.Эрдэнэ даргын үед байгуулсан. Одоо тэр нэгдсэн үйл явц хэвээр байгаа юу?

-Нэгдсэн хийгээд нэгдэх үйл явц зорилго, чиглэлийн хувьд хэвээр гэж ойлгож болно. Харин эрх зүйн хувьд дахин харах зүйл байгаа. Учир нь С.Эрдэнэ даргыг нам төлөөлөх эрхгүй гэж Улсын Дээд шүүх шийдвэр гаргасан. Одоо Ардчилсан намыг хууль ёсны дагуу Л.Гантөмөр даргалж байна. Ардчилсан намын өнөөгийн удирдлага, эрх бүхий байгууллагуудын түвшинд дахин баталгаажуулах нь хоёр намын гишүүд дэмжигчдийн итгэлийг хураахад тустай. Хууль зүйн хувьд ч баталгаажих юм.

-Тухайн үед танай нам Ардчилсан намтай нэгдэхэд өнөөгийн удирдлагууд тийм ч таатай хүлээж аваагүй шүү дээ…Энэ тухайд?

-Хэн таалаагүй хэн таалсныг би мэдэхгүй юм. Бид зөвхөн С.Эрдэнэ намын дарга байвал нэгдэнэ гээгүй шүү дээ. Албан ёсны Ардчилсан намтай л нэгдье гэсэн. Ардчиллын төлөө намууд нэгдэж нийлэх нь нийгмийн захиалга, цаг үеийн шаардлага, бас олон салсан намууд болоод фракцуудад жижиг амбиц, явцуу эрх ашгаа хойш тавьж, улс, нийгмийн эрх ашгийн дээдэлж чадах эсэх тухайд тулгаж буй шалгуур юм.

-Таныг С.Эрдэнэтэй хөшигний ард улс төрийн тохиролцоо хийсэн учраас нэгдсэн гэх улс төрчдийн хардлага бий. Яагаад ер нь нэгдэх болсон бэ?

-Ардчилсан нам өнөөдөр нэгдэж нягтарч байвал нэгдэх чиглэлд манай намын хийж байсан алхам үр өгөөжөө өгчээ л гэж харж байна. Өнөөгийн удирдлага ажлаа эрчимжүүлж намын дотоодод бий болсон хямрал, хуваагдлыг арилгах гээд үзээд л байна. 20 жил бугширсан асуудлыг хоёр гурван сард засч янзална гэдэг боломжгүй зүйл. Гол нь алсын том зорилгод л бүгдийг чиглүүлэх асуудал. Бусад нь цэгцэрнэ. Намуудын тухайд бол хөтөлбөр, зорилтоо уялдуулах асуудал байж таарна.

-Танай намын түүх үзэл баримтлал цаашдын зорилго юу вэ. Нам их хурлаа сонгуулиас өмнө хийх үү?

-Манай нам Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн ой тохиох үед байгуулагдсан. Үзэл баримтлалын тулгын гурван чулуу бол үндэсний үзэл, шударга ёсны үзэл, ардчилсан үзэл юм. Дэлхий даяар олон оронд нийгмийн үзэл санааны болоод байгууламжийн хямралууд газар авч байна. Уламжлал, ёс заншил, ёс суртахуун үгүй хууль бол хүчтэйг нь цайз адил хамгаалж, хүчгүй нэгнийг тор гинжтэй адил хүлдэг. Манай улсад 860 хууль үйлчилж байна. Мэддэг хийгээд хэрэглэдэг нь хэд билээ. Ёс суртахуун байхгүй учраас хууль байдаг ч сахиулах, сахих аль алин нь үйлчлэхгүй байгаа юм. Тэгэхээр Монгол Үндэстэн-Монгол Төр-Монгол бодлого гэж байсан байх ч болно. Төр барих уламжлал сүүлийн 300 жил умартсанаас боолын сэтгэлээсээ ангижирч чадахгүй байна. Хэн нэгнээр заалгаж, хаа нэгтээгээс удирдамж авч ажилладаг төр хаа хүртэл явах юм. Үүнд л манай нам хариулт өгнө.

-Ардчилсан намын хувьд шинээр сонгогдсон Лу.Гантөмөр даргаа тал бүрээс нь шахаж, багаа бүрдүүлээд ажилдаа ор гэдэг шаардлагыг хүчтэй тавьж байх шиг байна. Таны хувьд энэ намын дотоод асуудлыг хэрхэн ойлгож, ажиглаж байна?

-Ардчилсан нам монголчуудад хорвоогийн сайн мууг үзүүлж, энэ ертөнцийн өнгө будгийг харуулсан нам. Ардчиллын буянаар бид Думаа Дулмаа хоёроо ялгаж салгахтай болоод байна. Одоо дүгнэж цэгнээд өөрсдийн толгойгоор Монгол хөрсөнд амьдарч соёолж чадах, монголчуудыг нийтээр нь амьдралын чанарын хувьд, гэгээрэл боловсролын хувьд, эрүүл мэнд орчин нөхцөлийн хувьд хөгжүүлж чадах тийм Үндэсний ардчиллыг хөгжүүлэх юм. Үүнийг Чингис хааны сонгодог ардчилал гэж үзэж тайлбарладаг. Зан заншил ёс зүйгээр бөхлөгдсөн хуульт цааз. Шигшүүрчлэл чадварт суурилсан дэвшүүлэх систем тогтолцоо. Үүрэгтэй нь уялдсан эрхийн тухай ойлголт яригдана. Одоо бол бид үлгэрлэвэл С.Нарангэрэл багш ач хүү хоёр нь төр удирдахад адил тэнцүү л гэж яриад байгаа. Үүнийг ардчилал гээд буруу ойлгоод хэрэглээд ирсэн байх жишээтэй. Их Монгол Улсын хүчирхэг үед эхээс хүн эрх тэгш төрдөг ч авьяас чадвар нь адил болж хөгждөггүй тул тэр бүрд таарсан үүрэг, хариуцлага үүрүүлэн нийтийн их зорилгод зүтгүүлдэг байж. Эрх нь дээрхдээ уялдаж л нээгддэг байсан бололтой. Бодох л асуудал. Төрөө дээдлэхгүй төрийн сонгуульд ороогүй хүн төрийн хайр хишиг, халамж хүртэх, гадаад паспорт авах эрхтэй юу.

-2024 оны сонгууль шинэ хуулийн хүрээнд явагдана. Танай нам эвсэх үү, Ардчилсан намтай нэгдэх үү?

-Дан ганц миний хүсэл бодлоос давсан зүйл тул дараа болох уу.

-Үндсэн хууль өөрчлөгдөж УИХ 126 гишүүнтэй болсон. Сонгууль холимог тогтолцоогоор явна. Энэ асуудалд олон жил Үндсэн хууль болон төрийн тогтолцооны талаар төсөл боловсруулж, ярьж, ажлын хэсгүүдэд ажиллаж байсан улс төрч, намын даргын хувиар ямар байр суурьтай байна вэ?

-Холимог тогтолцоо сонгосноор намуудын бодлого парламентад орох болсон нь сайн хэрэг. Намууд төлөвшинө. Парламентийн хяналт харьцангуй дээрдэх хүлээлт байгаа. Нэг гишүүний саналын жин буурна. Засгийн газар парламентаа дөрлөөд байхгүй гээд дэвшилттэй алхамууд хийгдсэн нь сайн хэрэг. Харин шударга сонгууль явуулах, намаар удирдуулдаггүй төрийн албаны зөвлөлтэй байх, намаас хараат бус хянан шалгах байгуулгатай болох, шүүх засаглалыг томилсон субъектээсээ хараат бус болгох зорилтууд огт хангагдаагүй. Иймээс авлига, хулгай багасахгүй гэдгийг л баттай хэлэх байна.

-Нийслэл хотын хувьд энэ зун амаргүй өнгөрч байна. Үе үе үер гамшиг нүүрлэж байна. Саяхан болсон аадрын дараа хэдэн хүний амь нас хохирлоо. Эрсдэлгүй, иргэндээ ээлтэй орчныг яаж бий болгох вэ?

-Маш харамсалтай. Амь насаа алдсан хүмүүсийн ар гэр, ахан дүүст гүн эмгэнэл илэрхийлье. Ийм байдалд хүрсэн нь олон шалтгаантай. Хот хөдөөгийн хөгжлийн уялдаа холбоо, иргэдийн амьжиргааны доройтол, мэдээж хэрэг төрийн бодлого, төлөвлөлт, намчирхал талцал ч бас л нэг шалтгаан.

Жалганд буусан айлуудыг өнгөрсөн жил нүүлгэнэ гэсэн бол нэг хэсэг нь ардын хүүхдийг гадуурхлаа. Ардчилал мардчилал гээд л хашгична, зарим нь суулт хийх байсан байлгүй. Тэгэхээр бас ардчиллаа ч гэсэн үүрэгжүүлэх шаардлага байгаа биз. Жишээ нь сайрын савд зусдаггүй сарьдгийн эхэнд өвөлждөггүй гэдэг ардын сургаал, уламжлал, зан заншил байна. Үүнийг мэддэггүй учраас л хүмүүс амь нас, эд хөрөнгөөрөө хохирч байх жишээтэй. Уг нь дээрх зургаан үг 60 хуудас хуулиас хамаагүй хүчтэй үйлчилж ирсэн. Одоо ч хөдөөд хэнээр ч хэлүүлэхгүй баримталдаг. Нэг маш чухал зүйлийг нэмж хэлье. Ардчиллын гол тулгуур бол мэргэжлийн холбоод, иргэний нийгмийн байгууллагууд. Өнөөгийн нийслэлийн тулгамдсан асуудлууд бол иргэний нийгмийн байгууллагууд, салбарын мэргэжлийн холбоод байхгүйтэй холбоотой. Та байгаа л гэх байх. Хэрвээ архитекторчдын эсхүл дэд бүтцийн холбоо хүчирхэг байсан бол үер усны гамшиг байхгүй. Хэрвээ эрчим хүчний холбоо хүчирхэг байсан бол хот утаагүй, хэрвээ замчдын хүчирхэг холбоо байсан бол замын түгжрэл байхгүй л байх байсан. Манайд нэр төдий холбоод намуудын дороос өндийж чадахгүй, зарим нь хэвлийдээ өтөлчихсөн учир ажиллах, нөлөөлөх, нам, эрх мэдэлтний хүчирхийллийг сөрж дийлэхгүй байгаа юм.

-Таны хэлж байгаа зөв шүү, уг нь. Холбоод хүчтэй бол салбар эрүүлжих боломж гэж та ярьж байна, тийм үү?

-Ирэх сонгуулиар ардчиллыг хөгжүүлэх бэхжүүлэх зорилтын тулгуур нь намаас ангид хүчирхэг мэргэжлийн холбоодыг бий болгох зорилт байх болов уу. Иргэний нийгмийн байгууллагууд болох нутгийн зөвлөл, бизнесийн болоод спортын холбоод ч үүнд хамаарна. Эс бөгөөс бодит амьдралаас тасарсан хийрхэж намчирхсан хүмүүний бөөгнөрөл л болох нь. Үүнийг хэрүүлийн далай уруулын уранхай гэж судар номонд бичсэн байдаг. АН, МАН хоёр сателит намын сэтгэхүйгээс салж байж энэ хөгжинө.

Categories
нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

Шавьдаа зодуулсан багш Э: Анги дүүрэн сурагчдын өмнө “Дүн аятайхан гаргаарай” гээд намайг зодсон DNN.mn

Баянгол дүүргийн Ерөнхий боловсролын .. дугаар сургуулийн арваннэгдүгээр ангийн хоёр хүү нийлж мэдээлэл зүйн багшаа зодсон тохиолдол энэ оны зургадугаар сард болжээ. Мэдээлэлзүйн багш “Э”-г зодсон хүүхдүүдийг сургуулиас нь хөөсөн байна. Тухайн багштай холбогдож болсон явдлыг тодрууллаа.

-Тухайн үед ямар явдал болов. Багшаа барьж аваад л зодчихсон хэрэг үү?

-Би үүнийг зохион байгуулалттай хэрэг гэж үзэж байгаа. Өнгөрсөн гуравдугаар сард мэдээлэл зүйн кабинетад хичээл орж байлаа. Гэтэл миний биед халдсан хоёр хүү ариун цэврийн өрөө орохоор гарсан. Төд удалгүй намайг дуудахад нь яваад ортол хаалгаа дотроос нь түгжээд намайг зодож эхэлсэн.

-Энэ үйл явдал хэр хугацаанд үргэлжлэв?

-Ойролцоогоор 10 гаруй минутын турш миний гэдэс рүү цохиж, гуя руу өвдөглөсөн. Ингээд хаалга түгжээд гараад явсан. Би үйлчлэгчийг дуудаж хаалгаа нээсэн. Эргээд кабинет рүү яваад ороход намайг хүүхдүүдийн нүдэн дээр зодож эхэлсэн.

Ингэхдээ “Гөлөг минь дүн аятайхан гаргаарай” гэхчлэнгээр хэлж байлаа. Анги дүүрэн хүүхдийн нүдэн дээр намайг ийм нөхцөл байдалд оруулсан.

-Та биедээ ямар гэмтэл авсан бэ?

-Хэсэг хугацаанд хэвлийгээр өвдөөд явж болохгүй байсан. Гуя ч маш хөндүүр байсан.

-Эхлээд та хаана хандав?

-Шууд сургуулийн захиргаанд хандсан. Ингэхэд өнөөх зэрлэг хоёр хүүхдийг багш нарын зөвлөгөөний хурлаар оруулж хөөх шийдвэр гаргасан.

-Та энэ үйлдлийг зохион байгууллалттай гэж харж байгаа талаараа онцолж байсан. Энэ талаараа тодруулахгүй юу?

-Би Баянгол дүүргийн Цагдаагийн хэлтэст гомдол гаргасан юм. Ингээд гэрч хүүхдүүдээс мэдүүлэг авахад бүгд “Ийм асуудал огт болоогүй” гэж хариулсан байна лээ. Олон хүүхдийн нүдэн дээр болсон хэрэг шүү дээ. Ийм байхад л нуун дарагдуулсан ч зохион байгуулалттай үйлдэл. Өнөөдөр багшаа зодож байгаа бол маргааш ээж ааваа зодно. Гэмт хэрэгтэн болж л нийгэмд гарна гэсэн үг шүү дээ.

-Энэ явдлыг хуулийн байгууллага шалгаад хэрхэн шийдвэрлэв?

-Сургуулийн зүгээс энэ хүүхдүүдийг сургуулиас хөөлөө. Одоо та хуулийн байгууллагад ханд, бид өөр арга хэмжээ авах боломжгүй гэх байр суурийг илэрхийсэн. Баянгол дүүргийн цагдаагийн хэлтэст гомдол гаргасан ч энэ хэрэг хаагдсан. Үүнийг гайхаж байгаа гэв.

Тухайн багшийн ярьснаар мэдээлэлзүйн багшаа бүлэглэж зодсон хэргийг Баянгол дүүргийн цагдаагаас хаасан байна.

Банголдүүргийн.. дугаар сургуулийнсурагчЭ: Мэдээлэл зүйн багш охидын биед хүрч айлгаж ичээдэг

Харин тухайн ангийн хүүхэд дээрх үйл явдлыг өөр өнцгөөс тайлбарлаж байна.

-Танай ангийн хоёр хүү мэдээлэл зүйн багшаа зоджээ. Тухайн үед юу болов?

-Ийм асуудал болсон нь үнэн. Мэдээлэл зүйн багшийн биед халдсан хүүхдүүд сургуулиас хөөгдсөн.

-Яагаад багшаа зодсон юм бол?

-Тухайн багшийн хувьд ёсзүйгүй үйлдэл удаа дараа гаргаж байсан нь үүнд хүргэсэн. Ангийн хүүхдүүдийг цаг үргэлж хэл амаар доромжилдог. Ялгаварлан гадуурхдаг. Эмэгтэй хүүхдийн биед удаа дараа хүрч айлгаж ичээж байсан. Шавь нараа царай зүсээр нь гадуурхаж, олны өмнө хэцүү байдалд оруулж байсан. Багш хүн гэдэг өөрөө шавь нартаа үлгэрлэх ёстой биз дээ. Гэтэл эсрэгээрээ хүүхдийн биед хүрнэ, янз бүрээр хочилж дуудна. Энэ нь зөвхөн манай ангид ч тохиолдсон явдал биш. Бусад ангийн хүүхдийг ч ялгаварлаж, айлгаж ичээсэн тохиолдол байгаа. Зарим хэвлэлд бол ямар ч гэм зэмгүй хүн ярьж байна лээ. Цаанаа ийм асуудал болсон. Үүнийг ялгаж, салгаж ойлгоосой гэж хүсч байна” гэлээ.

Дээрх асуудлыг Баянгол дүүргийн цагдаагийн хэлтсээс шалгаж гэмт хэрэг, зөрчлийн бүрэлдэхүүн байхгүй гэж үзээд хаасан байна. Тухайн багшид гэмтлийн зэрэг тогтоогдоогүй бололтой.

Categories
нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

Даатгал минь аминд орох цаг ирлээ DNN.mn

Улаанбаатар хотод энэ сарын 5-нд орсон хүчтэй аадар борооны улмаас Баянзүрх дүүргийн 21 дүгээр хороо Дарь эх орчим үерт автаж дөрвөн хүний эрдэнэт амь үрэгдэж, олон арван хүн гэмтэн эмнэлэгт хүргэгдэв. Үерийн усанд 97 айлын хашаа байшин, гэр, 100 гаруй автомашин өртсөн болохыг Хотын захиргаа мэдээлээд байгаа. Албаны зүгээс зам талбайг засч янзлах, тасарсан тог цахилгааныг холбох, орон гэргүй болсон иргэдийг тусгай байранд байршуулж, хохирсон иргэдэд олон нийт эрвийх дэрвийхээрээ тусалцгааж байна.

Үе усны гамшиг гэдэг ямар аюултай зүйл гэдгийг энэ үерээс Монгол даяараа харж, шимширлээ. Энэ аюулт үзэгдлээс олон сургамжийг Хотын удирдлагууд хийгээд иргэд авч байгаагийн нэг бол даатгалын үйлчилгээ гэдгийг ойлгоцгоож байна. Гэнэтийн аваар осол, өвчин эмгэг, гамшигт үзэгдэл зэрэг хүнд учирч болох гэнэтийн эрсдэлийг хохирол багатай даван туулах боломж бол даатгал. Санхүүгийн зах зээлд эн тэнцүү хөгжиж байх ёстой гол гурван салбар банк, хөрөнгийн зах зээл, даатгал гэдэг. Гэвч манайд хамгийн хөгжилгүй нь даатгалын салбар гэдгийг эдийн засагчид халаглан ярьдаг. Яг л үүний баталгаа энэ аюулт үер усны гамшгийн дараах нөхцөл байдал харууллаа.

Үерийн улмаас гэр орон, авто машингүй болсон иргэд хохирлоо хэрхэн нөхөн төлүүлэх талаар хуульч Э.Энхцэцэг “Аж ахуйн нэгжүүд, хувь иргэн эд зүйлсээ гэнэтийн ослын даатгалд даатгуулсан бол гэрээнд заасны дагуу тодорхой хэмжээний нөхөн төлбөр авах боломжтой. Даатгуулаагүй бол ямар нэгэн нөхөн төлбөр авах боломжгүй. Төрийн хамгаалалтад байдаг эд зүйл үерт автсан бол эрсдэлийн үнэлгээг нь гаргаад Эрсдэлийн сангаас санхүүжилт гаргаж засах зохицуулалт бий. Харин хувь иргэн, аж ахуйн нэгжийн үерт автсан хөрөнгөд нөхөн олговор өгөх зохицуулалт байхгүй” хэмээн тайлбарлаж буй.

Гадны улс орнуудад даатгалын салбар янзтай хөгжсөнийг бид кинон дээрээс хардаг. Бүр эд эрхтнээ тус бүрээр нь даатгуулчихдаг гээд бодохоор олон зүйл тайлбарлах шаардлагагүй. Хүн гэдэг амьтанд гэнэтийн ямар ч зүйл тохиолдож болно. Манайд бол ах дүү, эргэн тойрны хүмүүсээсээ гуйж түүн, өөрсдийгөө болон бусдыг давхар эдийн засгийн хямралд оруулдаг. Харин гадныхан бол даатгал л хамгийн бодит дэмжлэг гэдэг зарчмыг яс баримталдаг.

Санхүүгийн зохицуулах хорооноос гаргасан 2022 оны дөрөвдүгээр улирлын тоон мэдээллээс харахад даатгалын нягтрал буюу нэг хүнд ногдох даатгалын нийт хураамжийн орлого олон улсад монгол төгрөгөөр 3.1 сая байдаг бол манай улсад 87 мянган төгрөг л байна. Энэ бол ирээдүйд учирч болох эрсдэлээ монголчууд бид яаж үнэлдгийг харуулах тоо. Хэдий тийм ч сайн дурын даатгал хийлгэдэг иргэд бүр байхгүй гэсэн үг биш. Жил ирэх тусам даатгуулагчдын тоо бага хувиар боловч өсч буйг Санхүүгийн зохицуулах хороо тайландаа онцолсон байв. Манай улсад 20 орчим даатгалын компани олон төрлийн даатгалын үйлчилгээг үзүүлдэг. Тэдгээрээс иргэд гэнэтийн осол, эмчилгээний даатгалын гэрээг 2021 онд 126.389 байгуулж байсан бол 2022 онд 195.174-ийг байгуулжээ. Хөрөнгийн даатгалын гэрээг 2021 онд 144.283 хүн байгуулсан бол өнгөрсөн онд 161.063 болж нэмэгджээ. Авто тээврийн хэрэгслийн даатгал 80.786-гаас 96.069 болж, жолоочийн хариуцлагын албан журмын даатгал 690.589-өөс 735.854 болж өсчээ.

Хэзээ ч хэрэг болох юм гэж итгэлгүй, тоомжиргүй ханддаг монголчууд бидэнд одоо л даатгалын ид шид гарч, аминд орж байна шүү дээ. Даатгалын компаниуд үерт өртсөн харилцагчдадаа нөхөн төлбөр хэдийнэ олгож эхлээд байна. Гэхдээ даатгалууд дотроо олон төрөл. Энэ удаагийн үерийн дараах хохирол дээр нэг эндүүрэл гарч буй нь авто машины даатгал болоод байна. 100 орчим автомашин үерт өртсөн. Хохирогчид авто машины даатгал хийлгэчихсэн юм чинь нөхөн төлбөр авах боломжтой гэж ойлгон, даатгалын компаниуд руу холбогдож эхэлжээ. Энэ нь үнэндээ авто машин оношилгоонд ороход даатгуулахыг шаарддаг, замын цагдаагийн шалгадаг албан журмын даатгал. Энэ бол замын хөдөлгөөнд оролцож байхдаа жолооч осол аваар гарган бусдад учруулсан хохирлыг даатгалын компани нөхөн төлөх зориулалттай л даатгал юм. Харин гал усны аюул зэрэгт эд хөрөнгө нь өртөх эрсдэлийг тооцоолж даатгуулдаг нь сайн дурын даатгал.

Стастистикийн үндэсний хорооноос гаргасан 2022 онд 1.2 сая авто машин улсад бүртгэлтэй гэж тоологджээ. Сайн дурын даатгалыг жолооч нар 2022 онд 96069 хийлгэсэн нь нийт авто машины найман хувийг эзэлж байна. Жолооч нар голдуу авто машинаа банк болон банк бус санхүүгийн байгууллагаас зээлээр авсан тохиолдолд албан шаардлагаар сайн дурын даатгалд хамруулдаг явдал дийлэнх хувийг эзэлж байгааг Албан журмын даатгуулагчдын холбоо дуулгав.

Түүнээс гадна хөрөнгийн даатгал буюу хашаа байшин, гэр орноо даатгадаг явдал бас л хангалтгүй. Хүн ам, орон сууцны бүртгэлээр 2022 онд Монгол Улсад 342.409 гэр, 546.979 байшин орон сууцны бүртгэгджээ. Эдгээрээс 161.063-т нь л даатгал хийгдсэн гэсэн үг. Бас л чамлалттай үзүүлэлт. Монголын даатгалын холбооны гүйцэтгэх захирал Ж.Батжаргал “Сүүлийн хоёр удаагийн үерт эд хөрөнгө нь хохирсон даатгуулагчдын нэхэмжилсэн хохирлын хэмжээ гурван тэрбум гаруй төгрөгт хүрч байна. Эдгээр хохирлын дийлэнх хэсгийг аж ахуйн нэгжүүдэд учирсан хохирол эзэлж байгаа юм. Иргэдийн хувьд даатгагдсан хохирлын хэмжээ бага байгаа бөгөөд ихэвчлэн тээврийн хэрэгслийн даатгалтай холбоотой хохирлуудыг нэхэмжилж байна. Даатгалын компаниудын хувьд үерт хохирсон иргэдийн тээврийн хэрэгслийн даатгал нь үерийн уснаас үүдсэн хохирлоо даатгалын гэрээндээ тусгаж даатгуулсан бол нэг сая төгрөгийн хохирлыг нэн тэргүүнд урьдчилан өгч, нөхөн төлбөрийн материалыг бүрдүүлэн шуурхай олгохоор ажиллаж байна. Иргэд болон хуулийн этгээдийн хувьд өөрийн эд хөрөнгө, эрүүл мэндээ даатгуулах нь энэ мэт томоохон хохирол үүсэхэд аливаа санхүүгийн хүндрэлгүй даван туулах боломжийг олгодгоороо онцлогтой. Цаашид үер усны аюул давтагдах эрсдэлтэй тул иргэд эрүүл мэнд, амь нас, эд хөрөнгөө хамгаалах, шаардлагагүй бол бороо хур ихтэй үед аян замд гарахгүй байх, үерийн усанд эд хөрөнгийн хохирол үүсгэхгүйн тулд зөөвөрлөн шилжүүлэх, үр хүүхэд өндөр настнаа харж хамгаалах хүнгүй орхихгүй байх, хөрсний болон агаарын бохирдол үүсч гэдэсний халдварт өвчин ихсэх эрсдэл байгаа тул цэвэр ус хэрэглэх, гарын ариун цэврийг сахих, маск зүүх зэргээр үерийн дараах эрсдэлээс зайлсхийхийг зөвлөж байна” хэмээсэн. Тээврийн хэрэгслийн даатгалтай иргэд үерт машинаа алдсан бол ингээд л нөхөн төлбөрөө авчихаж байна шүү дээ.

Авто тээвэр, хөрөнгийн даатгалаас гадна эрүүл мэндийн даатгалыг хийлгэж хэвшвэл бүр ч илүү хэрэгтэй. Эрүүл мэндийн салбарын өнгө төрх, монголчуудын гэнэтийн аваар осол, өвчлөл, нас баралт ямар түвшинд байгаа билээ. Урьдчилан сэргийлэлт эрүүл мэндэд чухал байдагтай эн дүйцэхүйц алхам бол эрүүл мэндийн даатгал гэж үздэг юм билээ.

Өнөөдрийн Монголд эрүүл мэнд, эд хөрөнгөдөө багахан төсөв зарцуулаад гадныхан шиг даатгуулаад хэвшчихвэл амьдралын чанар, насжилтад дориухан хувь нэмэр өгчихнө дөө.

Categories
нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл улс-төр

Т.Болдхуяг: АН-ын асуудлыг ганц дарга мэдэхгүй, бид олонхоороо шийдвэр гаргадаг нам DNN.mn

Ардчилсан намын ҮБХ-ны гишүүн Т.Болдхуягтай намынх нь асуудлаар ярилцлаа.

-Танай намын ҮБХ-ны тэргүүлэгчдийн хурал саяхан болж, намын ҮБХ-г энэ сарын 28-нд хуралдуулахаар шийдвэрлэсэн. Уг хурлаар ямар асуудал хэлэлцэх вэ?

-Яг тэдний өдөр хурал болно гэсэн албан ёсны шийдвэр бидэнд хараахан ирээгүй байна. Хоёрдугаарт хурал боллоо гэхэд зөвхөн нэг талын ҮБХ-ны гишүүдийг оролцуулж ирсэн шударга бус тогтолцоо хэвээр байгаа юу гэдэг нь өөрөө том асуудал. Үнэхээр нийт ҮБХ-ны гишүүдийг уг хуралдаа оролцуулах уу.

Надад лав одоогоор тийм хурал болно гэсэн шийдвэр ирээгүй. Тиймээс миний хувьд өмнөх шигээ хэн нэгний эрх ашигт тулгуурласан хурал болох нь уу даа гэсэн хардалттай байгаа. Үнэхээр Ардчилсан намын ҮБХ-ны хурал нийт гишүүдээ оролцуулсан хурал болж чадвал энэ намын эв нэгдэл, дотоод асуудал үнэхээр дууссан гэж ойлгоно. Тиймээс дүрмийнхээ дагуу хурлаа хийх эсэхээс манай намын асуудал цаашид цэгцрэх эсвэл дахин бутрах уу гэдэг нь тодорхой болох байх аа.

-Яагаад зарим гишүүдийг оролцуулахгүй гэж. Өмнө нь та бүхнийг оролцуулахгүйгээр хуралдаж байсан гэж үү?

-2016 оноос эхлээд л АН-ын хурал дүрмийн бус явж ирсэн. Нэг талдаа албан ёсны хурал болдог ч нэг хэсэг нь түүнийг үгүйсгэдэг. Ийм гажиг систем бий болж улам тод илэрснээр АН-ын задрал бүрэн зургаараа олон нийтэд мэдэгдэж эхэлсэн гэж ойлгодог. Бид энэ оны нэгдүгээр сард намын даргаа сонгож, Улсын дээд шүүхээр бүртгүүлсэн. Мэдээж энэ хурал албан ёсны, нийт гишүүд оролцсон учраас хүчин төгөлдөр болсон. Гэвч хаана, ямар тохиролцоо явсан бэ гэдгийг бид бүгд мэдэж байгаа. Тиймээс энэ сарын 28-нд зарлагдах хурлыг хүчин төгөлдөр болгоё л гэж бодож байгаа бол АН-ын үе үеийн ҮБХ-ны гишүүдийг бүгдийг нь оролцуулах шаардлагатай.

-Танай намын даргын хувьд сонгогдсоноосоо хойш долоон сар өнгөрч. Энэ хугацаанд угтаа намын бүтэц, өөрийн баг бүрэлдэхүүнээ хэдийнэ сонгочих ёстой байсан гэдэг. Гэтэл яагаад ингэж удсан шалтгааныг та юу гэж харж байна вэ?

-Би түрүү нь хэллээ. Намын даргыг сонгох асуудал зуун хувь АН-ын гишүүдийн үзэл бодол, дэмжлэгээр явсан зүйл байгаагүй.

Өөрөөр хэлбэл АН-ын лидер гэгдэх хэсэг нөхдийн улс төрийн тохиролцооны үр дүнд Лу.Гантөмөр гэх хүн гарч ирсэн. Тиймээс тохиролцоогоор гарч ирсэн намын дарга багаа бүрдүүлэхэд бодох, тохиролцох асуудал олон байсан байх. Тиймээс л хагас гаруй жилийн хугацаанд чимээгүй суусан болов уу. Миний хувьд хичнээн тохиролцоогоор гарч ирсэн намын дарга байлаа ч Улсын дээд шүүх түүнийг бүртгэж авсныг нь хүндэтгэдэг. Нөгөөтэйгүүр намын асуудал дэндүү ёроолдоо унасан цаг үед намын дарга ямар ч байдлаар гарч ирсэн дэмжинэ гэсэн байр суурьтай байсан. Тэр утгаараа Лу.Гантөмөр яаж ч гарч ирсэн, түүнийг дэмжихээс өөр аргагүй үе байлаа. Одоо ч дэмжиж явна. Бидэнд одоо хагарал, маргаан хэрэггүй. Бидэнд шийдэл, хүчтэй сөрөг хүчин болох бодлого хэрэгтэй. Тэр утгаараа аль ч шатны намын их хурлыг зохих ёсных нь дагуу дүрэм журмаар нь зохион байгуулаасай л гэж хүсч байна. Нэг л дүрэм зөрчсөн үйлдэл гаргавал АН-ын хувь заяа дахиад л хоёр, гурван жилийн өмнөх рүүгээ буцна. Тэгвэл бидэнд ирэх 2024 оны сонгууль ёстой үлгэрийн далай болно доо. Ирэх сонгуульд бид ялалт авчрахгүй л бол АН дахин босоход хүнд болно. Тиймээс бид одоогоос дүрмээ Үндсэн хууль шиг л дагах шаардлагатай.

-Танай намын дэд дарга, генсект амбицлаж байгаа хүмүүс эхнээсээ тодорч байх шиг байна. Тэр хүмүүсийг таны хувьд дэмжиж байгаа юу. Ер нь дэд дарга, генсекээ яаж сонгож гаргадаг дүрэмтэй юм бэ?

-Намын жагсаалтаар парламент руу орох үүд хаалга эрх зүйн хувьд бүрэн нээгдсэн. Тиймээс намын дэд даргад амбицлах манай намын гишүүд цөөнгүй байна. Зарим нь намынхаа гишүүдтэй эртнээс уулзаж, тохиролцоогоо хийж байгаа сураг ч дуулдсан. Миний хувьд хэнийг нь ч дэмжихгүй. Учир нь тэд бүгд намыг хагалж, буталсан лидер гэх увайгүй улстөрчдийн цүнх баригчид. Хэн нь хэн бэ гэдгийг угаасаа намын гишүүд бид бүгд мэднэ. Тиймээс тэдний амбиц яаж явагдах, хэнтэй тохиролцох, хэнээр өргүүлэх нь бидэнд хамаагүй. Угаасаа намын асуудлыг дан ганц дарга шийддэг зүйл огт биш. Ардчилсан нам юуны төлөө ардчилсан нэртэй юм бэ. Тэр утгаараа аливаа асуудлыг дандаа олонхын саналаар шийддэг. Энэ л бидний үзэл баримтлал, зарчим. Ерөнхий дүрмээрээ намын дарга өөрийн томилохыг хүссэн хүний нэрийг ҮБХ-нд өгнө. Түүнийг нь ҮБХ хуралдаж, олонхынхоо саналаар асуудлыг шийддэг. Тиймээс манай намын дэд дарга, генсек тэр болно гэж хэлэхэд арай эрт байна. Арай эрт ч гэж угаасаа хурлын шийдвэрийн дараа энэ асуудал тодорхой болно. Түүнээс өмнө тодорхой болох ямар ч боломжгүй. Мэдээж амбицлах хүн олон л гарна. Гэхдээ өөрийнхөө нэрийг дэвшүүллээ гээд дарга болчихдог зүйл гэж үгүй.

-Тэгвэл танай нам бүтэц, бүрэлдэхүүн, удирдлагын багаа бүрдүүлэх гэж дахиад л хагаралдах юм биш үү дээ…?

-Үгүй ээ гээд шууд хэлж чадахгүй. Учир нь манай намд олон фракц, бүлэглэл, клуб бий. Тэр бүгд нийлнэ гэхэд хэцүү л дээ. Гэхдээ Улсын дээд шүүхээр батлагдсан дүрэм гэж бидэнд байгаа. Тэрхүү дүрмийнхээ хүрээнд асуудлыг шийдээд явах учиртай. Тиймээс л би дүрмийн дагуу аливаа үйл ажиллагаагаа нямбай, алдаа хийдэлгүй зохион байгуулах ёстой гэж анхааруулаад байгаа хэрэг. Дүрэм дагаагүйгээсээ болоод манай нам уналтад орсон. Хуваагдсан, задарсан. Нэгдэх гэж олон жил болсон. Тиймээс хүн болгон, АН-ын гишүүн бүр намынхаа батлагдсан дүрмийг дахин нэг сөхөөд харчихаасай гэж хүсч байна.

-Хэрэв хурал зохион байгуулалт муутай, мөн таны хэлж байгаа шиг дүрмийн бус болбол АН-ын даргыг огцруулах асуудал яригдах болов уу?

-Тэр мэдээж шүү дээ. Гэхдээ асуудал тэгж битгий хүндрээсэй. Анхнаасаа дүрмийнхээ дагуу явчихвал асуудал бүхнээ шийдээд явчихна. Анхнаасаа дүрмээ зөрчөөд эхэлбэл асуудал хүндэрнэ. Гэхдээ энд би нэг зүйлийг хэлье. Манай намын дүрмийг хамгийн их зөрчдөг хүмүүс бол намын лидерүүд. Түүнээс биш дунд, анхан шатны намын гишүүд хэзээ ч дүрмээ зөрчиж байгаагүй. Тэд намын дүрмээ Үндсэн хууль мэт дээдэлдэг. Харин намын дарга, удирдлагууд буюу лидерүүд намын дүрмийг шалны алчуур шиг гишгэлдэг. Үүнийг манай намын гишүүд намынхаа лидерүүдээс олон удаа харсан. Тиймээс дүрмийнхээ дагуу асуудалд хандаарай гэж намын лидерүүдээсээ хүсье, бас шаардаж байна. Та нар намын эзэд биш шүү. Ардчилсан нам бол хувь хүний байгууллага биш шүү. Энэ бол үндэсний нам. Тэр утгаараа Монголын нийт ардчилсан үзэл санаатай хүн бүхний нам шүү. Үүнийг та бүхэн битгий мартаарай

Categories
нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл улс-төр

“Үхсэн буурны толгойноос амьд ат айна” гэж үг байдгийг АН-ын одоогийн дарга нар мэдэх үү DNN.mn

АН эмхэндээ орж, дотоод хямралаа даван туулаад дуусч байх шиг байна. Үүнийг АН-ын гишүүд, тус намын олон зуун мянган дэмжигчид төдийгүй нийт ард түмэн тайван харж, хүлээж байжээ. 2024 оны сонгуулийн өмнө Ардчилсан хүчин сэргэж, улс төрд дахин хөдөлж эхэлснийг олон улс ч ажиглаж, иргэд, сонгогчдын боловсрол дээшилбэл ирэх оны сонгуулийн дүн цэнхэртэх магадлалтайг ярьцгааж байна. Учир нь 2020 оны сонгуульд тактикийн зарим алдаа гаргаагүй бол, эрх баригчдад луйвардуулаагүй бол хавьцаа үзэх боломж байсан. Үүнээс нь харвал АН-ын дахин сэргэлт нийгэм, эдийн засаг, олон улсад хүлээлт үүсгэж байжээ гэж харж болох нь.

Аливаа зүйлд, ялангуяа улс төрд залгамж чанар их чухал байдаг. Өөр нам ялж гарч ирлээ ч өмнөх жилүүдэд эрх барьж байсан намын эхлүүлсэн ажлыг үргэлжлүүлэх нь улс эх орны ирээдүй, хөгжилд маш чухал байдаг. Ийм залгамж чанарыг ард түмэн улстөрчид, улс төрийн хүчнүүдээс шаарддаг. АН-ын залуус, шинэ дарга нарынх нь амнаас “Бид юм хийх гэхээр экс тэр даргаас жаахан айгаад байна” эсвэл “Экс дарга дургүйцээд байна” гэх утгатай юм их ярих юм. Энэ бол залгамж чанар огтоосоо биш шүү, АН-ынхаан. Хэн нэгний халаас, барьцаанд орсон соосог, живхтэй нялхсын хэлдэг үгс, юу хийхээ мэдэхгүй байгаа хүний өөрийгөө өмгөөлсөн шахам өгүүлбэрүүд шүү.

Дотор гадна шалтгаан, зориуд хутган үймүүлж дотроос нь хүчгүйдүүлж, талцуулж Ардчилсан намыг алга болгох үйл ажиллагаа 2016 оноос хүчтэй явагдлаа. Монгол Улс бол Ардчилсан орон. Азийн ардчиллын баянбүрд гэгддэг Монгол Улсад Ардчилсан хүчин, Ардчилсан нам байна гэдэг геополитикийн талаасаа ч олон улсын асар том агуулгатай. Ардчилсан намыг нухчин дарах гэсэн оролдлого үе шаттайгаар өрнөж, хооронд нь хэрэлдүүлж хүчийг нь тарамдуулсны үр дагаварт 2020 оны сонгуулиар АН-ыг гаргаж ирсэнгүй. Бүгд үүнийг харсан, ойлгосон. Эрх баригчдын гарт бараг бүхий л хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд дуугүй захирагдаж, АН, АН-ын хэдэн гишүүдийг зориуд харлуулсан мэдээ мэдээлэл илт явдаг. Ийм үед АН-ын шинэ дарга нар харин ч зоригтой байж, тэр бүгдийг сөрөн зогсох ёстой. Хүч тэнцвэргүй тулаан мэт харагдавч нийт ард түмний бодол эргэж, ирэх сонгуулиар өөр нам, өөр хүмүүс, тэр дундаа АН-аар төр бариулах цаг нь болсон гэлцэж байна. Тэр дарга маань, тийм хуучин дарга минь гэж айж хулчийж, намс намсхийхийн оронд зоригтой, шийдмэг хөдөлж, улс төрийн том алхам, өөрчлөлт хий. Хэрвээ хуучин дарга нарынхаа сүүдрээс гаралгүй, суга хавьцаа нь зогсоод тэдний замаар явна гэвэл одоо байгаа улны нам хэвээрээ л хоцорно шүү. Энэ системийг өөрчил, бүтэхгүй, болохгүй байгаа юмсыг эмхэлж цэгцэл, ардчиллын үнэт зүйлсээ хамгаал гэж олон мянган гишүүд чинь итгэл хүлээлгэж гаргаж ирсэн болохоос биш наад намаа консервлаад устгаад алга болго гэж лав сонгоогүй байх шүү.

Хуучин дарга нарынхаа нөлөөллөөс ангид, хараат бусаар үйл ажиллагаагаа явуулахад та бүхэнд Ардчилсан нам гэж маш том бэлгэ тэмдэг, сүр хүч байна. “Үхсэн буурны толгойноос амьд ат айна” гэж үг бийг АН-ын одоогийн дарга нар мэдэх үү. Хэдийгээр АН сүүлийн жилүүдэд өөдөө нар үзээгүй ч Ардчилсан нам гэх сүр хүч нь хэвээрээ байгаа. Могой гурав тасравч гүрвэлийн дайтай гэх нь ч бий. АН хэн нэг дарга, хүний үг, аясаар хөдлөөд, гар далайхад нь ганхаад байхааргүй маш сайн суурьтай, үнэт зүйлстэй. Монголын ард түмний эрх, эрх чөлөөнд тэмүүлсэн халуун амьсгал дунд бойжиж гарч ирсэн том хүчин. Цаг үеийн захиалгаар өөрөө бүрэлдсэн нэгдэл. Энэ их хүчийг та бүгд мартаад байх шиг байна. Хүчгүй, сул дорой нэгнийг хэн ч тоодоггүй. Харин асар их эрч хүч, нөлөөлөлтэй, ард түмэн нэр хүндтэй хүнийг бусад нь дарж авах гэдэг нь хүн гээч төрлийн араатанлаг тал нь. Яг л ийм өнцгөөс АН-ыг улс төрийн тавцангаас зайлуулах гэж олон жил үзээд дийлсэнгүй. Яагаад вэ гэвэл АН хэдийгээр эрх барих хэмжээнд гарч ирж чадахгүй, боломжоо хулгайлуулж байгаа ч үзэл баримтлал, чиг шугам нь нийт хүн төрөлхтний явж буй шударга ёсны замтай нийлдэг учир хэзээ ч сүр цогоо алдахгүй, үргэлж хүчтэй байх болно.

АН-ын одоогийн дарга нар төлөвлөгөө, зорилго, зорилтоо тууштай хэрэгжүүлэхийн тулд зарим экс дарга нараа замаасаа холдуулж, шинэ үзэл баримтлалаа хамгаалж, дархлаагаа сайжруулах хэрэгтэй байна. Дайсан хол биш дэргэд байдаг гэгчээр нам доторх ардчиллаа

сэргээж, намын хөлд тушаа болж буй элэрсэн, баларсан хүмүүсээсээ намаа цэвэрлэ. Нам болон экс дарга нараа жингийн таваг дээр тавиад үз. Наад хуучин дарга нар чинь хэн ч биш, юу ч биш болсон. Үнэн царайг нь сонгогчид, гишүүд, дэмжигчид нь хангалттай харсан. Улиг болсон хүмүүсийн үгийг тоолгүй зоригтой алх. Ардчилсан Монголд АН-ын орон зай үгүйлэгдэж байсан. Тэр орон зайгаа нөх. Ардчиллыг бөхөөх, мөхөөх гэж хичээж байгаа, хүний эрх, эрх чөлөө, үг хэлэх эрх чөлөөг ноцтой зөрчиж байгаа үйлдлүүд дээр байр сууриа зоригтой илэрхийл.

Нэг нам тасралтгүйгээр Монголын төрд ноёлж байна. 2012-2016 онд л АН-ынхан зоригтойгоор бүтээн байгуулалт хийж, эдийн засаг үсрэнгүй хөгжиж эхэлж байжээ. Тэр үед нийслэл минь нийслэл шиг, улс минь улс шиг хөгжиж, үйлдвэр, компани олноор нээгдэж, эдийн засаг тэлж байжээ, тэгэхэд бүгд ажилтай байсан бол одоо тэтгэмж, халамжийнхан болж дээ бид гэж ард түмэн харамсан дуугарч байна. Ард түмэн одоогийн эрх баригчдад дүнгээ тавиад эхэлчихлээ. Ямар хүмүүст саналаа өгч толгой дээрээ гаргачихсан байснаа ясандаа тултал мэдэрч “Ирэх жилийн сонгуулиар та нарыг дээ” гэж шүд зууцгааж байна.

Салхи эргэж буй энэ үед та бүхэн экс дарга нарынхаа нөлөөнөөс хурдан ангижирч, хараат бусаар ажиллавал ард түмэн чинь итгэл хүлээлгэж, эх орныхоо ирээдүйг даатгах цаг нь хаяанд ирлээ, АН-ынхаан. Аливаа задралын шалтгаан ямагт дотроос эхтэй байдаг. Дотоодын хямралын шалтгаан, эздийг та нар өөрсдөө мэдсэн учир одоо тэдний үгийг хэрэгсээд юу хийх вэ.

Categories
нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

Энэ жилийн Даншиг наадам монгол туургатнуудыг нэгтгэв DNN.mn

​“Даншиг-Хүрээ цам-2023” шашин соёлын наадмыг Нийслэлийн засаг даргын тамгын газар, МБШТ Гандантэгчэнлин хийдийн зүгээс хамтран Хүй долоон худагт найм дахь жилдээ зохион байгуулав.

Жил бүрийн наймдугаар сарын эхний долоо хоногийн амралтын өдрүүдэд зохиогддог уг наадмын үеэр цам харайх, маани татах, Соёмбот туг залах, шашны сүлд дуулал эгшиглүүлэх, лам нарын дунд ном хаялцах, мэтгэлцэх, балин тосон урлалын тэмцээн, мөн жороо морьдын уралдаан болон морьт харваа болов.

Энэ жилийн тухайд монгол туургатны сүсэгтэн олныг нэгтгэснээрээ онцлог байлаа. Буриадын Улаан-Үд болон Тува, Өмнөд Монголоос лам нар ирж Даншиг наадмын асарт морилсон байв. Тэд наадмын нээлтийн үеэр ном хурж Хүй долоон хутагт цугласан сүсэгтэн олныг баясгав.

Даншиг Хүрээ цам наадмын сонирхсон иргэд Хүй долоогийн дэнжид дүүрэн цуглажээ. Тэдний цөм нь жуулчид байв. Наадам зохион байгуулагчдын зүгээс иргэдийн тав тухыг хангах тал дээр анхаарч ажиллажээ. Алхам тутам тааралдах сайн дурын ажилтнууд жуулчдад зөвлөгөө өгч ажиллаж байв. Аялал жуулчлалын жил болгон зарласантай холбоотойгоор жуулчид ч олноор чуулжээ. Тэд шашин номын ажил гэхээс илүү монгол ахуй, өв соёлыг түлхүү сонирхож байв. Сүүлээ тэнийтэл хатирах жороо морьдоор гангарсан залуусыг харсан жуулчдын нүд орой дээрээ гарч байна лээ. Жороо морьдын уралдаанд монгол морьд оролцож шандсаа сорьсон нь жуулчдын анхаарлыг илүү татаж байв. Жороо морьдын уралдаанд Ламын гэгээний нутаг Баянхонгор аймгаас олон морьд ирсэн байв.

Мөн жуулчдын анхаарлыг гойд татаж байсан үзүүлбэр нь морьтой сур харвах үзүүлбэр. Ширвээ сахал, ширүүн харцтай биерхүү эр мориныхоо хөлийн хурдаар хатирах зууртаа сум тавих нь жуулчдыг алмайруулж байв. Канадын далбаатай цамц өмссөн эр Монголд анх удаа хөл тавиад байгаа нь энэ гэнэ. Морио унаж, малаа хариулаад амьдардаг гэх монголчуудын талаарх түүний ойлголт нисэх буудалд буугаад л өөрчлөгджээ. Олимпын наадмын нээлтээр манайхан урт дээл өмсөж алхдаг үзэгдэл канад залууд ийм ойлголт өгсөн байгаа юм.

Тэрбээр Даншиг наадмаар дамжуулж “Монголын нууц товчоо”-нд нэвтэрч байгаа талаараа сэтгэгдлээ хуваалцаад цааш эргэв. Морь унахаар явав бололтой. Жуулчид Даншиг наадмаар түүхийн музейг өргөнөөр сонирхож байв. Энд ихэвчлэн эрт үеийн лам нарын эдэлж хэрэглэж байсан эд зүйлс байна лээ. Түүнчлэн Улаанбаатар хотын түүхийг харуулсан эд зүйлсийг үзэхээр ар араасаа дугаарлаад зогсож байлаа. Энэ мэтчилэнгээр жуулчдын өмнө нүд улайхааргүй үйлчлээд таван цаасыг нь авах үйлчилгээ Хүй долоод тав алхаад л тааралдаж байна лээ. Хөдөө, зэлүүд талд болж байгаа энэ наадам жуулчдад илүү ойр байгаа бололтой. Төв цэнгэлдэх хүрээлэн тойрч алхаад нээлт хараад буцдаг наадам жуулчдад тийм сонин биш ажээ. Өнгө өнгийн дээлээр гоёсон морьтон эрсээр чимсэн монгол наадам тэдний сонирхлыг гойд татаж байна. Үндэсний хэв маягаа шингээсэн ийм фестиваль зуны улиралд хэд хэд хийх хэрэгтэй гэдгийг ч зарим жуулчид ярьж байна лээ. Үүнээс үзэхэд ирэх жилийн Даншиг наадмын цар хүрээ илүү өргөн дэлгэр болох шинжтэй. Энэ бүхнээс анзаарахад Монголын аялал жуулчлалын салбар шинэ түвшинд гарчээ.

Дотоодын наадамчдын тухайд голдуу цам харайх ёслолыг харахаар Хүй долоод цуглажээ. Цам харайх ёслолыг даган баясч, Цагаан өвгөнөөс хишиг хүртсэнээр бүтэн жилийн заслаа хийлгэчихлээ гэж үздэг юм билээ. Сүсэгтнүүд толгой манармаар халуун нарыг төвөгшөөсөн шинжгүй лам нарын хурлыг даган баясч сүсэглэж байна лээ. Нийслэлийн зүгээс зохион байгуулалтад өндөр ач холбогдол өгч Хүй долоон худагт цогц үйлчилгээнүүдийг зохион байгуулжээ. Хоол хүнсний тухайд зөвхөн хуушуур, хорхгоор хязгаарлагдсангүй. Хоолны газруудын урт гудамж талбайг засчээ. Бууз, хуушуур, шарсан тахиа, узбек флов гэхчлэн түмэн зүйлийн хоолоор наадамчдад үйлчилж байв. Хуушуур харин ширхэг нь 3500 төгрөгийн ханштай байна лээ. Узбек флов болоод бусад хоолны ханш 15000-20000 төгрөгийн хооронд үнэтэй. Хоолны гудамжинд сул ширээ нэг ч харагдахгүй байгаагаас харвал тун эрэлттэй байгаа бололтой. Гадаад жуулчид харин хуушуурыг онцолж иднэ лээ. Араас нь хүйтэн кола залгилж харагдсан. Гэдэс нь эвгүйрхвэл эрүүл мэндийн үйлчилгээ үзүүлэх цэг ердөө хажууханд нь байна лээ.

Хүй долоон худагт гэр бүлээрээ амрахад тохиромжтой орчныг бүрдүүлжээ. Хоолны гудамжнаас гармагцаа зориулалтын талбайд хүүхдээ тоглуулаад, музей үзэж болно. Ингээд задгай караокед шар айраг уугаад дуулж болно. Завсраар нь хурдан морины уралдаанаа ч үзэх боломжтой. Ингээд дэнж дээр зассан майхандаа тухлаад амарна. Залхахгүй гэвэл орой урлагийн тоглолт ч үзнэ. Номын хурлаа үзэж баясаад амраад ажлын алжаалаа тайлаад буцах боломжийг наадам зохион байгуулагчид бүтээсэн байв. Онцолмоор нь жуулчдын амрах гэрийг ярайтал барьжээ. Гэрт нь хүнсийг нь бэлтгээд өгөх цогц үйлчилгээ үзүүлж байв. Харин дотоодын жуулчид гэрийн дээд талаар майхнаа бариад тухалж байна лээ.

Даншиг наадмын өөр нэг өнгө нь бөхийн барилдаан. Түрүүлсэн бөхдөө даншгийн цол чимэг олгодог. Энэ жил 256 бөх зодоглолоо. Энэ нь мөн л наадмынхаа цар хүрээг тэлэх нэг бодлого ажээ. Ид сайн барилдаж буй бөхчүүдийг урьж бөхийн хорхойтнуудыг наадамдаа татдаг юм байна. Улсын арслан М.Бадарч Даншиг наадамд зодоглов. Шинэ арслантай зургаа даруулахаар хэдэн зуун фэнүүд ар араасаа дугаарлаад зогсож байна лээ. Мөн Улсын гарьд Ц.Бямба-Отгон, Улсын заан Б.Бат-Өлзий гээд энэ цагийн өнгийг тодорхойлж буй хүчтэнүүд энэ наадамд зодоглов. Үүгээрээ бөхийн хорхойтнуудыг наадамдаа татаж, төвлөрүүлж байна. Үүнээс гадна буриад болон өмнөд монгол бөхийн барилдаан болов. Өмнөд Монголоос энэ наадамд барилдахаар 20 орчим бөх иржээ. Зангиат бөх аварга Б.Батжаргал ирсэн нь олны анхаарал татаж байна лээ. Түүний тухайд Өмнөд Монгол бөхдөө үнэмлэхүй амжилт үзүүлсэн нэгэн Үндэсний бөхийн барилдаанд түрүүлсэн бөх 15 сая төгрөг болоод эмээлийн байтай. Үндсэндээ Улсын наадамд түрүүлсэн бөхийн бай шагналыг олгож байгаа юм. Харин даншгийн цол гэдэг нь бөхчүүдэд цаасан малгай өмсгөсөн ямар ч ач холбогдолгүй эд юм билээ. Энэ цагийн үндэснй бөхийн од, Улсын арслан М.Бадарч л гэхэд тэр доор гарч байх жишээтэй. Цаашид цол олгож эрэмбэ дэс дараа эвддэг үзэгдлийг халмаар санагдсан. Бөхийн барилдаан сугалааны журмаар барилддаг нь бөх сонирхогчдын анхаарлыг гойд татдаг. Өчигдөр л гэхэд улсын наадмын үзүүр бөх Ц.Бямба-Отгон гарьд бөхийн барилдааны дөрвийн даваанд Б.Бат-Өлзий заантай сугалаа таарч барилдсан нь олны сонирхлыг татсан юм. Сонины дугаар шилжих мөчид бөхийн барилдааны тавын даваа үргэлжилж байв.

Даншиг наадмын өөр нэг онцлог нь Монгол туургатны сүсэгтнүүд нэгдсэн явдал. Буриад, Өмнөд Монгол, Тува, халимаг зэрэг газруудаас сүсэгтнүүд ирж хурал даган баясч байна лээ. Үүний завсарт өв соёлоо шингээсэн тоглоом наадгайг зохион байгуулж байгаа нь жуулчдын анхаарлыг татаж байна лээ. Ийм төрлийн фестивалийг зуны дэлгэр цагт хэд хэдийг зохион байгуулж, жуулчдыг татаж үйлчлээд байвал эдийн засгийн чухал холбогдолтой санагдсан.

Сүүлд нь онцлоход Даншиг наадмыг сурвалжлахаар гадаадын хэд хэдэн хэвлэл ирсэн байна лээ. Үүгээр дамжиж олон улсад түгснээр “Даншиг Хүрээ цам”-ын цар хүрээ илүү тэлэх учиртай. Гэгээлгээр харвал шашны төв фестиваль Улаанбаатар, Хүй долоон худагт зохион байгуулагдах нь. Дэлхийн өнцөг булан бүрийн сүсэгтнүүд Хүй долоон худагт чуулах нь. Х Богд Монголоос тодорсон нь энэ наадмын цар хүрээг илүү тэлж өгөх биз.

Categories
нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл улс-төр

Намрын улс төр “халуурна”, угтал уулзалтууд нь одоогоор Хөвсгөл, Говь-алтай, Алтай Таванбогдод болоод байна DNN.mn

​УИХ-ын ээлжит сонгууль арван сарын дараа болно. Улстөрчид хэдийнэ энэ сонгуулийн бэлтгэлдээ гарчээ. Тэр утгаараа улстөрчдийн оролцоотой ямар ч үйл ажиллагааны ард ирэх сонгууль нуугдаж байгаа гэсэн үг.

УИХ-ын 2024 оны сонгуулийн тухайд тоглоомын шинэ дүрмээр явна. Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулсан. Ингэснээр нэгдүгээрт, сонгуулийн тогтолцоог өөрчилж холимог тогтолцоогоор явуулахаар болсон. Хоёрдугаарт, УИХ-ын гишүүдийн тоо нэмэгдсэн. Дагаад УИХ-ын сонгуулийн тухай хууль, Улс төрийн намын тухай хуулийг өөрчилсөн. Ингэхдээ Үндсэн хуульд албан ёсоор тусгасны дагуу сонгуулийн холимог тогтолцоогоор сонгууль явуулахтай холбоотой заалтууд оруулсан. Мөн УИХ-ын 76 гишүүний тоог 126 болгосонтой холбоотой өөрчлөлт орсон. Түүнчлэн нэг хүйсийн төлөөлөх квотын тоог нэмэгдүүлсэн зэрэг чухал өөрчлөлтийг тус хуульд оруулсан юм. Одоо тэр хуулиуддаа тааруулсан зохион байгуулалт, хуваарилалтыг хийх ёстой. Хамгийн гол нь жагсаалтад хэн хэн орж, тойрог руу хэн хэн гүйх вэ гэдэг нь намуудын гол шийдэх асуудал болсон. Мөн босго намхан учраас жижиг намууд УИХ-д суудалтай болох магадлал өндөр болоод байна. Тиймээс жижиг намууд үнэд ороод эхэлсэн байна.
Чухамдаа эдгээр нь улс төрийн хүрээнийхнийг хооронд уулзаж учруулах гол шалтгаан болоод байна.
Гурван сая гаруйхан хүн амдаа ихэдсэн олон намтай. Намдаа олдсон тооны фракцуудтай. Тэдгээр нь нам нам дамжаад холбогдчихдог. Манай улс төрийн зүй тогтол нэг иймэрхүү “сүлжээ”-ний дор амьдардаг. Тэдний уулзалтууд наадмууд дамнуулаад Хөвсгөл, Говь-Алтай, Алтай Таванбогдод болоод байна. Ийм уулзалт дахиад ч Хөвсгөлд болох сурагтай.
Ерөнхийдөө эдгээр уулзалт 2024 оны УИХ-ын сонгуульд яаж оролцох вэ гэдэг ерөнхий сэдвийн дор болж буй юм. Харин нарийсгаад яривал олон асуудал яригдаж байгаа юм байна. 2024 оны сонгуулийн дүнгээр намууд ямар хувьтай ялах шаардлагатай вэ. Хэн хэн заавал УИХ-д орох ёстой вэ. Сонгуулийн дараах Засгийн газар хэрхэн бүрдвэл зохистой вэ. Одоогийн Засгийн газар сонгууль хүртэл ажиллах хэрэгтэй юу, үгүй юу. Гол асуудлууд нь энэ.
Бас зарим уулзалтаар нэр бүхий кандидатуудаа нүүрсний хулгай зэрэг томоохон хэргүүдээс мулталж, ирэх сонгуульд саадгүй сойх талаар ч нарийн төлөвлөгөө сэлттэйгээ ярьж авсан бололтой. Тэр талаас нь харвал уламжлалаараа жил бүрийн хичээлийн шинэ жилтэй давхцаад улс төр идэвхжээд эхлэх бололтой. Гэхдээ урьдынх шиг бус, 2024 оны сонгууль угтсан энэ намрын улс төр “халуун” болох нь тодорхой болж байна.
П.ХУЯГ​
Categories
нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

Дунд сургуулийн сургалтын хөтөлбөрөөр замын хөдөлгөөний дүрмийн боловсрол олгоё DNN.mn

Монгол Улсад 2022 онд зам тээврийн 24221 осол гарч 3418 иргэн амь нас, эрүүл мэндээрээ хохирчээ. Зам тээврийн осолд өртөж, хохирсон 3418 хүний 539 нь буюу 16 хувь нь амь насаа алдаж, 2879 буюу 84 хувь нь эрүүл мэндээрээ хохирсон тоон мэдээллийг Тээврийн цагдаагийн албанаас өглөө. Дээрх тоон мэдээллээс харахад томоохон хэмжээний нэг сумын хүн ам тэр чигээрээ зам тээврийн осолд өртөж амь нас, эрүүл мэнд, эд хөрөнгөөрөө хохирсон гэсэн үг. Энэ бол зөвхөн цагдаагийн байгууллагад бүртгэгдсэн тоон мэдээлэл.
Үүний цаана мотоцикльтой онхолдож хөл, гараа хугалсан, тархи толгойдоо гэмтэл авч хөдөлмөрийн чадвараа алдаад цагдаад мэдэгдээгүй хэдэн мянган тохиолдол бий. Амь нас, эрүүл мэндээс гадна 10 гаруй тэрбум төгрөгийн эдийн засгийн хохирол хүлээсэн статистик мэдээлэл байгаа юм.
Буун дуу завсар зайгүй тачигнасан дайны халуун цэгт ч ингэж үй олноороо үхэж үрэгдэж, гэмтэж бэртдэггүй.Зөвхөн зам тээврийн осолтой холбоотойгоор амь үрэгдэж, хөгжлийн бэрхшээлтэй болж хөдөлмөрийн чадвараа алддаг жишиг манайхаас өөр аль ч улс оронд алга.
Өнгөрсөн онд 539 хүн зам тээврийн ослоор газар дээрээ нас барж, үүний ард ийм хэмжээний гэр бүл шаналж, шар махтайгаа хатаж байгаа гашуун амьдрал ердөө хажууханд байхад л зам тээврийн ослын мэдээ ар, араасаа тасралтгүй гарч байна. Өнгөрсөн хэдхэн хоногийн хугацаанд зам тээврийн ослоор долоон хүн нас барлаа. Ганцхан өдрийн жишээг л энд онцолъё. Улаанбаатараас Өмнөговь аймгийн Цогтцэций сумын чиглэлд явсан “Акуа” маркийн машин том оврын тээврийн хэрэгсэлтэй мөргөлдөж таван хүн газар дээрээ амьсгал хураасан осол долдугаар сарын 26-ны өдөр гарав. Мөн өдөр Увс аймагт “Форд рэнжер” маркийн тээврийн хэрэгсэл замын хажуу руу унаж жолооч болон зорчигч нэг иргэн газар дээрээ амьсгал хураав. Хамт зорчиж явсан дөрвөн иргэнийг цагдаа нар аймгийн эмнэлэгт яаралтай хүргэжээ. Тэдний эрүүл мэндийн байдал ч сайн биш байгаа бололтой. Осолд өртсөн дөрвөн иргэний гурав нь насанд хүрээгүй хүүхэд байсныг цагдаагийн байгууллагаас хэлж байна. Энэ бол ердөө ганцхан өдрийн мэдээ.
Тээврийн цагдаагийн алба, Мэдээлэл, дүн шинжилгээ, шуурхай удирдлагын албанаас өнгөрсөн жилүүдэд гарсан зам тээврийн ослуудад дүн шинжилгээ хийхэд 85 хувь нь жолоочийн буруутай үйлдэл, 14 хувь нь явган зорчигчийн буруутай үйлдэл, 0.7 хувь нь замын нөхцөл байдлаас шалтгаалж гарсан нь тогтоогджээ.
 Энэ судалгааг задлаад харвал хурд хэтрүүлэх, согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодох, гэрэл дохио зөрчих, хамгаалалтын бүс, дуулга, хүүхдийн суудал гэх мэт аюулгүйн тоноглолоос зайлсхийх, гүйцэж түрүүлэх үйлдлийг буруу хийх, эгнээ байраа буруу эзлэх гэх мэт шалтгаанаас үүдэж зам тээврийн осол гарсан байна. Өөрөөр хэлбэл замын хөдөлгөөнд оролцогч жолооч нарын буруутай үйлдлээс хамаарч зам тээврийн осол гарч байгаа нь дээрх судалгааны үр дүнгээс харагдаж байна.
Тээврийн цагдаагийн албаны Урьдчилан сэргийлэх хэлтсийн дарга, цагдаагийн дэд хурандаа Б.Очирбатын ярьснаар орон нутгийн замд хурд хэтрүүлдэг, үзэгдэх орчин хязгаарлагдмал үед гүйцэж түрүүлэх үйлдэл хийх, замын гэрэлтүүлэггүй хэсэгт зогсох, хүүхдийг зориулалтын бусаар тээвэрлэх, хөдөлгөөн эхлэхдээ тээврийн хэрэгслийнхээ ойр орчмыг нягталдаггүй зэрэг нь зам тээврийн ослын үндсэн шалтгаан болдог гэнэ. Үүнээс үзвэл зам тээврийн ослын цөм нь жолоочийн ухамсар, хариуцлагатай холбоотой байна.
Япон, БНСУ зэрэг дэлхийн хөгжлийг тодорхойлж байгаа улс орнуудад зам тээврийн осол тэр гардаггүй. Манайхтай ижил 500-600-уулаа зам тээврийн ослоор нас бардаггүй. Зарим мэргэжилтнүүдийн зүгээс үүнийг жолоочийн ухамсартай холбож тайлбарлаж байна. Учир нь энд дурдсан улс орнуудад дунд сургуулийн хичээлийн хөтөлбөрт замын хөдөлгөөний дүрэм, учирч болох аюул эрсдэлийн талаарх хичээл ордог юм байна. Зам тээврийн ослын хор уршгийг зориулалтын талбайд сурагчдын нүдэн дээр харуулдаг. Ерөөсөө математикийн хичээлтэй ижил хэмжээнд ач холбогдол өгч хүүхдүүдэд сургадаг. Ингэснээр хариуцлагатай, замын хөдөлгөөний дүрмийг ягштал биелүүлдэг жолооч болох суурь нь бүр бага насанд нь л сууж өгдөг юм байна. Замын хөдөлгөөний дүрэм, учирч болох эрсдэлийг хүүхэд наснаасаа л тархиндаа кодолж өгснөөр “танхай” жолооч нар замын хөдөлгөөнд оролцдоггүй юм байна.
Манайх ийм тогтолцоог нэвтрүүлэх цаг ирсэн талаар мэргэжилтнүүд дуугарч, санал санаачилга дэвшүүлээд эхэлжээ. Авто сургалтын байгууллагуудын нэгдсэн холбооны Удирдах зөвлөлийн дарга В.Болдмөнх “Замын хөдөлгөөний дүрмийн мэдлэгийг сургуулийн өмнөх бага, дунд, ахлах ангид системтэйгээр олгох шаардлагатай. Ингэж байж замын хөдөлгөөнд оролцох зөв чиг хандлага, дадал үүснэ. Дэлхийн дийлэнх улс оронд замын хөдөлгөөний дүрмийг хүүхдүүдэд үе шаттайгаар зааж өгдөг. Гэтэл манай улсад жолооч болох шаардлагатай болсон үедээ л сургалтад суудаг. Жолооч болоогүй хүн зохицуулагчийн дохиог мэддэггүй. Замын хөдөлгөөний дүрмийн мэдлэгийг үе шаттайгаар буюу сургуулийн өмнөх боловсрол, бага, дунд, ахлах ангид нь системтэй олгох шаардлагатай” гэх байр суурийг илэрхийлж байна.
 Манайд дунд сургуульд замын хөдөлгөөний дүрмийн мэдлэг олгох “Ногоон гэрэл цагаан шугам” гэхчлэн тоотой хэдхэн арга хэмжээг алдаг оног зохион байгуулдаг. Энэ арга хэмжээнд нь хүүхэд эцэг эх оролцохдоо
 хойрго. Хүүхдийн ухамсарт суух хэмжээнд хүртэл ач холбогдол өгдөггүй. Дунд сургуульдаа замын хөдөлгөөний дүрмийн мэдлэг олж аваагүй насанд хүрсэн иргэд 48 хоногийн жолооны курст суугаад төгсөхдөө дүрмийн мэдлэг төдийлэн авч чаддаггүй. Ингээд дүрэм зөрчиж, согтуугаар жолооны ард сууж өөрийн болон бусдын амь нас, эд хөрөнгөд заналхийлж байна.
Энэ талаар дэд хурандаа Б.Очирбат “Замын хөдөлгөөний дүрмийн талаарх ойлголт өгөх ажлыг дунд сургуулиас нь олгох хэрэгтэй. Өнөөдөр хүн байгаль гэх хичээлийн хүрээнд долоо хоногт нэгээс хоёр цагаар л энэ хичээлийг судалдаг. Энэ хичээлийг бусад ерөнхий эрдмийн хичээлтэй адил ач холбогдол өгч судлах хэрэгтэй. Ингэж байж хүүхэд замын хөдөлгөөний дүрэм, учирч болох аюул эрсдэлийн талаар цогц мэдлэгтэй болно. Хэдэн жил жолоо бариад дүрэм зөрчөөд хэвшчихсэн жолоочид цагдаа нар мянга сануулаад ухамсарт нь суухгүй байна. “Хотоос гарч хурд хэтрүүлээд л зам тээврийн осол хийчих юм. Архи уугаад жолоо барьж яваад л осол гаргачих юм” гэж хэлж байна лээ.
Замын хөдөлгөөний дүрмийн хичээлд ерөнхий эрдмийн хичээлтэй ижил хэмжээнд ач холбогдол өгөх нь согтуугаар замын хөдөлгөөнд оролцдог, замын хөдөлгөөний дүрмийг зөрчдөг, хурдны дээд хязгаарыг тоолгүй давхидаг үзэгдлүүд цэгцэрнэ гэж харж байгаа юм байна. Тээврийн цагдаагийн албанаас ч ийм зохицуулалт руу шилжих саналыг холбогдох төрийн байгууллагуудад хүргүүлээд байгаа гэнэ. Энэ ажлыг даруй эхлэхгүй бол цөөхөн монголчууд зам дээрээ үхэж үрэгдээд дуусах нь. Жилд л хэдэн зуун тээврийн хэрэгсэл ар араасаа импортоор орж ирж байгаа. Тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөн улам л нягтаршина. Жилд л хагас мянгаараа зөвхөн зам дээр нас бардаг үзүүлэлт хэд дахин өсөхийг таах аргагүй.
Хариуцлагатай жолоочийг бага наснаас нь бэлтгэснээр бусдын эрүүл мэнд, эд хөрөнгөд заналхийлдэг жолооч нар үгүй болж зам тээврийн осол буурч, амь нас, эрүүл мэнд, эд хөрөнгөөрөө хохирдог эмгэнэлтэй үзэгдэл цэгцрэх нь лавтай.