Category: нүүр-хуудасны-онцлох

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС……………

“Камертон” хамт­лагийн дуучин Мээдээ буюу Г.Мэнд-Амартай ярилцлаа.

-Мээдээ сүүлийн үед юу хийж байгаа бол, шинэ уран бүтээл дээр ажиллаж байгаа болов уу?

-Өнөө маргаашгүй ганцаа­раа дуулсан шинэ дууныхаа бичлэгт орох гэж байгаа. Хөгжмийн зохиолч, “Нью стар” студийн дууны найруулагч С.Гантөрийн  ая, түүний эхнэр болох “Нью стар” студийн захирал Л.Энхмандахын шүлэг бидний үеийнхэн дуулж болохоор амьдралыг хүүрнэн өгүүлсэн дуу бий. Бидний насан дээр охин минь цэцэг, навч минь гэхээр нэг л бууж өгөхгүй шүү дээ. Аравдугаар сарын эхээр “Нью стар” студи арван жилийнхээ ойг хийх гэж байгаа. Түүнд зориулж хамтарч дуу хийж байна.

-Камертончууд хэр их уулзалддаг вэ?

-Ер нь тогтмол уулзалддаг. Бид хэд үнэндээ долоо, най­ман наснаасаа нэг сургуульд хамтдаа өссөн хүүхдүүд. Хамтлаг болохоосоо өмнө ч хамт байсан, одоо ч хамт байдаг. Үхэн үхтлээ л хамтдаа байх байлгүй.  Хамт­лагийн найз нөхөд гэхээсээ бид хэд амьдралын найз нөхөд л дөө.

-Хоёр нь лав нэг айлын баз хүргэчүүд байх аа, тэр хоёр хамтлаг дундаа илүү аминчхан байдаг уу?

-Аминчхан байлгүй яах вэ, амьдрал нь, тогоо нь нэг  хүмүүс юм чинь. Илүү ойрхон амьдарна шүү дээ.

-Бусад камертончууд  хаана, юу хийж  байгаа бол оо?

-Манай Төрийн соёрхолт Болд маань шинэ студи  барьж тохижуулж байна. Яг хувийн байрандаа, өөрийн­хөө хөрөнгөөр орчин үеийн шаардлагад нийцсэн тоног төхөөрөмжтэй студи байгуулж байна. Эба маань ойлгомжтой, намар цаг тариан түрүү шаргалтаад, хаа сайгүй монголчууд ургацаа хурааж, хоолоо бэлтгэдэг үе. Эба маань тариагаа хураагаад, талбайгаа эргээд, тариаланчийнхаа амьдралаар л амьдарч байгаа.

-Ургацын баярт нь  та нар оролцдог уу, тусалдаг уу?

-Эба маань заримдаа “Манай тэнд ургацын баяр дээр бөөнөөрөө очиж дуулъя, хуурдъя” гэдэг. Эба Сэлэнгэ аймгийн Сант сумын ойролцоо Орхоны хөвөөн дээр тариа, ногоогоо тарьдаг. Сант сумын ойгоор сайхан тоглолт хийж байлаа. Сэлэнгэ аймгийн ойгоор ч  тоглолт хийж  байлаа. Бие биенийхээ ажлыг болж өгвөл дэмжихийг боддог доо.  Ганаа маань “Эко” сувгийн захирал болсон. Телевизээ удирдаж яваа. Саяхан өөрсдийн гэсэн телевизийн байртай болсон. Гоё телевиз болгоно гээд л үзээд байгаа.

-Камертоныхон ид насны эрчүүд боллоо. Ярианы сэдэв, сонирхол, хобби өөрчлөгдсөн үү?

-Мэдээж өөрчлөгдөнө. Бүгд л гуч гарч яваа залуус. Ярианы тал хувь нь гэр бүлийн сэдэвтэй байдаг. Үлдсэн тавин хувь нь нийгэм, улс  орны байдлын талаар хоорондоо цэц булаацалдаж маргалдана. Нийгэмд болж байгаа зүйлийг хамтдаа сайшаана. Болохгүй байгааг нь тэгэх ёстой, ингэх ёстой гээд ярина.

-Камертончуудын сэтгэл санааг зовоож байгаа асуудал юу байна?

-Хүмүүс мэдэхгүй байж магадгүй. Камертон хамтлаг ер нь хүүхдийн эрүүл мэндийн талаар том том арга хэмжээнд оролцож байсан. Зөвхөн Монголдоо гэлтгүйгээр Зүүн өмнөд Азид эхээс төрөхдөө ДОХ-ын халдвар авч төрдөг маш олон хүүхэд байдаг. Зүүн өмнөд Азийн хандивын арга хэмжээнд оролцоод, ойролцоогоор хоёр сая орчим доллар цуглуулж, санд хандивлаж  байсан удаа бий. Сүүлийн үед Монголынхоо эрүүл мэндийн салбар, хүнд байгаа эмнэлэгт туслахаар хичээж байна.

Манай Эба бол саажилттай төр­сөн хүүхдүүдийн Нялхсын клиник сувиллынханд  байнга тусал­даг. Хүүхдүүдэд зөндөө их юм хэрэгтэй. Эба тэдэнтэй ойр ажилладаг.

-Хамтлагийн хувь заяаны тухай ярилцдаг уу?

-Камертон хамтлаг юм хийхгүй байна, тарчихлаа гэдэг. Яг үнэндээ тарсан гэсэн үг бидний амнаас гараагүй. Бид  18 настай хүүхдүүд шиг гэгэлзээд гүйх нас биш ээ. Бүгд ардаа амьдралтай болсон. Үр хүүхдээ аятайхан авч явах ёстой. Зөвхөн дуулж, хуурдаад яваад байж болохгүй. Бид хамтлагийнхаа ид үед жилдээ хоёр цомог, хоёр тоглолт хийдэг байсан. Одоо  бол тэгэх боломж муутай байна л даа. Тэгш ойгоо гоё тэмдэглэх хэрэгтэй. Ирэх жил Камертон хамтлагийн 20 жилийн ой  болно. Үзэгч сонсогчдынхоо мэлмийг мялааж, сонорыг  баясгахаар цөөхөн дуутай цомог гаргах бодол бий. Мөн хуучны цомгуудаа шинээр хэвлүүлж, хуучны клипнүүдээ HD формат руу шилжүүлж  байна.

-Мээдээ уран бүтээлийн бус цагаар юу хийж байна?

-Янз янзын л юм хийнэ. Бидний үеийн залуус юм юм л хийж болгох гэж яваа. Тэдний л адил. Толгойд оромгүй сонин сонин юм хийгээд л явж байдаг.

-Зарим нэг сониноос нь дуулга л даа?

-UBS телевизийн хамт олонтой ярьж байгаад  UBS хөгжмийн суваг дээр хамтарч ажиллая гэж байгаа. Тун удахгүй тэд намайг багтаа авна гэж найдаж байгаа. Би бол саналаа хүргүүлсэн, тэд сонирхож, дэмжиж байгаа. UBS хөгжмийн сувгийн анхны хөтлөгчөөр Болдоо бид хоёр ажиллаж байсан. Сэтгүүлчдийн холбооноос биднийг урамшуулаад талархал өгч байлаа.

-“Аяа, миний 18 нас” гээд дуулаад гарч ирж байс­­ныг чинь санаж бай­на. Залуу насаа дурсъя гэвэл камертончууд хамт дурсагдах  байх. Ер нь амьдралын хамгийн сайхан нас хэдий үе гэж бодож байна?

-Мэдээж хүүхэд нас, ээж аавтайгаа  халуун бүлээрээ амьдарч байсан үе хамгийн сайхан. Хүн үзээгүй зүйлээ сайхан гэж боддог байх. Миний бодлоор хамгийн сайхан нас нь үр, ач зээгээ үзээд жаргаж байх нас гэж бодож байна.

-Мээдээгийн аав, ээж ямар хүмүүс вэ, бага насаа ямаршуухан үдэв?

-Манай ээж, аав урлагийн хүмүүс биш ч урлагийг дэмжиж ойлгодог хүмүүс. Аав маань төмөр замчин. Манайх төмөр замын айл. Ээж маань Ус, цаг уурын станцад холбооны инженер хийдэг байсан. Эхээс наймуулаа. Айлын тавь дахь хүүхэд. Одонгийн хүүхэд.

-Багадаа ажил үүргийн ямар хуваарьтай байсан бэ?

-Юу ч хийдэггүй байсан. Би гэрийнхээ цагаан гартан. Шал угаадаггүй, гурил зуурдаггүй, хоол хийдэггүй. Хутгатай харьцаж болохгүй. Хөгжим бүжигт сурч байсан болохоор хөгжмөөр хичээллэж байгаа хүүхдийг хүнд хүчир, гар хуруу нь чангарах ажил хийлгэх нь хориотой байдаг.  Намайг урлагийн үзлэг энэ тэрд идэвхтэй гүйгээд байхаар ээж авьяастай байж магадгүй гээд Хөгжим бүжигт оруулсан юм байлгүй.

-Камертоны хүүхдүүд хэдэн нас хүрч байна. Хамгийн бага нь танай охин уу?

-Ганаагийн бага хүүхэд манай охиноос нэг сараар дүү.

-Гэргий тань юу хийдэг вэ, шүтэн бишрэгч байсан уу. Өөрийг чинь яаж яваад  олоод авчихав?

-Өө, үгүй ээ. Би л олж авч байхгүй юу. Манай хүн чинь оюутан. Санхүү эдийн засгийн сургуульд нягтлангаар сурч байгаа. Төгсөх дөхөж л байна. Санхүү эдийн засаг сургалт чанартай, шаардлага өндөртэй  сургууль.

-Анх яаж олж харсан бэ?

-Мэдэхгүй ээ, нэг мэдсэн чинь танилцчихсан шүү дээ. Танилцаад цуг хөдөө яваад, нэг мэдсэн чинь сайхан гоё маамаатай болоод…

-Охиндоо ямар нэр өгсөн бэ?

-Анхилуун. Манай охиныг дөнгөж төрөхөд, ээжид нь үнэрлүүлж л  дээ. Тэгсэн чинь жигтэйхэн сайхан үнэр үнэртсэн гэсэн. Хоёулаа дараа нь ямар нэр өгөх вэ гэж ярилцсан чинь “Хорвоо дээр үнэрлэж үзээгүй хамгийн сайхан үнэр байсан. Анхилуун гэж нэр өгнө” гэхээр нь “Тэг ээ тэг” гэсэн.

-Аав нар хүүхдэдээ нэр өгөх дуртай байдаг.

-Хэн ч нэр өгсөн яах вэ. Нэр нь өөрт нь сайхан зохиод сахилгагүй амьтан байна. Би сахилгагүй биш байгаасай. Намуухан байгаасай гэж  Намуун гэж нэрлэдэг ч юм уу гэж бодож байсан чинь ийм сахилгагүй амьтан болчихлоо.

-Мээдээ хэр аав бэ?

-Хүний хүмүүжил эцэг эхээс өвлөгдөж дамждаг гэж боддог. Миний аав сайхан хүн байсан. Олон жилийн өмнө бурхан болсон. Ээж аав хүүхэдтэйгээ яаж харьцаж байсан. Түүнийгээ л дагадаг. Түүнээс биш би ном зохиол уншаад ийм байх ёстой юм байна  гэж боддоггүй.

-Мээдээ харьцангуй сүүлд гэрлэчихэв үү?

-Тэгсээн  тэгсэн. Хамтла­гийнхнаа бодвол сүүлд гэр бүл зохиосон.

Бусад улс  орны жишээн дээр харахад миний насан дээр гэр бүл зохиох нь хэвийн үзэгдэл. Сингапурт гэхэд дөч гарч байж гэр бүл болж байна.

-Мээдээ эхнэр болох хүн­дээ ямар шалгуур тавьсан бэ? Тэр шалгуураа хангасан эхнэр авсан уу?

-Одоо гэр бүлтэй болоогүй байгаа бүх насны залуучууд бүсгүйчүүдэд хандаж зөвлөхөд хэзээ ч ямар ч шаардлага хэнд ч битгий тавьж бай зүгээр л зүрх сэтгэлээ дага. Тэр хүн чинь өөрөөсөө илүү чамайг хайрлах нь бурхнаас хайрласан бэлэг.

-Сүүлийн үед хүмүүс телевизээр өөрийг чинь харж байгаа  байх. Түлэнхийн төвд тус­ламж үзүүлэх гээд Мээ­­дээ маань хичээл чармайлт гаргаж байна. Түлэн­хий тойрсон сэдвээр ч маш их мэдээлэлтэй болж байх шиг байна?

-Олон эмнэлгүүдийг  судалж үзсэн. Хамгийн хүнд байдалтай нь Түлэнхийн тасаг юм байна гэж ойлгосон. Хамгийн том асуудал нь өөрийн байргүй, шаардлагатай тоног төхөөрөмж дутагдалтай байна. Түүнээс биш эрүүл мэндийн салбарт боловсон хүчин хангалттай байгаа.

-Түлэнхийн төвд хамаат­ны чинь хүүхэд ирж байсан гэсэн үү?

-Дээр үед манай хамаатны хүүхэд түлэгдээд, азаар эрүүл болсон. Холын садангийн хүү­хэд өнгөрсөн хавар түлэнхийн шархнаасаа  болоод эндсэн юм. Бага насны хүүхэд байсан. Тухайн үед түлэнхийн тос, эм, уургийн  тарианууд маш их үнэтэй  юм байна. Ар гэрт нь сэтгэл санаа, эдийн засгийн маш том цохилтууд ирдэг гэдгийг нүдээрээ  харсан л даа.

Өнөөдөр гэхэд би Түлэн­хийн тасагт очсон. Хүүхэд гэлтгүй насанд хүрэгчид ч түлэгдээд очсон.  Коридороор нь алхахад хүртэл хэцүү байна лээ. Түлэнхийн төв гэж хүмүүс яриад сурчихсан. Уг нь бол Түлэнхийн мэс заслын нөхөн сэргээх тасаг л даа.

-Өнөөдөр ямар зорил­гоор очсон бэ?

-Тамир гээд эмч найз маань миний төслийг дэм­жээд, АНУ-аас авчирсан дусал хийдэг памп аппарат долоон ширхгийг хувиасаа хандивласан. Түүнийг нь би эмнэлэгт хүлээлгэж өглөө.

-Түлэнхийн тасагт бөөр, зүрхний дутагдлаас сэргийлэх тариа хийх зориу­лалттай памп ч хүрэлцээгүй байдаг юм билээ?

-Хүрэлцээгүй биш, үнд­сэндээ байхгүйтэй адилхан. Эрчимт эмчилгээ мэс заслын тасагт  11-12 өвчтөн байна. Арав гаруй хүний дунд хоёр­хон ширхэг памп байна. Уг нь бол энэ тасагт  хэвтэж байгаа хүний тоогоор байх ёстой. Өнөөдөр хүлээлгэж өгсөн дуслын пампуудыг  хянаж, шалгаад өвчтөнүүдэд хэрэглээд эхлэхээр ямар ч байсан долоон хүн памптай болно.

-Мээдээ  Мобикомын “Зүрх бүхэнд” зорилтот хөтөлбөрт ялалт байгуулж  50 сая төгрөгийг авч чадахгүй байсан ч энэ хүмүүст дэмжлэг үзүүлээд эхэлжээ?

-Хөөрхий, таньдаг найз нөхөд маань тусалж байхгүй юу. Тамираа Японд хавдрын чиглэлээр сурч байсан. Хав­дар­тай хүнийг Тамираатай уулзуу­лаад,  танилцаж байсан л даа. Тамир эмч маань энэ тухай сонсоод “Өөрийнхөө чадахаар тусалъя. Далайд дусал нэмэр” гэсэн.

-Одноо гавьяат тусгай жор хэрэглээд байгаа юм  болов уу. Дандаа түрүүлээд байх юм?

-Монгол хүний сэтгэхүйд ядуу хүнд тусалвал гоё гэж буугаад байх шиг бай­на. Миний хувьд эрүүл мэн­дийн салбарын хүнд бай­гаа цэгт байхгүй  байгаа тоног төхөөрөмжийг бий болго­чихвол  олон хүний аминд орно л гэж зүтгэж явна.

-Мобикомынхон энэ зорил­­тот хөтөлбөрийг  хэрэг­­жүүлэхдээ та нарын саналыг сонссон юм болов уу эсвэл энэ хөтөлбөрүүдийг та бүхэнд санал болгосон юм уу?

-Олон хүн нийгэмд хэрэг­тэй сайн сайхан үйл хийхээр зориод мөнгө гуйж хаа сайгүй л явдаг. Тийм маягаар зөвхөн  бид тав ч биш түүнээс ч олон хүн  Мобикомд хандсан л байгаа. Энэ эмнэлэгт, хөгш­дийн асрамжийн газарт, хүүхдийн  цэцэрлэгт туслаач гэж ханддаг. Тэд тодорхой хэмжээний судалгаа явуу­лаад, нийгэмд хэрэгтэй байгаа энэ таван төслийг дэмжихээр шийдсэн. Энэ бол шударга тохиролцоо. Бид тавыг суулгаж байгаад, “Бүгдээрээ нийгэмд сайн үйл хийхийг хүсч байгаа. Бид төслийг чинь санхүүжүүлье. Гэхдээ нэг л болзолтой. Хоорондоо өрсөлдчих. Айлын хүүхдүүдийг алийг нь гэх вэ” гэсэн. “Түрүүлснийг нь санхүүжүүлье” гэсэн. Энэ бол ховор боломж л доо.  Мобиком нийгэмд хандсан зорилтот хөтөлбөр хэрэгжүүлж байгаа нь  сайн жишиг. Саяхан Төв аймагт “Номин”-гийнхон 700 сая төгрөгөөр далан хүүхдийн цэцэрлэг босгоод, улсад хүлээлгээд өгч байна. Энэ маягаар Монголын маань амжилттай явж байгаа  компаниуд том жижиг гэлтгүй  бие биедээ туслах хэрэгтэй.

-Өрсөлдөөний үр дүн гарсны дараа Мээдээ сэтгэл санааны хувьд ямаршуу үлдэх бол?

– Сэтгэл зовниж л  байна, стресст орж байна. Яагаад гэхээр миний ард энэ төслийг дэмжиж байгаа хүмүүс бий. Эмнэлэгт шаналж байгаа хүүхдүүдэд жаахан ч гэсэн дэм болох юм сан гэсэн нэг л зорилго бий.  Бидний ард амьд байхыг хүсч байгаа хүүхдүүдийн хүсэл байгаа. Тэднийг сахиж байгаа ээж, аавын нүдэнд хурсан зовлон гунигийг бага ч гэсэн нимгэлэхийг хүсч байгаа учраас үнэхээр ялагдахыг хүсэхгүй байна.

Хотын дарга асан Д.Сумъяабазар үерийн амыг боож, голын эрэг рүү шороо түрж тэгшилж барьсан зарим барилга, шатахуун түгээх станцыг нураах шийдвэрийг гаргасан байдаг. Уг асуудлыг 2023 оны долдугаар сарын 5-нд орсон борооноос үүссэн үерийн дараа л ярьж эхэлсэн. Улмаар 2023 оны наймдугаар сарын 31-ны өдөр тухайн үеийн Нийслэлийн засаг даргын орлогч Ж.Сандагсүрэн Хан-Уул дүүргийн гуравдугаар хорооны нутаг дэвсгэр Алтай хотхоны урд байрлах Шунхлай шатахуун түгээх станцыг нураах шийдвэр гарсан хэмээн мэдээлж, тэрхүү байршилд хэвлэлийн хурал зарлан, үерийн эрсдэлтэй бүсэд байгаа ХУД-ийн гуравдугаар хороонд байрлах Шунхлай шатахуун түгээх станц,

СБД-ийн нэгдүгээр хороонд байрлах “S Outlet”, ХУД-ийн XV хороонд байрлах “Акуа Гарден хотхон”-ы 2 блок барилгыг албадан буулгах Нийслэлийн Засаг даргын захирамжийг уншиж танилцуулж байв. Ингээд сэтгүүлчдийн нүдэн дээр экскаватор бүхий хүнд даацын машин ажиллуулан “яг одоо буулгах ажиллагааг эхлүүлж байна” хэмээж байлаа.

Харин өнөөдөр тэдгээр барилгуудыг нураасан уу гэдгийг сурвалжиллаа. Өчигдөр өдрийн 11:30 цаг орчимд Хан-Уул дүүргийн гуравдугаар хорооны нутаг дэвсгэр, Алтай хотхоны урд байрлах Шунхлай шатахуун түгээх станцыг зорин очив. Тус шатахуун түгээх станцыг тусгаарлах тууз татан хаажээ. Хаалга, цонх нь бүгд түгжээтэй хүнгүй. Үйл ажиллагаа нь зогссон байв. Ойр орчмыг ажиглан хэсэг явлаа. Үер болох үед шуудайнд элс хийж далан дагуу өрж байрлуулсны зарим нь шуудай нь элэгдэж, асгарч гоожжээ. Голын эрэг рүү шороо түрж, дээр нь энэхүү барилга баригдаж, яг залгаад Дунд гол урсана. Шатахуун түгээгүүрүүд нь бүгд өлгөөтэй. Тог, гэрэл цахилгаан нь унтарсан байна. Галын аюулаас хамгаалах элс бүхий хайрцаг, хүрз жоотуу зэргээр тоноглосон улаан жижигхэн сараалжин хэсэг нь яг л хэвээрээ шороонд дарагдан үлджээ. Машин орох, гарах хэсэгт нь тэр хавийнхаа зогсоол болгоод машинаа байрлуулсан тул замын баруун тийш явах хэсэг бага зэргийн түгжрэлтэй байлаа. Шатахуун түгээх станцын зүүн талын хэсэг рүү очлоо. Орох жаахан хэсгийн замын хар асфальтыг хэсэгхэн газар хуулаад орхисноос өөрөөр энд юу ч нураагаагүй байна. Хэсэг ажин зогстол “Та хаанаас ямар зорилгоор явна” хэмээн нэг хүн дөхөөд ирлээ.

-Та эндэхийн ажилтан уу?

-Тиймээ. Би энд ажилладаг.

-Үйл ажиллагаа нь хэзээнээс зогссон бэ?

-Хотын орлогч гээд нэг хүн ирж захирамж уншаад, буулгана, нураана гэснээс хойш үйл ажиллагаа явуулаагүй.

-Энд хэдэн хүн ажилладаг байсан бэ?

-Арав гаруй хүн ажилладаг байсан. Одоо тэдгээр хүмүүс ажилгүй л болж байх шиг байна.

Та эндэхийг манаж үлдээ юу?

-Хааяа эргэж тойрдог юм.

-Тухайн үед нураана гээд том техник хэрэгсэл авчирсан байсан. Яагаад нураагаагүй юм бэ?

-Баахан сэтгүүлч авчирч сүрхий шийдвэр тушаал уншчихаад л экскаватороор энүүхэн замыг хуулж байгаад сэтгүүлчид, телевизийнхэн явсан чинь жаахан харж зогсож байгаад яваад өгчихсөн шүү дээ.

-Тэгээд нураахгүй гэсэн үг үү?

-Нураана гэсэн. Захирамж нь гарчихсан юм билээ.

-Хувийн өмчийг захирамж гаргаад шууд нурааж болдог юм уу. Тэр тухай танай байгууллагынхан ярилцаж байна уу?

-Манай төв оффист хуулийн багийнхан ажиллаж байгаа байх аа. Би нарийн ширийн юмыг сайн мэдэхгүй л байна.

-Энд шатахуун байгаа юу?

-Нураана гэдэг өдөр нь бүгдийг сулла гэсэн.

-Хотоос хураагаад авчихсан уу. Өөр салбар руу шилжүүлсэн үү?

-Өөр салбар руу байсан бүх шатахуунаа шилжүүлсэн.

Ингээд бид хоёрын яриа өндөрлөж, цааш явлаа. Тэр хавиар оршин суугчдын сэтгэдлийг сонслоо. Алтай хотхонд оршин суудаг иргэн Г.Хандсүрэн ярихдаа “Нэг өдөр сүрхий нураана гэж техник хэрэгсэл авчраад юу юугүй нураана гэж байснаа нэг хартал бүгд алга болчихсон байсан. Нураасан зүйл юу ч байхгүй хэсэгхэн зам хуулж, хүний нүд хуурч байгаад алга болж өгсөн дөө” хэмээв.

Үүний дараа буулгах шийдвэрт багтсан “Aqua garden” хорооллыг зорилоо. Тус хороололд өдрийн 12:30 цагийн үед очив. Дөрвөн блок бүхий барилгын гурвынх нь гадна талын пасадны дулаалгын ажил эхэлжээ. Гадуураа шилэн хөвөнгөөр ханыг бүрж байв. Барилгын хашаанаас гурван ажилтан гарч ирлээ. Хэсэг зуур ярилцах гэсэн боловч “Барилгын ажил хэвийн үргэлжилж байгаа. Бид өөр юу ч мэдэхгүй. Энгийн л туслан гүйцэтгэгч барилгын компанийн ажилчид” гэхээс өөр зүйл хэлсэнгүй. Хотхоны хашааг тойрон зүүн талд байрлах гүүрэн зам руу очтол төмөр замын гарамтай хэсэг хэмээн төмөр троссоор хоёр талд нь хаасан байлаа. Тус гүүрээр машин, хүн зорчих боломжгүй болжээ. Тойроод урд талд нь очъё гэсэн ч төмөр замын сараалжин хаалтыг тойрох аргагүй аж. Ингээд хүн явах нь уу гээд хүлээн зогслоо. Замыг нь хаасан тул түүгээр хүмүүс бараг явахаа больжээ.

Цаг гаруй хүлээсний эцэст 40-өөд насны нэгэн эрэгтэй алхаж явав. Түүнээс хэдэн зүйл тодрууллаа.

-Энэ замыг хэзээнээс хаасан юм бэ?

-Зун нөгөөх айхавтар үер болсны дараа урд замыг нь сэтлээд, үерийн усыг зайлуулснаас хойш энэ замыг тэр чигтээ хаасан шүү дээ.

-Та энэ замаар зорчдог байсан уу?

-Тийм ээ. Энэ хорооллоос болж хэдэн мянган хүний эрх ашиг хохирч байна. Замын урд талын хорооллууд энэ замаар чигээрээ хотын төв рүү цаг алдалгүй оччихдог байсан бол одоо баруун болон зүүн талаар нь тойрох гэж маш их цаг зав, бензин шатахуунаараа хохирдог боллоо шүү дээ.

-Энэ хорооллыг нураана гэсэн юу болсон юм бол?

-Юун нураах одоог хүртэл үргэлжлүүлж бариад, үйл ажиллагаа нь яваад байгаа биз дээ. Тэр харж байна уу. Гадна талыг нь шилэн хөвөнгөөр бүрээд байгаа биз. Тэгээд юу гэсэн гэлээ. Нэг давхрыг нь л нураана гэсэн гэлүү. Барилгын ямар ч мэдлэггүй би хүртэл барилгыг дээрээс нь эхэлж нураана гэдэг наад захын логикыг мэднэ. Гэтэл хотын дарга нь тийм юм яриад байж байх зүгээр үү. Ганц нураана гэж байсан хүн нь одоо ажлаа өгчихлөө. Одоо гарах дарга нь үүнийг буулгаж чадах уу. Харж л байя. Эндээс үерийн эрсдэлийн бүсийг хааж барьсан гэх S Outlet дэлгүүрийг зорин очлоо. Барилгын гадуур нь төмөр хашаа барьжээ. Нэг хэсэг нь аюулгүйн тусгаарлах тууз татжээ. Замынх нь эсрэг талд жижигхэн манаачийн байр байв. Ахимаг насны нэгэн эрэгтэй машин оруулж гаргах, зогсоол зааж өгч байгаа нь тус оффисын манаач гэдэг нь ойлгомжтой тул хэдэн зүйл тодруулахаар зорин очлоо.

-S Outlet дэлгүүр ажиллаж байгаа юу?

-Хэвийн ажиллаж байгаа.

-Энэ гадуур барьсан төмөр хашаа урьд нь байсан юм уу?

-Байсан.

-Нураана гээд байсан. Нураах гээд битүүлэн бариагүй юу?

-Үгүй. Ерөөсөө энэ барилгыг нураахаар ямар ч техник, хүн ирээгүй.

-Та энд хэр удаан ажиллаж байгаа вэ?

-Би энд манаач хийгээд гурван жил болж байна.

-Тэгвэл зуны үерийн үеийн нөхцөл байдлыг мэдэх нь ээ?

-Мэднэ мэднэ. Айхавтар юм болсон. Энэ дэлгүүр чинь хамаг бараагаа үерийн усанд алдахгүй гээд борооноор бүх ажилчид нь ажилласан. Одоог хүртэл элс хийж өрсөн шуудайтайгаа хэвээрээ байгаа.

-Ажилчдыг нь таних уу. Тухайн хүмүүс юу ярьж байх юм?

-Нэг их сайн танилууд биш л дээ. Ганц нэг мэнд усны л зөрүүтэй явдаг хэдэн хүүхэд бий. Шууд л нураачихна гэдэгт би лав итгэхгүй байна. Энэ олон хүний аж амьдрал, орлогын эх үүсвэрийг яах болж байна. одоо тэглээ ч нураана гээд байсан хотын дарга нь огцорчихсон. Харин дараа жил тийм хэмжээний үер болбол л дахин яригдах биз. Тэр хүртэл одоо мартагнах байлгүй. Эндэхийн ажилчид хөөрхий юугаа мэдэх вэ дээ. Дарга удирдлагатай хүмүүс. Ажлын байр нь нураагдчихгүй, ажилтай орлоготой байхыг л ажилчид хүснэ шүү дээ. Гэнэт нэг өдөр нураачихвал эдний ажилчид яах болж байна. Иргэдээ бодсон л шийдвэр гээд байгаа. Эдний ажилчид, тэр нураах гэж байгаа барилгынх нь захиалагчид иргэн биш юм уу. Би бүр гайхаад байгаа

Ахимаг насны эрэгтэй ийн ярив. Тэрбээр машин байрлуулах болсон тул “За ах нь ажлаа бодъё” гэсээр ажлын байр руугаа эргэсэн юм.

С.ОТГОНБАЯР

 

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС…….……………

Ж.Нямсүрэн  гуай биднийг  тосч, гэртээ хүртэл замчлав. Замд тааралдсан хариугүй нурах шахсан бяцхан модон байшинг зааж, “Ж.Батмөнх гуай албанаасаа буугаад амьдарч байсан байшин” хэмээн сонирхууллаа. Төрийн тэргүүн явсан хүн гэхэд хэтэрхий даруухан, эгэл боргил амьдарч дээ гэсэн сэтгэгдэл төрнө. Хашааг нь буулгаж байхыг бодоход энэхүү жижигхэн модон байшингийн  сүүлийн төрхийг гэрэл зурагчин маань зургандаа буулгав бололтой.  Ж.Нямсүрэн гуай харин төрийн дээд албан тушаал хашиж яваагүй ч гэр бүлийн амьдралдаа тохь тухыг эрхэмлэдэг болох нь илэрхий.  Түүний амьдардаг хоёр давхар хаус алсын бараатай үзэгдэнэ.  Хэдийгээр  тэр дал гарч яваа ч Санхүү эдийн засгийн дээд сургуулийн зөвлөх багшийн албатай. Насаараа багшилсан энэ эрхэм  наадмын өмнөхөн Ардын багш цол хүртсэн билээ.  Түүнтэй уулзахаар Бэлхийн аман дахь өргөө гэрт нь зочилсон нь энэ.  Тэднийх амар амгалангийн орон гэлтэй юм. Хашаанд нь 200 гаруй бут сөөг, жимсний мод, сарнай, цэцэгс, айраг өвс, элдэв нарийн ногоо ургадаг юм билээ. Байшингийн нөгөө хэсэгт хүргэнийх нь суудаг. Байшин нь даруухан ч нүнжиг ханхална. Архитекторч хүү, инженер, эдийн засагч мэргэжилтэй гэргий нарынх нь хамтын бүтээл аж.   Байшингийн гол түүхий эд хар модыг Хөвсгөлөөс авчруулсан учраас гэрийн эзэн үргэлж төрсөн нутгаа мэдэрч суудаг гэхэд болно. Хашаан дотор суулгасан хоёр бяцхан модыг гэрийн эзэд онцлов. Мөн л Хөвсгөл далайн эргээс ирсэн аж.

Ж.Нямсүрэн  Хөвсгөл аймгийн Баянзүрх сумаас гаралтай. Наадмын өмнөхөн төрсөн нутгаа зорьж, Сэлэнгийн хөвөө орох гэж явтал Улаанбаатарт дуудагджээ.  Манай сургуулийн “Удирдах зөвлөлийн дарга, Р.Амаржаргал гишүүн “Хамгийн том шагнал авч байгаа хүн ирэх нь зүйтэй. Онгоцоор хурдан ир гэж хэл” гэсэн юм билээ. “Онгоц таарсангүй, машинаар “нүдээд” байлаа. Үүрээр ирээд, хувцсаа солиод, Төрийн ордонд очиж Ерөнхийлөгчөөсөө шагналаа гардаж авсан. Тэгээд тэр оройгоо нутаг руугаа буцсан хэмээн гэрийн эзэн хуучлав. Түүний төрсөн бууц  Хавчиг хэмээх өндөр ууланд байдаг.  Өндөрт мацахын тулд супер жолооч олж авдаг аж. Өндөрт явахад машиных нь урд цонхоор зам биш тэнгэр харагддаг учраас жолоочийн чадварыг шалгана. “Ер бусын сайхан зун боллоо.

Өндөр уулын сэрүүн газар ч өнгийн цэцэгс алаглаад, өвс ногоо  хөлөөр хөглөрөөд л. Нутаг орон ивээсэн юм байлгүй дээ, төр өндөр шагнал хайрлалаа” хэмээн Ж.Нямсүрэн гуай хуучлав. Төрсөн нутгийн цэцэг, навчсын тухай яриа нь хашаан дахь өвс ургамал руу шилжлээ. “Цэцэг ногоо арчилгаа ихтэй. Хэд хоног явах хооронд хашааны өвс ургачихаж. Наадмын өмнө хадсан юм шүү дээ. Хадсан өвсөө гаргаад тавьчихад өмнө нь таньж мэддэг айлууд малдаа өгөхөөр авчихдаг сан. Харин одоо хадсан өвс маань хог болох янзтай” гэж сууна.  Ардын багш хүртлээ 60 жил хөдөлмөрлөсөн хүн дээ.  1955 оноос хойш өнөөг хүртэл Санхүү эдийн засгийн техникум буюу өнөөгийн Санхүү эдийн засгийн дээд сургуультай амьдралаа холбожээ.

Гэргий Х.Оюун мөн л энэ сургуулийн “бүтээгдэхүүн”.  Хожим нь ЗХУ-д Украйны хуучин нийслэл Харьковт  инженер, эдийн засагч мэргэжлээр суралцаж, 1970   онд төгсжээ. “Лениний 100 жилийн ойгоор төгссөн” гээд  тухайн үедээ их л хөөрч байсан хэмээн гэргий нь ярив. Тэд их л залуудаа бие биеэ олжээ. Ж.Нямсүрэн гуай тэгэхэд Эвлэлийн хорооны дарга байж. Харин Х.Оюун техникумд элсээд удаагүй үе.”1958 оны  аравдугаар сарын 29 -Лениний Комсомолын төрсөн өдөр  концерт үзэхэд зэргэлдээ суудалд таарсан” гэж нөхөр нь танилцсан үеэ дурсав. 56 жил ханилан сууж, дөрвөн сайхан хүүхдийн аав, ээж болсон аж.  50 жил ханилсан хосууд “Алтан хурим”-ын  болзол хангадаг.  Хүүхдүүд нь “Алтан хуримыг чинь хийж өгье” хэмээн ятгасан ч Х.Оюун гуай “Бид хоёр залуудаа ч найр хурим хийж яваагүй улс” хэмээн дургүйлхжээ. Гэсэн ч “Алтан хурим”-ын өргөмжлөлийг нь хүүхдүүд нь  Гэрлэх ёслолын ордноос авчирч өгсөн байна лээ. Жаран жил ханилсан хосууд Очир эрдэнийн хурим  хийдэг гэсэн.

Ж.Нямсүрэн  дөрөвдүгээр анги төгсөөд, Санхүүгийн техникумын оюутан болсон гэхээр тухайн үеийн сургууль боловсролын систем их л түргэвчилсэн хэлбэртэй байж дээ. Мань эр арван насандаа сургуулийн босго алхсан. “Жаахан том болог. Эгчтэй нь хамт оруулъя” гэж эцэг эх нь шийдсэн юм билээ. Тухайн үед хүүхдээ сургуульд явуулахгүй байсан ч гайхах хэрэг биш байв. Дөрөвдүгээр анги төгсөх жил нь Санхүү эдийн засгийн техникумын хуваарь Хөвсгөлийн жижигхэн сургуульд ирсэн юм билээ. Ямар сургууль байдгийг нь мэдэхгүй ч ангийн багшийн зааснаар мэргэжлээ сонгожээ. Аав, ээж хоёр нь  ч “Улсынхаа нийслэлд очиж үзэх шиг сайхан юм хаа байхав” гэсэн аж. Техникум төгссөний дараа “Гайгүй төгссөн юм байна. Багш болгоно” гэцгээж.  Сангийн яамны сайдын тушаал гарч, сургуульдаа багшаар үлджээ. Оройгоор аравдугаар анги төгссөн гэнэ. “Нам олон нийтийн байгууллага хүчтэй байсан. Эмэгтэйчүүдийн зөвлөлийн даргаас бусдыг нь  бараг хийлээ” гэж гэрийн эзэн наргиа болгов. Тэрбээр “Мэргэшсэн нягтлан бодогчдын инситут”-ийг үүсгэн байгуулагчдын нэг. Тус байгууллагын сайтад “Ж.Нямсүрэн багш ардын багш цол хүртлээ. Ийнхүү мэргэшсэн нягтлан бодогчдоос анх удаа ардын багш цолтон төрлөө” хэмээн бичсэн байна лээ. Ж.Нямсүрэн багш “Дэлхийн нягтлан бодогчдын чуулга уулзалт”-д хэдэнтээ оролцож явснаараа бахархдаг аж.

Багш нар түмний хүүхдийн төлөө зүтгэсээр өөрийнхөө хүүхдийг орхигдуулдаг гэдэг. Харин Ж.Нямсүрэн гуай халамжтай аав.

-Хоёр хүүхэд маань дээд сургуулиа Сүхбаатарын цалинтай төгссөн. Хүү Н.Шинэбаяр Москвад архитектурын дээд сургууль төгссөн. Ерэн он хүртэл Монголоос долоон хүн төгссөн сургууль хэмээн ээж нь бахархлаа. Анагаах ухааны их сургууль төгссөн сайхан охиноо алдчихсан. Бид хоёрын эдлэх ёстой лай ланчиг байсан юм байлгүй дээ гэж гэргий нь хоолой чичрүүлэн хэллээ. Бага охин Н.Шинэ-Өлзий нь Санхүү эдийн засгийн дээд сургуулийг төгсөөд багшилж байгаа. Аавынхаа мэргэжлийг өвлөсөнд ээж нь сэтгэл хангалуун байдаг аж. Аавтайгаа хамтраад, “Нягтлан бодох бүртгэлийн үндэс”, “Ахисан шатны нягтлан бодох бүртгэл” ном гаргажээ. Аав, охин хоёр тус тусдаа ч олон ном бичсэн аж. “Дөрвөн хүүхэд төрүүлж өсгөсөн. Гурав нь энх тунх, ач зээ, зээнцэр нийлсэн 22 ам бүл болоод байна” гэж гэрийн эзэн илтгэв. Хүүхдүүдээ багад нөхөр нь нийгмийн талын хичээлүүдэд тусалж, гэргий нь  орос хэл, математик, физикийн хичээлд туслах үүргийг өөртөө авчээ.

Х.Оюун ээж  бага насны гурван хүүхэдтэй болсон хойноо гадаадад сургуульд сурах хэцүүхэн шийдвэр гаргах хэрэгтэй болжээ.  Дээд сургуульд орохоор бэлтгэж, оройгоор аравдугаар анги төгсөж, конкурс өгсөн юм байж. Барилга, барилгын материалын үйлдвэрийн яам гадаадад хүнээ сургах төлөвлөгөөтэй байж. Конкурс өгсөн олон хүн гадаадын хуваариас “мултарч” цөөнгүй хуваарь суларчээ. “Шалгалтаа  амжилттай өгчээ. Гадаадад яв” хэмээх шаардлагыг  Х.Оюунд тавьжээ. Том хүүхэд нь дөрөв, бага нь хоёр нас хүрч байсан учраас “Би чадахгүй” гэв.  Ч.Зул сайд аргаа бараад “Хар нялхаараа яасан олон хүүхэд цувуулдаг  золиг вэ” гэсэн аж. Гэсэн ч цөхөрсөнгүй “Нөхөр сүүдэр чинь байна уу, аав ээж чинь байна уу, хадмууд чинь байгаа юу” хэмээн лавлажээ.  “Байгаа”  гэсэн хариу сонсоод “Гэрийнхэнтэйгээ ярь” гэж даалгасан аж.  Нөхөр нь “Хүмүүс  гадаадад сургуульд явах гээд  боломж  олдохгүй байхад  хүссэн сургуулиа сонгох боломж олдсон дээр нь сурвал яасан юм” гэж дуугарчээ.  Арай л цөөхөн жилтэйгээр нь Зөвлөлтөд сурахаар сонгосон байна.  “Таван жил Зөвлөлтөд хэцүү сурсан. Сургуулиа хаяад явчихвал хүүхдээ санаад ирж гэж хэлэхгүй, сурч чадахгүй хүрээд ирж л гэнэ хэмээн нэр хичээж, шүд зууж төгссөн” гэнэ.  Зуны амралтаар ирэхдээ хүүхдүүддээ хувцас урлана.  Ганц хүний цалингаар  дэлгүүрийн хувцас хунар авах боломж ч бага байж. Эрээн даавуу авч охиддоо даашинз “үйлдвэрлэж”, аавынх нь хуучин өмдийг эргүүлж тойруулж байгаад хүүдээ олон ч өмд оёж өгчээ.  Хоёр охиндоо  пальто ч хийгээд өгчихнө. Эхний жил өвлийн амралтаар ирэхэд  бага охин нь танихгүй бишүүрхэж гэнэ. Аавыгаа харамлаж, ээжийгээ орноосоо түлхээд “Чамд аав эвхдэг ор засч өгнө” гэсэн аж. Одоо тэр  охин Н.Шинэгэрэл нь 51 хүрсэн эмээ болсон.   Москвад Технологийн институт төгсөөд, өдгөө дөрөвдүгээр хороололд гоо сайхны бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл, үйлчилгээний “Мандухай Хатан” ХХК-ийг удирдан 24 дахь жилдээ амжилттай ажиллаж байгаа гэж аав нь магтлаа. “Би ч яахав ажил гээд явчихдаг. Хадам аав хүүхдүүдийг тасралтгүй асардаг байсан” гэж тэр тайлбарлав.  “Аав нь бүтэн сайнд  угаалга хийгээд, хүүхдүүдээ хөгжүүлэх гэж үзэсгэлэн үзүүлдэг байсан.  Хүүхдүүд үзсэн харсан юмаа зураад, надад зузаан гэгч нь захиа илгээдэг байлаа” хэмээн эзэгтэй хуучилсан. Аав нь хүүхдийнхээ зургийг “Хүүхдийн ертөнц” зургийн уралдаанд илгээдэг. Сэтгүүлд зураг нь  нийтлэгдсэн нь хүүд  урам өгчээ. Архитекторч болох  зам нь эндээс эхлэлтэй ч юм билүү.

Социализмын үеийн санхүүгийн хүн зах зээлд  зохицож өөрчлөгдөхөд хэцүү байсан эсэхийг лавлалаа. “Ерээд онд нийгэм өөрчлөгдөхөд манай сургууль Эдийн засгийн коллеж болж шинэчлэгдсэн. Хамгийн эхлээд зах зээлийн жаягаар ажиллах болсон. Нийгмийн байгууллага өөрчлөгдөхөд улсын сан хөмрөгийг барьж байгаа хүмүүсээ эхэнд бэлтгэдэг. 1921 онд хувьсгалын дараа Ардын засгийг бэхжүүлэхийн тулд санхүүгийн мэргэжилтнүүдийг бэлтгэхээр манай сургуулийг 1924 онд байгуулсан түүхтэй. Эдийн засгийн тогтолцоо өөрчлөгдөхөд дөрвөн жил коллеж нэртэй яваад, 1996 онд дээд сургууль болсон юм. Манай сургуулийн нэр солигдоод бүх юмыг шинээр үзэх хэрэгтэй болсон. Сангийн яам, ОУВС, Дэлхийн банктай хамтраад Санхүү, эдийн засгийн албыг шинэчлэн бэхжүүлэх төсөл хэрэгжүүлсэн.  Багшаас эхлээд ерөнхий  ахлах санхүүчдээ зах зээлд бэлтгэх ажил манай сургуульд төвлөрсөн дөө. Сургалтыг өдөр шөнөгүй хагас бүтэн сайнгүй хийдэг байсан. Ня-бо мэргэжилтнийг зах зээлд хөрвүүлэхэд  суурь мэдлэгтэй хүмүүс учраас цаг хэмнэж, шуурхай явсан хэрэг. 1992-1998 он хүртэл сургалтын ажил үргэлжилсэн.  Ном үзсэн багш нар орон нутагт  очиж, нябо санхүүчдийг зах зээлд бэлтгэх ажил өргөн хүрээтэй өрнөсөн” гэв.

“Өрх гэр ая тохитой амьдаръя гэвэл тооцоо хэрэгтэй. Бүх юмыг урьдаас харсан нарийн төлөвлөгөөтэй, байж айл гэр ч улс орон ч өөдтэй явна” гэж Ж.Нямсүрэн хэлсэн.

“Нарийн ногоогоо  үе шаттай тарихгүй бол зэрэг ургаад идэж барахгүй хөгширчихдөг. Энэ жил мөндөр цохиод, манай ногоо хэлмэгдсэн” гэж эзэгтэй хуучлав. Зөв буруу янз бүрээр тарьсаар цэцэрлэгч, ногоочны ажлаа эхэлсэн. “Дахиад нэг газар тохижуулбал их гоё болгоно доо” гэж сууна. Мод тариад худгаас ус зөөнө гэдэг бэрх ажил байж. Ач, зээ нар нь гар хөлийн үзүүрт гүйх насан дээрээ явсан учраас их хэрэг болжээ.  Харин охин нь “Ингэж их мод тарьж, буян хийж байгаа улсыг яалтай билээ” гээд  худаг гаргаж өгсөн гэлээ. Эдний хашаанд 200-гаад жимсний болоод гоёлын  мод 20 гаруй төрлийн нарийн ногоо, хүнсний ногоо ургадаг.  “Одоо эдийн засагч мэргэжил байхгүй. Өвс ургамал яаж тарих вэ гэж л анхаардаг болсон” гэж эзэгтэй наргиа болгов.

Эзэгтэй  өөрийн гараар тарьсан ногоогоор  салат хийж, биднийг дайлав. Эрүүл хоолыг эрхэмлэдэг нь ширээн дээрхээс илэрхий. Салатанд бууцай, яншуй, самар, үзэм хүртэл “цохиж” явна. Хоолны жорыг заримдаа зохиодог, энд тэнд идсэн юмнаасаа ч санаа авдаг гэж “ерөнхий тогооч” тайлбарлав. Салат онцгой амттай байсан нь тогоочийн сэтгэлээс гадна ногоогоо  хөх бууцаар бордсонтой ч холбоотой вий. Аарцандаа хүртэл хивэг, овъёос, арвайн гурил хольж, онцгой амт бий болгожээ. Зүгээр л баахан бууз жигнээд тавган дээр овоолчихсонгүй.  Хоёр том саран бууз,  чинжүү, нарийн ногоогоор амталсан жигнэсэн будаатай олгох нь сайхан санаа юм гээч. Муу хүн идсэнээ гэдэг.  Маханд хэмнэлттэй, эрүүл мэндэд тустай санагдсан учраас эзэгтэй нарт хэрэгтэй байх гээд идсэнээ тоочиж, “муу хүн” болов.

Монгол хүний  нас уртсах тутам ахмад настанд анхаарсан бодлого хэрэгцээтэй болно.  Тэтгэвэрт гарсны дараа  дахин суралцах, мэргэжил эзэмших, идэвхтэй  хэв маягаар амьдрахад нь ахмадаа дэмжих шаардлага тулгарч буй. Тиймээс ч гэр бүлийн хосуудын тэтгэвэрт гарснаас хойшхи амьдралын хэв маягийг сонирхов.  Ж.Нямсүрэн, Х.Оюун нар “2009 онд Америкт амьдарч байсан зээ хүү А.Мэнджаргал, А.Мэнд-Орших нарынхаа урилгаар очихдоо 92-той эмч урилгаар мэс засал хийдэг, эдлэн газартаа жимс, ногоо тарьдаг” тухай зурагтаар харсан нь тэдэнд “Газартайгаа харьцаж, жимс ногооны ажил эрхлэх” урам өгчээ. “Би наяд ойртож явна. Манай сургуулийн Удирдах зөвлөлд 80 гарсан, 90 хүрсэн хоёр хүн байдаг. Ахмад, залуу боловсон хүчнээ манай сургуулийн удирдлагууд хамтад нь авч явдаг юм.  2001 оноос хойш зөвлөх багш болоод гавьяат багш, Ардын багш болоод идэвхтэй залуу хүн шиг явна” гэж нөхөр нь дүгнэв.

Багадаа багш болох сон гэж хүсдэг байв уу хэмээн түүнээс сонирхлоо.

-Хөдөөгийн бөглүү нутгийн хүүхдэд  багш болох тухай ямар ч ойлголт байхгүй. Ерөөлөөр учирсан гэдэг шиг юм болсон. Арьс шир түүхий эдээ хуримтлуулж байгаад сумын хоршоонд тушаадаг байлаа.  Хоршооны ня-бо Ж.Арамжин  гоё хятад сампингаар тоо хийгээд, дүрдэг үзгээр монгол бичгээр урсган бичих нь их л гоё харагддаг. “Энэ хүн шиг сампин гэдэг юм сурах сан. Ингэж гоё бичих сэн” гэж бодогдоно. Хожим санхүүгийн сургуульд сампин, дүрдэг үзгийг жинхэнэ хэрэглэсэн дээ гэв. Үрээ танихгүй өнөр гэдэг шиг Ардын багшийн шавь нар асар олон буй за. Шавь нараасаа онцолж нэрлээч гэхэд “Улс орны санхүүг барьдаг сайхан сайхан хүмүүсийг алинийг нь хэлж барахав” гэнэ. Гэсэн ч  зохиолч Б.Догмид  Дорноговь аймгийн санхүүгийн хэлтэст 20-иод жил  ажилласан санхүүч гэдгийг онцлов. Ардын уран зохиолч цолтой ч тэр Санхүүгийн сургуулийн бүтээгдэхүүн. “Б.Догмид сэргэлэн, сүрхий хөдөлгөөнтэй хүүхэд байсан” гэнэ.  “Сангийн яамны сайд байсан А.Базархүүд хичээл орж байсан, сайн оюутан байсан”. “Номин Холдинг”-ийн ерөнхийлөгч Ш.Баярсайхан, “Өгөөж” ХХК-ийн захирал С.Түмэнгэрэл, гавьяат эдийн засагч Л.Дондог, Б.Осоргарав, Р.Батжаргал нар  манай сургуулийг төгссөн” гэлээ.

Ахмад санхүүч улс орны санхүүд ч анхаарал хандуулж  суудаг. “Чингэс бонд бодлогогүй ажил. Сангийн авдар хоёр болоод байна. Бондын мөнгө авсан нь буруу биш. Эртнээс бодсон төлөвлөсөн байх нь гарцаагүй хэрэгтэй. Манайхан эхэлж мөнгө аваад дараа нь зарцуулалтын тухай ярьж эхэлдэг” гэж байна. Өрхийн төсөвтөө харин онц дүн тавив.  “Манай хөгшин ня-бо эдийн засагч хүн, өр зээл огт гаргахгүй.  Өрхийн төсвөө бичдэг байлаа. Орлогоо тодорхойлоод, юунд зарахаа жагсаадаг. Мөнгө хүрэлцэхгүй бол зарим зардлаа хасна. Өр зээл тавьдаггүй, хүнээс огт мөнгө зээлж байгаагүй. Мөнгө ихтэйдээ биш бодлоготой, тооцоолдогтоо байгаа юм” гэж гэрийн эзэн тайлбарлав.  “Сангийн авдар нэг л байх учиртай. Эзэн олширвол үр дүнгүй зардал ихэснэ. Нэг гэрийн хоёр хүн дур дураараа зарвал үр дүнгүй” хэмээн өрхийн төсвөөрөө жишээ татав. Өрхийн төсвийг гэргий нь барьдаг.

Эднийд айл болоход нь гэргийнх нь аав нь авч өгсөн  хоёр арслантай авдар бий. Нарийн нандин юмаа хадгалдаг гэнэ.  Өдгөөгийн Дүрслэх урлагийн музей буюу тухайн үеийн Өндөр дэлгүүрээс авсан  сэрүүлэгтэй, бүжиглэдэг хүүхэнтэй герман  цаг нь өнөөг хүрч иржээ. “Саяхан аваад тавьсан юм мартагдаад байхад эднийгээ ерөөсөө мартдаггүй” гэж гэрийн эзэн онцлов. Хоёрдугаар давхартаа жижиг өрөөндөө Лхам бурхан, Ногоон дарь эх зэргийг залжээ. Эзэгтэйн ээжээс ирсэн өв хөрөнгө хээтэй авдрыг харуулав.   “Бидэнтэй хамт 60 жил боллоо, биднээс өмнө хэдэн жил болсныг мэдэхгүй” гэнэ. Монгол банкинд тушаагаагүй алтаа энд хадгалдаг гэж өвгөн наргиа болгов. Хананд буй баахан хүүхдийн зургийг гэргий нь заалаа. Сургуулиас нь төрсөн анхны гавьяат багш хэмээн Ж.Нямсүрэн гуайн төгссөн сургуулийг сумынхан нь түүний  нэрэмжит болгосон гэнэ. Нэрэмжит болгоод, нээлт хийж, бэсрэг наадам, математикийн олимпиад зохиож, хөөрхөн ажил өрнүүлсэн гэлээ.

Үүдэндээ Орос бас  Германаас авчирсан гүзээлзгэний модыг том шаазан саванд суулгачихаж, гадаа нь ойн гүзээлзгэнэ ч ургаж байна. Хашаанд байх сүүдрэвчиндээ намар ургацын баяр тэмдэглэж, шорлог хийж, шар айраг шимнэ. Хашаанд анхилуун үнэртэй агч мод, хус, тэхийн шээг байна. “Тэхийн шээгээр дарс хийхэд улсууд жигтэйхэн сонирхдог” гэж эзэгтэй хэлсэн.  Хавар хашаанаасаа халгай түүж, иднэ. Гишүүнэ буюу айраг өвсийг тармилжуулж,  варень хийдэг.  Гараар хийсэн хүлэмжиндээ артишок тарьж туршсан гээд эзэгтэйн ажил их. Сакура нь тавдугаар сард цэцэглэдэг.  Эзэгтэйн хадгалсан  элдэв навч эрүүл мэндийн цайны түүхий эд болно.

“Амьд явбал алтан аяганаас ус ууна” гэдэг.  Сайн сайхныг их л үзэх юм байна даа гэж гэрийн эзэн хэлсэн юм.   Ж.Нямсүрэн, Х.Оюун нарын алтаар үнэлэгдэх амьдралын тавин жил улирч, очир эрдэнийн өдрүүд нь дөтлөн айсуй.

Б.ЯНЖМАА

Гэрэл зургуудыг Б.БАТДОРЖ

Эдийн засагч Р.Даваадоржтой кокс нүүрсний асуудлаар ярилцлаа.

-Энэ жилээс эхлэн нийслэлийн гэр хорооллын айл өрхүүдэд кокс нүүрс хэрэглэж, агаарын бохирдлыг бууруулах шийдлийг Засгийн газар, Эрчим хүчний яам танилцуулаад байгаа. Энэ ажлынхаа санхүүжилтийг Улаанбаатар хот бонд босгож хариуцах үүрэгтэй. Энэ шийдвэрээс эхэлж ярилцмаар байна л даа. Цаг хугацаа, шийдэл зэрэг нь оновчтой байж чадсан уу?

-2019 оны өвлөөс эхлэн нийслэлд сайжруулсан шахмал нүүрс хэрэглэж байгаа. Харин энэ жилээс хагас коксжсон шахмал түлшийг БНХАУ-аас худалдан авахаар төлөвлөжээ. Миний мэдэхийн тэртээ 2012 онд Цэвэр агаар сангийн үед хагас коксжсон түлшний талаар үйлдвэр барих асуудал яригдаж төлөвлөгөө элдэв тооцоолол хийж байсан. Тиймээс энэ асуудал цоо шинэ зүйл биш. Харамсалтай нь өдий хүртэл ийм үйлдвэр баригдсангүй. Зунжин найр наадам хийсээр намартаа золгож өвөл хаяанд ирмэгц нойрноосоо сэрсэн мэт ийм асуудал ярих боллоо. Цаг хугацаа маш их алджээ.

Нийслэлийн агаарын бохирдлын 80 хувийг үүсгэж буй 220 гаруй мянган өрхийн нүүрсний хэрэглээг орлож чадахуйц түлш бол хагас коксжсон нүүрс гэж ярих боллоо. Өмнө нь шахмал түлшээр утааны асуудлыг ялсан гэж баахан сүржигнэсэн. Гэтэл энэ түлш нь бас л биш болж таарсан.

Төсвөөс асар их хэмжээний мөнгө гаргаж үйлдвэр байгуулж байсан. Энэ бүхэн өнөөдрийн өндөрлөгөөс харвал хий дэмий мөнгө үрсэн асуудал байсан болж таарлаа. Иймээс энэ жилээс нийслэл нийт 500 тэрбум хүртэлх төгрөгийн үнэт цаас гаргаж, үүний 177.5 тэрбум төгрөгийг агаарын бохирдлыг бууруулах зорилгоор БНХАУ-аас хагас коксжсон нүүрс худалдаж авахад зарцуулах болсныг зарласан. Иймээс урд хөршөөс 132 мянган тонн хагас коксжуулсан нүүрс импортлох юм гэсэн. Үйлдвэр барих асуудал ч яригдаж байгаа юм билээ. Өмнөх сайжруулсан түлшний үйлдвэрийн санхүүг сөхвөл “ногоон автобус” шиг асуудал босно гэж хүмүүс ярих юм билээ. Миний хувьд хэрэв үйлдвэр байгуулах бол хувийн хэвшлийг дэмжих ёстой болохоос улсын үйлдвэр байгуулбал бас дахин хулгайн асуудал нэмэгдэнэ гэж үздэг. Гэтэл хувийн үйлдвэрүүд ажиллах боломжийг өнөөгийн эрх баригчид хаачихсан байгаа шүү дээ. Тодруулбал, агуулга багатай төмрийн болон жоншны хүдэр, түүхий нүүрсийг АМНАТ шингэсэн, мөн НӨАТ-тай үнээр худалдан авч экспортод гаргадаг баяжуулах, угаах үйлдвэрүүдэд дахин өндөр АМНАТ ногдуулах хуулийг 2019 оны гуравдугаар сарын 26, 2019 оны арваннэгдүгээр сарын 22-ны өдөр баталснаар УУХҮЯ-ны судалгаагаар 40 орчим үйлдвэр үйл ажиллагаагаа бүрэн зогсоогоод байгаа. Хуулийн өөрчлөлтөөс хойш 30 орчим өөрийн ордгүй баяжуулах үйлдвэрүүд татварын өрөнд орж 1500 хүнээ ажилгүй болгож, үйл ажиллагаагаа зогсоосон, хэд хэдэн үйлдвэр АМНАТ-өөс болж үйлдвэрийн хаалгаа барьсан. Өөрөөр хэлбэл, Монгол Улс нөхөн сэргээгдэхгүй байгалийн баялгаа нэмүү өртөг шингээхгүй, баяжуулж, боловсруулалгүйгээр экспортлох бодлогыг баримталж байгаа. Энэхүү хуулиа засаж залруулахгүй бол хагас кокс үйлдвэрлэхийн тулд улсын үйлдвэр байгуулахаас өөр аргагүй болно. Тэгэхээр алдагдлыг нь төсвөөс нөхөх байдлаар ажиллахаас өөр аргагүй. Татвар төлөгчдийн тэрбум, тэрбум төгрөгөөр агаарын бохирдлоос ангижрах элдэв туршилт хийж дуусах болоогүй бололтой.

-Кокс нүүрсийг БНХАУ-аас худалдаж аван дотооддоо хэрэглэнэ гэдгийг эдийн засагчид, уул уурхайн салбарынхан гайхаж хүлээж авсан. Өөрсдөө бид сайн чанарын нүүрстэй. Нөөц хангалттай. Гэтэл гаднаас худалдаж авна гэдэг ойлголтоос эхлээд энэ хэр эх оронч шийдэл бэ гэж эргэлзэхэд хүргэж байна л даа. Та энэ талаар байр сууриа илэрхийлэхгүй юү?

-Монгол Улсын нүүрсний батлагдсан нөөц нь 150 тэрбум тонн бөгөөд энэ жил аль хэдийн 44 сая тонн коксжих нүүрс экспортолсон. Үүнтэй зэрэгцээд 177.5 тэрбумаар хагас коксжсон нүүрс Хятадаас оруулж ирэхээр болсон нь гайхах асуудал байлгүй яахав. Өнөөгийн эрх баригчид нийгэмд тулгарч буй асуудал болгоныг мөнгө халааслах боломж гэж хардаг болсон нь түгжрэлийг шийдэх нэрийн дор ногоон автобуснууд тендергүйгээр худалдан авалт хийсэн үйлдлээс нь харж болохоор байна. Миний хувьд, хагас коксжих нүүрс хэн нэгэн эрх мэдэлтний шахааны хэдэн төгрөгний асуудал биш байгаасай гэж бодож байна.

-Агаарын бохирдлыг бууруулах шийдлийг кокс нүүрсээс өөр олон төрлөөр хэрэгжүүлэх боломжтой гэж мэргэжлийн хүмүүс ярьсаар байгаа. Эрчим хүчний сайд Б.Чойжилсүрэн цагийг нь тулгаж ирээд л “Арга ядсан арга шүү” гэж мэдэгдсэн. Үүнээс үр дүнтэй аргыг олж чадахгүй байгаа юм уу, тэр тухай ярьж хэлж судалж байгаа мэргэжлийн хүмүүсийг сонсохгүй байх сонирхол байдаг юм уу, эсвэл үнэхээр утаагүй болох гэдэг асуудал дээр дэлхий нийтээрээ сөхөрчихсөн юм уу?

-Өмнөх онуудад сайжруулсан зуух, гэрийн дулаалга, эрчим хүчний хэмнэлттэй сууц олгох, айл өрхийн цахилгааныг хөнгөлөх, шахмал түлшний үйлдвэр байгуулах зэргээр агаарын бохирдлыг шийдэх гэж элдвээр оролдож их хэмжээний төсвийн хөрөнгө мөнгийг салхинд хийсгэсэн шүү дээ. Энэ нь өнөөгийн Засгийн газар ямар нэгэн бодлогогүй урсгалаараа явж байгаагийн нэг илрэл мөн. Өвөл ойртмогц одоо яахав гэдэг асуудал боссон тул бас дахин нэгэн туршилт хийхээр шийдэж. Агаарын бохирдлоос салах ганц л арга бий. Тэр нь мэдээж орон сууцжуулах. Үүнийг зөвхөн нарийн тооцсон бодлогоор хийдэг. Тэртээ 2015 онд төв банк иргэдэд хүртээмжтэй найман хувийн ипотекийн бодлогыг хэрэгжүүлж гурван их наяд төгрөгөөр 86 мянган айлыг ипотект хамруулж олон мянган аж ахуй нэгжийн үйл ажиллагааг дэмжиж, олон мянган ажлын байрыг шийдэж эдийн засгийн хямралыг амжилттай туулсан жишээ байдаг юмсан. Хэрвээ энэ хөтөлбөр зогсолгүй дөрвөн жил үргэлжилсэн бол гэж харамсдаг юм. Миний дээр дурдсан агаарын бохирдлыг шийдэх олон мянган туршилтад хэдэн их наяд төгрөгийг зарцуулсан. Шахмал түлшний үйлдвэр барихаас өмнө утааг бууруулахад бараг нэг их наяд төгрөг зарцуулсан тооцоо бий. Шахмал түлшний үйлдвэр барьснаас хойших зардлыг тооцвол бас дахин нэг их наяд төгрөг хол давсан. Өөрөөр хэлбэл, өнөөдрийн их хотын гэр хорооллын дийлэнхийг орон сууцжуулах хэмжээний мөнгийг бид салхинд хийсгэж, зарим албаны хүмүүсийн халаас түнтийсэн дээ.

-Кокс нүүрс худалдаж авах зардалд 177.5 тэрбум төсөвлөгдсөн. Нийслэл бонд босгоно. Хэр боломжтой вэ?

-Цаг хугацааны хувьд дэндүү шахуу байна. Одоо нийслэлийн бондод гаднаас итгэж хөрөнгө оруулалт хийх нь юу л бол. Иргэд ч худалдан авалт хийхээс жийрхэх биз. Учир нь урдаас авсан ногоон автобусны асуудал бондоор хөрөнгө босгох итгэлийг салхинд хийсгэчих шиг харагдлаа. Коксжих нүүрстэй үйлдвэр биднийг хүлээгээд байж байх уу. Гэрээ байгуулахаас эхлээд тээвэрлэлт, хадгалах агуулах, түгээлт гээд өчнөөн асуудал байгаа биз дээ. Ганцхан сард багтааж ийм олон асуудлыг шийдэж чадах болов уу. Тэр тусмаа өнөөгийн эрх баригчид. Боломж тааруу байна л гэж би харж байна.

Нөгөө талаар нийслэлийн 2022 оны төсөв бараг нэг их наяд төгрөг байсан. Энэ мөнгөний ердөө хоёр хувийг л гэр хорооллын дэд бүтцийн хөгжилд хөрөнгө оруулалт хийхээр баталж байсан санагдаж байна. 2023 оны хувьд ч ялгаагүй ийм дүр төрх харагдаж байна. Улаанбаатарын хүн амын 50 хувь нь амьдардаг гэр хороололд ердөө хоёр хувийн санхүүжилт гэдэг бол дэндүү харамсалтай бага хэмжээ. Нийслэлд 2015-2016 онуудад хийсэн бүтээн байгуулалтаар бараг 80 мянган айлын орон сууцанд ойролцоогоор гурван их наяд төгрөг зарцуулсан. Гурван их наяд төгрөгөөр асар том өөрчлөлтийг гэр хороололд хийж болохоор байгаа биз. Энэ мэтээр тооцвол гэр хорооллыг барилгажуулж, дэд бүтэцжүүлэхэд зарцуулах мөнгөний эх үүсвэр энэ төрд хангалттай бий. Харамсалтай нь өнөөгийн эрх баригчид ийм бүтээн байгуулалт хийж чадахгүй. Тэдэнд ямарваа нэгэн ажил хийхдээ өөрийнх нь халаасанд нь хичнээн төгрөг орох вэ гэдэг том шалгуур байдгийг ойрын үед үүсээд байгаа нөхцөл байдал тод томруунаар харуулж байна.

-Кокс нүүрс утааг 30-70 хувиар бууруулна гэж мэдэгдэж байгаа. Гэвч шаталт маш өндөр учраас гэрийн орчинд түлэхэд маш эрсдэлтэй гэж мэргэжлийн хүмүүс мэдэгдэж байгаа. Кокс нүүрс Улаанбаатарчууд түлэхэд бэлэн үү. Эрсдэл гарах уу?

-Аливаа шинээр туршиж байгаа зүйлд маш олон асуудал дагуулдаг шүү дээ. Би дээр хэлсэн хамгийн анхаарах асуудал бол цаг хугацааны шахагдмал байдал. Нэмээд нийслэлчүүд шинэ түлш түлэхэд бэлэн үү гэдэг асуудал байна. Шахмал түлшийг нэвтрүүлэхэд маш олон хүн амиа алдсан. Хэдийгээр бид шахмал түлш хэрэглээд бүтэн дөрвөн жил өнгөрч байгаа хэдий ч саяхан нэгэн ээж гурван нялх үртэйгээ нас барчихлаа. Одоо хүн угаартаж нас барах нь хэвийн үзэгдэл мэт хүлээж авдаг болжээ. Хэн ч хариуцлага хүлээсэнгүй. Утаа арилгасан гэх нэр зүүхийн тулд хичнээн хүний амь золиослох юм бол доо энэ баригчид.

-Б.Чойжилсүрэн сайд өчигдөр кокс нүүрсийг хотын захын дүүргүүд болон орон нутагт турших шаардлагатай. Том алдаа хийхээс өмнө туршиж үзнэ гэж мэдэгдлээ. Ер нь аливаа төсөл хөтөлбөр ингэж хэрэгжиж болох уу?

-Улс орон даяар цаг агаар эрс хүйтэрч, жавар тачигнах үед их хэмжээний эрчим хүч үйлдвэрлэх шаардлагатай болдог. Өнгөрсөн оны 12-р сард эрчим хүчний оргил ачаалал 1460 МВт-д давж хойд хөршөөс цахилгаан авах квотоосоо илүү хэмжээтэй худалдан авч байж өвлийг давсан санагдаж байна. Ер нь цахилгааны хязгаарлалт хийх эсвэл хотоо хөлдөөх аюул хажууханд байсан. Манай улсын эрчим хүчний үйлдвэрлэлийн чадал хэрэглээнээсээ дутчихсан, энэ салбарт “улаан гэрэл” асчихсан байгаа. Энэ бол цахилгааныхаа үнийг чөлөөлөлгүй хатуу үнээр олон жил явсны гор л доо. Дээр нь МАН төрийн эрх мэдэл аваад энэ салбарт хуруугаа ч хөдөлгөсөнгүй. Үнэхээр харамсалтай байна. Ер нь МАН-аас их зүйл хүлээх хэрэггүй гэж хэлмээр байна. Гэхдээ Б. Чойжилсүрэн сайд хагас коксжих түлшний талаар хачирхалтай зүйл ярьсан байх юм. Татвар төлөгчдийн асар их хэмжээний хөрөнгө гаргаж хагас коксжсон түлшийг авчраад захын дүүргүүдэд туршина гэдэг бол яавч байж боломгүй асуудал. Энд иргэдийн амь нас, аюулгүй байдал нэгдүгээрт тавигдах учиртай.

 

Сэтгэлзүйч Ж.Үйлсттэй ярилцлаа.

-Сэтгэл зүйн анхны хэрэгцээ гэж юу вэ?

-Маслоу гэх эрдэмтэн хэрэгцээний шатлалын онолыг гаргасан байдаг. Суурь хэрэгцээ буюу анхны хэрэгцээнд амьд явахын тулд зайлшгүй шаардлагатай хэрэгцээнүүдийг оруулдаг. Үүнд хувцас өмсөх, хоол идэх, гэр оронтой байх, унтаж амрах, сексийн хэрэгцээ гэх мэт орно. Махан бие буюу бие физиологи өөрөө юу хүсч байна түүнийг нь хангах шаардлагатай. Хэрэгцээний онолоор эхний шатны хэрэгцээ хангагдаж байж дараа дараагийн хэрэгцээ хангагдана гэж үздэг. Амьдрал дээр нэгдүгээр ангиа төгсөж байж хоёрдугаар ангийн хичээлээ ойлгодогтой адил.

-Хүмүүс их стресс бухимдалтай болсон нь эдгээр хэрэгцээгээ хангаж чадахгүй байгаатай холбоотой юу?

-Зарим талаараа холбогдож болно. Стресс өдөр тутмын амьдралд 33 хувьтай тогтмол байдаг. Стресс байснаараа бид аливаа зүйлийг даван туулах, цаашлаад хэцүү асуудлын ард гарах хөшүүрэг болдог. Шалгалтын стресстэй бол шалгалтаа бэлдэхэд хүргэнэ. Ажлын стресстэй бол ажлаа гүйцэтгэхэд хүргэнэ гэх мэт тодорхой зүйлийг гүйцэтгэхэд хөшүүрэг нь болж өгдөг. Харин хэмжээнээсээ ихдээд ирэхээр сэтгэл хөдлөлийн түвшинд бусдад тааламжгүй байдал үүсгэх, эсвэл өөр өөртөө тааламжгүй байдал үүсгэх байдал руугаа ордог. Эхнээс нь яаж зохицуулж явах вэ гэвэл эхний суурь хэрэгцээнүүдээ хангасан байх шаардлага үүсдэг.

-Бид гараад л нийгмийн амьдралд оролцдог. Гэтэл нийгмийн хэрэгцээ шаардлага нь хангагдахгүй болохоор хүмүүс стрессдээд байна уу?

-Аль аль нь нөлөөлж байгаа. Хүний аюулгүй байх хэрэгцээ хангагдахгүй магадгүй гадаа гараад л явахаар энд тэндээс машин ирээд мөргөчих ч юм шиг, хэн нэгэнтэй зөрчилдөхөд хэзээ ч хамаагүй цохиод авч магадгүй ч юм шиг асар их сэтгэл хөдлөлтэй хүмүүс бий. Энэ нь анхдагч суурь хэрэгцээний сүүлийн бүлэг болох өөр өөртэйгөө танилцах, дотоод хэрэгцээгээ нээх тэр хэрэгцээ хангагдаагүй тохиолдолд жимсээр боловсроогүй гэж хэлэхээр байна шүү дээ. Ийм байгаа тохиолдолд эргээд хүмүүс бие биедээ таагүй байдлыг мэдрүүлэх нөхцөл нь болоод байгаа юм.

-Нийгэмд амьдарч байгаа хүмүүс бусдад түвэг удахгүйн тулд сэтгэл зүйгээ яаж удирдах вэ?

-Бусдад түвэг удахгүй байх нь ялгаатай хэрэгцээнүүдээ мэдэрдэг байх хэрэгтэй болов уу. Энэ нь нөгөө л суурь хэрэгцээний сүүлийн шатны өөрийгөө ойлгосон хүн бусдыг ойлгодог гэдэгтэй холбогдоно. Ядуу гээд өөр харьцах, эмэгтэй гээд дээрэлхэх, эрэгтэй учраас уйлж болохгүй гэх мэт нийгмийн янз янзын тогтсон хандлагууд байдаг. Энэ бол хүмүүс бие биенийхээ орон зайд маш их халдаж буйн илрэл. Үүн дээр хэд хэдэн зүйл яригдана. Нэгдүгээрт, бусдын ялгаатай байдлыг хүлээн зөвшөөрөх. Хоёрдугаарт, бусдын хэрэгцээг хүндэтгэх. Ингэхийн тулд сэтгэл хөдлөлийн чадамжаа дээшлүүлж, хөгжүүлэх хэрэгтэй. Сүүлийн үед EQ гэж их яригдаад байгаа. Энэ сэтгэл хөдлөлийн чадамж ямар шат дараатайгаар хөгждөг вэ гэхээр эхлээд өөрөө өөрийгөө танин мэднэ. Би ямар үед уурладаг, би ямар үед баярладаг, юу намайг аз жаргалтай болгодог вэ гэх мэтээр өөрийгөө маш сайн танин мэдэх шаардлагатай. Өөрийгөө таньж мэдсэн хүн нийгэмд аюултай байдлаар илрэх сэтгэл зүйн хэрэгцээгээ таньсан байдаг. Жишээ нь, би уурлахаараа юу ч хамаагүй хийчихдэг. Тэгэхээр би уурлаж болохгүй. Би үүнд яг уурлах гээд байна. Тэгвэл би юу хийвэл тайвширдаг билээ. Би ийм зүйл хийвэл тайвширдаг гэх мэтээр сэтгэл хөдлөлөө зохицуулж сурдаг. Түүний дараа өөрөө өөрийнхөө сэтгэл хөдлөлийг удирдаж болно. Яг одоо уурлах нөхцөл биш байна. Тийм болохоор би өөрийгөө тайвшруулчихъя. Энэ хүний уурыг гарсныг дараа ярилцъя гэх мэт. Хэрвээ хэтэрхий дараад байвал сэтгэл хөдлөл нь дараа нь илүү хүчтэйгээр гарч ирдэг. Үүний дараа бусдыг ойлгож эхэлдэг. Бусдын оронд өөрийгөө тавьж сурдаг.

-Манай нийгмийн стресс бухимдал цаг агаарын байдалтай хамаатай юу?

-Давуу талаасаа харвал монголчууд дасан зохицох чадвар маш сайтай. Хавар нэг өдөрт дөрвөн улирал зэрэг болчихдог. Түүнд дасан зохицох чадвар сайтай. Бидний нүүдэлчин амьдралын хэв маяг үүнд нөлөөлдөг. Дасан зохицох нь өөрөө хэд хэдэн хэлбэртэй. Хүнд дасна, байгаа нөхцөлдөө дасан зохицно. Өдөр тутмын хэв маягтаа дасна. Энэ гурван зүйлд маш сайн дасан зохицож байгаа бол тэр хүн дасан зохицох чадвартай буюу амьд үлдэх чадвар өндөр байгааг илэрхийлдэг. Сул тал нь юу гэхээр байгалийн эрс тэс байдлаас болоод цаг төлөвлөлт маш муу. Ямар нэгэн цаг товлочихоор тэр цагтаа амжиж хийх магадлал нь боломжгүй байдаг. Байгалийн олон хүчин зүйлээс нөлөөлж байгаа учраас. Нэг ажил бүтэхгүй байлаа гэхэд хүн сэтгэлээр унана. Сэтгэлээр унахгүй байхын тулд хүлээлт үүсгэхгүй байх хэрэгтэй. Тэгэхээр өдөр тутмын төлөвлөгөөг нарийн гаргахгүй байх шаардлага үүснэ. Тиймээс өдөр тутмын амьдралдаа цаг төлөвлөөд байдаггүй сул талтай. Одоо хотжиж ирж байгаа учраас энэ соёлд бид өөрийн эрхгүй суралцаж байна. Бас эдгээрээс болоод байгалийн нөлөөгөөр монголчууд туйштай биш байх нь их ажиглагддаг. Үүнд нүүдлийн соёл болон улирлын нөлөө хоёулаа нөлөөлж байгаа юм.

-Суурин соёлд бид шилжиж, амьдарч сурч байна уу. Залуусын амьдрах чадвар сул ч гэх юм уу. Жишээ нь, бага ангийн хүүхэдтэй эцэг эхчүүд ойлгомжтой юмыг байнга асуудаг. Өөрсдөө ойлгохгүй бол бусдад түвэг удахгүй байдлаар шийдэх боломжтой байхад 40-50 хүн байгаа групп чатад байнга асуулт асуух нь хэр зохистой вэ. Үүнд сэтгэл зүйгээ яаж бэлтгэх вэ. Бусдад түвэг удахгүй байдлаар өөрийгөө яаж илэрхийлэх вэ?

-Энэ нь бидний уламжлалт нийгэм, гэр бүлийн соёлтой холбогдох байх. Монголчууд хүүхэд төвтэй гэр бүлийн соёлтой ард түмэн. Нэг хүүхэдтэй айл тэр хүүхдийнхээ бүх хэрэгцээг хангаж чадна. Тэр хүүхдэд бүрэн дүүрэн цагаа зориулж чадна. Тэр хүүхдийг маш сайн боловсролтой болгож хөгжүүлж чадна. Гэтэл 3, 4, 5 хүүхэдтэй айл байя л даа. Хэрэв хүйс нь ижил бол бага хүүхэд нь шинэ хувцас өмсөж чаддаггүй. Нэг хүүхдийнхээ хувцсыг дараагийн хүүхэд нь өмсөнө. Ахынхаа, эгчийнхээ тоглож байсан тоглоомоор тоглоно. Санхүүгийн хувьд ихэнх нь дундаж болон дунджаас доогуур орлоготой. Тэгэхээр яалт ч үгүй энэ хэв маяг руу орж байгаа юм. Цаг зохицуулалтын хувьд гэр бүлийн өдөр гэж долоо хоногт нэг өдөр байвал их юм. Ер нь ихэнх айл байхгүй. Гэр бүлийн өдөр гэж байхгүй учраас хүүхэд тус бүрт цаг гаргана гэж бараг байхгүй. Жилдээ хэдхэн удаа хүүхдүүдээ гадуур авч гардаг, тоглуулдаг. Ийм л цаг завыг хүүхдүүддээ зориулж байгаа юм. Жишээ нь, тоглож байгаа тоглоомыг нь наадахаа дүүдээ өг гэдэг шүү дээ. Тэгэхээр том хүүхдийн эрх зөрчигдөж байгаа юм. Энэ нь эргээд миний юм бол чиний юм. Чиний юм бол миний юм гэсэн нийгмийг бүтээж байгаа юм. Нэг талаасаа өөриймсөг хэрнээ нөгөө талаасаа бусдын нөхцөл байдал руу ороод байгаагаа анзаардаггүй. Тэр нь байдаг л хэвийн зүйл юм шиг манай нийгэм ойлгодог. Тэгэхээр тэр хүүхэд өөрөө хэдэн хүүхэдтэй, ямар гэр бүлд яаж өссөн бэ гэдэг нь маш их нөлөөлнө.

-Иймэрхүү ялгаатай байдлаас хүмүүст хувийн аминч үзэл, өөрийгөө дөвийлгөх үзэл суугаад байна уу?

-Ерөнхийдөө нөлөөлнө. Олон хүүхэдтэй айлд тэр хүүхдэд өөрийн гэсэн орон зай байхгүй. Тусгайлсан хайр халамж гэж байхгүй. Аль нэгийг нь гомдоочихгүйн тулд аль алинд нь адилхан л хандана гэдэг. Тэр нь хүүхдэд ямар мэдрэмж төрүүлж байгаа вэ гэхээр орхигдсон, чухал биш, хангалттай биш гэсэн мэдрэмжүүд бий болж эхэлнэ. Тийм байдлаас болоод би л өөрийгөө анхаарахгүй бол хэн ч намайг анхаарахгүй байна гэдэг ойлголтыг үүсгэж болно. Зарим тохиолдолд олон хүүхэдтэй айлын хүүхэд улам илүү нэгнээ гэдэг. Бусдадаа бүх зүйлийг хувааж, цаг хугацаа, орон зай, идэж хэрэглэж байгаа бүх зүйлээ хуваадаг. Сэтгэл зүйн хувьд ч бие биенээсээ хамааралтай, бүх зүйл нь байдаг соёл ч олон хүүхэдтэй айлд тогтчихсон байдаг. Тэгэхээр эцэг эх олон хүүхэдтэй болохоор хоолтой ундтай байхад л болно гээд орхисноор сэтгэл зүйн хэрэгцээ нь хангагдаагүй бол эргээд тэр хүүхэд нэгдмэл биш зөвхөн өөрөө өөрийгөө гээд явах магадлал өндөр. Харин олон хүүхэдтэй ч гэсэн хүүхэд болгоноо тус тусад нь ойлгож, хайрлаж хүлээж авсан, боловсролд нь анхаардаг гэх мэтээр хүүхдэдээ хангалттай анхаарсан эцэг эхтэй айлын хүүхдүүд тэр эцэг эхийн хайр халамжаас хүнийг ингэж хайрладаг юм байна. Хүнийг ингэж ойлгодог юм байна. Ийм байвал гоё байдаг юм байна. Үүнийгээ ч гэсэн бусдад өгье. Би өөрөө үүнийгээ өгч байж бусдаас үүнийг нь авах юм байна гэдэг сэтгэл зүйн зураглалыг хүүхэд бусдаас авч байгаа юм. Тэгэхээр эцэг эхчүүд зүгээр л хамт байх нь чухал, физиологийн асуудлыг нь шийдэх л чухал гэж хандах нь өнгөрсөн зууны асуудал юм.

С.ОТГОНБАЯР

 

Ардчилсан намын гишүүн, хуульч, улс төр судлаач Б.Содхуягтай Монгол болон ОХУ-ын парламент хоорондын хамтарсан комисс байгууллагдсан асуудлаар ярилцлаа.

-Саяхан ОХУ-ын Төрийн думын дарга В.Володин манай улсад албан ёсны айлчлал хийгээд буцсан. Энэхүү ажлаар хэлэлцэгдсэн хамгийн гол асуудал нь хоёр улсын парламент хоорондын комисс байгуулагдсан тухай эрх баригчид мэдээлж байгаа. Энэ комисс ер нь ямар үүрэгтэй, ямар зорилготой байгуулагдав гэдэг дээр та хуульч, улс төр судлаач хүнийхээ хувьд байр сууриа илэрхийлэхгүй юу?

-Хоёр улсын парламентын хамтарсан комисс байгуулагдсан асуудлаар манай намын хуульчид тодорхой мэдээлэл авах болон эрх зүйн хувьд энэ нь боломжтой эсэх талаар судалгаа хийж байгаа. Удахгүй УИХ дахь намын бүлэг энэ асуудлаар тусгайлан мэдээлэл хийх байх

Юуны өмнө энэ асуудлаар тодорхой ойлголт өгье гэж бодлоо. Нэгдүгээрт, парламент хоорондын хамтрал гэдэг нь эрх зүйн хувьд ч тэр гүйцэтгэх чиг үүргийнхээ хувьд ч тэр ямар ч утга агуулга байдаггүй. Парламент гэдэг бол өөрөө хууль тогтоох байгууллага. Тэр утгаараа олон улсын хууль, эрх зүйн хэм хэмжээнд тулгуурлан дотооддоо хууль тогтоодог байгууллага. Харин Засгийн газрын хувьд чиг үүрэг, эрх зүйн орчноороо бусад улсын Засгийн газартай хамтарсан комисс зэрэг үйл ажиллагаа хэрэгжүүлэх бүрэн боломжтой. Өөрөөр хэлбэл хууль тогтоох байгууллага аль нэг улсын хууль тогтоох байгууллагатай ямар чиглэлээр хамтран ажиллах вэ гэдэг нь сонин. Тэр утгаараа боломжгүй, ямар ч шаардлагагүй ийм комисс байгуулах нь өөрөө ардчилсан орны нэр хүндийг унагаасан үйлдэл болох эрсдэлтэй. ОХУ бол өөрөө Ерөнхийлөгчийн засаглалтай орон. Тэр утгаараа бусад улс орон буюу өөрийн эрхшээлд, хараанд байдаг орнуудтайгаа иймэрхүү хамтарсан комисс байгуулаад явах боломжтой. Явж ч байгаа. Харин манайх бол эрх зүйт төртэй, ардчилсан орон. Тэр утгаараа ардчилсан улсын төрийн гол эрх мэдэл хууль тогтоох байгууллага буюу УИХ эдэлдэг. Цаашлаад тухайн улсын нийт ард түмэн төрийн эрхээ барьж явдаг. Тиймээс ийм комисс байгуулагдаж байгааг эрх зүйн хувьд боломжгүй, дээр нь байгуулагдсан ч юу хийх чиглэл нь тодорхой бус байдаг. Тэр утгаараа уг асуудлыг АНын гишүүд болон хуульчид нарийн судлах шаардлагатай гэж үзсэн учраас энэ асуудлаар дүгнэлт гаргахаар ажиллаж байна.

-УИХ-ын дарга Г.Занданшатар ОХУ-д айлчлахдаа анх энэхүү асуудлыг хөндөж тавьсан гэдэг. Улмаар уг саналыг ОХУ хүлээн зөвшөөрснөө саяны айлчлалаараа тод илэрхийлсэн шүү дээ. Тэгэхээр УИХ-ын дарга нь дангаараа Монгол Улсын парламентыг бүрэн төлөөлдөг үү?

-Хоёр улсын парламент хоорондын хамтарсан комисс байгуулагдсан. Гол асуудал нь тус комисс шийдвэр гаргах түвшинд ажиллах ёстой юм уу л гэдэг байгаа шүү дээ. Энэ нь өөрөө хуулийн маргааныг дагуулж байгаа юм. Нөгөөтэйгүүр таны асууж байгаа шиг УИХ-ын дарга хүн өөрөө УИХ-ыг шууд төлөөлөх эрхтэй юу. Мэдээж энэ хүн бол парламентыг шууд төлөөлөх эрх хуулиараа байхгүй. УИХаас гарсан тогтоол шийдвэрийн хүрээнд л эрх нь олгогдож явдаг. УИХын дарга хүн Монгол Улсын парламентыг шууд төлөөлнө гэж үзээд ОХУ-ын парламенттай хамтарсан комиссыг байгууласан нь өөрөө Монгол Улсын Үндсэн хуулийг зөрчсөн үйлдэл болсон. Тиймээс энэхүү асуудал Үндсэн хуулийн цэц дээр очиж шийдэгдэнэ. Өнгөц харахад хоёр улсын парламент хоорондын харилцааг идэвхжүүлэх, туршлага солилцох маягтай боловч Монгол Улсын тусгаар тогтнол, Ардчилсан орны үзэл санаатай харшилж байгаа учир үнэхээр ноцтой асуудал. Тиймээс үүнийг тал бүрээр сайн судалж, үнэхээр хууль зөрчсөн асуудал байвал нэн яаралтай энэхүү комиссыг татан буулгах шаардлагатай.

-Хуульчид, улс төр судлаачид энэхүү хамтарсан комисс байгуулагдсан асуудлыг шууд Оросын нөлөөнд Монгол Улсыг оруулсан үйлдэл гэж хараад байх шиг байна. Таны хувьд ч бас ингэж харж, ойлгож байна уу?

-Би харин хэлээд байна шүү дээ. Засгийн газар хоорондын хамтарсан юу ч байж болно. Засгийн газар гэдэг бол УИХаас тогтоосон хуулийн хүрээнд гүйцэтгэх засаглах эрхээ хэрэгжүүлж явдаг. Тиймээс ямар ч улсын ямар ч байгууллагатай хүсвэл хамтарч ажиллах боломж нь хуулиараа чөлөөтэй. Нэмээд Монгол Улсын ерөнхийлөгч ч гэсэн ямар ч улсын, ямар ч байгууллагатай ажлын, албаны хүрээнд хамтраад явах нь нээлттэй. Харин УИХ гэдэг бол өөр ойлголт. Монгол Улсын төрийн эрх барих дээд байгууллага нь УИХ. Тэр утгаараа хэн нэгнээс хараат бус үйл ажиллагаа явуулах үндсэн чиг үүрэгтэй байгууллага. Гэтэл гадны улсын тэр дундаа Ерөнхийлөгчийн засаглалтай улсын парламенттай хамтарна гэдэг нь өөрөө ямар ч утга агуулгагүй үйлдэл. Яг хамтраад юуг хэлэлцэх юм. Ямар зүйл дээр хамтын шийдвэр гаргах гээд байгаа юм гэдэг сонин. УИХаар Үндсэн хууль хэлэлцэгдэж байхад ОХУ-ын парламентын зүгээс санаа оноо хэлж өгөх юм уу. Энэ өөрөө парламентын чадавхи, цаашлаад улс орны тусгаар тогтнолын асуудал болж хувирна. Тиймээс ийм агуулгагүй, чиг үүргээрээ холбогдох цэггүй байхад хамтарсан комисс байгуулагдаж байгаа нь өөр эрх ашиг явж байна уу гэсэн хардлагыг төрүүлнэ.

-Засгийн газар хоорондын хамтын ажиллагаа гэж байхаас парламент хоорондын хамтарсан комисс гэж байх ёсгүй гэлээ. Тэгвэл эрх баригчид ямар учраас энэхүү комиссыг байгуулав. Энэ асуудлыг та юу гэж харж байна вэ?

-УИХ бол хууль тогтоох засаглал. Хууль тогтоох засаглал зөвхөн Монгол Улсын болоод олон улсын хэлэлцээрүүдийг баталж гарган мөрдүүлдэг. Тэгэхээр дахин хэлэхэд хууль тогтоох байгууллагуудын хоорондох хамтарсан комиссын тухай ойлголт Үндсэн хууль болон УИХ-ын тухай хуульд ч огт байхгүй. Хууль эрх зүйн орчин байхгүй учраас бодитой үйл ажиллагаа явуулах боломж үнэхээр байхгүй гэсэн үг. Ер нь хоёр улсын хоорондох асуудлыг бид Засгийн газар хоорондын хамтарсан комиссын хуралдаанаар шийдээд явдаг зарчимтай. Тиймээс энэ байр суурь дээрээ бид болон хууль мэддэг хүн бүр хатуу зогсох байх. Яагаад байгуулав гэдэг дээр тодорхой хэдэн зүйл хэлье. Нэгдүгээрт, УИХын дарга хүн уг асуудлаар ажил хийдэг хүн болох гэж харагдсан байх. Хоёрдугаарт, ОХУын эрх баригчдын нөлөөнд автаж ийм үйлдэл гаргасан байх магадлалтай. Гуравдугаарт, улс төрийн рейтингээ өсгөхийн тулд зохион байгуулалттай ийм ажил хийсэн байхыг үгүйсгэхгүй. Тэгэхээр энэ хүн ямар ажил хийж явах нь сонин биш. Гол асуудал нь ийм ноцтой зүйлийг өөрийнхөө түвшинд шийдээд хийчихэж байгаа нь хууль зөрчсөн асуудал болоод байгаа юм. Монгол Улс бол хоёр том улсын голд оршиж буй цор ганц Ардчилсан орон. Тэр утгаараа гадаад харилцаа, гадаад бодлогын хувьд бид нэг цонхоор харж явах учиртай. Хэн нэгэн ерөнхийлөгч нь ч байна уу, УИХын дарга, Ерөнхий сайд нь байна уу Монгол Улсыг төлөөлөөд гадаад бодлогыг өөрийнхөө хүслээр өөрчлөөд яваад байх нь өөрөө ноцтой асуудал. Саяны УИХын даргын санаачилгаар ОХУ-ын парламенттай хамтарсан комисс байгуулсан үйлдлийг гадны улс орон хараад юу гэж ойлгох бол.

Монгол Улсын гадаад бодлогыг ямар байдлаар хүлээн авах уу. Ямар ч үр ашиггүй комисс байгуулснаараа Монгол Улсын гадаад бодлого, харилцаа олон улсын түвшинд унавал юу болох вэ. Манайх шиг жижиг эдийн засагтай улс орны хувьд гадаад бодлого, гадаад харилцаа гэдэг хамгийн чухал. Тиймээс хуульчид болон АНын хувьд энэхүү асуудлыг ул суурьтай авч үзэж, дүгнэлт гаргах болно.

Э.МӨНХТҮВШИН

 

“Өдрийн сонин”-ы баасан гаригийн дугаар 8 нүүрээр хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна.

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт УИХ-ын гишүүн Б.Пүрэвдорж “Сонгуулийн жилийн төсөв учраас ил далд сонгуулийн мөнгөө босгох, дахин сонгогдох зорилготой элдэв зардалыг гишүүд төсөвт суулгах гэж зүтгэдэг”  гэснийг “Улс төр” нүүрээс үргэлжлүүлэн уншаарай.

Хотын дарга Д.Сумъяабазарын бяр нь хүрээгүй барилгууд
баригдсаар, дүнхийсээр байна.

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт “Авлигад идэгдсэн орон ямар болдгийг Улаанбаатарын утаа, түгжрэл, үнийн өсөлт харуулж байна” хэмээн өгүүллээ.

Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ “Засгийн газар тусгай тогтоол гаргаж, нийслэлийн ужгирсан асуудлыг цогцоор шийдвэрлэхэд онцгой анхаарч ажиллана” гэв.

Охиныг хулгайлсан гэх сэжигтэн Г.Гантулга, түүнийг
барьсан тээврийн жолооч нарын дунд юу болов… гэв.

Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы баасан гаригийн дугаараас уншаарай. Дэлгэрэнгүй мэдээллүүдийг уншихыг хүсвэл дараах линкээр бүртгүүлж уншина уу. https://dnn.nmma.co/plugi ns/news/login Эрхэм уншигч та, манай сонины өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудангийн салбаруудаас болон сонин борлуулах цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой. Мөн “Мөнгөн завъяа” дахь сонин борлуулах цэг, Сансрын үйлчилгээний төв дэх сонин борлуулах цэг, Хан-Уул дүүргийн 19 дүгээр хорооллын үйлчилгээний төвд байрлах сонин борлуулах цэг, Саппорогийн “Миний дэлгүүр” дэх сонин борлуулах гол гол цэгүүдээс худалдан авч болохыг дуулгая. Түүнчлэн “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч болно. Уншигч та “Өдрийн сонин”-ыг захиалан уншихыг хүсвэл 9911-2954, 8811-1375 дугаарт холбогдоно уу. Цахим хэлбэрээр нь захиалахыг хүсвэл 88111375 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээллийг аваарай. “Өдрийн сонин”-той холбоотой мэдээ мэдээллийг 19001987-гоос лавлана уу

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ