Category: цаг-үе

Төв аймгийн Угтаал­цайдам сумын Сан толгойн өвөрт тариалан эрхэлдэг “Чонос ЭМБО” компанийн талбай дээр очлоо. Эдний компани энэ сарын 17-ноос тариалалтаа эхэлжээ. Үрсэл­гээгээ хийгээд завгүй, тус компанийн захирал Н.Энхболд ажилчидтайгаа машин техник ярьж, ажил хэр явж байгааг нь шалгана.
Энэ үеэр түүнтэй цөөн хором ярилцлаа.

-Танайх хэдэн га эргэлтийн талбайтай вэ?
-Эргэлтийн 600 га-тай. Улаанбуудай тариалдаг. Зөвшөөрөгдсөн 20 га-даа заримдаа рапс тарина. Заримдаа тарьдаггүй юм.
-Тариалалтын ажил хэр явж байна вэ?
-Төлөвлөсний дагуу явж байна. Гэхдээ сая хэд хоног ойр ойрхон цас, бороо орсон нь тариалалтад саад болчихлоо.
–Та тариалан эрхлээд хэр удаж байгаа вэ?
-Би Төв аймгийн Сэргэлэн сумын хүн. 2007 онд газар аваад, дараа жилээс нь тариа тарьж эхэлсэн. Өмнө нь уурхайд ажиллаж байсан юм.
-Өнөө зун, намрын цаг агаар хэр байх бол?
-Зургадугаар сард их ха­лалт­тай гээд байгаа. Гэхдээ тэрийг сайн мэдэхгүй байна. Минийхээр тэгж их халах шинж мэдрэгдэхгүй байна шүү. Өнөө зуны цаг агаар өнгөрсөн жилийнхтэй ойролцоо байх болов уу. Өнгөрсөн жил айхавтар халуун, сэрүүн байгаагүй гэлээ.
Тэрээр “Цэргийг мянган өдөр тэжээж нэг өдөр хэрэг­лэдэг гэдэг. Тэрэн шиг төр засаг маань тариаланчдаа харж үзэх хэрэгтэй байна. Тариа­ланчдыг сөхрүүлчихгүйн тулд өнөөдрөөс эхэлж дэмжээд явах ёстой. Мах, тариа хоёр л стратегийн гол нэрийн бүтээгдэхүүн. Энэ хоёртойгоо байхад Монгол Улс тийм ч амар сөхрөхгүй. Тийм учраас тариаланчдаа улам сайн дэмжээсэй. Бидэнд зээлээр техник өгнө. Тэр болгоныг нь авах боломжгүй. Хэрэв авчихвал мөнгийг нь юугаараа төлөх вэ, дараа жил нь юугаа тарих вэ гээд асуудал гарч ирдэг. Ингэхээр хуучин техникээрээ л болгоод явж байна” гэж ярилаа. Н.Энхболд захирал үрэлгээгээ хийчихсэн талбай руу мал орж ирээд байгаа нь бас нэг саад болж байгааг учирлана.
“Би чинь тавь гарчихсан. Гэтэл талбай руу мал орчихоор хорь, гучин настай малчин залуустай барилцаж авахын наагуур юм болно. Үүнийг зохицуулдаг хуультай болчих юмсан. Тэгэхгүй бол малчин, тариаланч хоёр байнга дайсагналцах юм” гэнэ.
Энэ хавьд олон мянган га-д тариалан эрхэлдэг зарим компани хэдийнэ тариалалтаа хийгээд дуусчихсан гэсэн. Яагаад гэвэл техник нь бэлэн учир 12 цагаар буюу хоёр ээлжээр жолооч нараа шуурхай ажиллуулсан гэнэ.

Үрэлгээ хийхдээ тухайн жилийн газрын чийг, цаг агаарын хэм, газар нутгийн онцлогоос хамаарч үрээ суулгах гүн нь өөр өөр байдаг юм байна. Харин эдний компани 6-8 сантиметрийн гүнд үрээ суулгаж байлаа. Компанид нь агронимичийн орон тоо байдаггүй ч сумын агрономиосоо зөвлөгөө авдаг гэсэн. Н.Ганболд “Намар тариа халиураад аясын салхинд найгах нь сайхан. Гэхдээ тариаланч хүний жаргал бол тариа хураагаад дуусах. Үр соёолохоос эхлээд ургац хураах хүртэл тарианд ямар их эрсдэл, аюул байдаг гэж санана. Тэр бүгдээс харамлан байж ургуулсан тариагаа хураачихаад л санаа амарна даа. Тэр үед л сэтгэл минь тайвширдаг” гэж ярина.
Үрэлгээний бригад нь зургаан хүнтэй. Өглөө зургаагаас орой есөн цаг хүртэл ажиллаж байгаа аж. Энэ эрчээрээ ажиллабал хоёр хоногийн дараа тариалалтаа дуусгана гэж байлаа.
Л.Сүрэнжав газар тариалангийн салбарт 20 гаруй жил ажиллаж байгаа тракторчин. “Чонос ЭМБО” компанид ороод хоёр жил болж байгаа аж. Тэрээр “Би Завханых. 1971 онд л энд ирсэн. Тракторчин, комбайнч гэх энэ мэргэжил гоё мэргэжил. Тариагаа сайхан ургуулах нь бидний гол зорилго. Арвин их ургац хураах нь бидний ажлын үр дүн боловч цаана нь улс эх оронд минь ашигтай” гэж ярьж байлаа.
Угтаалцайдам сум 32 мянган га эргэлтийн талбайтай. Өнөө жил 12.3 мянган га-д улаанбуудай, 600 мянган га-д бусад үр тариа, 180 га-д төмс, 12-13 га-д хүнсний ногоо тус тус тариалахаар төлөвлөжээ. Энэ сарын 5-наас боловсруулалт хийж тариалалтаа эхлүүлсэн ч цаг агаарын саатлаас үүдэн 14-нөөс дахин ажлаа жигдрүүлсэн байна.
Одоогоор 3860 га-д үр тариа, 87 га-д төмс, 4.5 га-д хүнсний ногоо тус тус тариалаад байгааг тус сумын Мал эмнэлэг үржлийн тасгийн Бэлчээр, газар тариалан, жижиг, дунд үйлдвэрлэл хариуцсан мэргэжилтэн Д.Цэрэнбямба дуулгалаа.
Харин Цээл сумын зарим компаниуд энэ сарын 1-нээс тариалалтаа эхлүүлсэн бөгөөд нэлээд олон компани тариалалтаа дуусчихсан гэнэ. 

Цээл сумын Засаг дарга М.Ганбаттай уулзаж ярилцсан юм.
-Тариалалт хэр явж байна вэ?
-Зарим компаниуд тавдугаар сарын 1-нээс тариалалтаа эхлүүлсэн ч манай суманд тариалалтын ажил энэ сарын 5-8-ны хооронд жигдэрсэн. Чийгийн хувьд таатай байсан ч ойр ойрхон хур тунадастай, цас, бороо холилдон орлоо. Тариалалтын явцад 8-9 хоногийн агаар саатал гарлаа гэж үзэж байна. Хугацааны хувьд алдагдал гарч байгаа ч монгол зурхайгаар хаврын адаг сар үргэлжилж байгаа болохоор цаг агаарын ийм нөхцөл байгаа юм болов уу гэж бодож байна.
Шөнөдөө хүйтэн хонож байгаа болохоор соёололт оройтох хандлага байна. Эрт тарьсан тариа соёолох үеэрээ хяруунд өртөх нь бий. Урьд шөнө гэхэд л цагаан хяруу уналаа. Соёолсон тарианд нөлөөлсөн болов уу гэж бодоод байна.
–Хэдэн га-д тариалалт хийх вэ?
-17 мянган га-д тариалалт хийнэ. Манай сум чинь Төв аймгийн үр тарианы дөрөвний нэг хувийг дангаараа тариалдаг. Одоогоор 6-7 мянган га-д тариалалт хийгдээд байна. Ерөнхийдөө тариалалт боломжийн хэмжээнд явж байгаа.
-Танай сум олон тариаланч өрхтэй гэгддэг?
-108 өрх айл, 64 компани тариа тариалдаг юм. Төв аймгийн хэмжээнд хамгийн олон тариаланчтай газар л даа. Манай сум аймагтаа хамгийн их үр тариа хурааж өгдөг. Бас хамгийн их хадлан бэлтгэдэг. Үүгээрээ аймагтаа төдийгүй улсдаа үр тариа бэлтгэдэг томоохон сум юм гэлээ.
М.Ганбат дарга мал аж ахуй газар тариалан хоёрын харилцааны талаар ярьж байлаа. Эдийн засгийн тооцоогоор Цээл суманд 50 орчим мянган толгой малтай байх ёстой гэнэ. Гэтэл өнөөдөр 110 мянга гаруй толгой малтай болчихоод байгаа аж. Үүнээс үүдээд бэлчээрийн даац хэтрэх, газар тариалангийн бүс рүү мал орох зэрэг хүндрэл ихээр гарч байгаа юм байна. Нэг га-гаас авах ургацын хэмжээ багасч байгаа нь малтай шууд холбоотой байдаг гэнэ. Иймээс тус сумынхан малын тоо толгойг цөөрүүлж, эрчимжсэн мал аж ахуйг хөгжүүлэх зорилго тавьжээ.
Цээл сумын иргэн, хувиараа тариалан эрхэлдэг Д.Үржинсүрэн гэх залуутай тариан талбай дээр нь уулзлаа. Тэрээр 150 трактороороо газар хавж байлаа.
-Та Цээлийн уугуул уу?
-Тийм ээ, уугуул хүүхэд нь. Бага байхаасаа л тариа тарьж, трактор комбайнч хийж яваад 2005 оноос хувиараа тариалан эрхлэх болсон минь энэ.
-Эргэлтийн хэдэн га-тай вэ?
-100 га-тай.
-Энэ жилийн тариалалтаа хэзээ эхлүүлэв?
-Сая л эхэллээ дээ. 18, 19-нөөс эхлүүлсэн маргаашнаас л дуусгачихна. Улаанбуудай тариална.
-Хувиараа тариалан эрхлэхэд ямар хүндрэл учирдаг вэ?
-Хувиараа тариа тарьдаг иргэдээ дэмжих хэрэгтэй байна. Бид чинь нэг кг үрээ 1000 төгрөгөөр авч байна. Тэгэхээр 10 сая төгрөгөөр үрээ авсан гэсэн үг. Тариалантай холбоотой сан, газрууд чадлынхаа хэрээр дэмжиж л байна. 

-Уулзсан хүн болгон л тариалангийн талбай руу мал орж хүндрэл учруулж байгаа талаар ярьж, халаглах юм?
-Тэрийг ярилтгүй. Дийлдэхгүй байна. Бид ингээд л тариалалтаа хийнэ. Хийгээд дуусчихаар мал нь ороод ирнэ. Малчид нь малаа туугаад л орхичихно. Тариан талбай дээр бэлчиж л явна. Үнэхээр хэцүү.
Зүдэрч тарьсан тариаг намар нь хямдхан авна. Тэгээд хавар нь стандартад нийцэхгүй, чанаргүй муу үр өгнө.
-100 га-д тариалан эрхэлж хэдэн ам бүлээ тэжээж байна гэсэн үг вэ?
-Ах, дүү, хамаатан садан гээд бүгд нийлж тарина. Талбайгаа өөрсдөө байнга манана. Байнгын манаач байлгахгүй бол болохгүй. Одоо ингээд тариалалтаа хийнэ. Тэгж байтал соёололтоо харна. Тариа соёолоод эхлэнгүүт мал харж эхэлнэ дээ. Трактороороо үрлээд өнгөрнө. Араас нь хонь, үхэр бэлчээд л ороод ирнэ. Нэг иймэрхүү л дүр зурагтай амьдрал өрнөж байна.
–Цаг агаар тарианд таатай байж магадгүй гэцгээж байна?
-Энэ жил ер нь гайгүй байх шүү, цаг агаар. Сайхан тариа ургах байх. Чийг ихтэй байна. Тариалангийн бүс нутагт малын тоо толгойг зохих хэмжээнд барих бодлого алдагдсан нь харамсалтай. Гэхдээ яах вэ, газар эхийн буян гэж байна. Хөдөлмөрлөөд л амьдралаа залгуулж явна гэлээ.
Д.Үржинсүрэн талбайгаасаа шороо атгаж үнэртсэнээ “Газар хаваад үрэлгээ хийхээр газрын чийг үнэртээд сайхан шүү. Та нар намар ирээрэй. Бид тариагаа өндөөр гэгчийн ургуулчихаад хүлээж байя. Намар яасан гоё гэж санана” гэснээ “Газар хавахаар хөвөн шиг зөөлхөн болчихдог. Тийм зөөлөн хөрсөнд үрээ суулгаж байна гэж бод доо. Үрээ суулгаад намар нь тариа хураах хүртэлх бүх ажил хоорондоо их холбоо, шүтэлцээтэй байдаг юм” гэж ярьсан юм.

Д.ГАНСАРУУЛ
Гэрэл зургуудыг Г.ЛХАГВАДОРЖ

УИХ дахь Хүний эрхийн дэд хороо болон Хүний эрхийн үндэсний комиссын хамтарсан хуралдаан өчигдөр боллоо. Хуралдаанд Хүний эрхийн дэд хорооны гишүүд болон Хүний эрхийн үндэсний комиссын гишүүд, АТГ-ын Мөрдөн шалгах хэлтсийн дарга Ө.Энхтөр, ШШГЕГ-ын дарга Д.Ядамдорж, ШШГЕГ-ын Тогтоол гүйцэтгэх газрын дарга Б.Амардорж, нийслэлийн Прокурорын орлогч дарга Ц.Батболд, Хууль зүйн яамны Төрийн нарийн бичгийн дарга Ж.Баярцэцэг нар оролцсон. Хамтарсан хуралдаанаар цагдан хорих болон хорих байгууллага дахь хүний эрхийн асуудлаар холбогдох албан тушаалтнуудын мэдээллийг сонсч УИХ-ын гишүүд асуулт асууж, санал хэллээ.  

Асуудалтай холбогдуулан ШШГЕГ-ын дарга Д.Ядамдорж танилцуулга хийв. Тэрээр “Хорих байгууллагын эмнэлгийн өнөөгийн нөхцөл байдал батлагдсан орон тоогоор 59 эмч, эмнэлгийн ажилтан, 120 ортойгоор үйл ажиллагаа явуулж байна. Одоогоор зургаан эмчийн орон тоо сул байгаа. Эмнэлгийн байр нь 1956 онд сүрьеэгийн эмнэлгийн зориулалттайгаар баригдсан бөгөөд олон жилийн ашиглалтаас үүдэн шаардлага хангахаа байсан гэх хэд хэдэн удаагийн дүгнэлттэй байгаа. Тус газар нь 2013 онд 14064 ялтанд эмнэлгийн тусламж үзүүлсэн бол 2014 оны эхний тавдугаар сарын байдлаар 20 орчим мянган ялтанд эрүүл мэндийн үзлэг шинжилгээ хийн, эмнэлгийн тусламж үзүүлээд байна. Мөн нийт ялтнуудын 70 орчим хувь нь архаг, суурь өвчтэй гэсэн оноштой байгаа бол хоёр мянга гаруй ялтан хэвтэн эмчлүүлж чадахгүй байгаа. Өнөөдрийн байдлаар шинжээч эмчийн дүгнэлт хүлээгдэх хугацаанд нас барсан гурав, ялаас чөлөөлөгдсөнөөс хойш өвчний улмаас нас барсан тохиолдлууд бий. Яг өнөөдрийн байдлаар хорих ангиудад 1308 ялтан эмчийн байнгын хяналтад байгаагаас 653 нь архаг болон суурь өвчтэй байгаагийн 200 орчим хоригдогчийг аймаг, орон нутгийн эмнэлэгт хэвтүүлэн эмчлэх шаардлагатай байгаа. Эмч ажилчдын хувьд эмнэлгийн багаж хэрэгсэл дутмаг, хүнд орчинд ажилладаг, жирийн эмнэлгээс цалин бага авдаг гэсэн шалтгаанаар ажиллах дургүй байдаг. Тэрчлэн 2013 онд 13 эмч ийм шалтгаанаар ажлаас чөлөөлөгдсөн. Түүнчлэн ялтан нас барсан тохиолдолд эрүүгийн хэрэг үүсгэн шалгадаг нь ихээхэн дарамт болдог. О гэдэг эмчийг манайд 15 жил ажиллахад 12 удаа эрүүгийн хэрэг үүсгэн шалгаж байжээ” гэсэн бол Хүний эрхийн үндэсний комиссын дарга Ж.Бямбадорж “Манай байгууллага 2013 онд 659 гомдол хүлээн авсны 289 нь цагдан хорих байгууллагад хоригдож байгаа хүмүүсээс ирүүлсэн байсан. Энэ нь энэ оны эхний хагас жилд өсөх хандлагатай байна. Ер нь гомдлын өнгө аясыг харахад эрүүдэн шүүх, нэр төрийг нь гутаан харилцах шинж давамгайлсан байна. Урьдчилан хорих ангиуд хэт олноор нь нэг дор байлгах, өрөөнд нь хүнд, хөнгөнөөр зориулалтын бус саванд бие засуулах тохиолдол байсаар байна. Мөрдөн, байцаах ажиллагааны үеэр эрүүдэн шүүхийг таслан зогсоохоор мөнгө батлуулсан ч түүнийг зориулалтын бусаар ашиглаад дуусгасан. Тэрчлэн Прокурорын дэргэдэх Мөрдөн байцаах албыг татан буулгасан нь хамгийн том алдаа болсон. Яагаад гэвэл энэ байгууллага ажиллаж байхад эрүүдэн шүүсэн тухай гомдол, санал шийдвэрлэгддэг байсан. Харин өнөөдөр ийм асуудлыг хэн, хаана шийдвэрлэх нь тодорхойгүй болчихлоо. Дээр нь нэмж хэлэхэд юу юуны туханд хүрэлгүй хэрэг нь нотлогдоогүй байхад цагдан хорьдгоо таслан зогсоох хэрэгтэй байна. Бас хэрэг нь нотлогддогүй байхад шорон хэсүүлэхээ болиоч. Хоорондоо мэдээлэл солилцоод байна гэдэг шалтгаанаар хэрэг нь нотлогдоггүй хүнийг чанга дэглэмтэй хорих ангид хорьж байгаа нь хамгийн хүнд залхаан цээрлүүлэлт мөн биз дээ” гэж мэдээллээ.

Ийнхүү холбогдох байгууллагууд мэдээлэл өгсний дараа дэд хорооны гишүүд асуулт асууж, тайлбар авсан юм. УИХ-ын гишүүд ямар асуулт асууж, холбогдох албан тушаалтнууд хэрхэн тайлбар хийснийг тайлбаргүйгээр хүргэе.

УИХ-ын гишүүн О.Баасанхүү: АТГ-ынхнаас эхлээд асууя. Талийгаач Д.Амарсайханы хэрэгт холбогдуулан шалгаж найман сарын турш хорьсон Анхбаяр гэдэг хүн 30 орчим кг-аар турсан гэдэг мэдээллийг авч, томилолтоор очиж уулзах гэтэл танай мэргэжилтэн Бямбажав саад хийсэн. 461 дүгээр ангид очиход аваад зугтаасан. Тэгээд Д.Ядамдорж даргаас энэ тухай асуухад “АТГ-аас л зөвшөөрөл авна даа” гэж байгаа юм. Хоёрдугаарт шорон дотор хүн шатдаг, хүн үхдэг байдал хэзээ зогсох юм бэ. Танайх төрийн нэрийн өмнөөс хадгалж, амьд явах эрхийг нь эдлүүлэх ёстой газар биз дээ. Урьдчилан хорих төв гэдэг чинь гэм буруутай нь тогтоогдоогүй хүмүүсийг хадгалах газар. Өчигдөр Дарханд бас нэг хүн шалтгаангүйгээр нас барлаа л гэнэ. Тэгээд тайлбар хийхдээ дээрээс эмчилгээ хийж болохгүй гэсэн гэдэг. Дээр гэдэг хэнийг хэлээд байгаа юм. Д.Ядамдорж дарга та эмчилгээ хийж болохгүй гэж хэлсэн үү. Мөн талийгаач Д.Амарсайханы энэ хэргээс үүдэн ШШГЕГ-ынхан ямар хариуцлага хүлээх юм. Прокурор нь хууль бусаар, хууль ёсоор хорьж байгаад хяналт тавих үүрэгтэй. Ажлаа яагаад хийхгүй байгаа юм. Хууль зүйн сайд аа. Та энэ тохиолдлуудтай холбогдуулан уучлалт гуйгаад огцрох болоогүй юу. Таны албан тушаал хэдэн хүний амь, цусаар төлөгдөх юм. АТГ-ынхан яагаад шалгасан хүн бүрээ хорьж, найман сарын хугацаанд нь хэргийг нь илрүүлж, илрүүлж чадахгүй бол суллаж болдоггүй юм.

Хүний эрхийн дэд хорооны дарга Д.Ганбат: Хорих ангид хамгийн олон нас баралт бүртгэгдсэн жил нь 2005 онд 37, хамгийн бага нь 2012 онд 17 гэсэн тоо байдаг юм билээ. 

АТГ-ын Мөрдөн шалгах хэлтсийн дарга Ө.Энхтөр: Тантай уулзсан мөрдөн байцаагчид арга хэмжээ авч ажилласан байгаа. Дараагийн асуудал нь 2014 он гараад АТГ-ын Мөрдөн шалгах хэлтэс 117 хэрэгт мөрдөн байцаалт явуулсан. Үүнээс 22 хүнд таслан сэргийлэх арга хэмжээ авсан юм. Найман сар шалгаад хэргийг нь тогтоогоогүй гэдэг дээр шүүх хурлаас өмнө бодит мэдээллийг өгөх боломжгүй байна. Анхбаяр гэдэг хүнийг хүнд хэрэгт холбогдуулан шалгаж байгаа учраас хууль зөрчсөн тохиолдол байхгүй.

ШШГЕГ-ын дарга Д.Ядамдорж: Дээрээс эмчилж болохгүй гэсэн үүрэг даалгавар өгсөн үү гэвэл үгүй. Миний зүгээс, ижил төрлийн байгууллагуудаас гээд хэн ч үүрэг өгөөгүй. Хариуцлага хүлээнэ гээд тангараг өргөсөн хоёр эмч тухайн үед ажилласан. Яг энэ хэрэгт албаны шалгалт хийгээд дуусч байгаа. Шүүх эмнэлгийн дүгнэлт гарсны дараа хариуцлагын тухай яригдана. Хариуцлагаас мултрах гэж хэн ч оролдохгүй. Чиний хариуцлага чинь энэ гээд хэлбэл би хүлээхэд бэлэн байгаа. Саяын нас баралт үнэхээр гэнэтийн, харамсалтай зүйл боллоо. Үдэд 12 цагт ах нь ирж уулзахад баяр хөөртэй, инээж хөхөрч байсан бичлэг нь байгаа. Дараа нь 15 цагт өмгөөлөгч нь уулзсан. Чандмань, Анхбаяр, Энхбат нар өмгөөлөгчтэй хамт уулзахад талийгаач ухаан алдсан. Анхбаяр нь массаж хийхэд ухаан орж “Үхэх нь ээ. Ёо ёо” гээд дахиад суусан. Ингээд дөрвөн минутын дараа эмч нар ирж хиймэл амьсгал гэх мэт үзүүлэх шаардлагатай анхан шатны тусламжийг үзүүлж түргэн тусламж ч ирсэн. Үнэхээр амь насыг нь аврах гэсэн боловч чадаагүй. Бас онц ноцтой гэмт хэрэгтэн орголоо гэж өнөөдрийн сонинууд мэдээлсэн ч тэгээгүй. Хоёр бод хулгайлсан хүн олгойны хагалгаа хийлгээд шөнө нь эмнэлгээс гараад явчихсан тохиолдол л байгаа. Тэгээд танилынхаас нь өнөө өглөө баривчилсан. 600 гаруй мянган төгрөгийн хохирол учирсан. Уржигдар орой Дархан-Уул аймгийн чанга дэглэмтэй колонид ял эдэлж байсан хүн нас барсан нь үнэн. 25 жилтэй ороод найман жил болсон хүн гэнэт ухаан алдсан. 50 настай тэр хүнд эмнэлгийн тусламж үзүүлсэн ч бас л харамсалтайгаар амийг нь аварч чадаагүй. Ийм тохиолдлууд байгаа.  

Нийслэлийн Прокурорын орлогч дарга Ц.Батболд: Прокурорын байгууллага бүх хяналтаа тавиад ажиллаж байгаа. Саяын явдалтай холбоотойгоор мэдээлэл өгөхөд нэгдүгээрт хяналтын явцад хууль зөрчсөн зөрчлийг манай байгууллага илрүүлээд арилгуулахаар ажиллаж байгаа. Хүн шатсан асуудал дээр эрүүгийн хэрэг үүсгээд шүүх шатанд байгаа. Хүн нас барсан асуудалд эрүүгийн хэрэг үүсгэсэн байгаа. Мөрдөн байцаалт явагдаж байгаа учраас хэн нэгэнд хариуцлага үүрүүлэх тухай ярихад эрт байна. 

Хууль зүйн сайд Х.Тэмүүжин: Цагдан хорих нөхцөл байдал дээшилж байгаа. Гэхдээ зөрчил дутагдлууд их байна. Тухайлбал, 461 нэгдүгээр цагдан хорихын барилгыг өөрийн нөөц хүчээр барьсан учраас барилга цууралттай, халаалт маш муу байна. Хоригдож байгаа иргэд давхар хувцастай байхгүй бол тэсэхэд бэрх байгаа. Бас нэг хүндрэл нь нар болон агаартай шууд харьцах боломжгүй. Хүний эрхийн нөхцөл байдал талаасаа эрүүл мэнд, агааржуулалтын стандарт шаардлагыг хангаж чадахгүй байна. Бусад хорих байгууллагуудын стандарт, орчин хангалттай биш. Хоригдлуудын хоригдох орчинг сайжруулах ажлыг эхлүүлсэн ч мөнгөгүй учраас зогсчихсон. Хорих байгууллага дахь хүний эрхийн асуудал мөнгөнөөс л хамааралтай байдаг. Дээрээс үүрэг өгсөн гэдэг эзэнгүй үгний ард хууль зөрчдөг явдал зөвхөн ШШГЕГ-т ч бус хэрэг бүртгэх, мөрдөн байцаах байгууллагуудад ч бий. Хуулийг ингэж зөрчдөг, давж гишгэдэг тохиолдол байна. 

УИХ-ын гишүүн Л.Болд: Хүний эрхийн асуудал тодорхой тохиолдлын дараа яригддаг бус байнгын асуудал байх ёстой. Монгол Улс бол том шорон юм гэсэн нийтлэлийг олон улсын том том хэвлэлүүд бичлээ. Ямар зорилгоор хэн ийм зүйлийг бичүүлэв. Үүнд хуулийн байгууллагууд ажиллаж, Хүний эрхийн үндэсний комисс тайлбар гаргах ёстой юм биш үү. Цаазаар авахаас жаахан цааргалчихсан байгаа ч шоронд нь хүний амь эрсэдсээр байна. Дээхнэ үед Монголд цаазаар авах ял байсан байгаагүй шоронд нь орно гэдэг цаазлуулснаас дор гэж яригддаг байсан. Манай ШШГЕГ-ынхан нас барсан тохиолдлыг ноцтой учрал гэж байна. Монгол Улсын хувьд энэ чинь эмгэнэл байхгүй юу. Ар гэрийнхэнд нь асуудал яауж тусах нь ойлгомжтой биз дээ. Тэр дундаа гэм буруутай нь тогтоогдоогүй үед ийм үйл явдал болсон нь бид хаашаа яваад байна вэ гэж асуухад хүргэж байна. Тарчлааж, тартагт нь тулгаж байж хэргийг нь хүлээлгэдэг энэ замаасаа хэзээ гарах юм. Миний нэг танилыг хэвтэрт байхад нь АТГ-ынхан дуудсан гэж байгаа. “Би хэвтэрт байна” гэж хариулж дуусаагүй байхад нь шоронд хийнэ гэж сүрдүүлсэн байна билээ. Ийм айдсын төлөө бид 20 гаруй жил ажиллаагүй. НАХ яам дуртай хүнээ дуртай хэрэгт тулгадаг байсан. НАХ яамтай л ижил  байна. Ренчин гуайг “70 настай хүнд даруулга хэрэгтэй” гэж бичээд л нийгэмд хэн ч биш болгож байсан. Нас барахад нь оршуулах хүн олдоогүй. Манай аав очиж жинхэнээсээ уйлсан гэдэг шалтгаанаар сэрдэгдэж байсан. Үнэн зүйл ялдаг юм шүү. Ренчин гуайн хөшөө байна. Энэ бүхнийг бий болгосон гэдэг Сталин, Лениний хөшөө алга. Шинэ НАХ яамыг бий болгох гэж байгаа бол хуулийнхан та бүхэн үнэнээ хэл. УИХ-ын гишүүд бид айхгүй шүү. Яаж ч оролдож болно.

АТГ-ын Мөрдөн шалгах хэлтсийн дарга Ө.Энхтөр: Хэн хэнийг өвчтэй байхад нь тэгж сүрдүүлснийг судлаад танд жич хариу илгээе. Зөвхөн байгууллага дээрээ байцаана гэсэн зарчим байхгүй. Ирэх боломжгүй хүнийг байгаа газарт нь очиж байцаадаг.

Хүний эрхийн үндэсний комиссын дарга Ж.Бямбадорж: Тантай санал нэг байна. Миний ойлгосноор батлан даалтад гарчихсан бол бүх зүйл өөрөөр яригдах байсан. Яагаад батлан даалтад гаргаагүй юм гэдгийг асуух ёстой. Оргон зайлж болзошгүй гэж ярьдаг. Би үүнд нь гайхаж байна. Олны танил хүн хилийн бүх систем автоматжсан ийм тохиолдолд оргох боломж хэр байдаг вэ. Дундговь аймагт цагдан хорих зүйл ангигүй хэргээр иргэдийг саатуулсан байсан. Яагаад гэвэл ямар ч бичиг баримт, харьяалалгүй байж, тэд. Цагдуулсан хүмүүсийг айлгаж, сүрдүүлдэг нь үнэн. Бид хоригдож байгаа, сэрдэгдэж байгаа хүмүүст зөвлөгөө өгдөг. Зөвлөгөө өгөхдөө хүн чанарын үүднээс “Та аятайхан харьцаарай. Тэгэхгүй бол наад нөхдүүд чинь хэцүү шүү” гэж хэлдэг болж байна. Ийм шалтгаанаар хоригдлуудын дунд сөрөг ойлголтыг төрүүлээд байна. УИХ удаан ажиллаж байгаагаас үүдээд зарим алдаа гарч байна. 

Хууль зүйн сайд Х.Тэмүүжин: Монгол гэдэг том шорон байдаг тухай нийтлэл гарсан. Салбарын сайдын хувьд нийтлэлтэй санал нийлэхгүй ч ингэж харагдуулдаг зарим хүчин зүйл байдгийг хүлээн зөвшөөрөх ёстой. Тухайлбал, хилийн хорио гэж зүйл бий. Хуулийн олон байгууллага шүүхийн зөвшөөрөлгүйгээр “Энэ хүнийг Монголоос гаргаж болохгүй” гэдэг. Ингэж зорчих эрхийг нь хязгаарлаж байгаа нь хууль дээдэлдэг улс орнуудын хувьд “улсынхаа хилээр шоронгийн торыг татчихсан юм биш үү” гэдэг шүүмжлэлийг дагуулж байгааг анхаарах хэрэгтэй.

УИХ-ын гишүүн З.Баян­сэлэнгэ: Хүний амийг юугаар ч сольж болдоггүй. Ялангуяа төрийн хамгаалалтад байсан, гэм буруутай нь тогтоогдоогүй хүн байсан. Тэгэхээр ажлын хэсэг байгуулж ажиллах горимын саналтай байна. Нэмж асуухад АТГ-ынхан соён гэгээрүүлэх ажил хийх ёстойгоос биш албан тушаалтнуудыг ангуучлах биш шүү.

УИХ-ын гишүүн Ж.Батзандан: Сэжигтнийг цагдан хорихын тулд мөрдөн байцаагч байх ёстой. Тэр хэн байв. Хяналтын прокурор, шүүгч нь хэн, хэн байв. Энэ хүмүүст хариуцлага тооцох уу. Д.Амарсайхан талийгаачийн асуудал цагдан хорих байгууллагын нөхцөл байдал муу, хүний эрх эрх чөлөөг зөрчдөгийн тод илрэл энэ. Ядаж л гэдэс дотроор хооллохоо хэзээ болих вэ.

ШШГЕГ-ын дарга Д.Ядамдорж: Цувдайгаар хооллолгүй мах өгөх гэвэл төсвийн мөнгө нь таван сарын дотор дуусна. Гэхдээ сайдын тушаалаар долоо хоногт гурван өдөр махан хоол өгдөг болсон. 

УИХ-ын гишүүн Ө.Энхтүвшин: Цагдан хоригдож байсан 30 гаруй хүнийг талийгаач болгочихсон байгаа юм. Хэргийг нь нотолж чадахгүй байж хэдэн жилээр хорьсоор байгаад талийгаач болгодог. Ийм үйлдлээсээ болж хариуцлага хүлээсэн хүн байна уу. Золгүй байдал гэдгээр энэ бүхнийг хаагаад л өнгөрдөг. Анхбаярын тухайд л гэхэд эхний хэргээ тулгаж чадаагүй. Тэгээд дараа нь татвараа нуусан, оффшор бүсээс их мөнгө орж ирсэн гээд өнөөдрийг хүртэл хорьж байна. Оффшор бүсээс яагаад мөнгө орж ирж болдоггүй юм. Лиценз авах, зарах хүн нь байж. Тэднийг хооронд нь зуучилж. Ийм л байна ш дээ гэснээр Хүний эрхийн дэд хорооны хуралдаан дууслаа. УИХ-ын гишүүн З.Баянсэлэнгийн гаргасан горимын саналаар санал хураалт явуулж ажлын хэсэг байгуулан ажиллахаар болов. 

Л.МӨНХТӨР

Цөмийн физикч А.Оюун­чимэгтэй ярилцлаа.

 -Иргэний
нийгмийнхэн уран олборлож болохгүй, шар нунтаг гэж аюултай эд бий гэсэн мэдээллийг
хүчтэй цацдаг. Мэргэжлийн хүний үгийг сонсмоор байна. Шар нунтаг тийм аюултай эд
үү?

-Манай улсын хувьд шар нунтагийг 120 метрийн гүнд уусган баяжуулах
аргаар авах тухай ярьж байна л даа. Орчин үеийн дэвшилтэт технологиор газрын хөрсөн
дээр олбор­лоно. Ураны хүдрийн хэрэгтэй хэсгийг ялгаж авсныг л шар нунтаг гээд байгаа
юм. Ялгаж аваад экспортод гаргана гэсэн яриа явж байгаа.  Шар нунтаг аюултай гээд байгаа нь технологитой
холбоотой. Хорь, гучаад оны газрын хөрсөн дээр олборлож байсан хуучны аргын талаар
жишээ, баримт дурдаж ярих хүмүүс олон байдаг. Гэтэл өнөөдөр технологи асар өндөр
түвшинд хүрсэн. Шар нунтаг хүн, амьтныг хордуулдаг гэсэн яриа огт үндэслэлгүй, хар
төдий л зүйл. Ураныг аяганд хийгээд дээд талд нь бичгийн цаас тавьчихад л хор нөлөө
үзүүлэхээргүй сул цацраг ялгаруулдаг. Сая физикчид Дорноговийн өндөр цацрагтай гээд
байгаа газар тугал 25-аас дээш жил хөдөлгөөнгүй 
хэвтэж байж хордлого авна, яг тэр шорооноос 500 кг-ыг идэж байж хордоно гэсэн
тооцоог гаргасан. Энэ тооцоог цөмийн физикийн профессор Хүүхэнхүү гаргасан байгаа.

-Ураны
хор хохирол яг хэдийд нь гарах эрсдэлтэй вэ?

-Задралын үедээ л гардаг. Задралын үедээ гарахдаа  өнөөдөр хордоод маргааш нь илрээд эхэлдэггүй.
Нэг, хоёр, тав, зургаан жилдээ  ч гарахгүй.
Хорь, гуч, дөчин жилийн турш эсийн түвшинд очиж үйлчилдэг онцлогтой.  Тэгэхээр яг өнөөдөр, эсвэл ойрын үед шар нунтагаас
болж ингэж хохирлоо гэсэн,  хордлоо гэсэн  баримт дэлгэж чадахгүй гэсэн үг.

Гамма, бетта цацраг урвалд орсныхоо дараа л хүнд нөлөөлдөг. Дахин
хэлье. Өнөөдөр манайх  шар нунтагийг ялгаж
аваад урвалд оруулаагүй. Тэгэхээр уран ингэж нөлөөллөө гэж ярих нь ор үндэсгүй зүйл.
Ялгаж аваад экспортод гаргах тухай болохоос ашиглаж урвалд оруулах асуудал огт яригдаагүй.
Атомын цахилгаан станц, цөмийн зэвсэг үйлдвэрлэлийн хувьд бол өөр асуудал.  Харин бид түлж байгаа нүүрснээсээ болгоомжлох
хэрэгтэй.

-Яагаад?

-Нүүрс гэхэд л байгаль дээр байхдаа 27 хувийн цацрагтай. Түлэхээр
цацраг нь 50-60 хувь болчихдог. Гэтэл нүүрсийг хүн бүр хэрэглэдэг. Харин  шар нунтагийг шууд гадагш нь гаргана гэж байгаа.  Зөвхөн түүхий эд маягаар хэрэгцээтэй газар нь
экспортод гаргах л асуудал яригдаж байна. Зүгээр байсан нүүрсийг шатаагаад ирэхээр
урвалд орж радиац нь ихсээд явчихдаг. Ийм радиацтай дулааны станц Улаанбаатарт нэг
биш ажиллаж байна шүү дээ.

-Радиаци
гэдгээ тодруулаач?

– Ураны задрал явагдаад хор нь гарч байгааг  радиаци гээд байгаа юм. Гэрт нүүрс түлэхээр муухай
үнэртдэг нь радиацийн нөлөөлөл. Урвалд ороод гадна тийшээ тэлж байгаагийн илрэл.

-Ураны
зуу гаруй лиценз байна, энд тэнд том, жижиг компаниуд олборлоод эхэлбэл хяналт сулраад
эрсдэл гарах вий гэсэн болгоомжлол байдаг?

-Ураныг энд тэндгүй олборлоно гэж байхгүй. Зуу гаруй  лиценз бий гэж ярьдаг ч  тэр болгоныг ашиглаад явах чадалтай, олон улсад
хүлээн зөвшөөрөгдсөн улс гүрэн тийм ч олон биш. Дэлхийн том компаниудыг манайтай
хамтарч байгаа Франц тэргүүлдэг.  Орос байна.  Японы хувьд технологийг нь ашигладаг л  улс.

-Ураны
хор хөнөөл өчнөөн жилийн дараа гардаг гэж та түрүүн ярилаа. Тэгэхээр Улаанбадрахад
ураны хайгуулаас болж  тугал үхлээ, гажигтай
төл гарлаа гэсэн мэдээллүүд бодитой тайлбар биш гэсэн үг үү?

-Биш. Таны асуултад хариулахын өмнө нэг жишээ хэлье. Би саяханТөв
аймгийн Баян суманд очоод ирлээ. Тэнд газрын тос, нефтийн хайгуул явагдаж байна.
Төмрийн хүдрийн уурхайн олборлолт хийгдэж байна. Алт олборлож байна. Гэтэл Баян
суманд  яг Улаанбадрахынх шиг урд хоёр хөл
нь богинохон, үс нь халцарсан төл гарчихаж. Үнэхээр  ураны хайгуулаас болж төл гажигтай гарсан  юм бол Баян суманд яагаад ийм төл гарч эхлэв гэдэг
асуулт гарч ирж байгаа биз.

-Тэгээд
шалтгаан нь юу байж таарах вэ?

-Ямар ч шалтгаан байж болно. Химийн  элементийн урвал байхыг үгүйсгэхгүй. Газрын доорх
химийн элементүүд дээшээ гарч  агаарт урвалд
орж, усанд тархсан байж магадгүй.  Тийм усыг
уусан малд элдэв шинж ажиглагдаад байгаа ч юм билүү. Сэжиглэж болох өөр нэг таамаг
бол вакцин. Малчид  өөрсдөө ярьж байна лээ.
Сая шүлхий гарсны дараа малыг вакцинд хамруулсан даа. Тарьсны дараа төлөө гаргаж
чадахгүй, төл нь хөл дээрээ босч чадахгүй байна гэсэн мэдээллийг малчид бидэнд өгсөн.
Тэгэхээр гажигтай төлийн шалтгаан Улаанбадрахын уран, “Арева” компани  биш болж таарч байна. Өөр газар ч ийм асуудал
гарч байгаа учраас судалгаа явуулах хэрэгтэй. Мэргэжлийн хүмүүс шалтгааныг нь тодруулах
ёстой. Ивомек гэдэг тариаг малчид малаа тэнхрүүлэх гэж тарьдаг. Энэ тариаг тарьснаас
хойш мал төл хаяад байгаа гэж ярих малчидтай олон удаа таарч байсан. Тэгэхээр манайд
орж ирж байгаа тариа, вакциныг хэн судалж байна вэ, ямрыг нь  хаанаас оруулж ирж байна гэдгийг ч судлах хэрэгтэй.

-Ураны
хайгуул хийхэд ашиглаж байгаа бодис нь эрсдэл дагуулаад байна уу?

-Ураны хайгуул хийхэд өрмийн хошууг нь зөөлрүүлэх химийн бодис л
ашигладаг. Тэр нь тийм хортой бодис биш. Цөм хортой гээд байгаа нь мэргэжлийн биш
хүмүүсийн л яриа. Уранаас болж ийм тийм хохирол гарлаа гэсэн дүгнэлтийг цөмийн физикчид
гаргаагүй байхад иргэний нийгэм гаргах ямар ч эрх, чадавхигүй.

-Ураны
чиглэлээр дуугарч тэмцдэг  иргэний нийгмийнхэн
дунд физикч хүн байгаа юу?

-Ураны талаарх нарийн ширийнийг физикийн хүн ч мэдэхгүй. Цөмийн физикч
хүн л мэднэ. Иргэний нийгмийнхний дунд физикч хүн ч байхгүй. Цөмийн физикч хүн ч
алга. Эмч, багш, урлагийнхан бол байна. Миний хувьд иргэний нийгэм, мэргэжлийн хүмүүс,
малчид, албаныхан тойрч суугаад хэлэлцүүлэг өрнүүлбэл хүмүүст зөв мэдээлэл хүрэх
байх гэж боддог юм. Тэгвэл хүмүүсийн төөрөгдөл арилна. Өнөөдрийн хувьд  Цөмийн энергийнхэн нэг юм ярьдаг, нөгөө талд нь
иргэний нийгмийнхэн тэс өөр юм яриад байна л даа. Дунд нь малчид төөрөлдөөд байна.
“Норовсүрэн гуай та хайгуул явагдаж байгаа газраас хэчнээн км-т амьдарч байна, танай
мал ямар ус уусан, хэн ирж шинжилсэн, яг ямар дүгнэлт гарсан бэ” гэж ирээд тал талаас
нь бодитой дүгнэлт, тайлбартайгаар ярилцах хэрэгтэй.

Франц Их наймын нэг улс. Олон улсын өмнө хариуцлага хүлээсэн том
орон. Манайд хор хохиролтой үйл ажиллагаа явуулбал Монголд тэгж байг гээд олон улс
хараад суухгүй. Өнөөдөр Украйны асуудал дээр гэхэд л Их найм Орост шахалт үзүүлж
байгаа. Манайд хортой үйл ажиллагаа явуулбал үүн шиг л юм болно.  “Арева”-г шар нунтагаа  авч эхлээ ч үгүй байхад болохгүй бүтэхгүй гэж
ярих нь угаасаа утгагүй хэрэг.  Одоогоос хориод
жилийн өмнө оросууд Мардайд хайгуул хийж байсан. Гэтэл өнөөдрийг хүртэл Мардай хавиас
өрөөсөн нүдтэй, үс нь халцарсан хүн, амьтан төрөөгүй л байна. Цөмийн физикч хүний
хувьд надад нэг хүсэл байдаг юм. Цөмийн технологийнхоо хөгжлөөр ийм өндөр түвшинд
хүрсэн улстай хамтарч байгаагийнх шар нунтагийнхаа оронд жижиг оврын цөмийн эрчим
хүчний станц бариулаад үлдээсэй.

-Японд
асуудал гарч байхад  манайх шиг улсад атомын
цахилгаан станц бүр ч аюултай гэсэн тайлбар хүчтэй байдаг шүү дээ?

-Дэлхийн хөгжингүй орнуудын түүхийг харахаар  цөмийн дэвшилтэт технологийг ашиглаж хөгжсөн байдаг.
Цөмийн технологийг ашиглан том хэмжээний үйлдвэр байгуулсан улсууд бүгд л хөгжчихсөн
байна. Хүдэр дотор хичнээн хэмжээний зэс, алт, мөнгө байгааг  цөмийн цацрагаар л нэвт харна. Хил гааль, эрүүл
мэнд гээд цөмийн технологийн дэвшлийг  ашиглахгүй
салбар гэж байхгүй. Ингээд бодохоор  бидний
амьдралд цөмийн технологи хэрэгтэй. Хэрэгтэй юмаа хортой гэж хашгираад байж болохгүй
л дээ. Шар нунтагийнхаа оронд тийм технологиудыг солилцох маягаар оруулаад ирэх
хэрэгтэй. Станцын хувьд Чернобылийн осол гарч байсан үеийн технологи, өнөөдрийн
технологи хоёр өдөр шөнө шиг ялгаатай. Японы Фүкүшимагийн осол технологиосоо болоогүй.
Гадны хүчин зүйл байсан. Хэрвээ атомын станц аюултай байсан бол Хятад Гуанжоугаас
цаашаа гурав дахь цөмийн станцаа барина гэж төлөвлөхгүй.  Орос дөрвөн станц барина гэхгүй.

-Гэхдээ
манайд нар, салхи гээд сэргээгдэх эрчим хүчний нөөц нь хангалттай байна, эрчим хүчний
хүрэн нүүрсний нөөц ч их. Өөр гарц байгаа болохоор заавал атомын станц гэх хэрэг
байна уу?

-Америкт очих үеэрээ сэргээгдэх эрчим хүчнийх нь станцуудтай  танилцсан юм. Салхин станцын хувьд  нэг сэнс нь гэхэд л  200 сая ам.доллар. 50 сэнс эргэлдэж  байж нэг хотыг эрчим хүчээр хангадаг. Тэгэхээр
асар өндөр өртөг шаардаж байгаа юм. Ер нь нар, салхи, усны сэргээгдэх эрчим хүч
маш өндөр зардалтай. Хоёрдугаарт гаргаж байгаа КВт нь дулааны буюу атомын станцаас
бага байдаг. Тийм учраас манайд их эрсдэлтэй. Дэлхий нийт сэргээгдэх эрчим хүчийг
хэрэглэхийг илүүд үзэж байгаа нь үнэн ч манайх шиг улс эдийн засаг талын ийм тооцоог
бодох л хэрэгтэй. Дорноговьд аж үйлдвэрийн парк барина гэж байгаа. Эрчим хүчнийх
нь хэрэгцээг яаж хангах вэ гэдэг бодох асуудал. 
Улаанбаатар дулааны цахилгаан станцтай. 
Дахиад дулааны станц барьж цацрагтай нүүрсээ шатаана гэж байна. Радиац нь
нэмэгдээд байхад нүүрс түлдэг дулааны станцуудыг хотоо дагуулаад барих  шаардлага байна уу үгүй юу гэдгийг бодох л хэрэгтэй.
Аль болох экологид хор багатай эдийн засагт хэмнэлттэй эрчим хүч ашиглавал илүү
зөв шийдэл болно гэж би хувьдаа үздэг. Эзгүй талд бага оврын цөмийн станцтай байхад
ямар ч аюулгүйгээр хямдхан өртгөөр эрчим хүчээ авчихна.  Ямар ч улсын хөгжлийн суурь нь зам, эрчим хүч
байдаг. Усан станц бариад эрчим хүчээ бүрэн хангана гэдэг манайх шиг  95 хувь нь гадагшаа гардаг гол мөрөнтэй улсад
зөв шийдэл биш. Салхины станцыг өртөг өндөр гэж сая хэлсэн.  Нарных гэхээр толинуудыг нь заавал цэвэрлэж байх
хэрэгтэй. Хүнхэр толь тавья гэвэл  асар үнэтэй.
Хавтгай дэлгэцийг  бороонд норох бүрд  цэвэрлэх шаардлага гардаг юм.

 Ц.БААСАНСҮРЭН

Уул уурхайн дэд сайд О.Эрдэнэбулгантай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.
-Уул уурхайн салбарт гадаадын хөрөнгө оруулалт буурснаас үүдэж энэ салбарт үйл ажиллагаа явуул­даг 1000 гаруй компанийн үйл ажиллагаа зогсонги байдалтай байна гэсэн мэдээлэл байна. Үнэхээр нөхцөл байдал хүндхэн байнаа даа?
-2013 онд гадаадын хөрөнгө оруулалт буурсан тал бий.
Хөрөнгө оруулалт буурахад олон хүчин зүйлс нөлөөлсөн. Дэлхийн эдийн засгийн сул байдал, Евро бүсийн эдийн засгийн хямрал, хөрөнгийн зах зээл дээрх компаниудын үнэлгээ буурсан нь олон улсад хөрөнгө оруулагчдыг түгшээж, хүлээлтийг  бий  болгосныг  хүн бүр мэдэж байгаа. Дотоодод бол өмнөх УИХ, ЗГ-аас баталсан Стратегийн ач холбогдол бүхий салбарт үйл ажиллагаа явуулж байгаа аж ахуйн нэгжид гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах тухай хууль, Урт нэртэй хууль зэрэг  гэнэтийн хуулиуд батлагдаж гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг болгоомжлоход хүргэж байсан олон хүчин зүйл байсан. Гэхдээ саяхан УИХ-аар баталсан Хөрөнгө оруулалтын тухай хууль болон хөрөнгө оруулалтыг дэмжихээр Засгийн газраас авч хэрэгжүүлж  байгаа арга хэмжээнүүдийн үр дүн эхнээсээ харагдаж эхэлж байна гэж үзэж байна. Хөрөнгө оруулагчдын хандлага ч нааштайгаар эргэж эхэлж байна. Үүний жишээ энэ онд Оюу Толгойн далд уурхайн санхүүжилтийг тооцохгүйгээр  манай геологи,уул уурхайн салбарт 850 тэрбум төгрөг, газрын тосны салбарт ойролцоогоор 1,2 тэрбум төгрөг нийтдээ 2 их наяд төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийгдэнэ. Ер нь бол гадаадын хөрөнгө оруулалт 2012-2013 онд буурсан шалтгаан бол ойлгомжтой. Тухайн ашигт малтмалын зах зээл  дээрх үнэ  буурахаар тэр салбар хийгдэх хөрөнгө оруулалт буурдаг. 2012 оныг 2013 онтой харьцуулахад манай гол нэрийн экспортын хувь 4-40 гаруй хувиар унасан. Тухайлбал нүүрсний үнэ 42.3 хувиар. Оюутолгойн анхны хөрөнгө оруулалт 2012 оноор дууссан. Оюутолгой төсөлд 2011, 2013 онд жилд дунджаар 2 тэрбум гаруй ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийгдэж байсан бол 2013 онд 100 гаруйхан сая ам.доллар болж анхны хөрөнгө оруулалт дууссан. Дараагийн далд уурхайн хөрөнгө оруулалтын тухайд хөрөнгө оруулагч нэг их яарахгуй байгаа. Энэ төслийн бутээн байгуулалт, санхүүжилттэй холбоотой бух эрх хөрөнгө оруулагчид байгаа.Уул уурхайн яам, ЗГ дэмжиж байгаа гэдгээ хэлсэн байгаа. Хөрөнгө оруулалт буурахад нөлөөлсөн бас нэг том шалтгаан бол. 2012 оны сонгуулийн өмнө баталсан зарим хууль, сонгуулийн үеэр ЗГ- с гаргасан шийдвэр. Өөрөөр хэлбэл эдгээрээс болж хөрөнгө оруулалтын эрх зүйн орчин тогтворгүй гэдэг нэртэй болсон. Шүүхээс цуцалсан  106 тусгай зөвшөөрөл, урт нэртэй хуулийг хэрэгжүүлэх ЗГ- ын 2012 оны 6 сарын тогтоол. Төр өөрөө тусгай зөвшөөрөл өгчихөөд хөрөнгө оруулалт хийчихээр нь дахиж хууль гаргаж хүчингүй болгож тэднийг хохироогоод хохирлыг барагдуулахгуй болохоор хөрөнгө оруулагчид итгэнэ гэж үү. Эдгээр эрх зүйн шийдвэрээс болж 700 орчим тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт ур дүнгүй зогсож, цаашид хийгдэх тэрбум, тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийгдэхгүй боломжгүй болсон байх аа.
-Д.Ганхуяг сайд ч тэр та ч тэр их л өөдрөг зүйл ярих юм. Гэтэл эдийн засаг хямарч байгаа талаар байнга л яригдсаар байгаа. Эсвэл танай салбарт итгэл төрөх үзүүлэлтүүд харагдаад байгаа юм уу?
-Энэ оны эхний улирлын статистик мэдээллийг харахад тодорхой эерэг үзүүлэлтүүд гарч байна. 2014 оны эхний улирлын байдлаар гадаадын хөрөнгө оруулалт 540 сая ам.доллар болсон байна. Уул уурхайн салбарын аж үйлдвэрийн өсөлт 20 гаруй хувиар, экспортын хэмжээ мөн оныхоос 20 орчим хувиар нэмэгдсэн байна. Гадаад худалдааны алдагдал буурч байгаа нь нийт эдийн засагт эерэг нөлөө үзүүлж эхэлж байна. Манай улсын нийт экспортын 90 орчим хувийг уул уурхайн салбар дангаар бүрдүүлдэг. Энэ өсөлтөд зэс, түүхий газрын тосны үйлдвэрлэл, экспорт нэмэгдсэн нь нөлөөлсөн. Хэдийгээр манай уул уурхайн салбарын экспортын голлох түүхий эдийн үнэ буурсан ч гэсэн нүүрсний экспортын биет хэмжээ өмнөх оныхоос өссөн.  Өнөөдрийн байдлаар 6 сая орчим тонн нүүрс экспортлоод байна. Энэ онд 31 сая тонн нүүрс экспортлох  зорилт тавьсан.Үүнийгээ биелүүлэхийн төлөө ажиллаж байна. Төмрийн хүдрийн экспортын гол зах зээл болох өмнөд хөршид энэ түүхий эдийн үнэ 40-50 хувиар унасан нь компаниудад дарамт учруулж байна. Гэхдээ төмрийн хүдрийн экспортыг дэмжих чиглэлээр тодорхой арга хэмжээ авч ажиллаж байгаа.
-Гэхдээ л  сонин хэвлэлд таны хэлж байгаагийн эсрэг зүйл бичиж байна. Ялангуяа хөрөнгө оруулалт буурсан нь уул уурхайн салбарын алдаатай бодлогын уршиг гэж дүгнэж  байгаа?
-Би санал нийлэхгүй байна. Гэхдээ энэ салбарт бүх зүйл 100 хувь болж бүтэж байгаа гэж  бас хэлмээргүй байна. Бид бас олон сорилт, бэрхшээлтэй тулгарч байгаа, гэсэн ч энэ салбарт үйл ажиллагаа явуулж буй нийт оролцогч нартайгаа хамт шийдээд явах болно. Уул уурхайн салбар Монгол Улсын эдийн засгийн гол хөдөлгөгч хүч. Энэ салбарын өсөлт нь ДНБ-ий 7,3 хувийн өсөлтийг хангахад чухал үүрэг гүйцэтгэсэн хэвээр  байна. 2012 оны сонгуулийн үр дүнд байгуулагдсан УИХ, Засгийн газар нь энэ салбарыг дэмжсэн олон чухал бодлого гаргаж, энэ салбарын үйл ажиллагааг ил тод, нээлттэй, хариуцлагатай байх чиглэлээр ажил хийж байгаа. Шинэчлэлийн Засгийн газар, Уул уурхайн яамны зүгээс энэ салбарт үйл ажиллагаа явуулдаг аж ахуйн нэгжийн үйл ажиллагааг дэмжихэд бодлогоо чиглүүлж ирсэн. Тиймдээ ч өнгөрсөн хугацаанд Төрөөс эрдэс баялгийн салбарт баримтлах бодлогын баримт бичиг, Алтны худалдаанд ил тод байдлыг бүрдүүлэх зорилгоор Ашигт малтмалын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хууль, бүтээн байгуулалтыг дэмжих үүднээс Түгээмэл тархацтай ашигт малтмалын тухай хуулийг УИХ-аар  батлуулсан. Асуудлыг хамтдаа шийдээд цаашаа явахын тулд  бид уул уурхайн салбарт үйл ажиллагаа явуулж буй бүх талын төлөөллүүдтэй нягт хамтран ажиллаж байгаа.
-Хөрөнгө оруулагчид ер нь юу хүсэж байна.  Төрөөс гаргаж буй хууль тогтоомж, шийдвэр нь тэдний хүлээлтэд нийцэхгүй байгаатай энэ бүхнийг холбож ойлгож болох уу?
-Хөрөнгө оруулагчид хууль, дүрэм ийм тийм байна гэхээсээ илүү тодорхой, урт хугацаанд тогтвортой, ил тод эрхзуйн орчныг  хүсэж байгаа. Тэдэнд ойлгомжтой тогтвортой “тоглоомын дүрэм” л хэрэгтэй.
-Олон улсын нөлөө бүхий сонин “Financial times”-д Уул уурхайн сайд Д.Ганхуягийг “dickhead” буюу тэнэг толгой гэж доромжиллоо гэсэн мэдээлэл гарсан. Салбарын тань сайдыг дэлхий нийт үнэхээр ингэж үнэлж байгаа хэрэг үү?
-“Financial times” сонинд ийм мэдээлэл гараагүй л дээ. Энэ асуудлаар манай яамны зүгээс “Financial times” сонинд албан ёсоор хандсан. Энэ сонины газраас манай яаманд хандаж хувь хүний блог байсан, манай сонинд ийм зүйлнийтлэгдээгүй гэдгээ албан ёсоор илэрхийлсэн. Энэ мэдээллийг нийтэлсэн Монголын зарим сайтууд буруу мэдээлэл гаргасандаа залруулга хийсэн. Харин ч Д.Ганхуяг сайд Канад улсад болсон Олон улсын хөрөнгө оруулалтын чуулганы /PDAC/ үеэр Монгол Улсад хөрөнгө оруулалт хийх хууль эрх зүйн таатай орчин бүрдэж байгаа талаар маш дэлгэрэнгүй танилцуулж, хөрөнгө оруулагчдад эерэг ойлголт төрүүлж чадсан.
-Сайд нарын давхар дээлийг тайлах асуудлыг УИХ-аар хэлэлцсэн ч бүдэрсэн. Гэвч зарим нэг сайд өөрийнхөө хүсэлтээр сайдынхаа суудлаас буулаа. Сайд нарын давхар дээлийг тайлах асуудал хэсэгтээ л намжихгүй нь бололтой. Давхар дээлээ нэн яаралтай тайлах ёстой сайд нарын тоонд Уул уурхайн сайдыг багтаасан байна билээ?
-Уул уурхайн салбарыг улс төржүүлэхгүй байх ёстой. Үүнд хэвлэл мэдээллийнхэн та бүхнийг ч анхааралтай хандаасай гэж хүсэж байна.  
-Энэ асуултыг асуусны шалтгаан нь Д.Ганхуяг сайд давхар дээлээ тайлснаар таныг дараагийн Уул уурхайн сайд болох магадлалтай хүмүүсийн жагсаалтад багтаасан байсантай холбоотой юм л даа?
-Монгол Улсын уул уурхайн салбарыг Д.Ганхуяг сайд удирдаж байгаа. Уул уурхайн яам байгуулагдсан цагаас хойш Д.Ганхуяг сайд бид хоёр гар нийлж ажиллаж  байна. Энэ хугацаанд бодлогын баримт бичиг, салбарын хууль эрхзүйн шинэчлэл гээд олон зүйлээ тодорхой болгохоор бид хамтдаа нойр хоолгүй ажилласан. Асуудлаа  ойлгосон ажлаа мэддэг баг бүрдсэн. Одоо бол ажиллах л цаг.  Биднийг цаг хугацаа хүлээхгүй шүү дээ. Хоосон улстөржилтөөс бид юу ч хожихгүй .Одоо Ашигт малтмалын тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай, Газрын тосны тухай хуулийг УИХ баталчихвал, энэ салбарын эрх зүйн орчин эргээд урт хугацаанд тогтвортой, ойлгомжтой, өрсөлдөх чадвартай болно. Ер нь хөрөнгө оруулагчдын сонирхол илт сэргэж байна.
-УИХ-аар Ашигт малтмалын тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруу­лах хуулийн төслийг хэлэлцүүлж байна. Гэвч энэ хуулийн төсөлтэй хол­боотой санал шүүмжлэл их байна. Тухайлбал УИХ дээр хэлэлцүүлгийн шатанд явж буй Стратегийн ач холбогдол бүхий ордод нэмж хамруулах долоон ордыг энэ хуульд хамааруулсан асууудал хөндөгдөөд байгаа. Ингэсэнээр Засгийн газар өөрийн хувь оролцоон дээр бусадтай наймаа тохиролцоо хийх боломж нь нээгдэж байна гэсэн зүйлийг  УИХ дахь МАН-ын бүлгийнхэн тавьж байгаа?
-Долоон ордыг стратегийн ордод хамааруулах асуудал бол одоогийн энэ Ашигт малтмалын тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөлтэй огт холбоогүйгээр өнгөрсөн онд буюу 2013 оны 5 сарын 31-д УИХ-д өргөн баригдсан. Уг төсөлд  одоогоор хучинтэй байгаа хуульд зааснаар стратегийн ордын шалгуурыг хангасан,  мөн компани нь өөрөө хүсэлт гаргасан 7 ордыг хамруулахаар тусгасан байдаг. Саяхан уг асуудлыг Засгийн газар эргүүлэн татсан. Учир нь энэ асуудлыг 2014 оны 1 дүгээр сард батлагдсан Төрөөс эрдэс баялгийн салбарт баримтлах бодлогын баримт бичигтэй уялдуулах шаардлага бий болсон. Эдгээр ордоос газрын ховор элементийн ордуудыг хууль батлагдтал хүлээж, нэгэнт орон нутаг нь Хөшөөтийн нүүрсний ордын стратегийн ордод хамруулья гэсэн саналаасаа татгалзсан учир энэ саналынх дагуу шийдвэрлэж, компани нь хамруулах хүсэлтэй байгаа Гачуурт зэрэг 2 ордыг стратегийн ордод хамруулах УИХ- ын тогтоолыг төслийг бэлтгэж байна.

Б.НЯМ

Монголын бизнесийн зөвлөлийн ТУЗ-ийн дарга, Засгийн газраас эдийн засгийг эрчимжүүлэх ажлын хүрээнд байгуулагдсан Эдийн засгийн зөвлөлийн нарийн бичгийн дарга, “Нова Терра” компанийн захирал Б.Бямбасайхантай ярилцлаа. Засгийн газрын эдийн засгийг эрчимжүүлэх 100 хоногийн хүрээнд хийг¬дэх ажил болон өнөө¬гийн эдийн засгийн нөхцөл байдлын талаар ярилцсанаа хүргэе.

-Өнөөдрийн Монголын эдийн засгийн талаар ямар байр суурьтай байгаа вэ. Төрийн түшээд улс төрийн өнцгөөс намын байр сууриа илэрхийлээд байх юм. Таныг бизнес эрхлэгчийн хувиар голтой хариулт хэлэх байх гэж бодож байна?

-Манай эдийн засаг өнөө¬дөр нөгөө байдгаараа л байна гэдэг шигээ байна. Биднийн гол сорилт бол яаж 5-10 жилийн дотор өнөөдрийн 10 тэрбумын (ам.доллар) хэм­жээнээсээ 20 тэрбум, 30 тэр­бум болж өрсөлдөх чадвартай болох вэ гэдэг асуудал. Монгол Улсын эдийн засгийн өрсөлдөх чадварыг нэмэхийн тулд, эдийн засгийн загварыг шинэчлэх ажил бидний өмнө байна. Зэс, алт, нүүрсний үнэ дэлхийн зах зээл дээр хэлбэлзэх бүрт Монголын иргэд, бизнесүүд түүнийг нь шууд мэдэрдэг болсон. Нэг талаасаа бид түүнд нь зохицож амьдрах шаардлагатай байгаа бол нөгөө талдаа эдийн засгийн өсөлтийг дэмжсэн төлөвлөлт, бодлого, татвар, санхүүгийн системтэй болох хэрэгтэй байна. 

Мөн бид шинэ эх үүсвэрээс түргэн хугацаанд хөгжлийн санхүүжилтийг босгож, дэд бүтцээ барьж, шинэ ажлын байртай болох шаардлага тулгарч байна.

Уул уурхайн салбар байнга өсөлттэй явж чадахгүй байгаа тул түүнтэй зохицсон шинэ системийг бид бий болгох гэж байна. Манай эдийн засаг 2030 он гэхэд дахиад 10 дахин томорно гэдэгт би бат итгэлтэй байгаа. Энэ процессийг шууд хийх гээд яараад байгаа нь зүй ёсны юм. Эдийн засгийг хурдан томруулж чадвал тодорхой нэг мөчлөгт амсдаг бэрхшээлүүд байхгүй болно. Өнөөдөр бидэнд зовлон болоод байгаа зүйлс эдийн засаг тэлчихвэл маргааш нь мартагдчихна. Бид үргэлж ирээдүйгээ хардаг. Тиймээс таван жилийн өмнө юу хэрэглэж байснаа эргэн санах гэхээр бараг мартчихсан байдаг. Хүмүүсийн хэрэгцээ эдийн засгаа дагаад хурдан өөрчлөгдөж байна. Монголчууд дэд бүтэцтэй байснаар эх орондоо үр бүтээлтэй, эрүүл амьдрах орчин нэмэгдэнэ. 

-Тэгэхээр аливаа шийд¬вэрт бизнесийн оролцоо их чухал байх нь ээ?

-Бидэнд 20 гаруй жилийн бизнесийн туршлага байна.Эдийн засгийн 80 хувийг үйлдвэрлэж байна. Монголын бизнес өрсөлдөх чадвартай байх нь эдийн засаг эрүүл өсөх нэг гол тулгуур юм. Бизнесийг өрсөлдөх чадвартай болгохын тулд эдийн засгийн сайн төлөвлөгөө хийх шаардлага байгаа. Эдийн засгийн 80 хувийг үйлдвэрлэж байна. Монголын бизнес өрсөлдөх чадвартай байх нь эдийн засаг эрүүл өсөх нэг гол тулгуур юм. Бизнесийг өрсөлдөх чадвартай болгохын тулд эдийн засгийн сайн төлөвлөгөө хийх шаардлага байгаа. Эдийн засаг өнөөдрийнхөө энэ бүтцээр яваад байвал таван жил болоод орлого буурдаг цикль хэвээр л үлдэнэ. Өнөөдөр иргэн, бизнес, төр ширээний гурван талд гарч суучихаад “Танай эдийн засаг л болохгүй байна” гээд байгаа. Монгол гэдэг чинь нэг л эдийн засаг тул, бүгдээрээ энэ эдийн засгийнхаа төлөвлөлтдөө хамт оролцоод явах нь чухал. Түүнээс улбаалан бүтээн байгуулалт эмх замбараатай болно. Тэгснээр хэн юу хийхээ мэддэг болох юм.

-Яах аргагүй төр, бизнес хоёр бие биедээ нуруу нуруугаа харуулчихаад хэцүү байна л даа. Тал талын оролцоотой шийдвэр гарч чадах уу?

-Төр нь иргэн, бизнесийн оролцоотой шийдвэр гаргадаг нөхцөлийг бий болгох нь 100 хоногийн гол үүрэг байх ёстой болов уу. Түүнээс юмыг шүүмжлээд суух амархан. Тийм ч хууль, татвар, энэ зүйл болохгүй хэцүү байна гээд байвал дараа жил ч гэсэн ингээд л сууж байна. 

Бид ардчилсан нийгэмд амьдарч байгаа. Боломжийг хүн бүрт олгоод нээлттэй талбарыг бий болгож бүх хүмүүстэйгээ бэрхшээл, туршлагаа ярилцан нэг шийдвэр гаргавал сайн шийдвэр гарна гэсэн үг. Өөрсдийнх нь эрх ашгийг хөндөж буй асуудал дээр хамгийн их эрх ашиг нь хөндөгдөж буй хүмүүс асуудлаа яриад шийддэг болбол зөв гарц болно. 

-Эдийн засгийг эрчим¬жүүлэх зөвлөл 100 хоногийн хүрээнд ямар ажил хийх вэ?

-Эдийн засгийг эрчимжүүлэх зөвлөлийнхөн 10 тэрбумаас 20 тэрбумд яаж хурдан хүрэх вэ гэдэг дээр бүгд санал бодлоо уралдуулж байна. Өсөлтийг дэмждэг системтэй болох нь чухал. Түүн дээрээ анхаарч ажиллана. Монголын эдийн засаг гэдэг том зургаа хэн ч харсан ойлгомжтой болгох ёстой. Хүн бүр л өөр өөрийн зургаа хараад явж байсныг шинэчлэх хэрэг гарч байна. Иргэд, бизнес эрхлэгчид бол татвар төлөгчид. Тиймээс татварыг эдийн засгийн өсөлтийг дэмжсэн болгож өөрчлөхөд зөвхөн татвар хураадаг нэг нь биш, татвар төлдөг хоёртойгоо суугаад шийдвэл эрүүл үйл явц, зөв шийдвэр гарна. Одоогийн тогтолцоо 10 тэрбумын эдийн засагт таарахгүй байгаа юм. Бид 10-20,30 тэрбум руу дэвшсэн эдийн засагтай болъё гэвэл түүнийг дэмжсэн тогтолцоотой болох хэрэгтэй. Монголчууд дэлхийн зах зээлийн нэг хэсэг болчихоод сайн дурын уран сайханч шиг жижиг концерт тоглож болохгүй. 

-Өнөөдөр бид юу хийж чадаж байна. Юуг чадахгүй байна?

-Манай эдийн засгийн загвар нь уул уурхай, хөдөө аж ахуйд түшиглэсэн хэвээр байгаа. Тиймээс бид байгаагаараа байгаа. Монголын эдийн засгийг тойроод Хятад, Орос, Япон, Солонгос, мөн Энэтхэгийн зах зээл гээд тоогоор хэлбэл гурван тэрбум гаруй хүнтэй том зах зээл бий. Бид нэг талаасаа далайд гарцгүй ч нөгөө талдаа асар уудам, байгалийн гамшгаас хол газар нутагтай. Гурван сая хүн амтай жижигхэн, 11 орчим тэрбум ам.долларын эдийн засаг. 45 сая толгой малтай, газар доороо асар их уул уурхайн анхан шатны нөөцтэй. Дээр нь нар, салхи усны эрчим хүчний нөөцтэй улс. Хүн амын ихэнх хувь нь эдийн засгийн идэвхтэй насан дээрээ яваа. Нөгөө талаасаа Монголын эдийн засаг хэдхэн жилийн өмнө нэг тэрбум байсан бол одоо арав дахин томорчихсон. 

-Тэгвэл эдийн засгийн бүтэц буруу байгаа гэж ойлгож болох уу?

-Буруу ч биш л дээ. Манай эдийн засгийн байгаа нь л энэ. Яагаад ийм бүтэцтэй байна гэхээр дэлхийн зах зээл, борлуулдаг өрсөлдөх чадвартай бараа бүтээгдэхүүн нь уул уурхайн бүтээгдэхүүн. Энэ нь үнэ цэнэтэй бараа хэдий ч биднээс шалтгаалахгүй зэс, нүүрсний олон улсын үнэ хэлбэлздэг. Үнийн хэлбэлзэл нь эрэлттэй шууд холбоотой. Хэрэглэгчдийн эдийн засаг тэлж байна уу, үгүй юу гэдгээс шалтгаалдаг. Түүнээс Монголд хүмүүс үнийг зохицуулах контролдох боломжгүй. Бид харин зардлаа буюу, хэрхэн илүү хямдаар, чанартай бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж хэрэглэгчдээ хүргэхээ шийдэж чадна. Энэ бол өрсөлдөх чадварын нэг хэсэг. Өнөөдөр манай хамтарч ажилладаг Австралид ч Улаанбаатартай адил хөрөнгийн хомсдол бий болж бизнес удааширч байна гэж гомдоллож байгаа. Бид дэлхийн эдийн засгийн адилхан нэг талууд юм. 

-Ухаалаг төр эдийн засагт хэр чухал үүрэгтэй вэ? 

-Бид өмнөх туршлагаасаа хараад алдаагаа давтах ёсгүй. Өмнө нь бид яарвал даарахын алдаануудыг гаргаж байлаа. Олон мэргэжлийн хүн сайн төлөвлөөд гаргах ёстой шийдвэрээ, заримдаа тооцоололгүй хурдан хийх гээд байдгаас болж алдах гээд байдаг. Бизнес бол тэгдэггүй. Аливаа бизнесмэн хүн үргэлж ирээдүйгээ тооцоолдог. Хамгийн гол нь 10 төгрөгийг яаж 20 төгрөг болгох вэ гэдгээ үргэлж бодож явдаг. Засгийн газар үүн дээрээ алдаад байх шиг санагддаг. Урт хугацаанд төлөвлөөд хийх ёстой ажлаа хэтэрхий яарч хийх гэснээс болж, богино хугацаанд хийчих ажлаа хугацаа алдан сунжруулдаг. Байраа сольсон энэ үзэгдлийг нэг талбар дээр хардаг болох хэрэгтэй. 100 хоногт эдийн засгийг эрчимжүүлнэ гэж байхаар 100 жилд нь яаж өрсөлдөх чадвартай байлгах вэ гэдэг бодлогын шийдвэрийг өнөөдөр бид гаргах ёстой. Энэ хүрээнд олон ажил хийгдэж байгаа. 100 хоногийн дараа зарим бизнес ашигтай ажиллаж байхад зарим нь бага ашигтай ажилласан хэвээрээ л байна. Өнөөдрийн 10 тэрбумын хэмжээтэй эдийн засаг бол хоромхон зуур өөрчлөгддөг зүйл биш. 100 хоногийнхоо хугацаанд сайн төлөвлөлтөө гаргаад явбал жинхэнэ утгаараа ухаалаг эдийн засаг, төр рүү явж байгаагийн нэг илрэл болно. Олон улсын стандартын дагуу хөгжлийнхөө төлөвлөлт, санхүүжилт, бүтээн байгуулалтыг хийх асуудал нэн тэргүүнд тулгарч байна. 

-100 хоногийн дараа эдийн засаг яах бол?

-100 хоногийн дараа наадам сайхан болоод дуусчихсан, намрын ид ажил эхлэх гэж байгаа тэр дүр зураг угтах болно. Хамгийн гол асуудал нь өнөөдөр төр засаг гээд хэдэн нөхдүүд, бизнесийнхэн гээд хэдэн хүн, бусад иргэд гээд монгол хүн гурав хуваагдчихаад байгаагаа нэгтгээд, хамтарсан өөрчлөлтүүд эхэлнэ. Манай ардчилсан тогтолцоонд бид­ний сонгосон Засгийн газар нь эдийн засгийнхаа холбогдолтой шийдвэрүүдийг гаргадаг. Тэр үйл явцад нь иргэн болон бизнесийн субьект нь оролцдоггүй хаалт­тай систем байгааг өөрчлөх гэж оролдож байна. Таны амьд¬ралд шаардлагатай шийдвэрийг танаас асуулгүй өөр хүн гаргаад байвал ямар вэ. Энэ буруу арга барилаас болж өнөөдөр үл ойлголцол үүсээд байна. 

-Эдийн засгийн хүндрэлд хэт их улс төржилт нөлөөлөөд байна уу гэж харагдах боллоо?

-Ардчилсан улсад нам, сонгууль, Засгийн газар нь байнга өөрчлөгддөг. АНУ-д, Японд ч гэсэн өдөр бүр улс төржиж л байдаг. Тэглээ гээд тэр хүнд би амьдралаа даатгаж болохгүй. Миний амьдрал, бизнес надаас шалтгаална. Ардчилал, улс төржилт гэдэг нь бидний сонгосон зам. Бид 24 жил ардчилсан замаар замнаж, түүндээ итгэдэг, ойлгодог боллоо. Хөрөнгө оруулахаар ирсэн хүмүүст би хамгийн түрүүн манай эдийн засаг ийм, манай нийгэм ардчилсан тогтолцоотой, дөрвөн жилд сонгууль болдог болохоор Засгийн газрын бодлогод өөрчлөлт гарна. Сүүлд нь битгий ингэчихлээ, тэгчихлээ гэж хэлээрэй. Одооноос хамтдаа түүнийгээ анхаараад явъя гэж хэлдэг. Тэр нь ч амар байдаг юм. Ардчилсан нийгэмд амьдарч байгаагийн давуу тал надад их байгаа. Тэр давуу тал нь дөрвөн жилийн дээшээ доошоо савладаг савлагаанаас илүү байдаг тул энэ нийгэмд сэтгэл хангалуун байдаг. Хамгийн гол нь хүнд өөрийнхөө амьдралыг битгий хариуцуул гэдэг зарчим надад үйлчилдэг.

-Сүүлийн үед бизнесийн салбарынхан ам.долларын ханшийн савлагаанаас болж ихээхэн хохирол амсч байна. Цаашдаа ам.долларын ханшийг яах ёстой вэ. Монголбанк валютын ханшийг өсгөөд байна гэсэн мессэж тарах боллоо?

-Гурав, дөрөвдүгээр сард ам.долларын ханш өсдөг. 2011, 2012, 2013 онд ч гэсэн бид валютын ханш өсч байна яах вэ гэж байсан. Манай эдийн засгийн  загвар ийм байгаа тул орлого олдог өөр эх үүсвэртэй болохгүй бол энэ давтагдаад л байх юм. Өөрийн бизнес дээр ярихад валютын ханшийн савлагаанаас болж миний амьдрал муудаагүй. Бизнес хийж байгаа хүн энэ бүхнийг эртнээс тооцоолох ёстой. Тооцоолохгүйгээр юм хийж байгаад хад мөргөчихвөл дахин тэр алдаагаа гаргахгүй байх хэрэгтэй. Өнөөдөр ямар эдийн засаг байгаа вэ гэдгээ хүн бүр мэдэж байх учиртай. Өнөөдөр ам.долларын ханш өсч байгааг судлаад үзэхээр олон шалтгаан харагдана. Орж ирэх валютын урсгал багассанаас болж байна гээд бид оношоо тогтоочихлоо. Үүн дээрээ ажиллаж байна. Эдийн засгийн загвар өөрчлөгдөхгүй бол 2015, 2016, 2017 онд ийм л байх болно. Нүүрсний үнийг хянаж чадахгүй болохоор түүнд таарсан менежментийг хийх шаардлага бидний өм­нө тулгараад байна. Бид олон жил ингэж зовохгүйн тулд эдийн засгаа томруулах шаардлагатай. Бизнес, хөрөнгө оруулалтын орчин ойлгомжтой байвал таатай харагдана. Өнөөдөр Монголд хөрөнгө оруулах орчин хумигдаад байна гээд байгаа ч энэ нь түр зуурынх юм. 

-Бондыг та юу гэж хардаг вэ. Зарим нь зөв зүйл нөгөө хэсэг нь өрийн бичиг гэж харж байна?

-Бонд гэдэг чинь нэг талаасаа уг нь сайн зүйл. Хөгжлийн санхүүжилт, төлөвлөгөөтэй зарцуулалт байх хэрэгтэй. Хамгийн энгийнээр хэлэхэд Чингэс бонд өдөрт нэг цагийг надад бэлэглэж байна. Биднийг илүү бүтээмжтэй бай гээд “Гудамж” төслөөр Улаанбаатарын бэрх замын уулзваруудын бөглөөсийг тайлж эхэлсэн. Ингэснээр түгжрэлээс өглөө 30 минут, орой 30 минут хождог болсон. Иргэн Бямбасайхан нэг цагийг өөр бүтээмжтэй зүйлд зарцуулж байна. Ухаалаг хөгжлийн санхүүжилтийг бид авч хэрэглэж сурах хэрэгтэй. Өмнө нь би Азийн хөгжлийн банкинд ажилладаг байлаа. Тус банкны гол зорилго гишүүн орнуудынхаа хөгжлийг хангахад зориулж санхүүжилт хийдэг. Гудамж, төмөр зам, нисэх онгоц гэх мэт зүйлст санхүүжилтээ төвлөрүүлж зээл өгдөг юм. Итгээд өгсөн зээлийг нь зөв зарцуулж дэд бүтцээ барьж чадвал эргээд эдийн засагтаа эерэг үзүүлэлтүүдийг авч ирдэг. Энэ мэтчилэн хүн бүрт нэг цагийг бэлэглээд байвал тэр нь асар их баялаг болж чадна. Хөгжлийн санхүүжилт ихэнхдээ зээлийн хэлбэрээр явдаг. Ирээдүйгээсээ энэ мөнгийг авч хэрэглэж байгаа ч ирээдүйдээ орлого нь ихэсч, зээлээ төлдөг болох зарчим. Зээл авдаг хүн хариуцлагатай болдог. Өнөөдрийн нийгэмд их бага хэмжээнээс хамаараад бүх л хүн зээлтэй байна. 10 төгрөгөө 20 төгрөг болгож чадна гэдгээ мэддэг хүн зээл авдаг. Тэр зээлийг авахгүй бол 20 төгрөг хэзээ ч бий болохгүй. Хэрэгцээтэй зүйлсээ өнөөдөр бүтээн байгуулах хэрэгтэй. Бид асар их хариуцлагатай цаг мөчид амьдарч байна. 

-Өнөөдөр манай эдийн засаг хүндэрсэн үү эсвэл хямарсан уу?

-Монголын эдийн засаг өнөөдөр өсөх гээд дуншиж буй шатандаа явж байна. Өгөгдөхүүн нь ямар байгаа билээ, нөхцөл байдал нь ямар байгаа билээ. Эдийн засгийн загвар, системтэйгээ холбоотой асуудал. 

-Монголын эдийн засгийн эерэг нөлөөллүүд хэзээнээс харагдаж эхлэх вэ. Уул уурхайд гэрэл гэгээтэй зүйлс харагдах юм уу?

-Одоо ч гэсэн эдийн засагт эерэг нөлөөллүүд явагдаж байгаа. Гудамжинд гараад хар. Сонин унш. Ажил хайсан хүмүүс, ажлын байрны зар зөндөө байна. Тийм болохоор хэт нэг талаас хандаж болохгүй байх. Манай компани гэхэд сүүлийн хоёр сарын дотор ажиллах хүчээ 30 хувиар нэмэгдүүлсэн. Энэ чинь хийх ажил байгаа болохоор хүн нэмж авч байгаа хэрэг. Хэрэв хийх ажил, мөнгө байхгүй байсан бол би хүн авч ажиллуулахгүй шүү дээ. Өнөөдөр эдийн засагт болж байгаа зүйлсийг сайн ойлгож харах ёстой. Амьдрал дуусдаггүй шиг эдийн засаг хэзээ ч зогсдоггүй. Эдийн засаг хэзээ ч өнөөдрөөс муудна гэж байхгүй. Учир нь өдөр бүр эдийн засаг тэлж байгаа юм. Бид шороон замаар явж байгаад засмал замтай болсноор тэр замаа сайжруулж, урт, өргөн болгоно уу гэхээс шороон замаараа дахин явахыг бодохгүй. 

-Бондыг та хэрэгтэй зүйл гэсэн. Монгол орны зээлжих зэрэглэл буураад В- түвшинд хүрсэн гэж байна. Үүн дээр ямар бодолтой байгаа вэ?

-Хамгийн дээд түвшин нь ААА байдаг. Монгол Улс эдийн засаг томорч ААА зэрэглэл рүү явна. Энэ нь хамгийн найдвартай эдийн засаг. Үүнд хөрөнгө оруулах, зээл өгөхөд эргэлзэх шаардлагагүй. Бидэнтэй холбоотой асар их зүйл байна. Энгийнээр хэлэхэд хариуцлагагүй байгаагийн нэг илрэл. Үүнийг засч залруулах нь бидэнтэй холбоотой. Олон өгөгдөхүүнээс хамаарч энэ зэрэглэлийг гаргадаг. Хамгийн гол нь Монголд итгэх итгэл асар их суларсан. Энэ бол сүүлийн хэдэн жил болсон үйл явцуудтай холбоотой. Одоо миний хүсч байгаа зүйл В- түвшнээс яаж дээшээ явуулах вэ гэдэг дээр анхаарч байна. Монгол хүн өөрсдөө л үүнд анхаарахгүй бол гадныхан зээлжих түвшинг нэмэгдүүлэхгүй. Өөрсдөө хичээх хэрэгтэй. Үүнд тодорхой цаг хугацаанаас гадна дэлхийн зах зээлээс хамаарах юм. 

-Өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнэ ганцхан Монгол гэлтгүй олон оронд нэмэгдэж байна гэдэг нь үнэн үү?

-Бид 25 жилийн өмнө өөрсдийн сонголтоо хийсэн. Үнэ зах зээлийн зарчмаар л явдаг. Талхны үнийг нэг дарга тогтоолгүйгээр талх үйлдвэрлэгч зах зээлээ харж байгаад үнэ тогтоодог зарчим руу орсон. Ямар тогтолцоо руу орсон гэдгээ хамгийн гол нь бодох хэрэгтэй. Нэг дарга асуудлыг шийддэг байсан бол олон асуудал шийдэгдэх байсан биз. Өнөөдөр бидэнд иргэн, бизнес, засаг хамтраад шинэчлэлт хийх л зам байна.

Э.ЭНХБОЛД

Монгол Улсын Шадар сайд Д.Тэрбишдагватай ярилцлаа.

-Таны өргөн барьсан Хяналтын тухай хуулийн  төслийг  өнгөрсөн долоо хоногт  УИХ-аар хэлэлцээд унагачихлаа. Юу нь болохгүй байв аа?

-Энэ бол реформын шинжтэй том хуулийн төсөл. Маш олон талын харилцаа, ашиг сонирхлыг хөндөж байгаагаараа онцлог. Үндсэндээ 100 гаруй хуулийг судалж, 83 хуульд өөрчлөлт оруулахаар боловсруулсан. Энэ төсөл нь эдийн засаг, бизнесийн таатай орчныг сайжруулахад онцгой ач холбогдолтой. Хэт их давхардсан олон тооны хяналт шалгалт явуулахыг болиулж, бизнес эрхлэгч, аж ахуйн нэгжүүдийг дэмжихэд чиглэсэн байсан юм. Энэ чиглэлээр иргэдээс нэлээд шүүмжлэл ирдэг шүү дээ. Тиймээс Засгийн газар эрс шинэчлэл хийе гэдэг байр сууринаас энэ хуулийн төслийг боловсруулсан. Нөгөө талаар төр бүхнийг хянаж чадахгүй учраас хамгийн гол зүйлдээ төвлөрсөн, мэргэжлийн хяналтын нэгдсэн тогтолцоог бий болгох нь чухал байна. Дэлхий нийтийн хандлага ч ийм байгаа. Улс орнууд баялаг бүтээгчдэдээ илүү хүндэтгэлтэй хандаж, тэдэнд итгэл үзүүлж, зөвлөн туслах, сургалт явуулах хэлбэрээр хяналт хийдэг болсон байна. Энэ чиглэлээр хуулийн төслийг боловсруулсан учраас сайн болсон гэдгийг нь хүмүүс хүлээн зөвшөөрч байгаа. Тэгвэл УИХ дээр яагаад дэмжигдсэнгүй вэ гэдэг асуудал бий. Х.Тэмүүжин сайдыг огцруулах эсэх тухай хэлэлцэхэд  зарим гишүүд  картаа хийж ирцээ бүртгүүлсэн мөртөө дараагийн асуудал дээр нь орж ирээгүй болохоор тэдний кноп эсрэг саналд тооцогдоод явчихсан. Кнопны асуудлаас болоод хуулийн төсөл дэмжигдсэнгүй гэж хувьдаа үзэж байгаа. Харин МАН-ынхан зориуд хуулийн төслийг дэмжээгүй.  Тэд шинэчлэлийг үгүйсгэж, аж ахуйн нэгжийг хяналт, шалгалтаар дарамталж байхыг хүсэгчид болон хувирсанд нь харамсаж  байна. 

-Төслөө дахиад өргөн барих уу?

-Хуулийн төсөл санаачлах эрх Засгийн газраас гадна УИХ-ын гишүүнд ч бий. Тиймээс гишүүдтэй хамтарч дахин өргөн барина.  Хүн ам, иргэдийнхээ аюулгүй байдлыг хангах хяналтын оновчтой, зөв тогтолцоо бүрдүүлэх нь  улстөржөөд байх асуудал биш шүү дээ. Нян бактер Ардын намын гишүүн үү,  Ардчилсан намынх  уу гэж ялгалгүй хэнийг нь ч байсан адилхан хордуулна. Тийм болохоор хяналтын зөв тогтолцоо бүрдүүлэх нь хүн бүрт хэрэгтэй.  

-Аж ахуйн нэгжийг дарамтаас яаж гаргахаар энэ хуульд заасан бэ. Мэргэжлийн хяналтын байгууллагыг татан буулгах асуудал ч тусгагдсан гэдэг зүйлүүд яригдаж байсан…

-Ер нь бол хяналт шалгалт байх ёстой. Тиймээс Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газрыг байгуулсан нь зөв. Гэхдээ 2003 оноос хойш энэ байгууллагын удирдлага бараг жил бүр солигдож, шинэ томилогдон ирсэн дарга болгон өөрийнхөөрөө хүнд суртлыг бий болгодог байж. Жишээ нь мэргэжлийн хяналтын байгууллагын жолооч нь хүртэл байцаагчийн үнэмлэхтэй болсон гашуун сургамж бий. Өөр бусад салбарын том дарга нарыг ч байцаагчийн үнэмлэхээр шагнадаг байж.  Энэ нь хяналтын байгууллагыг үнэ цэнэгүй, хүнд суртлын аппарат болгон хувиргаж, олон нийтэд муухай харагдуулах болсон байна. Мөн  ямар ч шаардлагагүй зүйлүүдийг хянаж шалгаж, төвөг чирэгдэл учруулдаг байж. Энэ бүхнийг цэгцлэх асуудлыг төсөлд тусгасан. Хяналтын байгууллага хүнс, эм, хүрээлэн байгаа орчин, хөдөлмөрийн аюулгүй байдалд л хяналт тавина. Бусад хяналтуудыг төрийн болон мэргэжлийн байгууллагууд өөрсдөө хийнэ. Жишээ нь соёлын өв, байгаль орчныг хамгаалах хяналтыг тус тусынх нь яамд хийдэг байхаар зохицуулсны зэрэгцээ салбарын яамд бодлогын хэрэгжилтээ хангах хяналтыг тус тусын мэргэжлийн байгууллагаар хийлгэж байхаар төсөлд тусгасан. 

-Засгийн газрын ажил хэр байгаа талаар яриагаа үргэлжлүүлэх үү. Сая нэг хэсэг бужигнасан ч бүх зүйлийн ард гарах шиг боллоо… 

– Улс төрийн холбогдолтой оволзож байсан асуудлууд намжиж байна. Та бүхэн мэдэж байгаа нэг сайдыг өөрийнх нь хүсэлтээр Засгийн газрын гишүүнээс чөлөөллөө. Харин шинэчлэл хийе гэж зорьж байгаа сайд маань танхимдаа үлдэж чадлаа.  Манай Засгийн газар  өдөрт дор хаяж 12-оос доошгүй  цаг, бүтээлч  ажиллана гэдэг зорилго тавиад зүтгэж байна.Боломжийн ажиллаж байгаа гэж боддог. Мэдээж бид бүгдийг сайхан болгож байна гэж ч хэлэхгүй. Алдаа, дутагдлаа засч сайжруулахын төлөө явж байна. 

-Эдийн засгийг эрчимжүүлэх 100 хоногийн тоолуур гүйж эхлээд долоо хонож байна. Энэ өдрүүдэд юу амжуулав аа?

-100 хоногт хийх 70 гаруй ажлыг зургаан бүлэгт хувааж ангилан хэрэгжүүлээд эхэлсэн байгаа.  Бүтээн байгуулалтын ажлыг эрчимжүүлэх, нүүрсний экспортыг нэмэгдүүлэх,  валютын ханшаа тогтворжуулах, төмөр зам барих ажлаа яаравчлах гээд хийх ажил маш их байна. Ямартай ч энэ долоо хоногийн хугацаанд нэг сайхан мэдээтэй. Монголчууд нэгдэж нийлж, хөрөнгө оруулалтыг босгож, Хөтөлд жилд нэг сая тонн цемент үйлдвэрлэх хүчин чадалтай орчин үеийн үндэсний үйлдвэрийг ашиглалтад орууллаа. Ямар ч байсан эдийн засгаа эрчимжүүлэх ажлууд түрүүчээсээ эхэлж байна. Мэдээж 100 хоногийн богино хугацаанд  өргөс авсан юм шиг бүгдийг сайхан болгочихно гэж үгүй. Тэгэхээр зөвхөн 100 хоногоор хязгаарлахгүйгээр цаашдын хөгжлийн гарцыг нээсэн олон  ажил,  хуулийн зөв зохицуулалтын суурийг тавина. Аливаа ажилд  хариуцлагатай, сахилгатай, ам ажлын нэгдэлтэй, дэгтэй Монгол байх  нь чухал байна.  

-100 хоногийн дараа үр дүн гарахгүй бол Засгийн газар хариуцлага хүлээнэ гээд том амлалт өгчихсөн байгаа бил үү?

-Мэдээж үр дүн гарахгүй бол хариуцлага хүлээж болно. 

-Сүүлийн үед ухаалаг төртэй болох тухай ярьж байна. Та энэ талаар ямар бодолтой байдаг вэ?

-Ухаан гэдэг юм чинь хүнд л заяасан чадавхи шүү дээ. Ухаалаг төр гэсэн  ухагдахуун дэлхийд байдаггүй байх аа. Харин хариуцлагатай, үүрэгтэй, сахилга баттай, шударга төр гэж бий.  Ухаалаг төр гэж ерөнхийд нь томьёолоод байх юм. Энэ үүднээс харвал өмнө нь тэнэг төртэй байсан юм уу гэсэн асуулт ч урган гарна аа даа. Нэршлийн хувьд бодолцож үзмээр санагддаг. Ер нь бол төрд зүтгэж байгаа хүн  манлайлагч, зарчимч, шударга байх ёстой гэж боддог. Жишээ нь, төрийн  хар хүн гэхээр Самбуу, Гэндэн, Амар зэрэг хүмүүсийн дүр төрх буудаг. Төрийн хүн бусдаар хүндлүүлтэл ажилладаг байх ёстой. Нэг жишээ хэлье.  Хуучин Улс төрийн товчоонд Дэжид гэж мундаг хүн байлаа. Тэр хөдөө суманд ажлаар очоод хонохдоо өглөө эрт босч, айлуудын өрхийг татаж, галыг нь түлж өгдөг байсан гэдэг. Дараа нь нөгөө сумынхан “дарга ороод ирнэ” гээд эрт босдог болсон юм гэнэ лээ. Төрийн хүн ийм л манлайлагч байх хэрэгтэй. Төрд алба хааж байгаа хүмүүсээ ёс зүйтэй, чадварлаг, сэтгэл, зүтгэлтэй, зарчимч, ухаалаг болгоход илүү анхаарлаа хандуулмаар байгаа юм. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж  гар утсаар жишээ аваад л, энэ утас нь ухаалаг, нөгөөх нь  ухаалаг биш гээд яриад байна лээ. Үнэндээ  зөвхөн технологи ашигласнаар төр ухаалаг болчихгүй шүү дээ. Агуулгыг биш хэлбэрийг шүтэж, явцуу утгатай, популист уриа лоозон болгохгүй, бодлогын дорвитой шинэтгэл хийх нь чухал байна. 

-Н.Алтанхуяг сайдад  өөрийнх нь намын фракциуд дээр нэмээд “Шударга ёс” эвсэл доторх фракциуд гэж ажлыг нь гацаах, түгжих чөдөр бий болчихоод байгаа тухай яриа бий. Та энэ талаар юу хэлэх вэ?

-Олгой хагаравч тогоондоо гэж үг бий. Бусад намын дотоод асуудал руу орж мэдэмхийрэх нь зохимжгүй. Гаднаас нь ажиглахад АН-ын доторх фракцын тогтолцоо нь их төвөгтэй байх шиг  байгаа юм.   Миний хувьд угаасаа фракцлахыг сайшаадаггүй.Сиймхий ч гэсэн гэр минь, сэгсгэр ч гэсэн ээж минь гэдгийг  яаж ч бухимдсан, тохиролцсон, наймаалцсан ч бодох учиртай. Өөрсдийн босгосон “гэр” ээ шатаачихвал яах билээ дээ. Тиймээс зарим үед хувийн байр суурь, үзэл бодолтой зөрчилдөж байлаа ч олонхийнхоо саналыг  хүндэтгэж  дагах нь ардчиллын зарчим.Зөвхөн АН-ын дарга, Ерөнхий сайд  Н.Алтанхуяг гэлтгүй, би ч гэсэн амаргүй нөхцөлд ажиллаж байгаа. 

Манай намд “Тэрбишдагвыг огцруулна” гэж хашгирдаг хүн мэр сэр байдаг. Гэхдээ үүнд нь эмзэглэдэггүй.  Аливаа  улс төрийн намд янз бүрийн асуудал гарна.

Лидер хүн бол улс орон, ард түмнийхээ төлөө биеэ умартаж, нэг ёсондоо өөрийгөө золиосолдог. Тийм учраас бусдыг сайн зохион байгуулж, зөв удирдаж, асуудлыг давж гарах л ёстой.

-“Шударга ёс” эвслийнхэн  бол  эрх баригч. Гэвч яагаад эрх баригчид ажлаа хийхгүй байна гээд шүүмжлээд байдаг юм бэ?

-Хамтарч ажиллаж  байгаа гээд амаа үдүүлсэн, ус балгасан юм шиг дуугүй байх албагүй. Бурууд нүд хурц байж, алдвал цаг тухайд нь хэлж, сэрэмжлүүлж байх нь ажилд тустай. Хоосон магтаалд умбаж, бялуурч байснаас бодитой шүүмжлэл ажил урагшлахад түлхэц болдог учраас тийм ч муу зүйл биш ээ. Ер нь ажил хийх явцад  санал зөрөлдөхийг алийг тэр гэхэв. Тийм учраас манай бүлгийн гишүүдээс шүүмжлэл хэлдэг.  Гэхдээ үүнийг   хамтарч засаг барьж байж , муухай харагдуулах гэлээ гэхээсээ илүү  санал, зөвлөгөө гэсэн утгаар нь хүлээн авч, харин ч  ажлаа сайжруулах нь чухал шүү дээ. 

-МАХН, АН-ын хооронд хийх гэж байсан нууц гэрээ саяхан нийтэд ил болсон. МҮАН-ынхан үүнд нэлээд эмзэг хандаж байх шиг байна лээ?

-Бид аль ч намтай хамтын ажиллагааны гэрээ хийж болно шүү дээ. МҮАН-ынхантай ойлголцож ажиллаж байна. Ер нь бол бид Ардын намтай ч хамтарч ажиллах гэрээний асуудлыг өмнөх даргатай нь ярьж байсан. Улс төрийн намууд хоорондоо хамтарч ажиллах асуудал бол нууж хаагаад, гайхаад байх асуудал биш ээ.  АН-тай тэр гэрээг хийхээр төсөл маягийн юм боловсруулчихсан байтал ноорог нь алдагдаж, хэвлэлд гарсан л даа. Энэ ноорог манай намын ердөө гурван хүнд байсан.  Хэн нь задалсныг хэзээ нэгэн цагт нам дотроо ярих байх.

-Төслийн ноорог хэн хэнд  байсан юм бэ, нэг нь мэдээж та байх?

-МАХН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Г.Шийлэгдамба, УИХ-ын дэд дарга Л.Цог,  бид гуравт байсан. Мэдээж би  гадагш нь задлаагүй. 

-Энэ гэрээг хэзээ байгуулах гэж байсан юм бэ?

-Дөнгөж ярьж эхлээд төсөөллөө цаасан дээр буулгасан даруйд гадагшаа алдчихсан нь хариуцлагагүйн шинж, санаатай ч үйлдэл байж мэднэ.

-Тэр төсөөлөл хэзээ гэрээ болж баталгаажих юм бэ. Эсвэл баталгаажуулчихсан юм уу?

-Гэрээгээ боловсруулж л байна. 

-Энэ гэрээг хийнэ биз дээ. Нийтэд ил болчихлоо гээд больчихсон юм уу?

-Хийнэ ээ. 

-Тэнд тусгасан заалтуудын талаар яриач. Н.Энхбаяр даргыг НҮБ-д ажиллуулна гэх мэтийн зүйлүүд нэлээд байсан… 

-Цаасан дээр буусан нооргийг харчихаад асуудлыг дэвэргээд байгаа болохоос ноцтой зүйл байхгүй ээ. Н.Энхбаяр даргыг Ерөнхийлөгчийн албанаас буусны дараа НҮБ-д ажиллуулах тухай яригдаж байсан юм билээ. Н.Энхбаяр гэдэг хүн 60 нас ч  хүрээгүй.  Энэ хүн Монгол төрийн бүх л өндөр албан тушаалыг хашсан, оюуны бядтай, сэтгэлгээний цар хүрээ өргөнтэй, өндөр боловсролтой. Зүйрлэж хэлбэл, Монгол төрийн ой санамж ч гэж хэлэхэд буруудахгүй байх шүү. Ийм хүний оюуны нөөц чадавхийг эрт “тэтгэвэрт” гаргачихмааргүй л байна. Тэр бол НҮБ-д ажиллах хэмжээний хүн мөн шүү дээ. Түүний туршлага, мэдлэг, чадварыг шавхаж  ажиллуулах нь  ард түмэнд ч, улсад ч хэрэгтэй. Монголдоо болдоггүй гээд байгаа юм бол гадаадад яагаад ажиллуулж болохгүй юм гэсэн үүднээс  санал болгож төсөлд тусгасан хэрэг. Гэхдээ энэ нь эцэслэж, батлагдаагүй, төсөөлөл  төдий зүйл.

-О.Баасанхүү гишүүнийг өргөдлөө татахад хүргэсэн санамж бичиг нь энэ гэрээнээс тусдаа юу? 

-Тусдаа. Аль нэгийнх нь ажил хэн нэгэнд нь таалагдахгүй бол огцруулах бичиг өгч гүйхээ больё гэж ярилцсан юм. Бид нэгэнт хамтарч ажиллаж байгаа бол хэн, хэн  рүүгээ “чулуу” шидээд яахав, тууштай, хариуцлагатай  байя гэсэн үүднээс  санамж бичигт гарын үсэг зурсан юм. Элдэв гацаагүйгээр ажлаа хиймээр байна шүү дээ.

-Ажил хиймээр байсан бол энэ санамж бичгийг арай эрт гаргах байж дээ гэж бодогддог уу. Эдийн засаг хүнд  ажил ихтэй байхад О.Баасанхүү гишүүн бараг хоёр сар шал дэмий юм ярьж, төрийн ажлыг цалгардууллаа гэх хүмүүс бий…

-Харин О.Баасанхүү гишүүний энэ үйлдлээс сургамж авч, хамтарч байгаа намууд хариуцлагатай байх ёстой юм байна гэдгийг ухамсарлаж, санамж бичиг гаргалаа л даа. О.Баасанхүүгийн хувьд улс төрд орж ирж байгаа шинэ залуу. Сайн хуульч, цаашаа улам  өсөх ирээдүйтэй залуу боловсон хүчин. Залуу хүнд алдаа, оноо байлгүй яахав. Намын дэд  даргын албыг хашиж байгаа миний хувьд хүн болгонтой толхилцох сонирхол байдаггүй. Хэлэх, ярих зүйлээ гишүүддээ шулуухан хэлчихдэг. Баасанхүүг УИХ-ын гишүүнийхээ  хувьд асуудал тавина гэхэд намын зүгээс хориглоогүй. Харин асуудалд нухацтай хандахыг түүнд сануулж байсан. 

-Н.Энхбаяр дарга түүнийг дуудаж уулзаад өргөдлийг татуулсан ч гэх юм?  

-О.Баасанхүү нэг их айхтар тохиролцоо хийгээд явах хүн биш. Эрүүл мэндийн шалтгаанаар эмнэлэгт үзүүлэхээр  Сөүлд очихдоо намынхаа дарга Н.Энхбаяртай уулзсан юм билээ. Түүнийг нь  мушгин гуйвуулаад, хардаад байх шаардлагагүй ээ. 

-“Шударга ёс” эвслийнхэн дотроо хэр таарамжтай байгаа вэ?

-Мэдээж санал зөрөлдөх зүйлүүд гардгийг нуугаад яахав. Гэхдээ бидний дунд сүрхий ангал үүсчихээгүй, хамтын ажиллагаа хэвийн үргэлжилж байгаа. “Шударга ёс” эвслийн  бүлгийн дарга Н.Батцэрэг ч ажлаа сайн  хийж байна. Зарим нэг гишүүн “хуйвалдлаа, луйвардлаа, та нар л сайд болсон. Бид та нарын төлөө кноп дарж суудаг боллоо” гэх мэтээр гоморхлын үг хэлдэг  тал бий.

-Тэр гомдогсод нь бүлгээсээ гарсан Д.Батцогт, Х.Тэмүүжинтэй үзэлцдэг О.Баасанхүү, Засгийн газрын шүүмжилдэг Г.Уянга нарын гишүүдийг хэлээд байгаа юм шиг сонсогдоод байна…

-Тэр гэж нэрийг нь онцолж зарлаад байх нь зохимжгүй. Ер нь гомдлын үг хэнээс ч гарч болно. Би ч хэлж болно шүү дээ.  

-С.Баярцогт гишүүн МАН-ыг Засгийн газарт оруулах санал хэлсэн. Үнэхээр түүний хэлдгээр эдийн засаг хүндэрсэн үед тал талаасаа мэдлэг чадвартай хүмүүс нь тэр энэ нам гэлтгүй цуглаад Үндэсний эв нэгдлийн Засгийн газар байгуулбал зөв юм шиг. Та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Тэгээд АН, “Шударга ёс” эвсэлд чадваргүй хүмүүс байна гэх гээд байна уу. 

Сөрөг хүчнээ засагт  урьж оруулаад, хяналтгүй болгож, МАНАН татуулаад ямархуу байдалд хүргэснийг олон түмэн сайн мэдэж байгаа. С.Баярцогт Оюу толгойн гэрээг хариуцлагагүй хийсэн гурван сайдын нэг нь. Энэ хүн үнэндээ зөвшилцөл, эв нэгдэл  гэдгээр халхавч хийж ханцуйн дотроо наймаалцаж асуудлыг шийддэг байснаа санагалзсан юм байлгүй дээ. 

-Ардын намыг Засгийн газарт урьчихвал танай намынхан жийгдчих учраас та болгоомжлоод байна уу?

-Бид хамтарч хийсэн гэрээнийхээ дагуу хэлсэн ярьсандаа хүрч ажиллана. Хэрвээ шударга бус үйл ажиллагаа явуулбал харин ч бид жийгдэх биш хаяад явах чадвартай улс төрийн хүчин шүү. 

-Гэхдээ яалт ч үгүй Оюу толгой зогссон учраас өнөөдөр төсөв, эдийн засагт хүндрэл гарч, хөрөнгө оруулалт буурсан нь бодит үнэн. Оюу толгойг өмнөх дөрвөн жил улдан эсэргүүцэгчид сайд дарга болсон нь байдал хүндрэхэд нөлөөлсөн гэж үзэх хүмүүс бий? 

-Оюу толгойн ордыг олж нээгээгүй гээд  Монголыг төсөөлөөд үз. Ямар ч байсан сөнөхгүй. Харин ч илүү хөгжихийг үгүйсгэхгүй. Үнэндээ Оюу толгой Монголын хөгжлийн ганцхан  гарц биш шүү дээ. Үеийн үед, Монгол орныг хөдөө аж ахуйн салбар тэжээж ч ирсэн, цаашид тэжээсээр байх болно гэдэгт итгэдэг. Монгол Улсын хөгжлийн гарц-Хүнс, хөдөө аж ахуй номондоо өмнө нь энэ тухай бичиж байсан. Сүүл хөхөж өсч,  сүү ууж  өтөлдөг ард түмэн Монголоос өөр  байхгүй гэж.  Тиймээс   бид газар тариалан,   мал аж ахуйгаа хөгжүүлж, хүнсний чиглэлийн үйлдвэрүүдийг дэмжвэл хөгжлийн гол тулгуур багана нь тэр болно. Зөвхөн уул уурхайгаас тэр дундаа Оюу толгойгоос хамааралтай болно гэвэл манай улсын эдийн засаг нэг хөл дээрээ догонцсон, тогтож чадахгүй байгаа хүнтэй л адилхан байдалд  хүрнэ. Тэнцвэрийг зөв олно гэдэг хамгийн чухал. 

-Оюу толгойг эсэргүүцэгчдийг ард түмэнд таалагдахын төлөө улс төр хийдэг популистууд гэж үзэх нь бий. Эрх барьж яваа таныг тэгвэл тэдний нэг гэж харах байх даа? 

-Оюу толгойг бид эхнээсээ эсэргүүцэгчид биш, сайжруулахыг хүсэгчид. Гэрээг харилцан ашигтай байдлаар хийхийг хэлж, сануулж байсан. Дараагаар нь тааруухан хийсэн гэрээгээ сайжруулаач ээ, тогтоол, шийдвэрийг биелүүлээч гэсэн шаардлага тавьж байсан юм. УИХ-ын тогтоол бол хууль. Энэ хуульд гэрээг нийцүүлэхийг зорьж байлаа.Монгол Улсад, ард түмэнд  өгөөжтэй болгохыг зорьж, тодорхой санал санаачилга гаргахаар санаатайгаар бидэнд эсэргүүцэгчид гэсэн цол гуншин өгч, захиалгатай гутаахыг оролдож эхэлсэн гэж боддог. Түүнээс бид Оюу толгой төслийг хэрэгжүүлэхийг огтхон ч эсэргүүцээгүй. Одоо харин өмнөх нөхдүүдийн хийсэн алдааг бага сага ч гэсэн залруулж, гэрээг сайжруулахыг чармайж байна. Оюу толгойн хөрөнгө оруулагчтай ойлголцож, аль аль талдаа ашигтайгаар асуудлыг шийдэхэд тодорхой ахиц гарч байгаа. 

-Х.Баттулга сайдын талаар таны бодлыг сонсохгүй өнгөрч болохгүй нь. Сайд нарыг ийм маягаар нэг нэгээр нь сугалж, Засгийн газрыг ганхуулах төлөвлөгөө ч гэх юм… 

– Хөдөө аж ахуйн салбарт түүхэндээ одоогийнх шиг эрх мэдэл, хөрөнгө мөнгө, ажиллах боломж олдож байсныг мэдэхгүй юм байна. Намайг Хөдөө аж ахуйн сайд байхад жилийн төсөв нь ердөө 11 тэрбум төгрөг байлаа. Гэтэл одоо зөвхөн нэг хүлэмжийн аж ахуйд ногдож байгаа мөнгө нь 13 тэрбум төгрөг болжээ. Дээрээс нь ноос ноолуур, мах, арьс ширэнд өгч байгаа урамшууллуудыг хар. Ерөөсөө мөнгөнд умбасан л яам байна. Гэхдээ дургүй хүнийг хүчээр бариад байлтай биш. Дургүй ламыг дарж байж сахил хүртээвэл шал дордоно гэдэг дээ.Тиймээс Х.Баттулгын хүсэлтийг хүндэтгэж үзэх учиртай.

-Х.Анхбаяр гэдэг бизнесмэн залуутай та ямар холбоотой юм бэ. Тэр залуу шоронд хоригдож, байцаагдаж байгаа юм билээ?

-Анхбаяр гэдэг бизнесмэн залууг мэднэ. Тэр бол Монгол Улсын төлөө амь биеэ хайрлалгүй зүтгэж явсан Монгол Улсын баатар Нянтайсүрэнгийн ач хүү. Герман, англи, орос хэлтэй өндөр боловсролтой залуу. Германд намайг Элчин сайд байхад тэнд жуулчны байгууллагад ажилладаг байсан юм. Бид гэр бүлийн ах дүү шиг сайн харилцаатай. Улс орны эдийн засаг гээд  олон сэдвээр хууч хөөрдөг л байсан. Танай сонинд гарсан мэдээллээс харвал “Чи Тэрбишдагватай ямар холбоотой вэ” гэж  байцаагаад байгаа юм билээ.Тэрнээс бид хоёрын дунд  авлига болон хууль бус ямар ч зүйл  байхгүй гэдгийг баттай хэлж чадна.  Харамсалтай нь төр түмнийхээ төлөө хоёргүй сэтгэлээр ажиллаж яваа хүмүүсийг адалж шоронд хийж, АТГ-аар сүрдүүлж, сонгуульд нэр дэвших болохоор захиалгаар нэрийг нь татуулдаг бохир улс төр байна л даа. 

Анхбаярын компанид ажиллаж байсан  нэг залуу надтай саяхан ирж уулзаад түүнийг “20 гаруй кг жин хаяад, үс нь цайчихсан, нуруун дээр нь том ургацаг гарсан. Бие нь нэлээд хүнд байгаа учраас эмнэлэгт хэвтүүлэхэд туслаач” гэсэн. Түүнийг эмнэлэгт хэвтье гэхээр зөвшөөрдөггүй гэж байгаа. Ингэж цаг алдаж байгаад түүнийг  дараагийн Амарсайхан болгох гээд байгаа юм уу. Гэмт хэрэг нь нотлогдоогүй байхад олон сар шоронд хорьчихсон байна. Энэ залууг надтай ямар нэгэн авлигын асуудлаар холбогдсон гэх худал  гүжирдлэг үргэлжлээд байвал  дахиад хэлэх үг бий.  Энэ удаа ингээд орхиё. 

-Тэгвэл Н.Энхбаяр, Х.Анхбаяр хоёр  ямар холбоотой юм бэ?

-Н.Энхбаяр даргыг Анхбаяр гэдэг хүн таньдаг байж болохгүй юу. 

-Ер нь АТГ гэж бизнес эрхлэгчдийг барьж хорьдог, дарамталдаг газар болчихлоо гэдэг шүүмжлэл байна л даа… 

-АТГ гаднынхны шахалтаар байгуулагдсан нь үнэн шүү дээ. Тухайн үед “Наад АТГ чинь өөрөө авлигын газар болчих вий” гэж Засгийн газрын хурал  дээр сануулж байсан хоёр сайдын нэг нь би. Нөгөө нь Хүрэлсүх. Ноднин яалаа Н.Энхбаяр гэдэг  нэг л хүнийг баривчлах гэж 600 цагдаа явуулж, УИХ-ын гишүүдийн бүрэн эрхэд халдсаныг хүмүүс санаж байгаа.  Саяхан чуулганы хуралдаан дээр Дэмбэрэл гишүүн  “Өндөр боловсролтой 100 бизнесмэнийг шоронд хийж байна. Тэдний нэг нь л зуу, цаашлаад мянган  хүнийг ч  ажлын байртай болгох чадалтай гэдгийг   бодооч”  гэж  хэлж байна лээ. Үнэн шүү дээ. Буруу юм хийсэн байж болно, түүнийг шүүгээд, учруулсан хохирлыг  барагдуулахад  болоо биз дээ. Миний хувьд авлига хээл хахуультай хийх тэмцлийг үгүйсгээд байгаа юм биш. Авлига авч болохгүй шүү гэж сануулж зөвлөж, соён гэгээрүүлж, сургалт явуулж, урьдчилан сэргийлж  байх ёстой атал АТГ шулуухан хэлэхэд  цагдаагийн үүргийг гүйцэтгэдэг, дарамталдаг, айлгадаг байгууллага болчихлоо. Бас үйл ажиллагаа нь нэг тал руу хэт хэлбийгээд байна уу гэж ажиглагдаж байна.  Үнэндээ цөөхөн монголчууд ингэж бие биеэ үзэн ядаж, хийж бүтээе гэсэн нэгнээ юм л бол авлигач гээд барьж хориод, буруутгаад, эцэст нь үхэлд хүргээд байж болохгүй ээ. 

-Эцэст нь асуухад, Орос, Хятадыг холбох таван шугамыг Монголоор дайруулах тухай асуудал юу болж байгаа вэ?

-Миний хувьд Монгол-Хятадын Засгийн газар хоорондын комиссын хэсгийн дарга, Монгол-Оросын Засгийн газар хоорондын комиссыг ч ахалдаг. Өнөөдрийг хүртэл эрхэлж ирсэн ажлын туршлага зэргийг харгалзан үзэж  энэ хариуцлагатай ажилд томилсон байх. Засгийн газар хоорондын комиссын хүрээнд  хий, нефтийн хоолой, төмөр зам, эрчим хүч, засмал замыг Оросоос Хятад руу тавихдаа Монголоор дайруулах асуудлыг ярьж байгаа. Ажилд ахиц дэвшил гарч байна. Тухайлбал, Монгол-Оросын  хооронд 1200 км зам тавих ажил өнөө жил бараг эхлэх болов уу. Төмөр замд шинэчлэл хийж тахир муруй замыг тэгшилж хос төмөр зам тавих асуудал яригдаж эхэлсэн.Оросоос нефтийн бүтээгдэхүүн авах хоолойг Хятад руу тавихдаа Монголоор дайруулах талаар саяхан  Роснефтийн дарга манайд ирж яриад явлаа. Удахгүй хийн хоолой тавих асуудал нааштай шийдэгдэнэ гэсэн итгэлтэй  байна. Хэрвээ хийн хоолойг Монголын нутгаар дайруулбал  секунд тутамд мөнгө орж  байх болно. Энэ  нь хөгжлийн бас нэгэн түлхэц, шинэ гарц болж чадна. Энэ жил Монгол-Оросын Засгийн газрын хоорондын  комиссын хурлыг  Улаанбаатар хотод зохион байгуулна.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

• Хамтарч ажиллаж  байгаа гээд амаа үдүүлсэн, ус балгасан юм шиг дуугүй байх албагүй.
• АН-тай тэр гэрээг хийхээр төсөл маягийн юм боловсруулчихсан байтал ноорог нь алдагдаж, хэвлэлд гарсан л даа. Энэ ноорог манай намын ердөө гурван хүнд байсан.  Хэн нь задалсныг хэзээ нэгэн цагт нам дотроо ярих байх.
• Н.Энхбаяр даргыг Ерөнхийлөгчийн албанаас буусны дараа НҮБ-д ажиллуулах тухай яригдаж байсан юм билээ. 
• Тэр бол НҮБ-д ажиллах хэмжээний хүн мөн шүү дээ.
•  Монголдоо болдоггүй гээд байгаа юм бол гадаадад яагаад ажиллуулж болохгүй юм гэсэн үүднээс  санал болгож төсөлд тусгасан хэрэг.
• Аль нэгийнх нь ажил хэн нэгэнд нь таалагдахгүй бол огцруулах бичиг өгч гүйхээ больё гэж ярилцсан юм. Бид нэгэнт хамтарч ажиллаж байгаа бол хэн, хэн  рүүгээ “чулуу” шидээд яахав, тууштай, хариуцлагатай  байя гэсэн үүднээс  санамж бичигт гарын үсэг зурсан юм.
• О.Баасанхүү гишүүний энэ үйлдлээс сургамж авч, хамтарч байгаа намууд хариуцлагатай байх ёстой юм байна гэдгийг ухамсарлаж, санамж бичиг гаргалаа л даа.
• О.Баасанхүү нэг их айхтар тохиролцоо хийгээд явах хүн биш. Эрүүл мэндийн шалтгаанаар эмнэлэгт үзүүлэхээр  Сөүлд очихдоо намынхаа дарга Н.Энхбаяртай уулзсан юм билээ.
• Сөрөг хүчнээ засагт  урьж оруулаад, хяналтгүй болгож, МАНАН татуулаад ямархуу байдалд хүргэснийг олон түмэн сайн мэдэж байгаа.
• Хэрвээ шударга бус үйл ажиллагаа явуулбал харин ч бид жийгдэх биш хаяад явах чадвартай улс төрийн хүчин шүү.
• Сүүл хөхөж өсч,  сүү ууж  өтөлдөг ард түмэн Монголоос өөр  байхгүй.  
• Бид газар тариалан, мал аж ахуйгаа хөгжүүлж, хүнсний чиглэлийн үйлдвэрүүдийг дэмжвэл хөгжлийн гол тулгуур багана нь тэр болно.
• Оюу толгойн хөрөнгө оруулагчтай ойлголцож, аль аль талдаа ашигтайгаар асуудлыг шийдэхэд тодорхой ахиц гарч байгаа.
• Намайг Хөдөө аж ахуйн сайд байхад жилийн төсөв нь ердөө 11 тэрбум төгрөг байлаа. Гэтэл одоо зөвхөн нэг хүлэмжийн аж ахуйд ногдож байгаа мөнгө нь 13 тэрбум төгрөг болжээ.
• Дургүй ламыг дарж байж сахил хүртээвэл шал дордоно гэдэг дээ.Тиймээс Х.Баттулгын хүсэлтийг хүндэтгэж үзэх учиртай.
• Х.Анхбаяр гэдэг бизнесмэн залууг мэднэ. Тэр бол Монгол Улсын төлөө амь биеэ хайрлалгүй зүтгэж явсан Монгол Улсын баатар Нянтайсүрэнгийн ач хүү.
• Танай сонинд гарсан мэдээллээс харвал “Чи Тэрбишдагватай ямар холбоотой вэ” гэж  байцаагаад байгаа юм билээ.Тэрнээс бид хоёрын дунд  авлига болон хууль бус ямар ч зүйл  байхгүй гэдгийг баттай хэлж чадна. 
• Түүнийг эмнэлэгт хэвтье гэхээр зөвшөөрдөггүй гэж байгаа. Ингэж цаг алдаж байгаад түүнийг  дараагийн Амарсайхан болгох гээд байгаа юм уу.
• “Наад АТГ чинь өөрөө авлигын газар болчих вий” гэж Засгийн газрын хурал  дээр сануулж байсан хоёр сайдын нэг нь би. Нөгөө нь Хүрэлсүх.
• Засгийн газар хоорондын комиссын хүрээнд  хий, нефтийн хоолой, төмөр зам, эрчим хүч, засмал замыг Оросоос Хятад руу тавихдаа Монголоор дайруулах асуудлыг ярьж байгаа.
• Оросоос нефтийн бүтээгдэхүүн авах хоолойг Хятад руу тавихдаа Монголоор дайруулах талаар саяхан  Роснефтийн дарга манайд ирж яриад явлаа.
• Хэрвээ хийн хоолойг Монголын нутгаар дайруулбал секунд тутамд мөнгө орж  байх болно.

Эдийн засгийн хүнд байдлаас гарах олон арга чаргыг төрийн түшээд эрэлхийлж байна. Магадгүй манай улс казиногийн биз­нестэй байсан бол эдийн засаг өнөөдрийнх шиг туйл­дахгүй байсан ч юм бил үү. Ийм бодолтой олон хүн бий. Улс төрөөс хараат бус, энэхүү утаагүй үйлдвэрлэл улсад орж ирэх валютын урсгалыг эрчимжүүлэх нь лавтай.
Барууны орнуудад олон жил казиногийн диллерээр ажиллаж байгаад эх орондоо ирсэн мэргэжилтнүүдийг уншигч тантай уулзуулж байна. Тэднийг Б.Баясгалан, Д.Мөнхзул, В.Чулуунцэцэг гэдэг юм.

-Та нар хаанахын казинод хичнээн жил ажилласан бэ. Эх орондоо хэзээ ирцгээв. Одоо ямар ажил эрхэлж байна?
-Б.Баясгалан: Анх 1997 онд Мон­голд казино байгуулагдаж, бидний хэдэн залуус дилерээр ажиллаж байлаа. Тухайн үед Англиас мэргэжилтэн ирж, хичээл заасан юм. Ингээд “Чингис” зочид буудлын нэг давхарт ажиллаж байсан казино жил орчмын дараа үүдээ барь­сан шүү дээ. Харин биднийг багш маань Чех Германы хил дээр байгуулсан казино­доо ажиллахыг урьсан. Мон­голоос 60 гаруй залуу тэнд очиж ажилласан. Зарим нь эх орондоо ирчихсэн бай­­гаа. Одоо дор бүрнээ ху­вийн бизнес эрхэлдэг. Эдийн засгийн энэ уруудаж байгаа байдал бизнесийн салбарынханд үнэ­хээр хүнд тусч байгаа. Тиймээс Монголд казинотой болчихвол маш хурдан хугацаанд хөгжих боломж бий.
-В.Чулуунцэцэг: Бид­нийг анх очиж ажиллахад эзгүй шахам байсан газар богино хугацаанд барилга байгууламжаар дүүрч, хөгж­­сөн л дөө. Одоо ч Чех Германы хил дээр болон өөр бусад оронд казинод ажиллаж буй монголчууд олон байгаа. Тэдэнд эх орондоо ирэх хүсэл тэмүүлэл нь их бий. Гэвч ажлын байр байхгүй болохоор ирж чаддаггүй. Тэндээ өндөр цалинтай казинодоо ажиллах сонирхолтой байдаг л даа. Хэрэв Монголд казино байгуулагдвал дуртайяа ирэхэд бэлэн шүү гэцгээдэг.
-Д.Мөнхзул: Би АНУ-ын Карнавал хөлөг онгоцон дээрх казинод ажиллаж байсан. Тэнд ажиллаж байгаа хүнийх нь тоо 1200 бол 3500 гаруй хүн үйлчлүүлдэг. Хөлөг онгоцон дээр ресторан, зочид буудал, үзвэр үйлчилгээ гээд бүгд бий. Дэлхийг тойроод явдаг. Манайхаар хоёр жижиг сум нүүгээд байна гэсэн үг. Зогсоолоос 3-5 км-ийн зайд бүх үйл ажиллагаа автоматаар зогсдог хуультай. Хөлөг онгоц буудаллах газруудад том том брэндийн дэлгүүрүүд, худалдаа үйл­чил­гээ цэцэглэсэн байдаг. Хөлөг онгоцноос тэр олон үйлчлүүлэгч буугаад мэдээж шопинг хийнэ шүү дээ. Ингээд орой нь хөлөг онгоц хөдөлж, портноос таван метр холдонгуут казиногийнх нь үйл ажиллагаа эхэлдэг. Нэг ёсондоо тэр улсын хилээс гарангуут ажил эхэлнэ. Миний хувьд Карнавал дээр 5-6 сарын гэрээтэй ажилладаг байлаа.
Энэ хугацаанд дэлхийг тойрон аялчихаад хоёр сар амардаг байсан. Тэр ажил маш өндөр цалинтай, хангамж сайтай, надад их таалагддаг байсан юм. Гэвч хичнээн удаан хүний нутагт ажиллаж, амьдрах юм бэ гээд эх орондоо ирсэн. Одоо тэнд бидний нэг найз ажиллаж байгаа. АНУ-д казино тоглуулдаг маш олон хөлөг онгоц байдаг.
-Эдийн засгийг идэвх­жүүлэх 100 хоногийн төлөв­лөгөөг саяхан батлахдаа Казиногийн хууль санаачлах тухай тусгасан. Хэрэв кази­но байгуулах хууль эрх зүйн орчин бүрдчихвэл байр­лалын хувьд хаана байсан нь тохиромжтой вэ?
-Б.Баясгалан: Зарим хүн аялал жуулчлалын сал­барыг хөгжүүлэх үүднээс Буйр нуур дээр байгуулах нь зүйтэй гэж үздэг. Эсвэл хил дагуу ч юм уу гэдэг. Миний бодлоор Алтанбулагийн хил дээр казино байгуулаад дэмий. Оросууд тийм ч их орж ирж тоглоод байхгүй. Хамгийн түрүүнд Замын-Үүдэд байгуулсан нь дээр. Замын-Үүд чөлөөт бүс болж өргөжих учраас тэнд казино байгуулбал бүс нутгийн хувьд тохиромжтой.
-В.Чулуунцэцэг: 1997 онд казино байгуулагдахад хамгийн гоё орчин бүрдэж чадаж байсан. Монголд мөнгө­тэй, дипломатууд орж ирж тоглодог байлаа.
-Б.Баясгалан: Тэр жил Кувейтийн шейх баахан бие төлөөлөгчидтэйгээ ирсэн юм. Шейхийг дагалдан явж байсан хүмүүс казино тоглож, Монголд маш их мөнгө үлдээ­сэн жишээ байна. Манай улс казинотой болчихвол дэд бүтэц нь хамгийн түрүүнд хөгжих боломжтой.  
Д.Мөнхзул: Яг үнэндээ Монголд жуулчид ирээд үзэж харах юм байдаггүй шүү дээ. Гадаадын тэр их мөнгөтэй хүмүүс очсон газар болгондоо казино тоглож кайф авдаг. Тэгэхээр манайд казино байгуулсан нь яаж ч бодсон ашигтай.  
-Монгол Улсаас хоёр мян­­ган км-ийн радиуст кази­но байдаггүй юм билээ. Тэгэхээр жуулчдаас гадна тоглогчид их ирэх байх…
-Б.Баясгалан: Казино өөрөө энтертаймент бизнес. Одоо манай хот метротой болох зорилт тавьж байгаа. Тиймээс метро санхүүжүүлэх мөнгө босгож болно. Хүүх­дийн паркийг жинхэнэ дис­­нейлэнд шиг болгох бо­ломж­­той. Хон­конгт гэхэд хүүхдийн паркаа казиногийн орлогоор байгуулсан байдаг. Казиногийн тог­логч­дын 50 хувь нь хятадууд байдаг. Яг хажууханд маань том зах зээл байна гэсэн үг. Тиймээс манай улс казинотой болчихвол ашигтай.
-Д.Мөнхзул: Хэрэв арав гаруй жилийн өмнө манайд казино ажилладгаараа ажил­лаж байсан бол улс орон маань өнөөдрийнх шиг ийм эдийн засгийн хүнд байдалд орчихгүй байсан ч юм билүү. Маш сайхан хөгжчихсөн байх нь ойлгомжтой.
-В.Чулуунцэцэг: Манай төрийн томчууд цаг нь боло­хоор казино байгуулна гэсээр өдий хүрлээ. Тэр цаг нь хэзээ ирнэ гэж. Америкчууд гэхэд XVIII зуунд казино байгуулсан. Тэд цаг нь ирчихлээ гээд гэнэт энэ бизнесийг эхлүүлчихээгүй шүү дээ.
-Казиногийн талаар тэр орчинд нь очиж үзээгүй хүмүүс буруу ойлголттой байдаг шүү дээ. Олон жил дотор нь ажилласан та бүхэн энэ тухай үнэнийг хэлэх байх?
-В.Чулуунцэцэг: “Казино бол хар мөртэй. Тэнд архи­далт, биеэ үнэлэлт байдаг. Казино бол бузар булай” гэсэн нийтлэг ойлголт байдаг. Тийм биш шүү дээ. Хүмүүс мэдэхгүй юмныхаа дайсан байдаг. Казиногийн тоглогчид архи уудаггүй. Харин казинод орж тоглоод, тэр сайхан зүй­лийг нь мэдэрсэн хүмүүс тэс ондоо ойлголттой байдаг. Тийшээ халамцуу хүнийг огт оруулдаггүй.
-Б.Баясгалан: Эрчүүд нь жен­тельмэн хувцаслаж, бүсгүйчүүд нь гоо сайхнаа гайхуулсан тансаг бүхнийг цогцлоосон тийм л ганган дэгжин байдаг. Хамгийн боловсон бизнес юм.
-Ингэхэд казино ямар үр өгөөжтэй бизнес вэ. Манай улсад хууль эрх зүйн орчин бүрдчихвэл хэдий хугацаанд ашгаа өгөх бол?
-Б.Баясгалан: Сингапур, Макао, Өмнөд Солонгос хур­дан хөгжихөд казиногийн биз­нес тодорхой түвшинд нөлөөлсөн. Манай улсад өнөө­дөр хууль батлагдвал маргааш үр дүнгээ өгнө гэдэгт итгэлтэй байна. Монголын дээгүүр Хятад, Японы гээд сул мөнгө нисээд байна. Үүнийг буулгаж, Монголдоо авч үлдэх ёстой. Бид бол тэр технологийг эзэмшсэн залуус байгаа юм.
-В.Чулуунцэцэг: Кази­нотой болчихвол адаглаад л 1500 хүний ажлын байр бий болно. Нэг дор маш олон хүн Монголд ирэх болохоор онгоцны нислэг нэмэгдэнэ. Тэрийгээ дагаад үзвэр үйл­чилгээ, худалдаа наймаа хүр­тэл цэцэглэнэ. Нэг хүн багаар бодоход Монголд 10-20 мянган ам.доллар үлдээнэ. Японд гэхэд энэ бизнесийн ашиг орлогыг аль хэдийнээ тооцоолоод казино байгуулах хуулиа баталчихлаа.
-Д.Мөнхзул: Казино маш онцгой татвартай. 70-80 ху­вийг тухайн улс нь авдаг. Манайд казино ганцхан жил ажилласан. Казино ажил­ласан тэр жил буюу 1997 онд хамгийн өдөр татвар төл­­сөн байгууллагаар казино шал­гарч байсан. Яаж ч бод­сон казино эдийн засагт нэмэр­тэй. Монголд ирээд, валютаа солиулаад манай нутаг дэвсгэр дээр л тоглоно. Ингэснээр валютын энэ галзуурлыг дарж өгнө.
-Эрсдэлгүй бизнес гэж байхгүй. Тэгэхээр казино ямар эрсдэлтэй вэ?
-Б.Баясгалан: Казиног ажил­луулах үндэсний мэргэ­жилтэн, менежерүүд байхгүй тохиолдолд гадныханд хамаг ашиг орлогоо алдах аюултай. Харин азаар манай улсад өнгөрсөн 20 жилийн хугацаанд мэр­гэжлийн боловсон хүчин хангалттай бий болсон. Эдгээр боловсон хүчин бүгд гадаадад ажиллаж байсан, одоо ч ажиллаж байгаа.Өөр нэг эрсдэл нь хүмүүс казинод донтож, хамаг юмаа өгөөд туучихдаг. Тэгэхээр энэ мэт сөрөг талыг хуулиар зохицуулж өгөх хэрэгтэй л дээ. Тухайлбал, орон орны Казиногийн хуулийг судлаад харахад төрийн албан хаагчид болоод 40 нас хүрээгүй бол казинод орж болохгүй гэх зэрэг заалтуудыг тусгасан байдаг. 20 насныхан бие даан ажил хийж, мөнгө олох нь байтугай аав ээжийнхээ мөнгөөр сурал­цаж байдаг нас шүү дээ. Тиймээс өөрсдөө мөнгө олдог, ухамсар суусан үедээ, тийм насандаа казино тог­лож болно гэж хуулиар зохицуулдаг юм билээ. Хэрэв манайх казинотой болчихвол монголчууддаа квот тогтоо­гоод өгчих хэрэгтэй.  

–Манайх казиногүй бо­лохоор мөнгөтэй хүмүүс гадагшаа явж тоглодог. Тэ­гэхээр манай улсад ка­зи­­ногийн эрх зүйн ор­чин бүрдчихвэл мон­гол­чуудыгаа оруулдаг байх ёстой санагддаг…
-Б.Баясгалан: Ер нь хэн дуртай нь казинод ороод байж болохгүй. Манайхны амьдрал ямар билээ дээ. Орон байраа барьцаанд тавиад тоглочих вий гэсэн эрсдлээс болгоомжилж бай­гаа юм. Нийгэмд байр сууриа олчихсон, бизнес эрхэлж байгаа хүмүүс орох нь бол нээлттэй байхаар хууль­чилбал зүгээр болов уу.
-В.Чулуунцэцэг: Синга­пурын казинод гэхэд ар гэрээс нь гомдол ирвэл тэр хүнийг бүх насаар нь казинод тоглох эрхийг нь хасах хуультай. Иймэрхүү хамгаалалт байж болно.
Б.Баясгалан: Казиногийн үүдэнд нь хар дансанд оруулж болохгүй хүнийхээ нэрийг бичсэн байдаг юм.
-Д.Мөнхзул: Улс улсын казино өөр л дөө. АНУ-д гэхэд сэтгэхүй нь өөр байдаг юм билээ. Тэнд 18 болон 21-ээс дээш насныхан тоглож болох насны хязгаартай. Хүүхдүүд нь насанд хүрэхийг тэсэн ядан хүлээдэг. Тэгээд аав ээж нь хүүхдүүддээ гоё юм зааж өгч байгаа юм шиг дагуулж ирээд зааж сургадаг.
Б.Баясгалан: Энэ бол ирээдүйн эрсдлээс сэргийлж байгаа нэг арга. Хятад хүний нэг соёл бол мөрийтэй тоглож сурах байдаг гэнэ л дээ. Мон­гол эр хүн морь унаж сурсан байхтай адил. Монголд бол асуудлыг Монголынхоо уламж­лал соёл талаа барих нь зөв байх. Энэ утгаараа гэвэл бид Монголчуудаа кази­нод тоглуулах гэхээсээ илүү гадаадын баячуулд кази­ногийн үйлчилгээ үзүүлэх талаас нь илүү харж байгаа.
-Манай улсад казиногийн хууль батлагдчихлаа гэхэд лицензийн асуудал үүснэ. Ер нь бусад орны туршлагаас харахад казино төрд байсан нь дээр үү, эсвэл гадны хөрөнгө оруулагч байх шаардлагатай юу?
-Д.Мөнхзул: Хэрэв гадны­хан их хувь эзэмшвэл Монголд орж ирэх мөнгө буцаад л гараад явчихна. Бараг төрийн өмчит 51 хувь байх ёстой болов уу. Дараа нь үндэсний казиногийн салбар хөл дээрээ  босоод ирвэл илүү хувийг үндэсний бизнес эрхлэгч нартаа тэр хувьцаагаа улс нь зарах уу, хадгалж үлдэх үү, улсын асуудал.  Хамгийн гол нь улс нь хяналтаа сайн тавих чадамжтай байх ёстой.  
-Б.Баясгалан: Германд бол төр нь гол хяналтын хувиа эзэмшдэг. Лас Вегаст хувийн хэвшлийнхэн илүү их  хувь эзэмшдэг хувилбарууд бий л дээ. Солонгост зарим хувийг улс нь эзэмшдэг. Монголын хувьд гадны хөрөнгө оруулалт 15-20 хувиас илүү байх ёсгүй гэж үздэг. Хятад юм уу, Орос зэрэг орнуудад хувь эзэмшүүлэхийг бид эсэр­гүүцэж байна. Харин гурав­дагч орнуудаас байж болж байна. Учир нь хөрш орнууд казиногийн лиценз эзэмших нь цаашдаа манай улсын дотоод хэрэгт олон талаас нөлөөлөх эрсдэл үүсэх магадлалтай.
-В.Чулуунцэцэг: Германд казино нь улсынх болчихсон. Тэнд казино байгуулж бай­сан хүмүүс дандаа Чех гээд европын казиногийн хууль­тай орнууд руу ороод ирсэн. Тэ­гээд хээл хахууль их болсон. Манай монголчууд авлига авч, тэ­рүү­гээрээ сайхан амьдардаг улстөрчид олонтой шүү дээ.
-Монголд казино бай­гуул­чихлаа гэхэд мэр­гэжилтнүүдийг хэн бэлтгэх вэ?
-Б.Баясгалан: Бидний хувьд Бирм, Чех, Монголд багшилж байсан. Сургалт явуулж байсан. Менежмент талдаа бид казиног босгож дөнгөнө. Гадаад болон до­тооддоо казиногийн чиглэ­лээр ажиллаж байсан 300 гаруй боловсон хүчин бий. Тэд Мон­голд казинотой бол­бол дур­тайяа эх орондоо ирцгээхэд бэ­лэн. Гэтэл ажлын байргүй боло­хоор гацчихаад байгаа. Үндэс­ний боловсон хүчин бид казиногийн бизнесийг олон усын стандартын дагуу ажиллуулах гол баталгаа болж чадна. Үндэсний мэргэжлийн боловсон хүчин байхгүй то­хиолдолд энэ бизнесийг эрх­лэхэд аюултай гэдгийг дахин хэлье.
-Казиногийн бизнес эрхэлдэг улс орнуудын ашиг орлогыг сонирхуулахгүй юу. Мөн манай улсад ямар ашиг харагдаж байна вэ?
-Б.Баясгалан: Дэлхийн улс орнуудын казиногийн сал­бараас олж буй орлого жил ирэх тусам нэгэгдэж байгаа. Энэ үзүүлэлтээрээ хамгийн их ашиг олсон казино сүүлийн үед Макаогийнх болж байгаа. Макаогийн жилийн орлого  38-40 тэрбум доллар хүрсэн тухай уншиж байсан. Монголын хувьд гэвэл Казиногийн биз­нес хөгжлүүлснээс хойш 2018 онд гэхэд улсын төсвийн тав, 2025 онд 10, 2032 онд 20 хувийг тус тус бүрдүүлэх боломжтой болно. Улсын төс­­вийн 20 хувийг бүрдүүлэгч энэ салбарыг бий болгоход хам­гийн гол нь улсаас их хэм­жээний хөрөнгө оруулалт шаар­дагдахгүй. Үүнийг л улс төрч, эдийн засагчид ойлгоосой гэж хүсэж байна. Казино бол мэргэж­лийн бо­лов­­сон хүчин, хууль эрх зүйн зөв орчин хоёр л байхад өөрөө хөгждөг бизнес. Учир нь энэ салбарт хөрөнгө оруулах бизнесменүүд манай Монгол болон олон улсад хангалттай бий.

М.МӨНХЦЭЦЭГ