Category: мэдээ

Нийгмийн сэтгэл судлаач Ж.Айганымтай ярилцлаа.

–Сайн байна уу. Эхлээд өөрийгөө товч танилцуулаач?

-Сайн байна уу, намайг Ж.Айганым гэдэг. МУИС-ийг 2013 онд сэтгэл судлаач мэргэжлээр төгссөн. Одоо МУИС-даа сэтгэл судлалын докторын түвшинд суралцдаг. Улс төр болон нийгмийн сэтгэл судлалаар мэргэшсэн. Итали улсад нийгмийн сэтгэл судлалаар мэргэжил дээшлүүлсэн. Мөн итали хэлний орчуулагчаар суралцаж төгссөн. Одоо сэтгэл зүйн зөвлөгөө өгөхөөс гадна сэтгэл судлалын багшаар ажиллаж байна.

–Нийгмийн сэтгэл зүй гэж юу вэ?

-Хүн нийгмээс ангид гадуур орших боломжгүй. Хувь хүн нийгмийн харилцаанд орж хөгжиж бие хүн болон төлөвшдөг. Тэгэхээр тухайн нийгмийн орчин хувь хүний сэтгэл зүйд нөлөөтэй байхаас гадна эргээд хүн, бүлэг, хамт олны зан үйл нь нийгмээ нөхцөлдүүлж, бүрэлдүүлж байдаг. Өөрөөр хэлбэл, нэг зоосны хоёр тал юм.

–Өнөөгийн Монголын нийгмийн сэтгэл зүй залуучуудад хэрхэн нөлөөлж байна вэ?

-Өнөөгийн Монголын нийгэм хөгжил шинэчлэлийн явц дундаа ардчилсан засаглалтай улс орон болсноос хойш нийгмийн бүлгүүдэд маш их өөрчлөлтийг авчирсан

Тэр нь сайн болон сөрөг талтай байгаа. Нийгмийн бүлэг гэхээр их, бага, бичил бүлгүүд гээд яригдаад явна. Их бүлэг нь угсаатны бүлэг, шашны бүлэг гэх мэт байдаг. Бага бүлэгт байгууллага, хамт олон гэх зэрэг орно. Ардчилсан нийгэм, эдийн засгийн хүчин зүйлсээс хамаарч ард түмний амьдралын хэв маяг, гэр бүлийн хүмүүжил, үнэт зүйл гээд олон зүйлсэд маш олон өөрчлөлтүүд гарч ирсэн. Том зургаар нь аваад үзвэл шашин шүтэх эрх чөлөөтэй холбогдож өмнөх үетэй харьцуулахад Христийн шашин, тэнгэр шүтлэг, мэдээж Монголын нийт иргэдийн дийлэнх хувь нь Буддын шашинтай байгаа. Ингээд нийт үндэстний итгэл үнэмшилд нэг талаас өөрчлөлт орж ирсэн. Нөгөө талаас эдийн засаг, санхүүгийн хэрэгцээнд тулгуурлаж 90-ээд оны үед дийлэнх гэр бүлүүд хүүхдүүддээ анхаарах халамж тавих нь суларсан байдаг. Өөрөөр хэлбэл тухайн үед эцэг эхийн хүмүүжлийн хэв маяг хатуу чанга байсан. Бид хатуу гараар, зөнгөөрөө өсөж хүмүүжсэн гэж үзэж тайлбарлаж байгаа ид залуу насныхан буюу 28-45 насныхан одоогийн нийгмийн сэтгэл зүйн ерөнхий дүр зургийг гаргаж ирж байгаа юм. Гэхдээ зөвхөн ид залуу насныхан Монголын нийгмийн сэтгэл зүйг бүрдүүлнэ гэж хэлбэл учир дутагдалтай болно. Нас, насны үеийнхний өсөж хүмүүжсэн гэр бүлийн хүмүүжил, амьдралыг үзэх үзэл, мэдэрч туулсан туршлага өөр байдаг учир бид нийгмийн харилцаанд орох явцад зөрчилдөөн үүсэх шалтгаан болдог. Өнөөдөр 45-аас дээш насныхан одоогийн залуус нялцгай, үг дааж сураагүй, ачаалал даадаггүй гэж ярих хандлага их байгаад байна. Нөгөө талаас 1995-2010 онд төрсөн Z үеийнхэн гэж нэрлэгдээд байгаа залуус маань үзэл бодлоо чөлөөтэй нээлттэй илэрхийлдэг, болохгүй бол болохгүй, чадахгүй бол чадахгүй гээд хэлчихдэг. Өөрийн орон зай, хил хязгаараа хамгаалаад сурчихсан байгаа нь ажил, нийгмийн харилцаанд орж ирээд асуудал болоод байгаа мэт болчихоод байна. Уг нь бол бид орчин үеийн хөгжил дэвшил, шинжлэх ухаан, техник технологийн хөгжил дэвшлээ дагаад шинийг суралцах хүсэл тэмүүлэлтэй, хувь хүний болоод нийгмийн тодорхой бүлгүүдийн ялгаатай байдлыг ойлгож таньж мэддэг болоод байгаа. Улс төрийн талаар яримааргүй байвч одоогийн залуу үе ялангуяа оюутан, залуучууд, гэр бүл болоод удаагүй байгаа хосууд гадагшаа гарч амьдармаар байна гэх үзэл хандлага их байгаа шалтгаан нь бид дан ганц Монгол Улсынхаа хүрээнд л харж сэтгэж, суралцаж хөгжих биш Ази, Америк гээд тив улсынхаа хэмжээний хөгжил, дэвшил, нийгмийн боломжийг хардаг, мэдэрдэг болсонтой холбоотой. Одоо хэлд орж байгаа хүүхдүүд хүртэл хоёр хэлээр ярьдаг болсон цаг үе. Тэгэхээр хэл ярианы чадвар бол өөрөө хүний оюун ухаан, ухамсар, сэтгэлгээний хэв маягийг илэрхийлэх үндсэн хүчин зүйл болдог учир өнөөгийн залуус Монголын одоогийн нийгмийн хөгжил, дийлэнх олонхын массын сэтгэл зүйд сэтгэл хангалуун бус байгаа. Хувь хүний талаас эерэг, аз жаргалтай байгаа хэдий ч, нийгмийн нөхцөл байдлаа харахаар сөрөг мэдрэмжтэй байгаад байна.

–Залуучууд нийгмийн асуудлуудад яаж хандаж байна вэ?

-Улс төр болон нийгмийн асуудалд хандаж байгаа хандлагаар нь залуу үеийн дийлэнх олонх нь сул идэвхгүй хэв шинжтэй байгаа. Өөрөөр хэлбэл, идэвхгүй буюу хувь тавиландаа итгэх байдалтай байна. Ийм хэв шинжийн хүмүүс нийгэмд болж байгаа үйл явдалд оролцох сонирхол багатай байдаг. Яагаад сул идэвхгүй гэж тодорхойлж байна гэхээр саяхан болж өнгөрсөн нийслэл, сум, дүүргийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн сонгуулийн ирцээс харж болно. 18-29 насны сонгогчдын ирц 30 гаруй хувьтай, 45-аас дээш насныхны 50 хувь, 65-аас дээш насныхны 70 хувь нь саналаа өгсөн байсан.

–Монголын хувь заяаг одоогийн залуучууд 10 жилийн дараа гэхэд салбар бүрд авч явна. Тэдний сэтгэл зүйн чадамж ямар байх ёстой гэж харж байна. Одоо ер нь хэр төлөвшиж байна вэ?

-Одоо цагт залуучуудын ихэнх нь өөрсдийн эзэмшсэн мэргэжлээс гадна хувь хүний хөгжил талдаа сурах, хөгжих, сонирхох, идэвх сайтай болсон. Сэтгэл судлалын шинжлэх ухааныг ч ихээхэн сонирхож подкаст, ном зэргийг их хардаг, уншдаг болсон байна. Залуучуудын сэтгэл зүйн чадамж талаас EQ буюу сэтгэл хөдлөлийн чадамж хамгийн чухал. Өөрийнхөө сэтгэл зүйн онцлогийг сайн мэддэг буюу би ямар үед бухимдаж тавгүйтдэг вэ гэдгээ мэддэг байх хэрэгтэй. Яавал сэтгэл зүйгээ тогтвортой байлгах вэ. Цаашлаад бусадтай харилцах харилцаанд ч өөр хэн нэгнийг сайн ойлгож харилцах нь чухал юм.

–Залуучуудын өдөр тутмын амьдралын хэв маягт сошиал орчинд өнгөрүүлэх цаг хугацаа тодорхой хувийг эзлэх боллоо. Энэ нь залуучуудын нийгмийн сэтгэл зүй бүрэлдэн тогтоход ямар нөлөө үзүүлж байна вэ?

-Бид сошиал орчинд их цаг хугацаа өнгөрүүлж байгаа нь бидний сэтгэл зүйн тогтвортой байдалд нөлөөлөх шалтгаан болж байгаа. Нойргүйдэл, биеийн эрүүл мэндэд хамгийн түрүүнд сошиал хэрэглээ сөрөг нөлөөтэй байна. Дээрээс нь амьд бодит харилцааг багасгаж байна. Гэртээ ирсэн хойноо эцэг эх нь ч, хүүхдүүд нь ч утаснаасаа зүүгдээтэй байгаа нь том аюул. Бид энэ асуудлыг сайн мэддэг ч бодит арга хэмжээ авдаггүй. Яг л тамхи татдаг хүмүүс тамхины хор хөнөөлийг сайн мэддэг ч үл тоодогтой ижил юм.

-Эерэг болон сөрөг нөлөө нь юу вэ?

-Эерэг нөлөөний хувьд байнга уулзаад холбогдоод байж чадахгүй байгаа хүмүүс хялбар байдлаар бие биетэйгээ харилцаж байна. Сошиал хэрэглээ өөрөө орчин цагт мэдээлэл х арилцааны үндсэн хэрэглүүр болсон. Сөрөг талаас цензургүйгээр аливаа мэдээллийг үнэн мэт шууд хүлээж авах, нийгэмд таагүй сөрөг мессэжүүдийг хүргэх шалтгаан болсон. Гэр бүл, эцэг эхчүүд насанд хүрээгүй ялангуяа бага болон дунд ангийн хүүхдүүдийн гар утасны хэрэглээг сайтар хянах шаардлагатай гэж харж байна.

–Сошиал орчныг ашиглахдаа сэтгэл зүйгээ яаж авч явбал зохилтой вэ?

-Тухайн хувь хүн өөрөө цагийн менежменттэй байх буюу өдөрт хэр удаан сошиал орчинд идэвхтэй байх вэ гэдгээ шийдэх нь чухал.

-Сошиал орчин инфлүүнсэр гэх шинэ ажлын байрыг бий болголоо. Тэдгээр хүмүүсийн зарим нь зорилготойгоор сошиал орчинд хэт нэг талыг барьсан, эсхүл сөрөг мэдээллүүдийг тарааж байгаа нь харагдах болсон. Үүнд залуу үеийнхэн яаж хандвал зохилтой вэ?

-Инфлүүнсэр хүмүүсийн хувьд тэдний нөлөөлөх нөлөөлөлд автахгүй байхад тухайн хувь хүн өөрөө цензуртэй, аливаа хүлээж авч байгаа мэдээллээ эргээд хянадаг, судалдаг байх нь чухал. Гэхдээ залуучуудын инфлүүнсэр гэж үнэлж харж байгаа хүмүүст тавих ерөнхий шаардлага өндөрссөн. Яагаад гэхээр өмнө нь хөөрхөн, сайхан гэх мэт гадаад байдалд татагдаж олон дагагчтай байдаг байсан бол сүүлийн жилүүдэд тухайн хүний үзэл бодол, амьдралын хэв маяг нь үнэхээр амьдралтай ойр байна уу гэдэг талаас сэтгэл хөдлөлөөр биш илүү логик, рациональ талаас харж дагадаг болсон байна.

–Нийгмийн сэтгэл зүйд сэтгүүл зүйн салбар хамгийн их нөлөө үзүүлдэг байх. Энэхүү салбар сошиал орчинд хэрхэн ажиллавал зохилтой вэ?

-Хамгийн зөв сэдвийг хөндлөө гэж бодож байна. Сэтгүүл зүй өөрөө ёс зүйн зарчмаа баримталдаг байх нь чухал. Бусдыг гүтгэх, гутаахгүй байх, бичсэн мэдээ мэдээллийнхээ хариуцлагыг хүлээдэг. Буруу ташаа мэдээлэл хүргэсэн бол эргээд засаж залруулдаг байх нь чухал. Хүний ухамсар сэтгэл зүй өөрөө эерэг гэхээс илүү сөрөг зүйлд амархан автдаг. Жишээ нь, дөрвөн хүн чамайг магтаад сайхан үг хэлээд ганцхан хүн чамд сөрөг зүйл хэлбэл тухайн хүн эерэг мэдээлэлд нь биш, сөрөг шүүмжид илүү анхаарч тухайн асуудлыг илүү удаан бодох хандлагатай байдаг. Тэгэхээр нийгэмд хүргэж байгаа эерэг сайн, сайхан мэдээллээс илүү сөрөг утга агуулгатай мэдээллүүд яагаад олон хүнд илүү амархан хүрдэг шалтгаан энэ юм. Тиймээс болохгүй бүтэхгүй байгаа зүйлсээ дурдах хэдий ч нийгмийн сайн сайхан, гэрэлтэй гэгээтэй тал руу ард түмний сэтгэл зүйг хөтөлж чиглүүлэх нь сэтгүүл зүйн салбарын нэг үүрэг юм.

Б.Баярмаа

Сангийн сайд Б.Жавхлантай ярилцлаа.

-УИХ-ын гишүүн Г.Тэмүүлэн, Д.Энхтүвшин, Ж.Баярмаа, Б.Түвшин нар ирэх оны төсвийн төслийг эргүүлэн татах шаардлагыг хүргүүлсэн. Тэгэхээр цаг хугацааны хувьд ийм боломж бий юу. Үүн дээр та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Энэ жил цоо шинэ цагалбараар есдүгээр сарын 1-нд Засгийн газар 2025 оны төсвөө өргөн барьсан. Үүнээс хойш ажлын хэсэг байгуулагдаж байнгын хороод, УИХ дээр нийтдээ 65 хоног хэлэлцэгдсэн. Өөрөөр хэлбэл, УИХ дээр ийм хугацаанд байсан гэсэн үг. Тэгэхээр ийм асуудлаа өмнө ярьж болох өчнөөн хоног байсан. Ирэх оны төсөвтэй холбоотой бид олон ч хэлэлцүүлэг хийсэн. Гэтэл аравдугаар сарын 1-нд байгуулагдсан ажлын хэсэг дэгийн дагуу ажилласан, ингээд хоёрдугаар хэлэлцүүлэг болсны дараа хуулиа хамгийн сайн мэддэг, дэгээ хамгийн сайн барьж байх ёстой хүмүүс, нэр бүхий гишүүд маань ийм зүйл гаргаж байгаад харамсаж байна. Өмнөх парламентуудын үед гишүүдээс ийм санал гаргадаг л байсан. Гэхдээ хоёрдугаар хэлэлцүүлгийн дараа гаргаж байгаагүй. Бараг анхны тохиолдол нь энэ болж байгаа байх.

-Соёлын яамны төсөв дээр байгаа 18 тэрбум төгрөг нэлээд асуудал дагуулж байна?

-Тийм, тоог ярихаасаа өмнө агуулгыг нь ярих ёстой. Өөрөөр хэлбэл, хуулиа ярих ёстой юм. Соёлын бүтээлч үйлдвэрлэлийг дэмжих тухай хууль гэж сая хавар батлагдсан. Энэ хуулийн наймдугаар бүлэгт дөрвөн заалт бий. Эдгээр заалт дээр 16-18 насны өсвөр үеийнхэнд зориулсан ваучерыг төрөөс даана гэчихсэн байгаа. Хэрвээ уг хуулийн үзэл баримтлал нь буруу гэж үзэж байгаа бол гишүүд хууль санаачлах эрхтэй. Энэ удаад ингээд тоотой нь ноцолдоод өнгөрлөө гэхэд хойтон энэ хуулиараа дахиад л орно шүү дээ. Харин агуулгаараа буруу гэж байгаа бол тухай хуулийг хүчингүй болгох, шинэчилсэн найруулга хийх зэргээр ажил хэрэгч хандах ёстой.

-Эдгээр гишүүд ирэх оны төсвийн урсгал зардлаас 3.6 их наяд төгрөгийг танах боломжтой гээд байгаа шүү дээ?

-Би дахиад хэлье. Тоотой биш агуулгатайгаа ноцолдох 65 хоногийн хугацаа тэдэнд байсан. Өнгөрсөн хугацаанд энэ талаар ерөөсөө яриагүй. Ажлын хэсэг дээр 3.6 их наяд төгрөг гэсэн тоог огт гаргаж тавиагүй. Яагаад хоёрдугаар хэлэлцүүлгийн ард энэ бүхнийг яриад байгаа вэ гэдэг л өөрөө асуудал. Буруу зөрүү зүйл байгаа бол тэр талаар нь илэн далангүйгээр хуулийнх нь хугацаанд ярилцах ёстой. Тэгэхгүйгээр гуравдугаар хэлэлцүүлэгт тулгаж ирээд, төсвөө батлах ёстой арваннэгдүгээр сарын 15-ны өдөр гэсэн хуулийн заалттайг мэдсээр байж ингэж байгаад би гайхаж л байна.

-Төсвийн хэлэлцүүлгийн үеэр хоёр болон түүнээс дээш сонгогдсон гишүүдийн зүгээс таван тэрбум төгрөгийн асуудал ярилаа гэсэн. Үнэхээр ийм зүйл болсон юм уу. Ноднин жил гурван тэрбум байсан нь өсөөд таван тэрбум болчихсон байна гээд шуугиад байсан шүү дээ?

-Тийм санал гаргасан гишүүдээ би буруутгамааргүй байна. Өмнө нь 76 тойрог байхад жил бүр л ийм хандлага гардаг байсан. Гишүүд чинь өөрөө үүрэгтэй шүү дээ. Тойрогтоо бүтээн байгуулалт хийх, хөрөнгө оруулалт татахын тулд бараг уралдаан болдог байсан. Харин 126 гишүүнтэй болсноор гишүүдийн хандлага их зөв байна гэж би харж байгаа. Засгийн газраас оруулж ирсэн бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлал дээр суурилсан хөрөнгө оруулалт, бүтээн байгуулалт дээр их зөв хандлага гарсан. Гишүүдийн дийлэнх олонх нь дэмжсэн байгаа. Тийм болохоор ирэх дөрвөн жилд бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлал амжилттай явах юм байна гэсэн бүрэн итгэлийг авсан.

-Засгийн газрын 14 мега төслөөр халхавчилсан үр ашиггүй зардлууд их байна гэж яриад байгаа. Гадаад томилолт, зочин хүлээж авах зардал дөрөв дахин өссөн гэсэн. Яагаад ингэж их өсөөд байгаа юм бэ?

-Зардал өсч байгаа асууд лыг бодит байдалтай нь задалж авч харах хэрэгтэй. Гадаад томилолтын зардал 2021, 2022 онтой харьцуулахад нэмэгдэхээс аргагүй. Тэр үед чинь хил хаагдчихсан, бүгдийг нь цахимаар хийдэг байсан. Тэр бүү хэл дотоод томилолтуудаа ч зогсоож байсан үе шүү дээ. Үнэ өртөг ч нэмэгдлээ. Манай улсын гадаад харилцаа эрс өргөжин тэлж байна. Үүнтэй холбоотой өсөлтүүд байна. Мөн урсгал зардал өссөн гурван шалтгаан л байгаа. Хамгийн том шалтгаан буюу 60 хувийг эзэлж байгаа нь тариф, хүн амын өсөлт, цалин байна. Мөн хууль дагасан зардлын өсөлт 20 хувь байгаа. Түрүүн дурдсан Соёлын бүтээлч үйлдвэрлэлийг дэмжих тухай хууль дээр гарч байгаа өөрчлөлт бол нэг жишээ нь. Үүнээс гадна маш олон хууль бий. Нийгмийн даатгалын тухай хууль дээр долоон жилийг таван жил болголоо. Маш их ачаалал авч байна. Он гараад хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ нэмэгдэнэ. Нийгмийн даатгал дээр бид чинь хуримтлалын тогтолцоо руугаа шилжиж хоёр хувийг шууд хадгалдаг болж байгаа. Энэ л гэхэд шууд 300 тэрбум төгрөг болж байх жишээтэй. Мөн Цагаан алт, Шинэ хоршоо, Хүнсний хувьсгал гэсэн үндэсний томоохон хөтөлбөрүүд жил ирэх тусам маш их өргөжиж, тэлж байна. Ингэхээс ч өөр арга байхгүй. Үүнээс гадна хөрөнгө оруулалтууд жил ирэх тусам нэмэгдэнэ.Өнөөдөр хувийн хэвшил нэг томоохон бүтээн байгуулалт хийх, хороолол барих гэхээр бид эрчим хүчийг нь өгч чадахгүй болж ирж байна. Тийм болохоор эрчим хүчнийхээ бүтээн байгуулалтуудыг хийе. Хувийн хэвшлийнхэн хөрөнгө оруулалт хийхэд өртгийг нь хамгийн их бууруулж өгдөг, хөгжлийн хурдыг нь нэмдэг зүйл бол зам, тээвэр ложистик. Тийм учраас энэ хоёрыг хамгийн түрүүнд хийх ёстой. Энэ шинэ хандлагыг ч гишүүд маань хүлээж авч дэмжсэн. Цаашдаа ч дэмжээд явах байх гэж бодож байгаа.

-Ирэх оны төсөв дээр хувийн хэвшлээ дэмжсэн зүйл хэр их байна вэ гэдгийг хүмүүс их асууж, сонирхож байгаа. Энэ тал дээр юу хэлэх вэ?

-Хувийн хэвшлийг дэмжинэ гэхээр их хэмжээний татаас өгдөг халамжийн байдалтай байж болохгүй. Хүмүүс энэ тал руу нь гуйвуулж асуугаад байдаг. Харин бид хувийн хэвшлээ эрчим хүч, дэд бүтэц, татварын бодлого, зээлийн хүүгээр нь хангаж, дэмжиж өгөх ёстой. Энэ бүх зүйл бүгдээрээ энэ удаагийн төсөв дээр орж ирсэн байгаа. Боловсруулах үйлдвэр дээр салбар харгалзахгүйгээр татварын бодлогоор дэмжье гэж байна. Бүсчилсэн хөгжил дээр ялгаатай татварын бодлогуудаа явуулна. Энэ бүхэн чинь хувийн хэвшлүүдээ дэмжиж байгаа маш том бодлогын шилжилт байхгүй юу. Түүнээс биш хувийн хэвшлээ дэмжиж байна гээд халамжийн бодлого явуулж болохгүй.

-Ирэх онд инфляцийн түвшинг ямар байхаар төсөөлж байна вэ?

-Өнгөрсөн дөрвөн жил ковид болон ковидын дараахь эдийн засгаа сэргээх, тогтворжуулах хүнд сорилтын жилүүд байлаа. Харин ирэх дөрвөн жил бол хөгжлийн жилүүд байна гэж харж байгаа. Гэхдээ аливаа хөгжил тэлэлтийн эрсдлийг дагуулдаг. Бид тэлэхгүйгээр бүх зүйлээ хумиад боломжуудаа алдаад суух уу. Эсвэл тэлэлтийн эрсдлээ шингээгээд, түүндээ таарсан төсөв, мөнгөний бодлогоо гаргаад явах уу гэдэг нь сонголтын л асуудал. Бид амаргүй замыг нь сонгосон, бид хөгжлийн төлөө зорино. Харин хөгжил нь хүртээмжтэй, ил тод, иргэн бүрд хүрсэн байх учиртай.

-Сүүлийн хэдэн өдөр валютын ханш чангарч байх шиг байна. Үүнийг юутай холбож тайлбарлах вэ?

-Би үүнийг улирлын эффект гэж харж байгаа. Манайх чинь бүтээн байгуулалтын улирал багатай улс. Тийм болохоор гурав, дөрөвдүгээр улиралд гүйцэтгэл шахагдаж гардаг. Үүнтэй холбоотой л гэж харж байгаа.

-Манай улсын эдийн засаг уул уурхайгаас хэт хамааралтай. Харин эдийн засгаа солонгоруулна гээд олон жил ярьж байна. Ирэх оны төсвийн орлого дээр ингэж солонгоруулах талын ямар зүйл байна вэ?

-Уул уурхайгаас хамааралтай орлого эмзэг байгааг бид бүгдээрээ хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй. Харин үүний эсрэг юу хийх вэ гэвэл хувийн сектороо л дэмжих ёстой. Тийм болохоор одоо эцсийн бүтээгдэхүүн гаргадаг болох тал дээр л анхаарах хэрэгтэй. Одоо бидэнд эрчим хүчний түүхий нүүрс экспортлох 10 жилийн л хугацаа байна. Энэ хугацааны дараагаар бид тултал боловсруулаад эцсийн коксжих нүүрс гаргадаг л болох хэрэгтэй юм.

-Энэ 10 жилийн хугацаанд бид яриад байгаа том төслүүдээ гараанаас гаргаж, хөдөлгөж чадах болов уу?

-Яриад байгаа энэ 14 мега төсөл гэдэг чинь үүнийг л дэмжиж байгаа дэд бүтцийн төслүүд шүү дээ. Хилийн нэвтрэн өнгөрөх чадвар, эрчим хүчний эх үүсвэрүүдээ нэмэгдүүлэх, зам харилцаагаа нэмэх төслүүд юм. Тийм учраас би чадна гэж харж байгаа. Энэ төсөв маань ч ийшээ зориглож байгаа юм. Гэтэл төсөв дээр янз бүрийн нэр зүүж байгаад дэгээдэж унагаах юм бол энэ 14 төсөл маань ёстой жинхэнэ цаасан дээрээ л үлдэнэ.

Манай улсад сүүлийн зургаан сарын байдлаар телеграм залилантай холбоотой нийт 619 гэмт хэрэг бүртгэгдэж, иргэдэд 10.3 тэрбум төгрөгийн мөнгөн хохирол учирсан байна. Энэ төрлийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх чиглэлээр Цагдаагийн ерөнхий газар холбогдох байгууллагуудтай хамтран, шат дараалсан ажил, арга хэмжээг зохион байгуулж байна. Үүнтэй холбогдуулан ЦЕГ-ын Урьдчилан сэргийлэх газрын ахлах мэргэжилтэн, Цагдаагийн ахмад А.Итгэлттэй ярилцлаа.

-Сүүлийн үед иргэд яагаад телеграм платформыг их ашиглан, цахим залиланд өртөх нь нэмэгдэж байна вэ?

-Энэ оны долдугаар сараас эхлэн Цагдаагийн байгууллагад гар утасны телеграм аппликэйшнийг ашиглан “цагийн ажил буюу даалгавар биелүүлэх, мөнгө өсгөж өгнө” гэсэн зарын дагуу мөнгө байршуулж, залилуулсан гэх гомдол, мэдээлэл нэмэгдэж байна.

Сүүлийн дөрвөн сарын хугацаанд 619 гэмт хэрэг бүртгэгдэн, шалгагдаж байна. Эдгээр иргэдэд нийт 10 гаруй тэрбум төгрөгийн хохирол учраад байгаа юм. Бусад платформуудаас яагаад онцлоод ашиглаад байна вэ гэвэл, нууцлалын хувьд дэлхий нийтэд хамгийн өндөр агууламжтай платформуудын нэг.

Монголчууд яагаад идэвхтэй ашиглаад байна вэ гэвэл, цахим орчинд залилан мэхлэх гэмт хэрэг үйлдэж байгаа хүмүүсийн гол хийж байгаа зүйл нь “ажил сонирхож байна уу, цагийн ажил байна, мөнгийг тань өсгөөд өгье” гэх мэт холбоосоор дараад ороход телеграм платформ руу нэвтэрч орох зааврыг нь явуулдаг. Тэгэхээр ухаалаг утас барьж байгаа хүн тэр зааврыг нь дагахад л уг платформ автоматаар утсан дээр сууна гэсэн үг. Телеграм нь бусад харилцааны системүүдтэй “messenger, we chat, viber гэх мэт” адилхан учраас иргэд их ашиглаад байгаа юм.

-Цахимаар даалгавар биелүүлээд мөнгөө өсгөх залилан нь хэрхэн явагддаг юм бол?

-Телеграм руу нэвтрээд, мөнгийг нь өсгөж өгч байгаа зүйл нь хиймэл оюун ухаан юм. Телеграм даалгаврыг үе шатаар биелүүлээд дараа, дараагийн даалгаврыг биелүүлснээр мөнгөө нэмэгдүүлж авах боломжтой гэж төөрөгдүүлдэг. Хэрэв даалгаврыг биелүүлээгүй, эсвэл дундаас нь зогсоовол систем таны цэнэглэсэн баримтыг шалгах боломжгүй болж төлбөр тооцоо, бонус мөнгө, буцаан олголт зэргийг танд өгөх боломжгүй гэх зэргээр шахалтад оруулдаг. Жишээ нь, 80 мянгаас эхэлж ороод, тэр нь 160 мянга болоод өсчихвөл мөнгөө авч болно.

Мөн авахгүйгээр 320 мянга болгож өсгөх боломжтой. Гэхдээ өмнөхөөс хоёр, гурван даалгавар илүү биелүүлэх ёстой гэх мэтээр залилдаг. Монголчуудын интернэтээр худалдан авалт хийдэг онлайн шопууд бараагаа сурталчилдаг системтэй. Түүнийг нь ашиглаад мөн залилдаг. Ингэж явсаар байгаад их хэмжээний хохирол бий болдог. Иргэд мөнгө олох гэж орсон байж, яагаад мөнгө өгөөд байна гэдгийг бодох ёстой. Мөн албан ёсны ажил хийлгээд байгаа хэрнээ яагаад хувь хүний дансаар аваад байна гэдгийг сайтар нягтлах хэрэгтэй. Залилуулаад хохирсон иргэд “монгол хүний данс байсан, цагдаад хэлээд мөнгөө олоод авчихна” гэж бодоод байдаг. Үгүй юм аа. Монгол хүний нэртэй данс байсан хэдий ч тэр хүн тантай адилхан ажилд ороод, давхар залилуулаад байгаа гэсэн үг. Тэр хүн нь таны явуулсан мөнгийг орж ирэхэд нь нэгээс хоёр минутын дотор цааш өөр данс руу гаргаж байх ёстой. Тэгснийхээ хүчинд мөн урамшуулал авч байгаа.

-Иргэд цахим орчинд танихгүй хүнд хувийн мэдээллээ тарааснаар өөрсдөө гэмт хэргийн хохирогч болоод үлдэх тохиолдол их гардаг байх?

-Ямар нэгэн байдлаар регистрийн дугаар, интернэт банкны нэвтрэх нэр, нууц үг гэх мэт хувийн мэдээллээ бусдад битгий өгөөч ээ гэж хэлмээр байна. Эдгээр хувийн мэдээлэл чинь таны аюулгүй байдал, нууцыг чинь хадгалах ёстой болохоос биш хэн нэгэнд тараах зүйл биш юм. Жишээ нь, хувийн мэдээллээ өгснөөр интернэт банкаа ашиглах боломжгүй болно. Улмаар данстай холбоотой утасны дугаар, бүх мэдээллийг нь өөрчлөөд нэр дээр чинь зээл авчихна. Өөрөө ч мэдээгүй байж байтал банкны найдваргүй зээлдэгч болчихсон байдаг. Ямар нэгэн байдлаар өөрийнхөө хувийн мэдээллийг бусдад дамжуулбал, тэр хүнийг санхүүжүүлж байна гэж ойлгох хэрэгтэй. Тийм учраас хувийн мэдээллээ хэн нэгэнд битгий өгөөч ээ гэж хэлмээр байна.

-Иргэд цахим ажил хайж байх үедээ хуурамч хаягийг хэрхэн таньж болох вэ?

-Иргэд цахим ажил хайхдаа тухайн зарыг байршуулсан хаягийг ямар хаяг байна гэдгийг сайтар нягтлах хэрэгтэй. Хуурамч хаяг руу ороод харахад арваас хорин найзтай, зураг нь өөрийнх нь биш байдаг. Хэзээнээс эхэлж ашиглаж эхэлсэн байна гэдгийг нягталж харах ёстой. Мөн гэртээ сууж байгаа ээж нар маань мөнгийг нь өсгөж өгье гэсэн заруудад итгээд залилуулах тохиолдол гардаг. Өөрийнхөө хуримтлуулсан мөнгөө үр хүүхэд, гэр бүлдээ зарцуулах байтал цахим залилангийн хохирогч болоод үлддэг. Тийм учраас хуурамч хаягийг маш сайн нягтлах хэрэгтэй байна.

-Сүүлийн дөрвөн сард цахимаар залилуулж байгаа иргэдийн дийлэнх нь дээд боловсролтой, төрийн болон хувийн байгууллагад ажилладаг иргэд байсан?

-Өмнө нь Монгол Улсад гарч байсан цахим гэмт хэргийн хохирогчид ихэнх нь боловсролын түвшин доогуур, бүрэн дунд боловсролтой иргэд байсан. Гэтэл сүүлийн үед эсрэгээрээ дээд боловсролтой, ажил мэргэжилтэй, 35-44 насны ажил төрөл хийдэг, өөрөөр хэлбэл санхүүгийн эрх чөлөөнд хүрсэн хүмүүс байна. Яагаад гэвэл эдгээр хүмүүс хөдөлмөрлөөд олсон мөнгөө амар хялбар аргаар өсгөх сонирхолтой байгаа учраас цахим залилангийн хохирогч болж байна.

-Иргэдэд нийт арав гаруй тэрбум төгрөгийн хохирол учирсан. Хохирлыг барагдуулах тал дээр ямар хүндрэл учирч байна?

-Цагдаагийн байгууллагаас мөрдөн шалгах ажиллагааг явуулж байна. Хохирсон иргэд маань цаг хугацаа алдаж байна. Бүртгэгдсэн залилах гэмт хэрэгт 976 дансаар мөнгөн гүйлгээ хийгдсэн нь тогтоогдсон. Тухайн хүний шилжүүлсэн мөнгө нөгөө данснаасаа гараад олон улсын крипто бирж, бооцоот болон мөрийтэй тоглоомын сайтуудаар дамжин гадаад улсын хяналтгүй бүс рүү шилжиж байгаа нь илэрсэн. Цаг хугацаа алдаагүй мэдээлэл өгсөн иргэдийн хувьд монгол данснаас гарч амжаагүй мөнгийг арилжааны банктай хамтарч ажиллаад битүүмжилсэн байна. Шалгалтын ажиллагааны явцад 1.8 тэрбум төгрөгийг одоогоор хохирогч нарт өгсөн байна. Иймд иргэд үл мэдэгдэх телеграм группүүдэд элсэж, ямар ч тохиолдолд мөнгө шилжүүлэхгүй байх, хэрэв мөнгө шилжүүлсэн бол дахин давтаж шилжүүлэхгүй байх, хохирсон тохиолдолд цагдаагийн байгууллагад нэн даруй мэдэгдэхийг зөвлөж байна.

Г.Балгармаа