Монгол Улсын Засгийн газраас баталсан “Допингийн эсрэг үндэсний дүрэм”-ийн хэрэгжилтийг эрчимжүүлэх ажлын хүрээнд “Спортод допинг хэрэглэхийн эсрэг олон улсын конвенц”-ын хэрэгжилтийг хангуулах, Монгол Улсад спорт дахь допингийн эсрэг үйл ажиллагааг удирдан зохион байгуулах ажлын талаар мэдээлэл солилцлоо.
Монголын Үндэсний Бөхийн Холбооны тэргүүлэгч гишүүдийн ээлжит хурал өчигдөр болж, улсын харцага Ш.Уламбаяр, Төв аймгийн Баянцагаан сумын заан М.Баасан нарын барилдах эрхийг нэг сарын хугацаагаар түдгэлзүүлэх шийдвэр гаргажээ.
Улсын харцага Ш.Уламбаярыг 2023 оны дөрөвдүгээр сарын наймны өдрийн барилдаанд учраа бөхөө нидэрсэн болон тухайн барилдааны жаяг дэгийн багийн гишүүдийн дүрмийн дагуух шаардлагыг биелүүлээгүй гэж үзсэн байна.
Сумын заан М.Баасанг учраа бөхөө мөргөсөн гэм буруугаа ухамсарлаж, тухайн барилдааны үеэр үзэгч олноос уучлал хүссэн байдал зэргийг харгалзан үзэж барилдах эрхийг түдгэлзүүлэхээр болжээ.
Харин учраа бөхөө цохисон, дэгийн багийн гишүүдийг хэл амаар гутаан доромжилсон, өөрийн барилдаанаа орхин, хажуугийн барилдааны үр дүнд нөлөөлөх ёс зүйгүй үйлдлийг санаатайгаар хийсэн гэж үзэн дөрвөн бөхийн барилдах эрхийг 1-2 жилийн хугацаагаар хасахаар болсныг МҮБХ-ноос мэдээлэв.
Монголын Үндэсний Бөхийн Холбооны тэргүүлэгч гишүүдийн ээлжит хурлаас гаргасан шийдвэр бүрэн эхээрээ:
Дээрх шийдвэрүүдийг аймаг, сумын бөхийн салбар холбоод даган мөрдөх бөгөөд төрийн болон төрийн бус байгууллагуудтай хамтран зохион байгуулах бүх барилдаанд хариуцлага ногдуулсан хугацаанд бүртгэлд оруулахгүй байх, бүртгэж барилдаанд оруулсан тохиолдолд тухайн барилдаанд шөвгөрч, үзүүрлэж, түрүүлсэн бөхчүүдийн амжилтыг МҮБХ-ны албан ёсны эрэмбэд оруулахгүй.
Өөрийн гаргасан ёс зүйгүй үйлдэлдээ хариуцлага хүлээсэн бөх хөдөө орон нутагт зохиогдох аливаа барилдаанд оролцвол хариуцлагын хугацааг нэмэгдүүлж тооцох болно.
Эх сурвалж: Монголын Үндэсний Бөхийн Холбоо
Өглөө бүр тантай хамт байдаг “Өдрийн сонин”-ы лхагва гаригийн дугаар 12 нүүрээр хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна.
“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт УИХ-ын гишүүн асан АН-ын даргын зөвлөх
С.Эрдэнэ “АН-ын маргаан эрх баригчдад том боломж олгож
байсан учраас зөв ч, буруу ч
үүнийг зогсооё гэсэндээ тамгаа
өгсөн” хэмээн ярилаа.
Түүх, социологийн
ухааны доктор Райнэр
Цитэлманн “Эдийн засгийг
хөгжүүлэх цорын ганц бодитой
шийдэл бол гадаадын хөрөнгө
оруулалтыг татах” гэлээ.
“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт нэрт нийтлэлч Баабарын “Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын баатрууд” хэмээх нийтлэл хэвлэгдлээ.
ТӨХК-ийн гүйцэтгэх захирал Х.Алтай “70-100 ам.доллараар зарагдаж
байсан нүүрс бирж ажиллаж эхэлснээр
140-180 ам.долларын үнэтэй болсон” гэв.
Хуульч Б.Агар-Эрдэнэ “Олон нийтэд ил тод мэдээлсэн хэргүүд
хэрхэн шийдэгдсэнийг эргэж мэдээлэх нь зөв” хэмээв.
Дэлгэрэнгүй мэдээллүүдийг уншихыг хүсвэл дараах линкээр бүртгүүлж уншина уу. https://admin.dnn.mn/plugi ns/news/login
Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы лхагва гаригийн дугаараас уншаарай.
Эрхэм уншигч та, манай сонины өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудангийн салбаруудаас болон сонин борлуулах цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой. Мөн “Мөнгөн завъяа” дахь сонин борлуулах цэг, Сансрын үйлчилгээний төв дэх сонин борлуулах цэг, Хан-Уул дүүргийн 19 дүгээр хорооллын үйлчилгээний төвд байрлах сонин борлуулах цэг, Саппорогийн “Миний дэлгүүр” дэх сонин борлуулах гол гол цэгүүдээс худалдан авч болохыг дуулгая. Түүнчлэн “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч болно.
Уншигч та “Өдрийн сонин”-ыг захиалан уншихыг хүсвэл 9911-2954, 8811-1375 дугаарт холбогдоно уу.
Цахим хэлбэрээр нь захиалахыг хүсвэл 88111375 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээллийг аваарай.
“Өдрийн сонин”-той холбоотой мэдээ мэдээллийг 19001987-гоос лавлана уу
“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ
МҮБХ-ны зүгээс Э.Оюунболд допинг хэрэглэсэн талаарх мэдээллийг хийв. Допингийн асуудлаар улсын аварга цолоо хураалгасан тэрбээр дахин допинг хэрэглэсэн гэх мэдээлэл шуугиан болж байна. Улсын арслан Э.Оюунболдын эгч Э.Саруулзаяагаас зарим зүйлийг тодрууллаа.
-Таны дүүтэй холбоотой допингийн асуудал дахиад л сөхөгдлөө. Арслантай өөртэй нь холбогдох гээд чадахгүй юм. Э.Оюунболд арслан хөдөө байна уу?
-Одоогоор хөдөө байгаа. Удахгүй орж ирэх байх. Сүлжээ орж гараад би ч тухтай холбогдоод ярилцаж амжихгүй л байна.
-Үүсээд байгаа нөхцөл байдлын тухайд та ямар тайлбар хэлэх вэ?
-Допингийн асуудал хөндөгдөхөд л миний дүүг урдаа барьж байгаад нь гомдолтой байна. Сая үүссэн асуудлын тухайд МҮБХ-ны тэргүүн Ц.Магалжав гурван бөх допингийн шинжилгээнд бүдэрсэн талаар хэлсэн. Зөвхөн Э.Оюунболдыг нэрлээд өнгөрлөө. Сэтгүүлч лавлаад асуухад нь хүний нэр төртэй холбоотой асуудал гээд чимээгүй өнгөрч байна лээ. Улсын наадамд хоёр удаа түрүүлсэн миний дүү нэр нүүргүй болж байна уу. Допинг гэхэд л шууд миний дүү рүү сүргээрээ дайрдаг муухай тогтолцоо бий болсон.
-Арслангийн шинжилгээний хариутай та танилцсан уу?
-Үгүй. Гэхдээ энэ шинжилгээ хууль бус гэдгийг онцлох нь зөв. Аль эрт хоёр сарын өмнө авсан допингийн шинжилгээний хариугаар эрх чөлөөнд халдана гэдэг хаана ч байхгүй завхрал.
-Хууль бус гэж үзэж байгаа үндэслэлээ та танилцуулахгүй юу?
-Эхний үндэслэлийг дээр хэллээ. Өөр нэг шалтгаан нь Э.Оюунболдын допингийн шинжилгээ ирэх замдаа задарсан. Журмаараа МҮБХ-ноос шинжилгээний хариуг зарлах учиртай. Гэтэл өнгөрсөн сард “NTV” телевизийн хуудсаар миний дүүгийн шинжилгээний хариу ил болсон. Ямар нэгэн байдлаар дундаа задарсан учраас л тухайн үед цацагдсан гэсэн үг шүү дээ. Олон улсын допингийн эсрэг журамд зааснаар шинжилгээний явцад нэг алдаа гарахад л тухайн шинжилгээ хүчингүй болдог. Энэ журмаараа шинжилгээ хууль бус болж байгаа юм.
-Магалжав тэргүүн удаа дараа дуудахад очоогүй гэж хэлж байна лээ. Энэ тухайд ямар тайлбар хэлэх вэ?
-Энэ талаар тодорхой мэдээлэл надад алга. Тухайн хүмүүсийн хоорондын харилцааг мэдэх боломжгүй шүү дээ.
-Таны дүү үнэхээр удаа дараа допинг хэрэглээд байдаг юм уу?
-Дархан аварга Б.Бат-Эрдэнэ багш миний дүүг байгалиасаа өгөгдөлтэй, авьяаслаг бөх гэж хэлсэн байдаг. Би ч дүүгээ ингэж л боддог. Энд нэг зүйлийг онцлоход Э.Оюунболдын гарт допинг хэрэглэсэн тухай баримт өгч байгаагүй. Чи допинг хэрэглэсэн гээд л эрхийг нь хасч, цолыг нь хураасан. Энэ допингийн шинжилгээ гэх ажил хөшигний ард хаалттай явагддаг нь анхаарал татсан юм. Шинжилгээ аваад хэдэн сарын дараа хэдэн хүний нэр хэлээд л туг тахиад өнгөрдөг. Монголын Үндэсний допингийн эсрэг төв гэх байгууллагын үйл ажиллагаа шилэн байх ёстой. Ямар луйвар явдаг болоод үйл ажиллагаа нь хаалттай байгаад байгааг ойлгодоггүй. Ноцтой асуудлууд дуулдаж л байдаг.
-Тухайлбал?
-Допингийн шинжилгээг авлигал өгч нуун дарагдуулдаг тухай. Энэ хэрэгт хоёр ч эмчийг холбогдуулан АТГ-аас шалгаж байгаад нийслэлийн прокурорт шилжүүлсэн. Прокурор дээр хаагдсан байдаг. Энд ямар нэгэн нөлөөлөл орсон гэж би харддаг. Шалгагдаж байсан эмч нь одоо боксын шигшээ багт ажиллаж байна лээ. Ил яригддаг асуудал нь 2009 оноос хойш шинжилгээг АТГ нягтлахад 38 бөхийн сорьц зөрчилтэй нь тогтоогдсон байдаг. МҮБХ энэ мэт бузар булайг цэвэрлэх талаар ажил огт хийхгүй байж Э.Оюунболд руу л дайраад байгаа нь цаанаа ямар нэгэн зорилготой гэж харагдаж байна. Магадгүй бөхийн дэвжээнээс бүр мөсөн явуулахыг ч төлөвлөж байж болно. Миний дүүг 2019 оноос хойш л янз бүрээр хэлж, нийгмээрээ яллалаа. Одоо болсон юм биш үү. Оюунболд чинь ч гэсэн хүн шүү дээ.
-Одоо яах вэ?
-Хүний эрхийг хамгаалах байгууллагуудад л хандах байх даа.
Монгол Улсад Залуучуудын байгууллага үүсэж хөгжсөний түүхт 102 жилийн ой, “Оюут Групп” үүсгэн байгуулагдсаны 15 жилийн ойд зориулсан улс, аймгийн алдар цолтой хүчит бөхийн барилдаанд Баянхонгор аймгийн Баянбулаг сумын харьяат, “Хүч” спорт хороо, “Мөнхийн үсэг” групп, “Нэгдэл” клуб, “Их богд” дэвжээний бөх, улсын үнэн зоригт харцага Нацагсүрэнгийн Золбоо түрүүлж, Дундговь аймгийн Эрдэнэдалай сумын харьяат, “Алдар” спорт хороо, “Пирамид орд” ХХК, “Хур харцага” дэвжээний бөх, улсын начин Эрдэнэбатын Даш үзүүрлэв.
Сумын цолтон залуу бөхчүүдийн ээлжит барилдаанд 608 бөх уран мэх, авхаалж самбаа сорин барилдсанаас Хөвсгөл аймгийн Баянзүрх сумын харьяат, “Хөвсгөлийн хүчтэн” дэвжээний бөх, сумын баяр наадмын хоёр түрүүтэй заан Мөнхбаярын Баасанжав анх удаагаа түрүүллээ. Сэлэнгэ аймгийн Баруунбүрэн сумын харьяат, “Таван-Хан” дэвжээний бөх, сумын наадмын гурван түрүүтэй заан Амарсанаагийн Амархүү үзүүрлэсэн бол шөвгийн гуравт Завхан аймгийн Нөмрөг сумын харьяат, Хүч спорт хороо, Завхан дэвжээний бөх, сумын наадмын дөрвөн түрүүтэй заан Ёндонгийн Гантулга шалгарлаа.
“Арвайн үндэс” компанийн нэрэмжит улсын арслан цолны хүндэтгэл улс, аймгийн алдар цолтой 224 бөхийн барилдаан боллоо. Тус барилдаанд Баянхонгор аймгийн Заг сумын харьяат, улсын начин Д.Цэрэнтогтох түрүүлж, Дундговь аймгийн Эрдэнэдалай сумын харьяат, улсын начин Э.Даш үзүүрлэлээ.
Шөвгийн дөрөвт Ховд аймгийн Зэрэг сумын харьяат, улсын заан Б.Бат-Өлзий, Архангай аймгийн Булган сумын харьяат, улсын арслан Р.Пүрэвдагва нар шалгарлаа. Харин шөвгийн долоод улсын харцага Б.Одгэрэл, улсын начин Д.Амаржаргал, Б.Түвшинтөгс нар үлдэв.
Тус барилдааны түрүү бөх тав, үзүүр бөх гурав, дөрөвт үлдсэн бөх тус бүр нэг сая төгрөгийн бай шагнал гардсан юм.
“Молига бүргэд” хэмээх улсын арслан П.Бат-Очирын нэрэмжит шагналыг Сүхбаатар аймгийн Уулбаян сумын харьяат, аймгийн заан Б.Бадамдоржид арслангийн том хүү АБТА Б.Дагва, бага хүү, аймгийн арслан Б.Лхагвадорж нар гардуулсан бол “Уран барилдаан”-ы шагналыг Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын харьяат, аймгийн арслан Ч.Алтангэрэлд “Арвайн үндэс” компаний удирдлагууд гардуулав.
Сонирхуулахад, энэ сарын 20-нд 12:00 цагаас эрчим хүчний салбар үүсэж хөгжсөний 100, 101 жилийн ойн баярт зориулсан улс, аймгийн алдар цолтой хүчит 256 бөх барилдаан, 21-нд 12:00 цагаас сумын цолтон болон залуу бөхчүүдийн ээлжит барилдаан тус тус болно.
Монгол Улсын Засгийн газраас хэрэгжүүлж байгаа “Шүгэл ажиллагаа”-ны ажлын хэсгээс зохион байгуулсан “Допинг ба спортын авлига” сэдэвт хэлэлцүүлэгт Монголын Үндэсний Бөхийн Холбооны Тэргүүн Ц.Магалжав, Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Т.Түмэндэмбэрэл, Гүйцэтгэх захирал И.Доржсамбуу нар оролцож, зохион байгуулагчдын хүсэлтийн дагуу “Допингийн зөрчлүүд ба хор нөлөө тэдгээрийг хэрхэн багасгах” сэдвээр мэдээлэл өгөв.
Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар, гавьяат тамирчин, даяар дуурсагдах, далай даян дархан аварга Дашдоржийн Цэрэнтогтохын нэрэмжит улсын аварга цолны хүндэтгэл улс, аймгийн алдар цолтой 256 бөхийн барилдаанд Завхан аймгийн Яруу сумын харьяат, “Хилчин” спорт хороо, “Жем интернэшнл” ХХК, “Даян” дэвжээний бөх, МУГТ, улсын заан Мөнхтөрийн Лхагвагэрэл түрүүллээ.
Төв аймгийн Өндөрширээт сумын харьяат, “Сүлд” спорт хороо, “Заамар Өгөөмөр хайрхан” ХХК, “Дорнын Өртөө” ХХК, “Дүнжингарав” дэвжээний бөх, улсын начин Доржхандын Хүдэрбулга үзүүрлэв. Шөвгийн дөрөвт Архангай аймгийн Цэнхэр, сумын харьяат, “Алдар” спорт хороо, “Нутгийн буян” групп, “Бөхбилэгт” дэвжээний бөх, улсын гарди М.Бадарч, Архангай аймгийн Хайрхан сумын харьяат, “Алдар” спорт хороо, “Вайт лайк” ХХК, “Молор трейд” ХХК, “Бөхбилэгт” дэвжээний бөх, улсын харцага О.Мөнх-Эрдэнэ нар шалгарлаа.
Наймд улсын харцага Б.Цэдэнсодном, Ц.Бямба-Отгон, улсын начин Б.Бадамсүрэн, Б.Лхагвадорж нар үлдэв. Тус барилдаанд хүрэлцэн ирсэн аваргууд болон бусад аваргуудын гэр бүлд Улсын аварга цолны хүндэтгэлийн барилдааныг МҮБХ-той хамтран зохион байгуулсан Өвөрхангай аймгийн нутгийн зөвлөлөөс хүндэтгэл үзүүлж, гарын бэлэг гардуулсан юм.
Ч.Бээжин аваргын нэрэмжит уламжлалт шагналыг улсын начин Д.Хүдэрбулгад аваргын охин Б.Хандсүрэн, зээ охин Н.Пагмадулам нар гардуулсан бол “Шихихутаг” Их сургуулийн нэрэмжит “Улсын цолд ойрхон” бөхийн шагналыг Өвөрхангай аймгийн Нарийнтээл сумын харьяат, аймгийн өсөх, өрнөх начин Мягмарцэрэнгийн Гантулгад тус сургуулийн дэд захирал Л.Мөнхдэмбэрэл гардуулав. Уг шагналыг цаашид жил бүрийн “Улсын аварга цолны хүндэтгэлийн барилдаан”-д “Шихихутаг” их сургуулиас олгож байхаар шийдвэрлэжээ.
Мөн Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар, гавьяат тамирчин, даяар дуурсагдах, далай даян дархан аварга Дашдоржийн Цэрэнтогтохын нэрэмжит шагналыг Увс аймгийн Хяргас сумын харьяат, аймгийн начин Ц.Билэгсайханд аваргын гэр бүлээс гардуулав. Маргааш Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, улсын начин Содномын Эрхэмбаярын нэрэмжит аймаг, цэргийн цолтой болон залуу 256 бөхийн барилдаан болно.
Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар, Далай даян даяар дуурсагдах дархан аварга Дашдоржийн Цэрэнтогтохын гэргий О.Отгонтой ярилцлаа.
-Аварга та хоёр хэдэн онд танилцаж байв. Тэрхүү дурсамжаа хуваалцахгүй юу?
-Манай хүн “Алдар” нийгэмлэгийн цэрэг байлаа. Тэр үед нийгэмлэгээ сурталчлах ажил гэж болдог байсан. Тэр ажлаараа явж байхад нь Өвөрхангайд танилцаж байлаа. Хөгшин маань тэгэхэд хөлөө гэмтээчихээд эмнэлэгт ирж байсан юм. Би Өвөрхангайн эмнэлгийн сувилагч байсан. Тэгээд л танилцаж байлаа даа. Танилцсаныхаа хойтон жил нь өвгөн маань цэргээс халагдаад л, тэгээд бид хоёр нэг гэртээ орж байлаа. хань маань 22-той, би 20-той байжээ. Манай хүн цэрэгтээ улирч “Алдар” нийгэмлэгтээ үлдээд, бид хоёр хотод Таван шард айлын хажуугийн нэг өрөөнд орж байлаа. Ингэж орох оронтой болоход өвгөний маань нутгийн Хасдорж гэж хүн тус дэм болж байсан. Манай хүн эхлээд Зүүнбаянд хуваарилагдсаныг аав нь очиж чөлөөгөөр аваад Хасдорж гэж хүнтэй уулзаад “Алдар” нийгэмлэгт оруулсан юм билээ.
Бид хоёр танилцаж найз болсны тэр зун начин болсон. Би чинь ер нь бөх мэддэггүй мангар амьтан явлаа шүү дээ. Тэр наадамд барилдаж байхад нь аймгийн наадам цуг үзэж байсан өвгөний хоёр найз нь “Хоёр давлаа, гурав давлаа, начин болчихлоо” гээд л надад хэлээд байсан юм. Сүүлд гэртээ ирчихээд улсууд хүлээн авагч чагнаад байхаар нь чагнаж байсан чинь зургаа давж чимэгтэй начин цол авлаа гэж байсан. Одоогийнхоор бол харцага цол юм даа, тийм ээ. Тэгээд 1977 онд заан цол авсныхаа дараа гурван жил төрийн наадамдаа зодоглож чадаагүй юм.
-1978 онд улсын наадамд анх түрүүлсэн. Тэр тухай дурсахгүй юу?
-Манай хүний бөх болох замыг зааж өгсөн хүн нь өөрийн нь ах Галсан гэж хүн бий. Одоо нас сүүдэр 80 шүргэж яваа хүн.
Өвгөн Өвөрхангайн Хайрхандулаан суманд наймдугаар анги төгсөөд Алтанбулагийн техникумд хуваарилагдсан юм билээ. Үүний урьд жил нь өвгөний маань ижийгийн төрсөн ахын хүүхэд яваад нас барчихсан байж таараад тийш нь явуулаагүй. Тэгээд сургуульгүй дэмий байхаар гээд Баянхонгорын техникумд оруулсан юм билээ. Энэ цагаас л бөх болох замнал нь эхэлж ээж нь монгол гутлыг нь өөрөө оёж өгөөд, зодог шуудаг хүнээр хийлгээд ах нь хагас бүтэн сайн өдрөөр аймгийн төвд заалны барилдаан болоход дагуулж очиж барилдуулдаг байсан. Өвгөн өөрөө барилдах тийм ч дуртай биш байсан байх. Харин ах нь өөрөө барилддаг хүн байсан болоод ч тэр үү барилдах авьяастай гэдгийг нь харчихсан байж.
-Баянхонгорын Нямжанцан гэж начингийн тухай аварга их ярьдаг байсан?
-Тэр хүнээс зодог шуудгаа авсан ч бил үү, хийлгэсэн ч гэдэг бил үү, тэгж л ярьдаг юм. Харин монгол гутлыг нь ээж нь хийж өгсөн байдаг. Ээжийнх нь оёсон гутал одоо ч манайд бий. Өвгөнийхөө эдэлж хэрэглэж байсан бүх зүйлийг нь хадгалаад л байдаг юм. Тэр их хөнгөхөн гутал. Өвгөнөөс өөр хүн өмсөж чаддаггүй. Найзууд нь хааяа гуйхаараа “Амаа аваад давхидаг морь шиг гутал, чамд л гоё байх” гэж цаашлуулж байдаг сан.
-Ингэхэд Цэрэнтогтох аварга начин болсноосоо хойш хэд хэдэн наадам өнжсөн гэж та түрүүнд хэлсэн. Ямар учир байсан юм бол?
-1972 онд начин аваад таван жилийн дараа 1977 онд заан цолонд хүрсэн. Энэ хооронд өвгөнийг гурван жил барилдуулаагүй юм шүү дээ. Энэ хооронд өөртэй нь хамт цолонд хүрч байсан Хадаа нь гэхэд улсын арслан болоод төрийн наадамд түрүүлчихсэн байсан үе. Өвгөн маань начин цол хүртсэнээ өөрөө ярьдаг юм. Улсын наадамд огт зодоглож үзээгүй, ёстой стадионд ч орж үзээгүй цэргийн хүүхэд байхдаа зургаа давсан гэдэг сэн. Яг наадам дөхөөд ирэхээр л гадагш нь тэмцээнд явуулчихдаг. Тэр үед чинь дээрээс ирсэн тушаалд үгүй гэж хэлэх арга байхгүй. Бодоод байхад бодлого л байсан юм билээ л дээ. Ярих юм бол их л бодлого байсан даа. Би тэр болгоныг нь ярьдаггүй юм.
1977 онд Чөлөөт бөхөө хаяад, 1978 онд улсын арслан, 1979 онд наадам болоогүй байхад аварга болчихсон шүү дээ. Гурван өдөр арав, арван бөхтэй нийлээд 30 бөхтэй барилдаж нэг ч уналгүй түрүүлээд аварга цол авсан. Тэгээд үнэмлэхийг нь авчихсан. Одоо надад үнэмлэх нь байдаггүй шүү дээ. Бөхийн холбооноос асуухад олж болно оо гэж байсан.
-1980 онд даян аварга, 1981 онд дархан аварга болсон, тийм ээ?
-1980 онд даян аварга цол аваад, дараа жил нь Баянаа аваргад уначихсан юм. Тэр наадмын дараа манай өвгөн нэг айхтар осолд орж сүйд болоод бүтэн жил барилдаж чадаагүй. Барилдах нь бүү хэл унтаж ч чаддаггүй орилж хашхираад мөн ч айхтар байж билээ. Аймгийн арслан Тогоо, Улсын начин Дэмбэрэлсамбуу, яруу найрагч Ламжавын Лувсандорж нартай хамт явж байгаад бензин нь дуусаад машинаа түрээд явж байсныг араас нь том машин ирж мөргөөд тэр хүмүүс нь газар дээрээ нас барсан юм билээ. Яг тэр үед өвгөн машиных нь урд гарчихсан байж таарсан гэдэг. Энэ осол бас л ээдрээтэй санагддаг. Тухайлбал, шүүх хурал нь болоход өвгөнийг оролцуулаагүй.
-Хань нь төрийн наадамд түрүүлээд есөн хөлт цагаан тугаа тойрч байх тэр агшинд гэргийд нь юу бодогдож байдаг юм бол?
-Манай өвгөн чинь тийм ч хөөрүү, дэврүүн хүн биш шүү дээ. Наадмын өглөө гараад л гүйчихэж байсан юм. Би маргааш нь гурилтай шөл, цай барьж очиж, тэрийг идээд л түрүүлчихэж байсан. Дамдин аварга, Баянмөнх аварга, Мөнхбат аварга гээд гурван дархан аваргыг хаяж түрүүлж байлаа.
-Ю.Цэдэнбал дарга “Хүү минь чи хаанаас гараад ирэв ээ” гээд дуу алдсан гэдэг. Үнэхээр тэр үед монгол бөхөд эргэлт авчирсан л даа?
-1979 оны спартакиадад 30 давж түрүүлэхдээ Хад аваргатай 28 дугаар тойрогт хоёулаа нэг ч унаагүй таарсан. Тэр барилдааныг би дэргэдээс нь үзэж байлаа. Ёстой хүн бүр амьсгаа даран харж байсан даа. Ингээд Хадыг давчихаад дараа нь хоёр хүнтэй барилдаад аварга цолны болзол хангаж байгаа юм. Ханийгаа монгол бөхийн оргил дээд цолонд хүрч байхад нь баярлаж байлаа. Тэр үед бол начин болох үеийг нь бодвол би бөх мэддэг болчихсон байлгүй яахав. Манай гэрт багтахгүй зочид ирээд л хүний хөлд дарагдаад сайхан байж билээ. Ханийг маань улсын арслан цол хүртсэний дараа өвөл Брежнев даргын бэлгийн байр гэгддэг гурав, дөрөвдүгээр хорооллын байр ашиглалтад ороход хамгийн анхны байрнаас өгч байсан. Ингэж хань минь шинэ байраа улсын аварга гэдэг цолоор мялааж байлаа. Өөрөө их хөдөлмөрч хүн байсан л даа, манай өвгөн. Өглөө босоод л гүйгээд явчихдаг. Гэртээ сууж байхдаа хүүхдүүдээ их эрхлүүлдэг, хүүхдэд их зөөлөн хүн байсан. Тэгээд л дандаа сунгалтын дасгал хийгээд л зүгээр ердөө суудаггүй байсан.
-Аварга та хоёр нэг нутгийн хүмүүс. Аварга бол Өвөрхангайн Нарийнтээлийнх гэдгийг ард түмэн бүгд мэднэ. Таны ижий аав аль сумын хүн бэ. Мөн та хадам ижий аавыгаа хэр сайн мэдэх вэ?
-Миний ижий аав хоёр Өвөрхангай аймгийн Тарагт сумын малчин хүмүүс байсан. Аавыг маань Ориг, ээжийг Өөдөс гэдэг байлаа. Манай өвгөний аав Дашдорж их том биетэй хүн байсан. Айлын таван хүүгийн дөрөв дэх нь гэсэн. Тэднийхэн бүгдээрээ л их биерхүү шилбэ Дэндэв, хөл Дашдорж гэж авгайлдаг том биетэй, бяртай хүмүүс байсан юм билээ. Бид хоёр анхны хүүхдээ гарсны дараа ээж аав дээр нь очиж байсан. Ээжтэй нь сүүлд хамт амьдарч, өнгөрөхөөс нь өмнө өргөж асарч явсан. Ээж нь 1993 онд хариугүй наадам болохын даваан дээр өнгөрсөн юм.
-Таны ханийг Монголын ард түмэн алдарт бөх гэдэг талаас нь харж хүндэтгэж, бахархдаг байсан. Та харин эр хүнийх нь хувьд ханийгаа юу гэж хэлэх бол?
-Гүндүүгүй, олон таван үггүй хүн байсан юм шүү дээ. Гэр орны ажил, мах шөл эвдэх ажилд их нямбай ханддаг. Хачин сайхан хоол хийдэг. Үглэнэ, уурлаж уцаарлана гэж байхгүй. Хүн агсам тавиад байхад л дуугүй инээгээд сууж байдаг.
-Гэр бүлийн найзууд гэвэл олон хүн байна биз?
-Өө, байлгүй яахав. Ишигэн заан, Баянхонгорын Гандолгорын Батсүх начин, Архангайн Гүсэмийн Жалаа начин, Булганы шар Лхагвасүрэн начин гээд л дурдаад байвал олон найзууд бий. Энэ сайхан бөхчүүдийн гэргий нартай одоо ч нөхөрлөдөг.
-Аваргын Далай ламтай хамт авахуулсан зураг байдаг даа. Тэр их гоё зураг?
-Тэр чинь 1990-ээд оны эхээр Далай ламыг Монголд айлчилж, Хархоринд очиход нь хамт авахуулсан зураг юм. Далай ламыг ирэхэд нь газар газрын мөргөлчид цуглачихсан, мөргөх гээд хүлээж байсан юм. Гэтэл сум орон нутгийн удирдлагууд нь сүсэгтэн олныг Далай ламд мөргүүлэхгүй гээд Эрдэнэзуугийн хашаагаар ч оруулахгүй хорьж байсан. Тэгэхэд нь өвгөн үг хэлээд, цагдаагийн даргатай нь бараг муудалцах шахам юм болж “Энэ олон мөргөлчид юу гэж Далай ламд хор учруулах вэ дээ, та нар наашаа орж ирээд сууцгаагаарай” гэж цагаан хоолойгоор зарлаж байсан юм. Нөгөө мөргөлчид орж ирээд хийдийн өмнө эгнэж суугаад, Далай лам гарч ирж адис хайрлаж байсан сайхан авшиг ерөөлтэй агшин.
-Отгон эгч ээ, таныг би Монголын онцгой сайхан ижий, ховор хувь заяаны эзэн гэж боддог. Та бол Монголын домог болсон их аваргатай ханилж, гурван сайхан үрийг нь төрүүлж, баяр гуниг, жаргал зовлонг нь хуваалцаж амьдарсан хайрт хань нь…?
-Их баярлалаа, тэгэлгүй яахав. Монгол бөхийн оргил тэргүүн болсон дархан аварга хүний гэргий болно гэдэг чинь бүсгүй хүн бүрд оногдоод байдаг заяа биш байх л гэж боддог юм. Өвгөнийгөө Дархан аварга болох нь байтугай бөх гэдгийг нь ч мэдээгүй байхдаа ханилсан болохоор их сайхан санагддаг.
Миний хувьд үнэхээр л цэргийн залуутай л сэтгэл нийлж ханилсан. Бүх сайн сайхан алдрыг нь хамтдаа хүртсэн. Арай л эрт биднийгээ орхичихлоо доо гэж харуусдаг юм. Хань маань 64-тэй л бурхан болсон. Одоо байвал 72 л хүрч байх хүн. Гэнэт л явсан даа. Амьдрал гэдэг сонин байдаг юм билээ. Бид хоёр Өвөрхангайн эмнэлэгт анх танилцаж амьдралаа зохиож байсан бол тэр эмнэлэгт би ханийгаа алдаж, хагацсан. Ханиасаа хойш бөх үзэх нь бүү хэл наадам гээд бодоход л надад асар хэцүү санагддаг байсан. Би бүтэн найман жил бөх үзэж чадаагүй. Цаг хугацаа гэдэг бүхнийг анагаадаг л юм байна. Найман жилийн дараа одоо л нэг амьсгаа авахтайгаа болоод байна даа, эгч нь.
Манай өвгөн ер нь бөхийн эрэмбэ, жудаг гэдгийг чин шударгаар сахидаг жудагтай бөх байсан. Барилдаж байсан хүнээ ер бэртээж, гэмтээж байгаагүй болов уу. Их хөнгөн шингэн, хурдтай барилдаантай болохоор барилдаж байсан хүмүүс нь яахаа мэдэхгүй ойчиж байсан болохоос биш бэртэж байсан хүн байхгүй байх гэж боддог юм. Ханьтайгаа холбоотой дурсамж гэвэл мөн ч их байна даа.
Цагаан сараар би их бачимддаг байлаа шүү дээ. Сар шинээр өмсөх дээлийг нь шөнө сууж оёод л, битүүний өдөр ажлаасаа чөлөө авч ирээд, ямар ч байсан өвгөндөө хоол хийж өгөөд явуулдаг, орой барилдаад ирэхэд нь тавгаа засаад, мах шөлөө цэгцлээд бүх юм л бэлэн болчихсон сууж байдаг байлаа. Манай хүн ноосны үйлдвэрийн бөх байсан. Бавуусүрэн гэж дарга нь байсан. Цагаан сарын барилдаанд түрүүлсний дараа шагнал болгож гэх үү, дарга нь машинаа өгдөг байлаа.
Ингэхэд Цагаан сарын барилдаанд санасандаа хүртэл барилдаж чадаагүй юм. Олон түрүүлэх байсан гэж боддог. Интернациональ тэмцээн гэж болдог байлаа шүү дээ. Тэр тэмцээнд оролцуулах гээд Цагаан сарын барилдаанд барилдуулдаггүй байсан юм.
-Аваргыг “Ээрмэлийн үйлдвэрийн бөх” гээд л зарладаг сан…?
-Тийм ээ, ноосны үйлдвэрийг нь хэлж байгаа юм. Сүүлд Ээрмэлийн үйлдвэр болсон. Улсын наадамд үзүүрлэсэн байхад л ажлаас нь муу барилдлаа гээд Дорнодын ч юм уу, Хөвсгөлийн ноосны үйлдвэрийн ой руу хөөгөөд явуулчихдаг байж билээ. Заавал түрүүлэх л ёстой юм шиг л хүлээдэг байсан даа. Нэг инээдтэй дурсамж хэлье.
1979 онд аварга цол хүртэхэд нь Өвөрхангайн гаралтай хүмүүс нийлээд “Аваргадаа нэг юм авч өгье” гээд нууцаар хэлэлцэж байгаа юм. Тэр үед чинь нутгархах үзэл гаргасан гээд толгойгоо авахуулах шахдаг байсан байхгүй юу. Гончигсүрэн даргынд бид хоёрыг дуудаад, нуугдан барин очиж байсан юм. Хүмүүс ээлж зөрүүгээр цуварч ирж цуглаад манай хүнд Оросын хуучин том телевизор авч өгч байгаа гэдгээ хэлж байлаа. Өнгөтэй ч юм шиг, өнгөгүй ч юм шиг гардаг авдар шиг том дөрвөн хөлтэй телевизийг өгөөд, гэхдээ яг тэр өдөр нь биш маргааш нь манайд хүргүүлж авчирч билээ. Ийм л эгэл жирийн амьдралаар олныхоо дунд сайхан ханийнхаа буянд явж ирж дээ.
Ингээд төгсгөлд нь хэлэхэд, Монгол Улсын аваргуудын нэрэмжит уламжлалт барилдааныг энэ жил ханийн минь нэрэмжит болгож буйд манай гэр бүлийн зүгээс баяртай байна.