Category: xурдан-морь

Жил бүрийн Хэнтий аймгийн баяр наадам дээр мөнгөн хэрэглэлтэй эмээл хазаар, гоё сайхан монгол хувцсаараа гангарсан морьтой эмээ Хишигням гуайг хүн бүр л танина. Тэрээр одоо наян насны сүүдэр өнгөрч яваа. Өөрийгөө морь унаж өдий хүрсэн маань намайг ингэж өндөр наслуулж байгаа юм гэж бахархан ярина. Хишигням гуай 12 настайгаасаа аавтайгаа хоёулаа амьдарч “эргэн сэтэрхийн” элсэн дээр даага сургаж адуун дээр өссөн гэдэг. Эмээ залуудаа 12 хүүхэд төрүүлж өсгөсөн “буянтай ээж”. Морь унах эрүүл мэндэд эм болдгийг биеэрээ үзүүлж байгаа хүн. Адуун дээр өссөн Хишигням гуайн сэтгэлд төрийн наадамд алтан жолоогоо өргүүлсэн шарга азарга нь мөнхөд гэрэлтэх зул ажээ.

1943 оны Хэнтий аймгийн наадмын шүдлэнгийн цуваанд Баянхутаг сумын Төгсийн Балжиннямын шарга түрүүлсэн гэж бий. Энэ үрээ азарга болж Ардын хувьсгалын 29, 30 жилийн ойн их баяр наадамд Хишигням охин унаж 4, 5-д хурдлуулан жил дараалан айрагдаж Төгсийн Балжиннямын шарга гэж нэршсэн түүхтэй. Галшарын Дагмид-Очир мээрэнгийнхээс НАХ хэлтсийн хураагуулд ирсэн хонгор гүүний шарга унага ийнхүү эзэн хүнээ, ус нутгаа алдаршуулсан түүхтэй ажээ.

Хойтон жил нь сумын хэсэг уяачид наадахаар нийслэлийг зорьж. Эдгээрийн даамал нь өөрөөр хэлбэл үгийг нь сонсч, асууж, эмээж зөвлөгөө авдаг их уяач “шаазан” хэмээх Хасын Шарав явжээ. Уяач Т.Балжиннямын хурдан шарга ч гурав дахь удаагаа төрийн наадамд айрагдах итгэлтэй явсан нь аргагүй биз. 1949 оны Хэнтий аймгийн наадамд соёолон насандаа айргийн тавд цоллуулсан саарал азаргаа Содномын Гомбо бас уяж яваа. Уяаны замд бүхий л давхилдаа шарга азарга Хишигням охин хоёр түрүүлж ард нь морины завсаргүй ирдэг саарлын эзэнд төрийн наадамд айрагдчих итгэлийн зул үе үе бадамлаж байсан болов уу?

Шарга азаргаа охин Б.Хишигням нь гурав дахь жилдээ айрагдуулах гэж байгаа нь энэ. Наадмын өглөө олон жил айрагдсан хашир унаач энэ охинд саарал азаргыг унаж яваа балчир хүү Гомбын Артсэдийг хөтөлж эргүүлэх давхар үүрэг даалган мордуулцгаажээ. Хашир унаач Б.Хишигням дээхнүүр эргээд л саарал азаргаа хөтөлсөөр цээжинд гардгаараа гараад л ирж. Саарал азарганыхаа хүүхдийг “амаа ингээд тэгшхэн бариад яваарай” гээд хөтөлгөөгөө тавив. Эхний хэдэн азарганы өнгөнд Айдасын даваа даваад уруудтал шарга азарганы хүзүүн дээр эмээл нь гарч Хишигням охин уначихгүйн эрхэнд хойд дээрээ сууж жолоогоо татав. Саарал азаргатай Артсэд хүү өнгөнд явсаар түрүүлэх нь тэр. Ингэж будилсаар шарга азарга 9-д оржээ. Орой нь Хишигням охин саарал азаргыг сайн эргүүлж өгсөн гээд уяач Содномын Гомбоос шагнал авч өөрөө түрүүлсэн юм шиг баярлаж байсан гэж өөрөө ярьдаг юм.

Гэтэл аав Төгсийн Балжиннямд “шаазан” Шарав гуай — “ чи гурван жил айрагдах азаргыг айрагдуулсангүй. Өдий болтол морь эмээллэж сураагүй юм бол Хишигням охиндоо өөрөө морио эмээллээд уралдаарай гэхгүй яасан юм бэ дээ” гэж зэмлэж байсан гэдэг.

Аав Төгсийн Балжинням нь зарим зун морио уяад гэрээсээ гараад олон хоног сараар наадамд явчихдаг байж. Хишигням охин хамт л явна. Алдарт хурдан шаргын удам нутгаасаа гадна Төв аймагт “дулаан” Дамдинжав, Дундговийн Дэрэн сумын Цэрэнчимэд гээд олон уяачдад таржээ. Алдарт шаргыг унаж өссөн Хишигням гуай наадам дээр мортойгоо гангарч морьтны соёлын гайхамшгийг үзүүлсээр явдаг хүн. Тэрээр онцолж “миний эрүүл, саруул өдий хүрсэн маань морины минь ач буян шүү” гэж сургадаг юм. Мортой эмээгийн үг өнөөгийн бидэнд, монгол түмэнд удамших болтугай.

“Өдрийн сонин”-ы орон нутаг дахь тусгай сурвалжлагч Н.Санжаадорж

Төвшинширээ сумын “монхор” Чинбатын жижигхэн хүрэн үрээ даагандаа гурав түрүүлж, нэг аман хүзүүдсэн. Шүдлэндээ Баянхутаг суманд түрүүлсний дараа Хэнтийн Лувсандамдингийн Эрдэнэцогт Хурхын сангийн аж ахуйн 25 жилийн ойд авч очиж уралдуулсан юм. Морьд дутуу эргэснээс болоод хамгийн сүүлээс нь хөөсөөр арваннэгд оруулж байжээ. Хойтон хавар нь Өвөрхангай аймгийн харьяат адууны ченж Гантөмөр \2008 онд\ Хэнтийд очин хурдан сайн хязаалан үрээ сураглахад Л.Эрдэнэцогт арваннэгд оруулдаг хүрэн үрээг хэлж, эзнийг нь зааж өгчээ. Гантөмөр Чинбатын гэрт нь очиж, гурав хоног архидуулж байгаад Л.Эрдэнэцогтын зааж өгсөн хязаалан үрээг авч хотод иржээ. Эхлээд “шөвгөр” Өлзий гэгчид зарахаар тохироод байтал хэд хоногийн дараа “Хоргой” Батсүх ах голоод байна гэж хэлээд аваагүй байна. Дараа нь торгоны замын Гантөмөр авч яваад ”Манай уяачид жижигхэн гээд голоод байна” гээд авахгүй гэдгээ хэлжээ. Адууны ченж Гантөмөр урьд жил нь “Алтай” констракшны Б.Бат-Эрдэнэд хүрэн халзан азарга өгсөн нь Алтан-Овоод аман хүзүүдсэн байж. “Гологдсон хүрэн”-ийг түүнд санал болгож, “Надад том наадамд орох ганц адуу байна. Чи ав” гэж. Б.Бат-Эрдэнэ ч Гантөмөр найдвартай адуу авчирч өгдгийг мэдэх болохоор үзэхээр уяачаа дагуулан хүрэн үрээн дээр очжээ. Тэгтэл түүний уяач Дугар хүрэн үрээг тойрч гүйн үзэж үзэж “Ийм навсайсан жижигхэн үрээ төрийн наадамд орно гэж байхгүй” гэхэд Б.Бат-Эрдэнэ зөрж “Гантөмөрийн өгсөн адуу надад хурдалдаг юм” гээд шууд авчээ. Ингэж гологдсоор хязааландаа уягдалгүй өнжсөн байна. Хойтон жил нь давхил сунгаанд хорь гучаар ордог байсан өнөөх жижиг хүрэн морин соёолон төрийн наадамд наймд оронгуут гологчдын магнайд аянга цахих нь тэр. Ингээд дараагийн наадамд, Ламын гэгээний ойд уралдахдаа хойно эргэж араас нь туулсаар түрүүлж явсан соёолонгийн буруу талаар нь зэрэгцэн ирж аман хүзүүнд орсон байна.

Энэ цагаас хойш гологдол хүрэн шүтээн хүрэн болж дээдлэгдэн найман насандаа 2012 оны Монгол төрийн наадамд тасархай түрүүлж, алтан жолоо өргүүлж эзэн, уяач, наадамчид монгол түмнээ цэнгүүлэн баярлууллаа.

Ер нь эзэн болох амархан, уяач болох хэцүү шүү дурлагчид аа.

“Өдрийн сонин”-ы орон нутаг дахь тусгай сурвалжлагч Н.Санжаадорж

Нэгэн мянга есөн зуун ерэн долоон оны наадмын азарганы уралдааныг уяа моринд ойр байдаг хүмүүс сайн санаж байгаа. Тэр жилийн наадамд Монгол Улсын тод манлай уяач Данзаннямын Даваахүү зул хонгор азаргаа түрүүлүүлэх бодолтой сойжээ. Тод манлайн уяан дээр хонгор азарганаас гадна ерэн дөрвөн оны наадмын “түмэн эх” цолмон халтар, өмнөх жилийнх нь наадамд түрүүлсэн Г.Батхүүгийн толин хул, Өндөр гэгээн Занабазарын 360 жилийн ойн Есөн зүйлийн даншиг наадамд түрүүлсэн М.Зоригийн хүрэн, Төв аймгийн Баян-Өнжүүлийн Ц.Эрдэнийн хонгор зэрэг дөрвөн лут азарга сойгдсон байдаг.

Тэдгээр дөрвөн азаргыг ганцхан азаргатай уралдуулах гэж сойжээ. Зууны манлай уяачийн хараанд өртсөн тэрхүү ажнай бол Хэнтий аймгийн Цэнхэрмандал сумын уугуул, алдарт уяач Ц.Сандагдоржийн оонон хар азарга юм. Оонон харыг ерээд оны дундуур зүүн зүгээс тодорсон гойд хурдан хүлэг хэмээн зартай уяачид хийгээд морь судлаач олон нэгэн дуугаар үнэлдэг билээ. Ерөнхийдөө Х.Сүрэнхорын алдарт хээр азарганаас хойш Хэнтий нутгаас төрсөн тэнгэрийн хүлэг юм даг уу даа.

Тэрээр төрийн их баяр наадамд ганцхан удаа ирж уралдахдаа бас л шуугиан тарьсан түүхтэй. Ямар сайндаа Даваахүү уяачийн “Өндөр зул”-ыгаа түрүүлгэх “хар хайрцаг”-ны бодлогод нь өөрчлөлт оруулж, тун ихээр сандаргасан байхав дээ. “Өнөө жилийн наадамд Сандагдоржийн оонон хар ирэх юм гэнэ ээ” гэж баттай сураг сонссон тод манлай дөрвөн азаргаа дөрвөн өөр төлөвлөгөөгөөр, чанд нарийн судалгаатай бэлдсэн гэдэг шүү.

Ерэн долоон оны наадмын хуучаа дахиад сөхье. Их сунгаанд хар азарга торох юмгүй л түрүүлжээ. Даваахүү уяач тэрхүү сунгаанд өөрөө ирсэнгүй. Өнөө хэдэн лут амьтдаа ч уралдуулсангүй. Илч довтолгож, оонон харыг шинжүүлэн, нууц төлөвлөгөөгөө дахин сайтар нягталсан байгаа юм. Ингээд наадам эхэлдгээр эхэлж, Элбэг хээр, Идэр хээр тэргүүт домогт хүлгүүдийн угсаа хурдан азарганууд гараанд гарчээ. Ц.Сандагдорж уяач аавынхаа захиснаар, морины комиссынхноос гуйж байгаад машинд нь суугаад авсан байна. Хар азарганыхаа давхилыг анзаарах гэж тэр.

Үе үеийн хурдан буянуудын хөлс шингэсэн алтан зурхай дээрээс азарга эргэж, удаа ч үгүй шар цамцтай хүүхэд унасан хар азарга хошуу өлгөн түүчээлсэн нь алдарт оонон хар байсан ажгуу. Эзэн нь барааны газраас таньж, хамт яваа хүмүүстээ дуулган, хөөрч догдолсондоо машины цонхоор үсрэх дөхсөн нь мэдээж. Хар азарга өнгөлсөөр Алдар толгой тойрон, Айдасын хүр өөд өгсөхөд, морины комиссынхон Сандагдорж уяачид хандан “Хүүхдэдээ хэл хүргэ, азарганыхаа амыг татуул, жолоог нь арай л эрт сул тавиад байна” гэхэд, миний хар сууна ч гэж ярихгүй гэж далбайсан том нударгатай тэрлэгээ улам хөөргөн омгорхсон гэдэг.

Айдасын даваа уруудахад өнгөлж явсан хар азарган дээр Даваахүүгийн түмний эх цолмон халтар зуузай холбон ирж, нэг хэсэгтээ л “урж” өгчээ. Тэгсгээд цолмон халтар суусан байна. Хамаг байдгаа гарган, хар азарганы хурдыг жаахан сааруулж үүргээ гүйцэтгэсэн нь тэр. Удалгүй Батхүүгийн толин хул оонон хар дээр салхи адил хүүгэн ирж бас л багагүй хугацаанд хурд хуваан уралджээ. Толин хул бол бариа ойртох тусам газрыг эвхэж өгдөг, аварга амьтан л даа. Хар азарга ч тэнийтэл сайхан харайж байна гэнэ. Буянт-Ухаагийн буурал дэнжээд өгсөх мөчид толин хулын хүүхэд жолоогоо татаж, янз нь хойноос ирэх дараагийн азаргаа хүлээв гэнэ шүү. Тэр нь Өндөр гэгээний даншигт түрүүлж шуугиан дэгдээсэн Бямбашижээгийн хүрэн азарга. Төв аймгийн Эрдэнэсантын адуу шиг санагдана. Уг азаргыг Их хурлын гишүүн асан М.Зоригт мөнгө хатуу байхад таван саяар худалдан авч, хурдан адууны үнийг тогтоож байсан удаатай. Хар азаргыг араас илдэж барьсан хүрэн азарга зуузай холбон нэлээдгүй зовоосон байгаа юм.

Тэр даруйд “Дүүгийн оонон хар ч түрүүлэх нь баталгаатай боллоо” хэмээн баяр хүргэж байсан олон эргэлзэж эхэлжээ. “Энэ нэг л биш болоод явчихлаа. Даваахүү манлайн уяаны азарганууд ээлж дараалан ирж зуузай холбоод байгаа нь цаанаа учиртай” гээд сая л нэг хар авсан аж. Сандагдорж бол дотроо “Миний оонон харын өмнө өнөөдөртөө гишгэх адуу байхгүй ээ” гэсэн юм л бодож, магнай нь тэнийгээд байсан нь гарцаагүй. Зоригийн хүрэн хар азарга уралцаж байх зуур хойноос хоёр хонгор азарга зуузай холбон ширүүхэн дайрч, зул хонгор нь өнгөлснөөр тэр жилийн наадмын азарганы түрүү тодорсон гэдэг ээ. Д.Даваахүү гуай ингэж л тэр жилийн наадамд Сүрэнхорын хээр шигээ холоо түрүүлэх Хан Хэнтийн босоо хар азаргыг аман хүзүүдүүлж, зул хонгороо түрүүлгэн, толин хулыг гуравт, Баян-Өнжүүлийн Эрдэнийн хонгорыг дөрөвт, Зоригийн хүрэнг тавд давхиулсан байдаг аа.

Оонон харын төрийн наадамд уралдсан түүх ийм буюу. Хар азаргыг том жижиг бүх уралдаанд нэг л уяагаар гардан сойсон уяач нь Сандагдоржийн эцэг Цэрэндондог гуай. Тэрээр Дэлгэрхааны унаган нэгэн бөгөөд арван хэдхэн наснаасаа л морь уяж эхэлсэн юм гэнэ лээ. Оонон хар сумын наадамд бага дөрвөн насандаа айраг түрүү хүртэж байгаад хавчиг азарга аймгийнхаа далан жилийн ойд тасархай түрүүлсэн байдаг. Хар азарганы эх тал нь Дэлгэрхааны Жүнгийн адууных. Бүр дээд угшил нь Галшарын оонон харын удамд хамаардаг гэдэг. Харин эцэг тал нь төрийн наадамд гурав түрүүлж, дөрөв айрагдсан Даваанэрэн начингийн алдарт халзан азарганы угшилтай аж.

Ийм л нэг хурдан буян ерээд оны сүүл үеэр моринд хайртай монгол түмний сэтгэлд хадаатай явсан даа. Хардэл жанжин бэйс өвгөн ноён Пүрэвжавын нэрэмжит зүүн бүсийн уралдаан Хан Хэнтий нутагт анх зохиогдоход оонон хар түрүүлж, олны баяр бахдалыг хүлээж байсан. Тэр бол ерэн долоон он юм. Төрийн наадамд ирж уралдан аман хүзүүдсэнийхээ дараахан зүүн бүсийн наадам түрүүлсэн удаатай. Үндсэндээ давхар уяагаар сойгдож, нутгийнхаа тэнгэр дор манлайлан өвгөн уяачийнхаа нулимсыг олны өмнө унагасан байдаг аа. Түмэн олон шагшиж, түрүү азаргыг бүчээд авах ахуйд Хөхийн Сүрэнхор гуай олны дундуур зүсэн орж ирээд оонон харын хөлснөөс магнайдаа хүргэн, босоо хээрээс минь хойш өвгөн ноёны нутагт босоо төрсөн хүлэг энэ мөн байна гэж сэтгэл догдлон өгүүлсэн түүх бий.

1998 онд эртний нийслэл Хархоринд Монголын шигшмэл хурдан хүлгүүдийн “Их хурд” наадам анх удаагаа зохиогдсон билээ. Газар газрын шигшмэл хурдан хүлгүүд нэгэн дор цуглаж, хурд, хүчээ сорьсон тэрхүү уралдаанд Сандагдоржийн хар азарга Хан Хэнтий нутгаасаа ирсэн байв.

Орхон голын хөвөөнд Монголын зартай уяачид асар майхнаа зоон, уяа цэрэв татаж, түмэн эхүүдээ сойсон нь мэдээж. Тэдгээр ажнай хүлгүүдийн дунд хар азарга аргагүй нэг ялгарч байж. Зурсан, зорсон юм шиг уяан дээрээ живхрэн байсан ажгуу. Ер нь хар азаргыг биеийн ерөнхий хийц сайтай, толгой уран, дахиад ховор л төрөх ганган сайхан ажнай байсныг нүдээр үзсэн хүмүүс бахархан өгүүлдэг юм аа. Давхил нь бол ч намар оройн тэнгэрт салхины аясаар нүүж яваа үүл шиг л газрыг ууж өгдөг байсан гэдэг шүү.

Анхны “Их хурд”-д Хэнтийн аймгийн Дархан сумын уугуул, алдарт уяач У.Буяндэлгэрийн жинст хонгор азарга түрүүлсэн. Уг азарга өвгөн ноёны наадамд аман хүзүүдсэн юм. Оонон харын ард давхисан гэсэн үг. “Их хурд”-ын азарганы аман хүзүүнд Сүхбаатарын Уул баянгийн Шагдарын хул, гуравт Төв аймгийн Лүнгийн О.Жамьяндоржийн буурал духт хүрэн, дөрөвт манлай уяач Г.Батхүүгийн толин хул, тавд Ц.Сандагдоржийн хар азаргууд давхиж, аргагүй л хурдан буянууд гэдгээ нотлон харуулсан билээ. Их насанд Төв аймгийн Угтаалцайдам сумын уугуул, Ш.Лхүндэвийн хонгор магнайлан, аман хүзүүнд манлай уяач Г.Батчулууны төрийн наадмын түмэн эх болж байсан зээрд халзан, гуравт мөн манлай уяач Партизаны гэгдэх Цоогийн Доржсүрэнгийн аварга хээр давхин олон түмнийг баярлуулж байсан нь саяхан даа.

Ямар ч наадамд явна, хүүгийнхээ дэргэд байж өмөг түшиг болдог Цэрэндондог уяач оонон харынхаа алтан тэлүүр магнайг илбэнгээ “Монголын шигшмэл хурдан хүлгүүд тоосоо өргөхөд айрагдлаа. Өвгөн ноёны хишиг хүртсэн өндөр заяат адуу гэдгээ моринд хайртай монгол түмэндээ харууллаа. Чамаас үүнийг л хүсч байсан. Одоо л миний сэтгэл амарч, энэ олон жил хүлэг морьдын тоосонд явсныхаа хэргийг бүтээлээ” гэж дуу алдсан байдаг шүү. Уяач эзэндээ бурхнаас заяагдсан хэмээн гарцаагүй ойлгогдохоор хүлэг гэдэг тийм л үнэ цэнтэй хийгээд нэгэн насных нь баяр баясгалан, хайр харуусал, утга төгөлдөр амьдрал нь болдог буюу.

Энэ цагийн лидер уяачдын дурсамж дурдатгал, яриа хөөрөөнд ямар нэгэн байдлаар дурсагдаж, мөн ч сайхан буян байсан шүү хэмээн хайрлагддаг, өвгөн ноёны нутгаас тодорсон гойд хурдан хүлгийн тухай цухас өгүүлэхэд ийм байна. Дундговийн Эрдэнэдалайн Гомбо-Очирын саарал, Завханы Дөрвөлжингийн Туяагийн халиун, Увсын Өндөрхангайн Дамдингийн хээр, Сэлэнгийн Зүүнхараагийн Ганбаатарын манхан халзан тэргүүт их морьд хийгээд Сандагдоржийн хар азарга шиг идэрхэн ажнайнууд хөдөөнөөс ирж, төрийн наадамд бяр заан уралдан, тод манлай уяачдын зүрхэнд шар ус хуруулах болтугай гэх ерөөлийг өргөе.

Монгол Улсын тод манлай уяач Эрдэнэбатын Эрдэнэчулууны ах дүү хоёр шарга ажнайд зориулсан “Хос шарга” хэмээх дуу зохиогдсон даруйдаа л хит болсон билээ. Уг дууны шүлгийг туурвисан эрхмийг энэ удаа “Өдрийн зочин”-доо урьсан юм. Түүнийг Даш-Очирын Агваан гэнэ. Тэрээр Баянхонгор аймгийн Бөмбөгөр сумын уугуул нэгэн. Аав нь сумынхаа агентаар ажиллаж байсан, морь уядаг, хурдан хүлэг шинждэг, шүлэг зохиол ч тэрлэчихдэг юм юмтай буурал байжээ. Сум орон нутгийнхаа наадамд ч айраг, түрүү багагүй хүртэж байсан гэдэг. Зочин маань эцгийнхээ гэрээсийг биелүүлснээ ийн хуучилсан юм.

“Аав минь нас өндөр болсон хойноо надад нэг зүйлийг аминчлан захилаа. Тэр нь юу байв аа гэхээр нутгийн адууныхаа цусыг сэлбэх. Хонгор нутгийн минь адуу нэг л давжаараад байх шиг санагдах юм Миний хүү адууныхаа цусыг сэлбэвэл аав нь мөн их баярлах байна аа гэж тэр нэг намрын хүйтэн бороотой зэврүүхэн үдэш галын нөмөрт дулаацан суухдаа хэлж билээ. Ингээд би чинь аавынхаа амьдад захиасыг нь биелүүлэх гэж тухайн үед хуримтлуулсан багагүй хэдхэн төгрөгөө өвөртлөөд зүүн аймгуудыг зорьсон доо” гэв.

Мань хүн Хэнтийн Галшар болоод Сүхбаатар аймгийн сумдаар явж, азарган үрээ худалдаж авчээ. Тэр нь 1999 оны наадмын дараахан аж. Баянхонгорчууд Ламын гэгээнийхээ ойг тэмдэглэн, даншиг наадам хийж байхад Агваан 57 азарган үрээ нутагтаа аваачиж, ус голын олон түмэндээ өгчээ. Дараа нь 83 азарган үрээ мөн л нутагтаа аваачсан байгаа юм. Ингэж хонгор нутгийн адууны цус сэлбэгдэж, “Агвааны угшил” гэсэн нэр хүртэл гараад авсан байна. Нас өндөр болсон эцэг нь тэгэхэд ёстой нэг хөхин баясч, “Одоо л нэг миний сэтгэл амарлаа” гэсэн гэдэг. “Аавыгаа тэгж л нэг баярлуулсан хүн дээ, би. Эцэг хүний ухаан гэдэг мөн чиг холыг хардаг юм шүү” хэмээн утга төгөлдөр яриа үүсгэх ажгуу. “Баянхонгортодоо ахынх нь угшлын морьд ид давхиж байна даа” гэж омогших нь цаанаа л бахархалтай.

Д.Агваан 1987 онд Хөдөө аж ахуйн дээд сургуулийн инженер механикийн ангийг дүүргэсэн байна. Тэгээд Дарханд хуваарилагдсан аж. Үндсэндээ ажил амьдралын гараагаа найрамдлын хот гэгддэг Дарханаас эхэлжээ.

Ерээд оны эхээр Эрдэнэт хот руу шилжин, “Тахь” нэртэй компани байгуулж, бизнесийн салбарт хөл тавьсан гэдэг. Энэ тухайгаа “Чехээс хүнсний бараа оруулж ирэн бизнесээ эхэлж байлаа” гэж өгүүлэх ажгуу. Ерэн дөрөв, таван оны үед их хотын айл болжээ. “Дэнжийн 1000”-д лангуу ажиллуулж байгаад одоогийн “Бөмбөгөр” худалдааны төвийн суурин дээр ганцаараа худалдаа эрхэлж эхэлсэн гэнэ. Бөмбөгөр гэж өөрийн төрөлх сумаараа нэрлэжээ. Бас сонин юм шүү. “Бөмбөгөр” худалдааны төв, Баянхонгор аймгийн Бөмбөгөр сумаар ийн нэрлэгдсэнийг, Агваан гэж залуу анх байгуулж байсныг тэр бүр хүмүүс мэддэггүй билээ. “Бөмбөгөрийг байгуулаад ашиг орлоготой болж, хүмүүс ч оволзоод эхэлтэл газраа бусдад алдсан даа” гээд тэр тухай тодорхой зүйл ярьсангүй.

Бөмбөгөрийнхөө дараа “Улаанбаатар палас”-ын урд тал, Кёкүшюү цамхгийн дэргэд “Хөх бүрд” гэсэн худалдааны төв нээжээ. Төрсөн газрынхаа нэрээр тийн нэрлэсэн байна. Одоо бол “Орхон” нэртэй худалдааны төв болсныг манайхан мэднэ болов уу. Мань хүн ингэж л бужигнуулж явсан байгаа юм. Өдгөө тэрээр “Вилмар” нэртэй барилгын компанийн ерөнхий захирлаар ажиллаж байна.

Олон ч айл, албан байгууллагыг орон сууцтай болгож, гал голомтыг нь бадруулсныг дурдвал барагдахгүй ээ.

Уран бүтээлчийнх нь тухайд, олны хайртай дуу хэрхэн бүтсэн түүхээс сөхвөл сонирхолтой байх нь мэдээж. 2006 онд Их Монгол Улс байгуулагдсаны найман зуун жилийн ойгоор эзэн Чингэсийн тухай нэгэн дууны шүлэг бичжээ. Тэгээд нутгийн ах, Монгол Улсын төрийн шагналт, гавьяат жүжигчин Д.Сосорбарамд үзүүлсэн байна. Со гавьяат өнөө дууных нь шүлгийг үзээд “Тэнгэр заяа” гэсэн нэр өгч сэтгэл огшоосон сайхан мөрүүдээс дууны дундуур би өөрийн хоолойгоор уншина гэжээ. Түүндээ ч хүрсэн гэдэг.

Харин “Хос шарга” дуу хэрхэн бүтсэн тухай одоо тосч өгүүлье. 2007 онд юм гэнэ. Дотных нь анд нөхөр Э.Эрдэнэчулуун нь тод манлай уяачийн болзол хангаж, цолныхоо мялаалгад хүрэлцэн ирэх урилга хүргүүлжээ. Найздаа ямар бэлэг барих тухай бодсоноо ерөөсөө л нэг сайхан бүтээлтэй очъё гээд “Хос шарга” нэртэй шүлэг бичсэн аж. Уг шүлгээ уншихуйд Э.Эрдэнэчулуун манлайгаас аваад, Д.Даваахүү, Д.Онон нарын сэтгэл хөдөлж, эрсдэж хальсан хайран шарга аа гэсэн мөр бадагт дээрх хэлхгэр уяачид нулимсаа арчсан гэдэг шүү. Дараахан нь уг шүлэгт Н.Баасандорж гэх хонгор нутгийн залуу ая данг нь зохируулан тааруулж, өөрөө дуулснаар ард түмний хайртай бүтээл болсон аж.

Д.Агвааных хоёр охинтой гэнэ. Том охин Халиун нь Орост суралцаж байгаа бол бага охин Хулан энэ жил аравдугаар ангиа дүүргэсэн байна. Гэргий Ц.Ганцэцэгтэйгээ буудлагын спортын тамирчин байхдаа танилцсан гэдэг. Ингэхэд “Хос шарга”-ын эзэн маань буудлагын спортын мастер юм билээ. О.Гүндэгмаа, Д.Мөнхбаяр нарын дэлхийн шилдэг тамирчидтай хамт уг спортод хөл тавьж байсан гэдэг ээ.