Монголбанкнаас зарласан төгрөгийн ам.доллартой харьцах сарын дундаж ханш энэ оны долоодугаар сард 3380. 86 төгрөг болж, өмнөх оны мөн үеийнхээс 61.50, өмнөх сарынхаас 0.25 төгрөгөөр чангарчээ.
Төгрөгийн евротой харьцах сарын дундаж ханш дээрх сард 3663.85 төгрөг болж, өмнөх оны мөн үеийнхээс 139.49 төгрөгөөр чангарч, өмнөх сарынхаас 23.84 төгрөгөөр суларсан байна.
Монголбанк 2024 оны наймдугаар сард 931.9 кг үнэт металл худалдан авч, оны эхнээс өссөн дүнгээр 10.3 тонн үнэт металл худалдан авчээ. Энэ нь өмнөх оны мөн үетэй харьцуулбал 1.6 хувиар буурсан үзүүлэлт юм байна.
Оны эхнээс өссөн дүнгээр Дархан-Уул аймаг дахь Монголбанкны хэлтэс 429.5 кг, Баянхонгор аймаг дахь Монголбанкны хэлтэс 828.8 кг үнэт металл тус тус худалдан авсан байна.
Монголбанкны үнэт металл худалдан авах үнийг дэлхийн зах зээл дээрх үнээр тогтоодог. 2024 оны наймдугаар сард алт худалдаж авах дундаж үнэ 267,835.69 төгрөг байв.
Газрын тос боловсруулах үйлдвэр барих төслийн хэрэгжилтийн явц, тулгамдаж байгаа асуудлын талаар Монгол Улсын сайд, ЗГХЭГ-ын дарга Н.Учрал, цаашид хэрэгжүүлэх арга хэмжээний талаар Аж үйлдвэр, эрдэс баялгийн сайд Ц.Туваан нар танилцууллаа. Төслийг хэрэгжүүлэхтэй холбогдуулан гаргасан тогтоол, шийдвэрийн хэрэгжилтийг эрчимжүүлж, үр дүнг тухай бүр танилцуулж ажиллахыг холбогдох албан тушаалтнуудад үүрэг болголоо.
“Газрын тос боловсруулах үйлдвэр барих төсөл”-ийн бүтээн байгуулалтыг эрчимжүүлэх, тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэх ажлыг удирдлага, салбар дундын зохицуулалтаар хангах үүрэг бүхий Ажлын хэсгийг ЗГХЭГ-ын дарга Н.Учрал ахалж байна.
Товч мэдээ
· Улаанбаатар, Анкара хотноо гарын үсэг зурсан “Эрүүл мэнд, анагаахын шинжлэх ухааны салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Засгийн газар, Бүгд Найрамдах Турк Улсын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр”-ийг баталлаа.
Засгийн газраас хуульд заасны дагуу өнгөрсөн долоо хоногийн баасан гарагт ирэх оны төсвийн төслийг УИХ-д өргөн барьсан. Улмаар өчигдөр Сангийн яамнаас 2025 оны төсвийн төслийн талаар сэтгүүлчдэд мэдээлэл өгсөн юм. Энэ үеэр Сангийн сайдаас дараах тодруулгыг авлаа.
—————————————————————————————————–
-Ирэх оны төсвийн төслийг өргөн барьсан. Гол онцлог нь юу байх вэ?
-Өнгөрсөн дөрвөн жил нэлээд сорилттой байлаа. Төсөв, орлого, хөрөнгө оруулалт дутуу явж ирсэн. Харин ирэх дөрвөн жил эдийн засгаа хэрхэн өсгөх вэ. Түүнийгээ ард түмэндээ яаж хүртээмжтэй хүргэх вэ, инфляц, эдийн засгийн халалт зэргийг хэрхэн даван туулах вэ гэсэн жилүүд байх болов уу гэсэн ерөнхий дүр зураг байна. Бид түүхий эдийн ганц том зах зээлтэй. Хятад улсаас хамааралтайгаар эдийн засаг нэлээд өсөж байгаа. Тиймээс үүнийгээ хэрхэн шингээх вэ гэдгээ харах ёстой. БНХАУ албан ёсоор нүүрсний хэрэглээгээ 3.5 тэрбум тонн гэж ярьдаг. Харин мэргэжилтнүүд үүнээс өндөр гэж үздэг. Харин манай хилийн нэвтрэн өнгөрүүлэх чадвар нэмэгдсэнээр сүүлийн жилүүдэд нүүрсний гарц ахисан. Энэ жил 70 сая тонныг гаргасан. Ирэх жил 80 сая тонныг гаргана гэж зорьж байна. Ер нь хятадууд нүүрс, төмрийн хүдрийг хэд л бол хэдээр нь авах боломжтой гэдгээ илэрхийлж байгаа. Гэвч энэ хугацаа 1015 жилдээ ийм байх нь гэсэн дүр зураг харагдаж байна. Тиймээс энэ боломжийг бид тултал ашиглах ёстой. Олсон орлогоо дэд бүтэцдээ хийх хэрэгтэй. “Шинэ сэргэлт”ийн хамгийн чухал зүйл нь тээвэр ложистик, эрчим хүч болж байна. Иймээс ирэх оны төсвийн гол онцлог нь бүсчилсэн хөгжил дээр тулгуурласан дэд бүтцийн сэргэлтийн жилүүдийг эхлүүлье гэж байгаа юм. Ирэх жил мөн зөөлөн дэд бүтэц буюу сургууль, цэцэрлэг, соёл, спортын барилгын хөрөнгө оруулалт нэгийг ч шинээр хийхгүй. Дандаа хуучин төслүүдийг үргэлжлүүлнэ. Харин зам, эрчим хүч гэсэн салбарын бүтээн байгуулалтын хөрөнгө оруулалтыг түлхүү тавьсан төсвийг өргөн барьсан. Монгол Улсын бүсчилсэн хөгжлийн бодлого болон “Засгийн газрын 2024-2028 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөр”-т туссан бүсүүдийн авто зам, эрчим хүч, дэд бүтцийн хөгжлийн бүтээн байгуулалтуудыг санхүүжүүлэхэд улсын төсвийн хөрөнгө оруулалт, гадаад зээл, тусламжийн нийт 6.9 их наяд төгрөгийг төлөвлөсөн нь түүхэнд хамгийн өндөр хөрөнгө оруулалтыг дэмжих жил болж буйгаараа онцлогтой. Энэ хөрөнгийн 24 хувь буюу 1.6 их наяд төгрөг нь зам тээврийн салбарт, найман хувь буюу 0.6 их наяд төгрөг эрчим хүчний салбарт, 11 хувь буюу 0.7 их наяд төгрөг нь инженерийн дэд бүтцийн чиглэлээр, үлдсэн нь бусад салбарт хэрэгжинэ.
-Татвар дээр ямар шинэ бодлого барих вэ?
-Ирэх жилийн татварын бодлого бол баялаг бүтээгч, хувийн хэвшлийнхнээ дэмжсэн байна. Ялангуяа боловсруулах чиглэлийн дотоодын үйлдвэрүүдийг дэмжинэ. Өнөөдрийг хүртэл аль нэг салбараар нь ялгаж авч үзэж, тоног төхөөрөмж болон татварын дэмжлэгүүдийг үзүүлдэг байсан бол ирэх жилээс салбар хамаарахгүйгээр боловсруулах чиглэлийн дараагийн шатны үйлдвэрүүдийн тоног төхөөрөмжийн гаалийн татварыг тэглэнэ. Хоёрдугаарт, зөөлөн дэд бүтцийн салбарт хувийн хэвшлийнхэн хөрөнгө оруулалт хийхийг бодлогоор дэмжинэ. Өөрөөр хэлбэл, байгаль орчныг сэргээх, ногоон байгууламж, соёл, спортын барилга байгууламж барьж, төрийн ачааллыг бууруулах бол гаргасан зардлыг нь татвараас бүрэн чөлөөлнө. Нийт борлуулалтынх нь нэг хувиар хязгаарлахаар болсон.
-Төрийн өмчийн аж ахуйн нэгжийн засаглалыг сайжруулах тухай их ярьсан. Энэ асуудлыг хэрхэх вэ?
-Төрийн өмчит аж ахуйн нэгж нийтдээ 110 орчим байдаг. Орон нутгийн өмчит байгууллагуудыг нийлүүлээд тоолох юм бол 500 гаруй болдог. Гэтэл энэ бүгдийг улс бүтэн хянаж, менежмент хийж байна уу гэвэл эргэлзээтэй. Тийм болохоор Засгийн газраас болон олон улсын аудит оруулж, үнэлгээ хийх зайлшгүй шаардлагатай болсон. Үүн дээрээ үндэслээд томоохон аж ахуйн нэгжүүдийг нь төрдөө үлдээгээд заримыг нь олон нийтийн хяналтад оруулж, хувьцаат компани болгох, эсвэл шууд татан буулгах хэлбэрээр бүтцийн өөрчлөлт хийхээр болж байгаа.
-Эрчим хүчний с албарт томоохон төсөл, хөтөлбөрүүд хэрэгжүүлэхээр тусгасан байсан?
-Манай улс хамгийн оргил үедээ 1480 мегаватт нийлүүлэх хүчин чадалтай эрчим хүчний системтэй байна. Гэтэл цаана нь хэдээр дутаад байгааг тооцоолох ямар ч боломжгүй. Тэгэхээр бүсчилсэн хөгжлийн загвараар шаардлагатай байгаа эрчим хүчний эх үүсвэрүүд дээр ирэх жилийн хөрөнгө оруулалтыг чиглүүлнэ. Ойрын жилүүдэд бид дор хаяж 1000-2000 мегаватт эрчим хүчээр нэмэхгүй бол дараагийн эдийн засгийн өсөлтөө улс маань дийлэхгүй. Энэ салбар дээр төр, хувийн хэвшлийн түншлэл, гаднын хөрөнгө оруулалт болон бусад эх үүсвэрээс хөрөнгө оруулалт хийх боломжийг нээж өгөх хэрэгтэй. Үүний тулд тарифын бодлогыг либералчлах ёстой. Ийм болгосон тохиолдолд хөрөнгө оруулалт хийхэд бүрэн боломжтой гэдгээ ч хөрөнгө оруулагчид илэрхийлдэг. Үүнд аажмаар шилжихгүй л бол энэ салбар өөрөө хөгжлийн хамгийн том саад, асуудал болно. Энэ асуудлаас бид зугтаах биш барьж аваад алхам алхмаар шийдээд явах нь зүйтэй. Эрчим хүчний тухайд Эрдэнэс Тавантолгойн 450 МВт хүчин чадалтай цахилгаан станцыг оруулаад ойрын жилүүдэд 1200 МВт, ирэх жил 270 МВт эрчим хүчийг эхлүүлэхээр зорьж ажиллаж байна.
-Ирэх оны төсвийн төсөл дээр нэлээд хэмжээний зам шинээр барихаар төлөвлөсөн байсан. Үүний ач холбогдол нь юу вэ?
-Өнөөдөр манайд замын санд бүртгэлтэй 14900 км замтай байгаа. Үүний 7500 нь хатуу хучилттай. Харин ойрын жилүүдэд 4000 гаруй км хатуу хучилттай замыг бүтээн байгуулахаар зорьж байна. Ирэх жил 2200 км замын ажлыг эхлүүлнэ. Гэхдээ эдийн засгийн үр өгөөжөөр нь эрэмбэлж, хамгийн түрүүнд боомтууд руу чиглэсэн, уул уурхай, аялал жуулчлалын эргэлт сайтай замууд дээрээ илүү ач холбогдол өгнө. Арц суурь, Ульхан, Бичигт зэрэг таван боомтын замыг шинээр эхлүүлэхээр төлөвлөсөн. Ер нь хувийн хэвшил, эдийн засгийн өсөлтөө дэмжсэн хөрөнгө оруултууд байна гэж ойлгох хэрэгтэй. Жишээлбэл, энэ олон зам, бүтээн байгуулалтуудыг хувийн хэвшил дангаараа хийх боломж байхгүй. Үүн шиг төр бүгдийг нь бас хийж чадахгүй. Харин төр өөрөөсөө шалтгаалах дэд бүтцийн хөрөнгө оруулалтуудыг хийнэ. Үүний дараа баялаг бүтээгчид хөрөнгө оруулах боломж бүрдэж, өрсөлдөх чадвар нэмэгдэнэ гэж харж байгаа.
-Том, том төслүүдийн ТЭЗҮ хийх гэж олон тэрбум төгрөгийг төсөвлөсөн байна. Гэвч нөгөө л гацдагаараа гацах вий гэсэн болгоомжлол байна л даа?
-Нийслэлийн төвлөрлийг сааруулах, авто замын түгжрэлийг багасгах “Хөшигийн хөндийн туннел”, “Өөдөө тэмүүлэх Монгол” ган татлагат гүүрэн байгууламж” зэрэг бол хоорондоо уялдаа холбоотой, залгаа төслүүд г эж ойлгох хэрэгтэй. Улаанбаатар хотын замын түгжрэл манай улсын эдийн засгийн том түгжрэл болчихоод байгаа. Үүнийг одоо хүн бүр ойлгодог, мэддэг болсон. Нийслэлийн 75 га газарт л бүх төрийн байгууллагууд байдаг. Үүн рүү тэмүүлсэн түгжрэл бий болсон. Тийм учраас хэт төвлөрлийг задлах, төрийн үйлчилгээг урагш нь гаргах төслүүд юм. Ердөө 15 километрийн цаана хэдэн зуун га газар байж байна. Ингээд Хөшигийн хөндий, Аэро сититэйгээ холбоод шинэ дагуул хотыг барьж байгуулах маш том боломжийг бид ашиглалгүйгээр өдий хүрсэн байна. Тэгэхээр үүнийг л эхлүүлэх гэж байгаа хэрэг. Гэхдээ бид үүнийг маш сайн тооцоолол, үндэслэл, ТЭЗҮтэй хийх хэрэгтэй. Бид өмнө нь хийж байгаагүй бүтээн байгуулалтууд учраас зураг, ТЭЗҮ, зөвлөх үйлчилгээ зайлшгүй шаардлагатай. Тэгэхгүй бол жинхэнэ цаасан дээр л үлдэнэ. Түгжрэлээ бууруулаад, “20 минутын хот”-ыг байгуулахад яаж явбал зөв байх вэ гэдэг тооцооллыг гаргах хөрөнгө оруулалт, зардлыг энэ жилийн тодотголоор тавьсан байгаа. Цаашаа ямар схемээр явах вэ гэдэг нь үүнээс гарна. Том төслүүд дотроос төсвөөс хийж чадах, дийлэх хөрөнгө оруулалт бол Засгийн газрын нэг цэгийн үйлчилгээний цогцолбор л байгаа юм. Тэгээд ч төрийн ихэнх байгууллагууд тийшээ шилжих учраас үндэсний аюулгүй байдал, нууцлалаа бодсон ч гэсэн төр өөрөө яаж ийгээд хийе л гэж зорьж байгаа. Бусад нь шууд хөрөнгө оруулалт, төр, хувийн хэвшлийн түншлэл, бизнесийн эргэлттэй байх тэр боломжоороо л цаашаа явна. Ирэх сарын 1 болтол эдгээр том төсөлтэй холбоотой шат дараалсан хэлэлцүүлгийг хийхээр төлөвлөж байна. Засгийн газрын нэг цэгийн үйлчилгээний цогцолборын барилга угсралтын ажилд 210 тэрбум, АНУын Мянганы сорилтын сангийн санхүүжилтээр хэрэгжиж буй Улаанбаатар хотын усан хангамжийг нэмэх төслийн ус гүн цэвэршүүлэх байгууламж, хаягдал ус дахин боловсруулах үйлдвэрийн барилга угсралтын ажилд 202 тэрбум төгрөгийг тусган санхүүжүүлэхээр төлөвлөсөн.
Мөн хоногт 250 мянган м3 ус цэвэрлэх хүчин чадалтай “Улаанбаатар хотын төв цэвэрлэх байгууламж”-ийн барилга угсралтын ажилд 80 тэрбум төгрөгийг ирэх оны төсөвт тусгаж, төвлөрлийг шийдэх зорилгоор “Хөшигийн хөндий-Шинэ Зуунмод хот”ын дэд бүтэц, 500 мянган хүн амын төлөвлөлт бүхий “Шинэ Хархорум хот” төслийн судалгаа, ТЭЗҮ, зураг төсөлд шаардагдах санхүүжилтийг шийдсэн байгаа.
Монголбанк өнгөрсөн сард 931.9 кг үнэт металл худалдан авчээ. Оны эхнээс өссөн дүнгээр нийт 10.3 тонн үнэт металл худалдан аваад байна. Энэ нь өмнөх оны мөн үетэй харьцуулбал 1.6 хувиар буурсан үзүүлэлт байна.
Оны эхнээс өссөн дүнгээр Дархан-Уул аймаг дахь Монголбанкны хэлтэс 429.5 кг, Баянхонгор аймаг дахь Монголбанкны хэлтэс 828.8 кг үнэт металл тус тус худалдан авсан байна.
Монгол Улс 2024 оны эхний 8 сард 2.8 сая ам долларын үнийн дүнтэй 10.6 сая ширхэг сурагчийн дэвтэр импортолжээ.
Үүний 50.3 хувийг БНХАУ, 34.3 хувийг Малайз улсаас импортолсон байна.
Ардчилсан намын нарийн бичгийн дарга, Төрийн удирдлагын доктор Н.Гансүхтэй Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт багтсан төсөл, хөтөлбөрүүдийн талаар ярилцлаа.
-Засгийн газар үйл ажиллагааны хөтөлбөрөө УИХ-ын ээлжит бус чуулганаар хэлэлцүүлж байна. Олон том төсөл багтаж, тэдгээрийг хэрэгжүүлэхэд 120 их наяд төгрөгийн санхүүжилт шаардлагатай гэсэн мэдээлэл явж байгаа. Энэ талаар танд ямар мэдээлэл байна вэ?
-Монгол Улсын ес дэх удаагийн парламентын сонгууль амжилттай болж өндөрлөсөн. Түүхэндээ анх удаа 126 гишүүн сонгогдож, олон намын төлөөлөл парламентад орсон онцлогтой сонгууль болсон.
Үүний үр дүнгээр хамтарсан Засгийн газар байгуулагдаад, “Хурдтай хөгжлийн төлөөх зориг” гэсэн гэрээг намын дарга нар байгуулж, одоо 45 хоног л болж байна. Ингээд ирэх дөрвөн жилийн үйл ажиллагааны хөтөлбөрөө батлуулахаар чуулганы хуралдаанаар хэлэлцүүлж байна. Энэ үйл ажиллагааны хөтөлбөрт үндсэн дөрвөн чиглэлийг тодорхойлж, дөрвөн зорилго, нийт 593 үйл ажиллагааг хэрэгжүүлнэ гэж тусгасан байгаа юм билээ. Хамтарсан Засгийн газрын гэрээг намын дарга нар байгуулсан ч парламентад сууж байгаа гишүүд нь бүрэн танилцаж чадаагүй. Цаг хугацаагаар маш их шахаж байна гэдгийг гишүүд нь хэлээд байна. Нэг нам дангаараа бус хамтарсан засаг байгуулагдсан учраас томоохон мега төслүүдийг хөдөлгөх бүрэн боломжтой гэж миний хувьд харж байгаа. Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн маань найман жилийн туршид дөрвөн мянган ам.доллар байж байгаад сонгуулйин өмнөхөн таван мянга болж нэмэгдсэн. Гэтэл үүнийг 10 мянган ам.доллар хүргэнэ гэсэн том зорилт тавьсан. Харин үүнийг одоогийн эдийн засгийн хурдаар авч үзвэл төдийлөн нийцэхгүй саналуудыг оруулж ирсэн гэж судлаач хүний хувьд үзэж байгаа юм. Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт туссан нийт 149 төслийг хэрэгжүүлэхэд 120 их наяд төгрөг хэрэгтэй гээд байгаа. Ингэхдээ нийт төслийн 54.1 хувь нь дэд бүтцийг хөгжүүлэх, эдийн засгийг нэмэгдүүлэх, 18 хувь нь аж үйлдвэрийг хөгжүүлэх, 27.8 хувь нь төрийн үйлчилгээний чанар, хүртээмжийг нэмэгдүүлэх чиглэлийн төслүүд багтсан. Гэхдээ эдгээр дотор шүүмжлэлтэй хандах маш олон төсөл бий.
-Тухайлбал?
-Өнгөрсөн найман жилийн хугацаанд асар их мөнгө зарж байж боссон Дарханы замын төсөлд 131.5 тэрбум төгрөг төсөвлөсөн. Төв цэвэрлэх байгууламжийг шинээр барихад 110 тэрбум, Хөшигтийн хөндийн тунельд 55.3 тэрбум, аль хэдийн ашиглалтад орчихсон байх учиртай Газрын тос боловсруулах үйлдвэрт 25.7 тэрбум, Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станцын төсөлд 256.8 тэрбум гээд өндөр, өндөр дүн тавигдсан байгаа юм. Гэтэл эдгээр төслүүд өмнөх санхүүжилтээр хангалттай хийж болох байсан гэдгийг хэлэх хэрэгтэй. Мөн хил холболтын шугам, боомтын сэргэлт зэрэг төслүүдэд зөвхөн ТЭЗҮ боловсруулах, зураг төсөв хийлгэх, гаднын улсаас зөвлөх үйлчилгээ авах зэрэг маш их хэмжээний мөнгө тусгасан байна.
-Хамаг мөнгөө нэг зэрэг баахан төслүүдэд тараах бус эрэмбэлээд хамгийн чухал, эдийн засгийн ач холбогдолтойгоос нь эхлээд хийх хэрэгтэй гэсэн шүүмжлэл гарч байна. Үүн дээр та ямар байр суурьтай байна вэ?
-УИХ-ын гишүүдийг хугацаагаар шахаад, тэд нар мэдээлэлтэй танилцаж ерөөсөө амжихгүй байна. Хоёрдугаарт, гишүүдийн бүрэн эрхээ эдлэх боломжийг нь олгохгүй, үг хэлэх хугацаагаар хангаж өгөхгүй байгаа юм. Ийм байхад төсвийн тодотголыг дагаж 13 хуулийн төсөл, хоёр тогтоолын төсөл орж ирсэн. Шинэ гишүүд маань яг юу баталж байгаагаа ч сайн ойлгохгүй байх шиг байна. Монгол Улс Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийг батлаад 10 жил болж байна. Манай улсын зарлага 2013 онд 6.2 их наяд байсан бол 2023 онд 22.5 их наяд буюу дөрөв дахин нэмэгдсэн. Гэтэл хэмнэлт хийх талаар ярих ёстой байтал төсвийн тодотгол дээр 3.1 их наяд төгрөгийн зарлага нэмээд л ороод ирлээ. Өөрөөр хэлбэл, маш үрэлгэн, эргээд санхүүгийн ямар ч ач холбогдол байхгүй, зардал нэмсэн, зөвхөн уул уурхайн бүтээгдэхүүний борлуулалт дээр суурилсан байдлаар хандаж байна. Энэ олон төсөл дунд улсын орлогыг нэмэгдүүлэх хэмжээний төсөл маш ховор байна гэж харж байгаа. Мөн хуулийн хулгай гэгддэг байдлаар хуулийн төслийг оруулж ирсэн. Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийн хамгийн чухал заалт болох 6.1.3-ийг өөр томъёоллоор тодотгосон. Үүнийгээ тэгээд хүч түрээд батлах гэж оролдож байна.
-Энэ удаагийн парламентад олон намын төлөөлөл орсон учраас хяналт сайжрах байх гэсэн хүлээлт байсан. Гэтэл гурван нам хамтарсан Засгийн газар байгуулснаар хяналт суларчихлаа гэх хүмүүс байна. Үүн дээр та юу хэлэх вэ?
-Тэгэлгүй яах вэ. Ардчилсан нам, ХҮН зэрэг намууд бүгд л сонгуулийн үеэр данхайсан төр хэрэггүй. Энэ олон яамыг цөөлж, 10 дотор оруулна гэж ярьсан. Гэтэл хамтарсан засагт орсноор эсрэгээрээ төрийг улам л данхар болголоо. Энэ нь зарчмаасаа ухарсан үйлдэл гэж харж байгаа. Одоогийн байдлаар төсвийн тодотгол, мега төслүүдтэй холбоотой ямар нэгэн хэлэлцүүлэг ч явахгүй байна шүү дээ.
-Та нэлээд үрэлгэн байдалтай төсвийн тодотгол болж байна гэсэн. Тэгвэл бид тэвчиж, танаж болох зардлууд юу байна вэ?
-Нийт 149 төслийг хэрэгжүүлэхэд манай дотоодын компаниуд мэргэжлийн түвшинд хийж, тендер нь үнэн шударгаар явах болов уу гэдэг маш том эргэлзээ байна. Хоёрдугаарт, нүүрсний экспортыг ирэх жил 80 сая тонн болгоно гэж оруулж ирсэн. Манайх уул уурхайгаас олж байгаа орлогоо инноваци бүтээх, орлого олдог, экспортыг нэмэгдүүлдэг төслүүддээ зарцуулахгүй байна. Жишээлбэл, одоо 24 суманд 100 тэрбум төгрөгөөр Соёлын төв барина гээд байгаа. Халамж дээр л гэхэд 84 тэрбумыг төсөвлөсөн. Дээрээс нь олон нийт тэрбум, их наяд гэдэг тоог сонссоор байгаад одоо бүр дөжирчихлөө. Хэрэгжүүлж байгаа төслүүд нь хугацаандаа дуусдаггүй, төсвийн тодотголоор дахиад л мөнгө нэмж оруулж ирдэг. Төсвийн ямар ч хяналт, хариуцлага байхгүй. Хэн ч хариуцлага хүлээдэггүй, олж ирсэн мөнгөөрөө тоглоод байна. Энэ олон төслийг хэн хийх юм гээд хүний нөөцөө ч тодорхойлж чадахгүй л сууж байна. Энэ удаагийн Засгийн газар УИХ-ын бүрэн эрхэд шууд халдсан. Давхар дээлтэй сайд нар томилсон. Эрх мэдлийн төвлөрөл хэт нэг талдаа гарсан. Парламент нь өөрөө мэтгэлцдэг, олон ургалч үзэл гардаг суурь зарчмаасаа ухарсан.
-Худалдан авах ажиллагааны хуульд өөрчлөлт оруулах гэсэн гэдэг шүүмжлэл гарсан. Үүн дээр та юу хэлэх вэ?
-Өмнөх Засгийн газар цар тахлыг далимдуулаад шууд худалдан авалтыг маш их хийсэн. Нийтдээ 2-3 жил ийм байдалтай явж ирсэн. Үүн дээр ямар нэгэн аудит хийсэн, хяналт шалгалт огт байхгүй. Яг үүнтэй адилхан Засгийн газар шаардлагатай гэж үзвэл тендергүй явах, өөрсдөдөө хэт өндөр эрх авах гэсэн заалт оруулж ирээд явж байна л даа.
Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ
Эдийн засагч, судлаач, АН-ын УТЗ-ийн гишүүн М.Чимэддоржтой ярилцлаа.
-Төсвийн хуулийг дагалдаж олон хууль орж ирлээ. Энэ дунд тендерийн хууль олны анхаарлыг татаж байгаа. Хуульд ямар, ямар өөрчлөлт орж байгаа вэ?
-Худалдан авах ажиллагааны хууль бол хамгийн олон удаа нэмэлт, өөрчлөлт орсон. 2005, 2023 онд хоёр удаа шинэчилсэн найруулгаар батлагдсан хууль. Энэ хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахдаа үргэлж дордуулж ирсэн. Түүнийг дагаад авилга гаарч байсан түүхтэй. Учир нь улстөрчдийн хувийн ашиг сонирхлын үүднээс өрсөлдөөнийг хязгаарлах, нээлттэй сонгон шалгаруулалтаас татгалзах, шууд гэрээ байгуулах өөрчлөлт хийж ирсэн. Үүнийг нь дагаад авилга гаарч, улс орны эдийн засагт ноцтой хохирол учруулж байсан гашуун түүхтэй. Жишээлбэл, 2007 онд эрчим хүч, замын төслүүд нь дотоодын компаниудын хүчин чадалтай дүйх хэмжээнд, эсвэл түүнээс илүү гарсан тохиолдолд нээлттэй тендер зарлахгүйгээр, шууд гэрээ байгуулдаг заалт оруулж ирсэн. Үүний дараа тендерийн баримт бичиг боловсруулахад суурь болгож ашигладаг жишиг үнийг өөрчлөх шийдвэрүүд гарч цахилгаан дамжуулах агаарын шугам барих, зам, гүүр барих төсөвт өртөг огцом өссөн. Уг өөрчлөлт хүчингүй болох хүртэлх хугацаанд олон тэрбумын гэрээнүүд байгуулагдаж, төр дагасан тендерийн компаниуд үүссэн. Энэ бол нэг л жишээ нь. Улстөрчид, төр дагасан тендерийн компаниуд нээлттэй сонгон шалгаруулалтгүйгээр худалдан авалт хийх боломжийг үргэлж эрэлхийлж ирсэн. 2017 онд Худалдан авах ажиллагааны хуулийн улсын нууцад хамаарах худалдан авалтын гэрээ байгуулдаг заалтыг ашиглахын тулд Төрийн болон албаны нууцын тухай хуульд өөрчлөлт оруулан Засгийн газрын шийдвэрээр улсын нууцад хамруулах, байгууллагууд ТЕГ-ын саналыг үндэслэн нууцад авах эрх зүйн орчныг бүрдүүлсэн.
Энэ бол ардчиллын түүхэн дэх хамгийн том хулгайн цоорхойг нээсэн. Үүнд нь оффтэйк гэгдэх олон их наядын дүнтэй нүүрсээр төлбөр төлөх гэрээнүүд, газрын тос дамжуулах, баяжуулах үйлдвэр барих, төмөр зам, авто зам баригдах гэрээнүүд байгуулагдсан. Үүний нэг л жишээ болох ногоон автобусны талаар шуугиж байсан нь саяхан. Гэтэл ногоон автобус бол зөвхөн олон нийтэд ил болсон хэсэг нь. Товчхондоо мөсөн уулын орой. Цаана нь олон их наядын гэрээ одоо хүртэл нууц хэвээрээ байна. Цаашдаа төрийн болон албаны нууцын тухай хуулийг өөрчлөхгүй бол энэ хулгай дараатай хэвээрээ үлдэнэ. Энэ хуулиар төрийн өмчийн компаниудын удирдах зөвлөлийн шийдвэр, гэрээ хүртэл нууцад хамаарч байгаа. Хамгийн сүүлд Цар тахлын хуулийн хүрээнд нээлттэй сонгон шалгаруулалт зарлахгүй шууд гэрээ байгуулах, төрийн өмчийн компаниудад бүрэн эрхт төлөөлөгч томилон шууд худалдан авах гэрээ байгуулах гэх мэтээр олон нийтийн хяналтаас гадуур олон их наядын гэрээнүүд байгуулагдсан.
-Өмнөх ийм муу жишээнүүд байхад шууд гэрээ байгуулахаар дахин хуулийн төсөл орж ирж байхад УИХ-ын гишүүд дэмжих үү?
-Мэдээж тендерийн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах болгондоо шалтаг тайлбартай, шинэ нэр томъёотой оруулж ирдэг. Шинэ юм шиг харагдуулдаг хуучин технологи л доо. Энэ удаад ч ялгаагүй чадавхид суурилсан хэлэлцээрийн арга гэсэн шинэ нэр томъёотой, шууд гэрээ байгуулдаг хуучин аргаа л оруулж ирж байж. Худалдан авах ажиллагааны хуулийн 36’ гэсэн бүтэн бүлэг оруулж ирж байна. Тоймловол чадавхитай гэж өөрсдөө үзсэн хоёр компанид урилга явуулаад хэлэлцээ хийж аль нэгтэй нь гэрээ байгуулж болно. Хэвлэл мэдээлэлд зарыг нь нийтлэхгүй, компаниуд өрсөлдөх боломжгүй, аль нь илүү чанартай, аль нь бага үнэтэй тендер санал болгож байгаа нь ч хамаагүй гэсэн үг. Энэ бол хаалттай хаалганы ард тохиролцоно гэсэн үг.
-Хуульд ийм заалт оруулах шаардлага, нөхцөл нь юу байв?
-Засгийн газар үйл ажиллагааны хөтөлбөрөө “Хурдтай хөгжлийн төлөвлөгөө” гэж нэрлээд буй. Энд дурдагдаад буй “хурдтай” гэдэг үгийн ард тендер шалгаруулах процесс удаан, маргаантай байна гэсэн тайлбар хийгээд байгаа. Худалдан авах ажиллагааг хуулийн хүрээнд төлөвлөх, зохион байгуулах, авилгаас ангид ажиллах нь засгийн газрын үүрэг. Засгийн газар ажлаа хийхээс төвөгшөөж хуульд өөрчлөлт оруулаад байх нь зүйд нийцэхгүй. Үүнээс гадна цар хүрээ, төсөвт өртөг нь том, хоорондоо уялдаа холбоо бүхий хэд хэдэн төслийг хэрэгжүүлэхээр бол шууд гэрээ байгуулдаг болгох зохицуулалт оруулж ирээд байгаа нь Засгийн газрын үйл ажиллагаанд тусгасан мега төслүүдийн гэрээг сонгон шалгаруулалтгүйгээр байгуулах зорилготой нь илт байгаа.
-Эдгээр нь ямар төслүүд байгаа вэ?
-Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт 20 гаруй томоохон төслүүдийг тусгасан, эдгээрийн дийлэнх нь их наядаар хэмжигдэх төсөвтэй. Нийлбэр дүнгээрээ 40 их наядын төслүүд бий. Эдгээр төслүүдийн олонхи нь эдийн засгийн үр ашигтай эсэх, улсын төсвөөс санхүүжүүлэх шаардлагатай эсэх асуудлаар урьдчилсан судалгаа хийгдээгүй. Тодорхой хэлбэл, зардал, үр ашгийн шинжилгээ, нийгэм-эдийн засгийн өгөөжийн судалгаа хийгдээгүй төслүүд байгаа. Тухайлбал, Богд уулыг тойруулан дэд бүтэц барих томоохон төслүүд бол Улаанбаатар хотын утаа, түгжрэлийн асуудлаа шийдэхийн оронд хоосон газарт дэд бүтэц барих, засгийн газраа өөр газар барих зорилготой. Гэтэл бид хотдоо дэд бүтэц байгуулж, утаа түгжрэлгүй болох нь эхний зорилт байх ёстой.
-Яагаад ийм төслүүдийг оруулж ирэх болов?
-Улс орны хөгжлийн талаас нь харвал бизнесийн орчноо сайжруулж, гадаадын хөрөнгө оруулалт татах замаар тэргүүлэх салбаруудаа хөгжүүлэх ёстой. Тэгж байж эдийн засгийн тогтвортой өсөлтийн суурь бүрдэнэ. Мэдээж улсын төсвөөс тулгамдсан асуудлаа шийдвэрлэх хөрөнгө оруулалт хийж таарна. Гэхдээ төсвийн хөрөнгийг юунд зарцуулах вэ гэдэг бодлого бол юуны өмнө зардал, өгөөж хоёрыг харьцуулсан шинжилгээнд үндэслэх ёстой юм. Одоогийн засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт тусгасан төслүүдийг сайтар ажиглавал үр ашиг нь чухал биш байжээ гэж дүгнэхээр байна. Харин ч энэ ямар нэг эдийн засгийн ашиг сонирхол бүхий бүлгийн эрх ашигт нийцүүлсэн төслүүд байж магадгүй гэсэн хардлага төрүүлж байна. Бид ер нь цаашдаа гадна, дотны ашиг сонирхол бүхий бүлэглэлээс төсвөө хамгаалдаг тогтолцоогоо бэхжүүлэхгүй бол улс орны эдийн засгийн боломж, нөөцийг үр ашиггүй төслүүдэд зарцуулдаг болох нь. Энэ бол байгалийн баялагтай хэрнээ хөгжлийн боломжоо үгүй хийсэн, улс орноо сүйрүүлсэн улс орнуудын явсан зам мөр. Худалдан авах ажиллагааны хуулиас гадна төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийг дагалдах хуулиар оруулж ирж байгаа нь зүйд нийцэхгүй. Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хууль бол төсвийн хуулийн эх хууль. Өөрөөр хэлбэл, төсвийн хууль нь төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуульд заасан хязгаарын дотор батлагдах хуультай. Гэтэл төсвийн тодотголоо дагуулж эх хуулийг нь оруулж ирж байгаа нь зүйд нийцэхгүй. Худалдан авах ажиллагааны тухай хуулийг ч мөн дагалдах хуулиар оруулж ирж хэлэлцэж болохгүй. Энэ хоёр хуульд өөрчлөлт оруулах шаардлага байгаа бол наад зах нь Хууль тогтоомжийн хуулийн дагуу өргөн бариад хэлэлцэх ёстой. Товчхондоо гуя дагуулж өгдөг хүзүү биш.
-Нээлттэй сонгон шалгаруулалт зарлахад илүү олон өрсөлдөгч оролцоно гэсэн баталгаа бий юу?
-Нээлттэй сонгон шалгаруулалтын хамгийн гол зүйл бол тухайн тендерийг сонирхогч бүх талуудад мэдээлэл өгөхөөс эхэлнэ. Тийм ч учраас боломжит бүх сувгаар, цахим системээс гадна өдөр тутмын сонин хэвлэлээр дамжуулан мэдээлдэг байх ёстой. Тендерийн зар байнга мэдээлдэг сувгууд тогтвортой байвал компаниуд ч байнга мэдээлэлтэй байх сувгаа сонгож ашиглаж, тэр хэрээр өрсөлдөгчдийн тоо нэмэгдэнэ.
-Эдгээр хуулиуд батлагдвал ямар үр дагавартай вэ?
-Мэдээж авилга гаарна, төр давамгайлсан эдийн засгийн орчин үүснэ. Хэтдээ ардчилал үгүй болно. Эдийн засгийн агуулгаар нь хэлье. Энэ бол Монголын эдийн засагт байгаа төрийн оролцооны масштабыг өөрчилнө. Хэд хэдэн төсвийн жил дамжих олон арван их наядын гэрээ гэдэг бол авилга, крони бизнесийн мөн чанарыг өөрчилнө. Авилга төрийн үйл ажиллагааг дагаж явдаг үзэгдэл байсан бол төрийн үйл ажиллагаа нь өөрөө төлөвлөгдсөн, системчлэгдсэн авилгын нэг хэсэг болж хувирна. Хоёрдугаарт, ийм хэмжээний гэрээ шууд байгуулагдана гэдэг бол ардчиллын эмзэг институциудыг ч устгах аюултай. Төсөөлөөд үз, хэвлэл мэдээллийн салбарт, улс төрийн намуудад, иргэний нийгмийн байгууллагуудад олон зуун тэрбумаар хэмжигдэх авилгын эх үүсвэртэй мөнгө орж ирвэл ардчилал үлдэх үү. Нөгөө талаар, УИХ-ын хөрөнгө оруулалтын шийдвэр 2-3 их наяд төгрөгийн хооронд яригддаг. УИХ хоёр сар шахам хэлэлцэж шийдвэр гаргадаг. Гэтэл 40, 50 их наядын гэрээнүүдийн талаар ярьж байна. Нэг төрийн өмчит компанийн захирлын гарын үсэг зурах гэрээ нь улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтын нийт хэмжээтэй дүйнэ. Үүний ард улсын эдийн засаг эрүүл байх уу. Өр, зээл хэд болох вэ. Эцэст нь хэлэхэд хөгжил гэдэг энд тэнд том цемент цутгахыг хэлдэггүй юм. Хөгжил бол цогц үйл явц. Ардчилсан институциудээ бэхжүүлж, ил тод төртэй болж, хувийн хэвшлээ ажиллах орчин нөхцлийг бүрдүүлж байж ирдэг зүйл. Төр уурхай ухаад, олсон мөнгөөрөө цемент цутгаад байвал хэдхэн жилийн дотор Венесуэль болно. Бид одоо яг тэр зам дээр гарчихсан, үйл явц нь улам хурдасч байна.
Л.Нямдолгор
Засгийн газрын ээлжит хуралдаан 2024 оны наймдугаар сарын 21-нд болж дараах асуудлуудыг хэлэлцэн шийдвэрлэлээ.
Эрчим хүчний салбарын шинэчлэл, өөрчлөлтийн талаар Монгол Улсын Шадар сайд бөгөөд Эрчим хүчний салбарын хөрөнгө оруулалт, үнэ тарифын шинэчлэл, мега төслүүд хариуцсан Дэд хорооны дарга Т.Доржханд Засгийн газрын гишүүдэд танилцуулав.
Эрчим хүчний салбарт хөрөнгө оруулалтын таатай орчныг бүрдүүлэх, эх үүсвэрийн мега төслүүдийг хэрэгжүүлэх, төрийн өмчит компаниудын засаглал, ил тод байдлыг сайжруулан нээлттэй хувьцаат компани болгох чиглэлээр салбарт үйлчилж байгаа Эрчим хүчний тухай хууль болон холбогдох хууль тогтоомжид өөрчлөлт оруулах төслийг боловсруулж, Засгийн газрын хуралдаанаар хэлэлцүүлэхийг холбогдох сайд нарт даалгалаа.
Засгийн газрын тэргүүлэх бодлогын чиглэлд Эрчим хүчний салбарын хөрөнгө оруулалтын орчныг дэмжих, эрчим хүчний томоохон мега төслүүдийг хэрэгжүүлэх, үнэ тарифыг үе шаттай нэмэгдүүлж зардлаа бүрэн нөхөх түвшинд хүргэж, цаашид индексжүүлэлтийг хийх, төрийн өмчит компаниудыг нээлттэй хувьцаат болгох зэрэг реформын шинжтэй ажлууд туссан бөгөөд эдгээр ажлуудыг хариуцан ажиллах Дэд хороог УИХ-ын гишүүд, эрчим хүчний салбарын төрийн болон төрийн бус байгууллага, хувийн хэвшлийн оролцоотойгоор байгуулан ажиллаж эхлээд байгаа юм.
Хүртээмжтэй хөгжил хүрээлэнгийн захирал, эдийн засагч Н.Туяатай татварын орчны талаар ярилцлаа.
-Улс орны эдийн засгийн үндсэн орлого татвар байдаг. Манай улс хэдэн төрлийн татвар авч байна вэ?
-Төр буй дор татвар буй гэдэг. Татвар байх нь зайлшгүй, харин татварын систем бүхэлдээ тухайн улс орны онцлогт тохирсон, оновчтой, шударга, бас хөгжлийн хөшүүрэг болохуйц, хөдөлмөр бүтээмжийг дэмжсэн байх нь хамгийн чухал. Татвар ярихаар манай улстөрчид системээр нь бус салгаж аваад хувь хэмжээ яриад байдаг. Эсвэл аль нэг салбар, бизнесийн лобби хуулиуд их баталж харагддаг.
Уг нь татварын системийн загвар Монголын онцлогт тохирч байна уу гэдэгт эхлээд үнэлэлт өгөх хэрэгтэй. Одоо байгаа загвар тохирохгүй байвал мянга их, бага, хувь хэмжээ яриад нэмэргүй. Гажуудал улам л гүнзгийрнэ. Татварын системчлэл, загварчлал үндэсний онцлогт тохирч байна уу гэдгээс эхэлж үнэлэлт дүгнэлт өгч, улмаар бодлогоо гаргах учиртай юм. Татварын ерөнхий хуульд зааснаар 30 төрлийн татвар, төлбөр байна. Ерөнхий утгаараа хувийн өмч болон бүх төрлийн орлогоос, мөн онцгой болон гаалийн албан татвар, нийтийн өмчийн ашиглалтаас төлбөр хураамж авдаг гэж ойлгож болно. Тэгэхээр энэ олон татвар, төлбөр оновчтой байна уу, нийтийн баялгийн ашиглалт үр ашигтай байна уу гэдэгт бид дүн шинжилгээ хийх ёстой юм. Гэтэл иж бүрэн шинжилгээ хийж гаргасан мэргэжлийн байгууллагын дүгнэлт олж хараагүй. Би хувьдаа маш буруу загвараар олон жил явсны үр дагавар ажилгүйдэл, орлогын ялгаа, чадварлаг хүний нөөцийн хомсдол, бизнесийн дампуурал зэргээр илэрч байна гэж үздэг. Судалгаа ч бэлэхнээ тийм үр дүнг харуулдаг. Тиймээс татварын шинэчлэл хийх зайлшгүй шаардлага тулгамдаж байгаа. Татварын асуудал бол дан ганц төсөв бүрдүүлэх асуудал биш. Татвараар дамжуулж төр хөгжлийг удирдаж байдаг санхүүгийн маш хүчирхэг хэрэгсэл. Үүнийг л зөв тодорхойлж ашиглаж чадвал зах зээл өөрөө бусдыг нь хийчихнэ.
-Татварын загварыг бүхэлд нь харах гэдэг их сонирхолтой өнцөг байна. Та жишээгээр тайлбарлаж болох уу?
-Татварын том ангиллаар иргэдийн өмч, бизнес орлогоос авдаг татвар, газар байгалийн баялаг буюу нийтийн өмч хөрөнгийн ашиглалтаас авдаг төлбөр гэж үндсэнд нь хоёр том бүлэгт хувааж авч үзэж болно. Нийтийн өмчийн ашиглалт гэдэгт төрийн өмчийн компаниас эхлээд байгалийн баялаг, газрын хэвлий, газар ашиглалт гээд өргөн цар хүрээтэй асуудал хамаарна. Жил бүр төсөв өргөн барихдаа төсвийн орлогоо бүрдүүлэхийн тулд дандаа хувийн секторын, хувь хүний татваруудыг нэмж ирсэн. 2018 онд долоон төрлийн татвар, НДШ нэмсэн шүү дээ. Гэтэл нийтийн өмчийн ашиглалтыг сайжруулж тэндээс орох орлогыг нэмэгдүүлэх талаар нэг ч алхам хийдэггүй нь гайхал төрүүлдэг. Төсөв ярих болгонд энэ талаар ямар нэг байдлаар нийгэмд, эрх баригчдад хэлдэг. Нэг жишээ, хэлэхэд газрын үнэлгээг 1997 оноос хойш огт шинэчлэлгүй 21 жил болсон. Газрын төлбөрийн тухай хуульд газрын үнэлгээг Засгийн газар тогтооно гэж эрх олгосоор байтал манай Засгийн газар 21 жил энэ эрхээ мартсан байгаа юм.
2018 онд Сангийн сайд Б.Чойжилсүрэнд манай байгууллагаас шаардлага хүргүүлж байж Засгийн газрын тогтоол гаргуулж газрын үнэлгээг 21 жилийн дараа шинэчлэн тогтоож байлаа. Газрын үнэлгээнд суурилж дуудлага худалдаа явагддаг, газрын төлбөр тогтоодог учраас энэ нь маш чухал асуудал. Судлаад үзэхэд энэ хугацаанд зах зээлийн үнэ дунджаар 30 дахин нэмэгдсэн байдаг. Гэтэл орон нутгийн гол өмч газрын үнэлгээг өөрчлөхгүй 21 жил царцаана гэдэг тэндээс ашиг олдог эрх мэдэлтэй хэсгийн бодлогоор “мартсан” эс үйлдэл гэж үзэхээс аргагүй. Эндээс бид ямар их боломжоо алдаж, газрын мафи ямар их ашиг хийсэн нь харагдана. Дэлхийн жишгийг судлаад үзэхээр хотууд буюу орон нутаг төсвийнхөө 50-иас дээш хувийг газар ашиглалт, түүнтэй холбоотой төлбөр хураамжаас бүрдүүлж байхад Улаанбаатар хотын хувьд 10 хувь ч хүрэхгүй байгаа нь бодлогын алдаанаас үүдсэн. Манай иргэдийг төлөөлж сонгогдсон иргэдийн төлөөлөгчид, хууль тогтоогчид асуудлыг тодорхой чиглэлээр, гүнзгий судалдаггүй, судлахгүй юм чинь мэддэггүй. Энэ нь хуулийг нийтэд бус хэсэг бүлэгт ашигтайгаар өөрчлөх, эсвэл ашигтайгаар “асуудлыг мартах” хоёр хэлбэрээр илэрч байгаа харагддаг. Тиймээс төрийн бодлого, хууль зөвхөн судалгаанд үндэслэж, нийгэмд хүлээн зөвшөөрөгдөхүйц хэмжээнд хэлэлцэгдэж, хүлээн зөвшөөрөгдөж байж гарах ёстой юм. Тэгсэн цагт нийгмийн хүлээлт хангасан, шударга тогтолцоо бүрэлдэнэ.
-Тэгвэл таныхаар одоогийн татварын бодлогын загвар ямархуу нөхцөл байдалтай байна вэ. Зөв байж чадаж байна уу, эсвэл асуудалтай байна уу?
-Сүүлийн 34 жил тогтсон татварын загвар нь ний нуугүй хэлэхэд хөдөлмөрлөдөг бүтээдэг хэсэгт бүх ачааг үүрүүлсэн. Нийтийн өмч газар, байгалийн баялгийг эрх мэдэлтнүүд хууль тогтоох, бодлого батлах давуу эрхээ ашиглан бүлэглэлдээ үнэ төлбөргүйгээр, нэр төдий төлбөртэйгээр ашиглуулсан загвар юм. Үүнийг төсвийн хэдхэн тоо, хуулийн өөрчлөлтүүдийг ажигладаг жирийн эдийн засагч харж хэлж чадах зүйл. Нэг ёсондоо авлигын загвар тогтсон байна.
Дээр дурдсан газрын үнэлгээг мартсан жишээнээс гадна нийслэлийн төсвийн хоёрхон тоог харьцуулахад л харагдана. Нийслэлийн 2022 оны төсвийн гүйцэтгэлээр газрын төлбөрөөр 94 тэрбум, тээврийн хэрэгслийн татвараар 34 тэрбум төгрөг төсөвт орсон. Газрын төлбөрийн орлого илүү харагдаж байгаа ч нийслэлийн газар ямар үнэтэй хөрөнгө билээ, нийслэлчүүдийн хэдэн хуучин машины үнэлгээ хэд билээ гээд харьцуулахаар эрүүл ухаанд буухааргүй шударга бус байгаа биз. Газрын үнэлгээг царцааж байгаа нь эрх мэдэлтнүүд тэдний хамсаатнууд талхны үнээр газар авч, дэлхийн зах зээлийн үнээр зарж ашиг хийдэг, жинхэнэ эзэн ард түмэн, төсөвт дуслын төдий орлого ордог. Энэ алдагдсан боломж нийслэлчүүдийн утаа, түгжрэл, стандартын шаардлага хангаагүй бохир хотын төлөөс юм.
Уул уурхайн баялаг ч ялгаагүй. Лицензийг төр нь үнэгүй өгдөг, авсан хүмүүс нь дэлхийн зах зээл дээр өндөр үнэ хүргэдэг авлигажсан гаж тогтолцоог өөрчлөх татварын системийг бид нэн яаралтай хийх ёстой. Энэ реформыг бид хийж чадвал баялгийн үр шимийг хөгжилдөө зарцуулж, тэгш шударга хуваарилалт болж хот шиг хотод хүний наад захын эрхээ эдлэх боломжийг бүрдүүлнэ шүү дээ. Тиймээс хөдөлмөрлөснөө мөлждөг сөхрүүлдэг татварын тогтолцооноос баялгаа зөв удирдаж, үр ашгийг нь нийтээрээ хүртдэг, тэр хэрээр өөрийн хүч хөдөлмөр, оюун ухаан, авьяас чадвараа дайчилж бий болгосон орлогын татварыг багасгаж, хөдөлмөр бүтээмжийг дэмжсэн татварын цоо шинэ загварт шилжих ёстой. Ингэж чадвал яриад байгаа хөгжил, нийгмийн эв нэгдэл бүгд шийдэгдэх суурь шинэчлэл болно.
-Татварын хувь хэмжээ өндөр байгаа талаар иргэд ААН-үүд шүүмжилдэг. Өнөөдрийн байдлаар НДШ 26 хувь, ХАОАТ 10 хувь, НӨАТ 10 хувь гээд үргэлжилнэ. Хүмүүсийн бодит орлогыг нэмэгдүүлье гэвэл татварыг бууруулах ёстой гэж үздэг?
-Хамгийн гол нь татварын суурь зарчим нь тэгш шударга байдал, дээр нь хөгжлийг хөдөлмөрийг дэмжих хөшүүрэг болох явдал шүү дээ. Манай компани 20 гаруй жил бизнесийн зөвлөгөө үзүүлж байна. Бизнес эрхлэгчдэд өөрийн чинь хэлсэн НӨАТ, НДШ асар хүнд дарамт болж байна. Иргэдийн бодит орлогыг бууруулж байгаа татвар ч НӨАТ мөн. Худалдан авалт бүрээсээ татвар төлсөн орлогоосоо дахин 10 хувь нэмж төлж байна шүү дээ.
НДШ, НӨАТ хоёр өндөр байгаагаас шударгаар тайлагнадаг хэсэг нь сөхөрч, нөгөө талдаа далд эдийн засаг нэмэгдсээр байна. Тиймээс НДШ-ийн хувь хэмжээг багасгавал ачаалал жигд буурч, нуудаг, тайлагнадаггүй, багаар тайлагнадаг хэсэг ил гарч нийт дүнгээрээ орлого буурахгүй, нийгмийн өгөөж нь харьцуулашгүй өснө. Ний нуугүй хэлэхэд шимтгэл өндөр байгаагаас цалингаа доод хэмжээгээр тайлагнах нь хавтгай байна шүү дээ. Ийм байдал нь бизнест ч, хувь ажиллагсдад ч хортойгоос гадна хяналт шалгалтын авлигын нэг том шалтгаан шүү дээ. НӨАТ-ыг ч босгогүй болгож хувь хэмжээг 5-7 хувь руу буулгах хэрэгтэй. Худалдан авагч иргэд угаасаа төлдөг татварыг суутгагчийн нэг хэсэг нь төлдөг нөгөө хэсэг нь төлдөггүй байгаа нь нөгөө л шударга ёсны шалгуурт нийцэхгүй байгаа юм. Тиймээс нийтээрээ бага төлдөг, бизнесийн хөгжилд төдийлэн дарамт учруулахгүй байх хувь хэмжээ болон хамралтыг бид авч үзэх ёстой. Энэ дашрамд хэлэхэд татварын хуулийн өөрчлөлтийг татварын байгууллага санаачилж бичдэгээс улс орны эрх ашгийг гэхээсээ байгууллагынхаа амар хялбарыг боддог талтай гэмээр харагддаг нь нууц биш. Тайлагнадаг хэсэг дээрээ л ачаалал нэмээд, хуулийн хэрэгжилт, бааз сууриа өргөжүүлэх тал дээр төдийлөн хангалттай ажилладаггүй тал харагддаг. Үүнийг ч хууль тогтоогчид анхаарах ёстой.
-Иргэдийн бодит орлогыг нэмэгдүүлэх тухайд?
-Иргэдийн бодит орлогыг нэмэгдүүлэх талд зайлшгүй хийх шинэчлэл бол хувь хүний орлогын татварын тогтолцооноос гэр бүлийн орлогын татварын тогтолцоонд шилжих шаардлагатай байна. Авлига, тэгш бус байдлаас шалтгаалсан ядуурал газар авсан энэ үед олон хүүхэдтэй гэр бүлд халамж үзүүлэхээс илүүтэй татварын хөнгөлөлт үзүүлэх нь айл гэрт ч, улсын эдийн засагт ч хэрэгтэй. Ажил хийхгүй халамжаар амьдарснаас ажил хийгээд үр хүүхдээ өсгөх нь ашигтай байх бодлого хэрэгжүүлэхгүй бол халамж хавтгайрч, ажилласан нь татварын дарамтад өрөөс өрийн хооронд явсаар гадаад руу дүрвэж, Монгол Улс боловсролтой ажиллах хүчнээ алдсаар, бизнесийнхэнд хүний нөөцийн асуудал хүндэрлээ.
Одоо цалингаас жилдээ 240 мянган төгрөг чөлөөлж байгаа нь ам бүлээс хамааралгүйгээс гадна хөшүүрэг болж чадахгүй байгаа. Үүний оронд нэг хүнд ногдох амьжиргааны доод түвшний орлогыг татвараас чөлөөлвөл олон хүүхэдтэй гэр бүлд маш том дэмжлэг болно. Татварын хөнгөлөлтийн халамжаас илүү бас нэг чухал давуу тал нь тэнд ямар ч арын хаалга, субьектив нөлөөлөл орохгүй, татвараас бултах шаардлагагүй болно.
-Татварыг бууруулах ямар боломжууд байна вэ. Нөгөө талаар татвар төвлөрүүлэх үйл явц хэр шударга, зарчимтай явагддаг вэ?
-Дээр ярьснаас татварыг бууруулах бодитой төдийгүй зайлшгүй хийх хоёр арга байна. Нэгдүгээрт, нийтийн өмчийн үнэлгээ, ашиглалтыг зохистой түвшинд удирдах замаар төсвийн орлогын нилээд хэсгийг баялгааасаа олох. Хоёрдугаарт, татварын бааз суурийг өргөжүүлэх. Татварынхны тайлагнадаг хэсгээ шавхдаг залхуу аргаас татгалзаж нийтээрээ шударгаар жигд хамрагдах замаар нэгж татвар төлөгчдөд ногдох ачааллыг бууруулах боломжтой. Дээр НӨАТ, НДШ хоёр дээр би тодорхой тайлбарлалаа шүү дээ. Эндээс харахад одоогийн татварын систем шударга бус байгаа гэж хэлэх бүрэн үндэстэй. Бизнес эрхлэгчид ч хэлж байна. Татварын шударга, бас үр ашигтай зөв тогтолцоо бүрдүүлэхэд улстөрчдийн алсын хараа, Сангийн яам, татварын байгууллагын удирдлагын сэтгэлгээний болон үйл ажиллагааны цараа маш чухал үүрэгтэй.