Category: эдийн-засаг

“Үндсэн хууль-Эрх чөлөөний дархлаа” хэлэлцүүлэг боллоо. Тус хэлэлцүүлгийг “Урбан” иргэдийн форум төрийн бус байгууллага болон “No war”, “No double standart” хөдөлгөөнөөс хамтран зохион байгуулсан юм. Хэлэлцүүлгийн үеэр “Шүүхийн практик дахь үндсэн эрхийн зөрчлийн шалтгаан кейс” сэдвээр “Веритас Партнерс” хуулийн фирмийн хуульч, өмгөөлөгч Б.Мэргэн илтгэл тавилаа. Түүнтэй сэдвийн хүрээнд ярилцлаа.

-Эхлээд танаас нэг зүйлийг тодруулах нь зүйн хэрэг байх. Өмгөөлөгчдийн холбоо таныг хүлээн зөвшөөрөхгүй байх шиг санагддаг?

-Жижиг зүйлээс эхэлнэ л дээ. Өмгөөлөгчдөд тараагддаг дүрэмт хувцсыг бид бүхэнд 148 мянган төгрөгөөр шахахыг оролддог. Оёдолчиноос үнийг нь судалж үзтэл 35 мянгаар оёно гэсэн. Зүгээр л нэг мөнгө олох гэсэн газар. Тийм ч учраас Өмгөөлөгчдийн холбоотой би үргэлж алалцаж, гол дайсан нь болсон. Намайг улстөрчид рүү “Би л өмгөөлж чадна” гэж хэлдэг гэх зэргээр янз бүрээр л ярьдаг.

-Та илтгэлдээ хэд хэдэн жишээ дурдсан. “No war”, “No double standart” хөдөлгөөнийхөнтэй яаж холбогдсон юм бэ?

-Энэхүү үйл ажиллагааг зохион байгуулж буй хүмүүс хууль тэгш бус үйлчилдгийн хамгийн том золиос болж буй хүмүүс.

Миний зүгээс зарим үед үнэгүй өмгөөлж, заримдаа үнэ хөлсөө тохирон энэ хүмүүстэйгээ хамтраад явдаг. Үзэл бодлоо илэрхийлснийхээ төлөө 2 сая төгрөгөөр торгуулсан нилээн олон хэргийг нь хэрэгсэхгүй болгож байлаа. Хууль яаж өөр өөрөөр үйлчлээд байгааг нэг жишээгээр тайлбарлая. Эрүүгийн хуулийн 272 дугаар зүйл, Албан тушаалын гэмт хэрэг нь 2008 оны хоёрдугаар сарын 1-ний өдөр хүчингүй болсон. Түүнээс хойш хоёр сар 24 хоногийн дараа буюу 2008 оны дөрөвдүгээр сарын 25-ны өдөр буцаад хуулийн зүйл заалтад орж ирсэн. Энэ хооронд энэхүү хэргээр ял авах байсан албан тушаалтнууд хэргээс мултарсан. “Яагаад хууль хоёр сарын хугацаанд алга болчихоод буцаад гараад ирэв” гэсэн асуудал яригдахад Улсын их хурлын Тамгын газрын нэг ажилтны буруу болоод тэр хүн ажлаасаа халагдаад л өндөрлөсөн. Албан тушаалтнууд хуулийг хоёр сар илбэдэж алга болгож байгаад ялгүй үлдчихдэг. Гэтэл манай залуусын гав зүүх болсон шалтгаан нь цагдаагийн албан хаагчдын шаардлагыг биелүүлсэнгүй, хууль бус зүйл хийлээ гэсэн үндэслэлтэй. 461 дүгээр хорих ангиас иргэн Д.Монголхүүг хүчээр авч гарсан гэж ярьж байсан. Нотлох баримтыг шалгаж үзэхэд 461 дүгээр ангийн ажилчид өөрсдөө үүрээд гаргаж өгч байгаа юм. Гэтэл Э.Одбаярыг түүнийг хүчээр авч гарсан гэж яриад байгаа юм. Энэ бичлэг чинь ил тодорхой байна гэхээр “Аа үгүй ээ. Хүчээр авч гарсан” л гэж яриад байгаа. Өмнө нь Э. Одбаярын шэйрлэсэн гэгдээд байсан бичлэгийг сэтгүүлчдээс эхлээд олон хүн хуваалцсан. Хүмүүс ч бас шэйрлэсэн зүйлийг би бас хуваалцсан шүү дээ гээд цаг хугацаатай нь Э.Одбаяр үзүүлэхээр “Тэр хамаагүй ээ. Чи шэйрлэсэн. Чамд л ял өгнө” гээд байгаа юм. Үг үзэл бодлоо илэрхийлсэн, сошиал орчинд идэвхтэй байснаар ялладаг. Иймэрхүү байдлаар л эдгээр хүмүүст ял өгөөд байна. Энэ ч болохгүй, бүтэхгүй байна гээд яривал маш олон асуудал бий.

-Та бас Цэцийн үйл ажиллагаанд шүүмжлэлтэй ханддаг тухай илтгэлдээ дурдсан. Энэ талаар байр сууриа илэрхийлээч?

-Үндсэн хуулийн манаач нь үндсэн хуулийн цэц өөрөө байх ёстой. Үндсэн хуульд заасан иргэний үндсэн эрх зөрчигдвөл хуулиа хамгаалах замаар тэрхүү иргэний эрхийг Цэц хамгаалах ёстой. Үндсэн хуулийн цэцийн бүтэц бүрэлдэхүүнийг хуульд нь нийцсэн бүрдүүлэхгүй бол чадваргүй, улс төрийн нөлөөнд автсан, улс төрийн захиалгаар хэрэг шийддэг хүмүүсээс бүрдэнэ. Тиймээс энэ байдлыг шийдэхийн тулд Үндсэн хуулийн Цэцийн тухай хууль, Үндсэн хуулийн Процессын хуулийг шинэчлэх гэхээр өнөөх улстөрчидтэйгөө нийлж байгаад энэ шинэчлэлийг 10 гаруй жил гацааж байна. Жишээлбэл, 1991 оны БНМАУ-ын Засгийн газарт эрх олгох хууль нь бүхэлдээ иргэний эрхийг зөрчдөг. Энэ хуулиар бүрэн эрхтэй төлөөлөгч, бүрэн эрх нь хэрэгжиж буй бүс нутаг дээр очиход ямар ч хууль үйлчлэхгүй. Бүрэн эрхт төлөөлөгч хаан шиг эрх эдлэх боломжтой. 1992 онд Үндсэн хууль батлагдсан байхад, 1991 оны хуулиар яагаад шинэ Үндсэн хуулийн үзэл баримтлал, зарчимд огт нийцэхгүй хуучин социалист нийгмийн үндсэн хуулийн чиг баримжаагаар яваад байгаа юм бэ гэж бид Цэцэд мэдээлэл гаргасан. Цэцийн өгсөн хариулт “Бид 1992 оны хоёрдугаар сарын 8-нд батлагдсанаас хойших хууль дээр л хяналт тавина. Өмнөх хууль хамаагүй” гэсэн. Тэр хугацаанаас нь хойш батлагдсан хууль дээр хяналт тавих заалтыг нь хүчингүй болгох хүсэлтийг өгөхөд Цэц дээр хүчингүй болгочихож байгаа юм. Одоо Засгийн газарт эрх олгох тухай хууль чинь үндсэн хууль зөрчөөд байна гэхээр маргаангүй, хэрэг үүсгэхгүй гэсэн хариултыг л өгдөг. Маргаан үүсгэхгүй гэсэн ганц өгүүлбэр дээр нь гомдол гаргахаар дараагийн шатан дээр нь мөн л маргаан үүсгэхгүй гэсэн хариултыг өгдөг. Бид Цэцэд Үндсэн хууль зөрчсөн заалтыг маш олон үндэслэл гарган өгөхөд няцаасан хариулт биш зөвхөн маргаан үүсгэхгүй гэсэн өгүүлбэрийг хариулт болгон өгдөг. Манай улсад иргэн үндсэн эрх нь зөрчигдсөн маргааныг Цэц хүлээж авдаггүй. Жишээ нь, Германы үндсэн хуулийн шүүхийн шийдэж буй маргааны 92 хувь нь иргэний үндсэн эрх зөрчигдсөнтэй холбоотой маргаан байдаг. Иргэн өөрийнхөө үндсэн эрх зөрчигдсөн гэсэн мэдээллийг өгөхгүй ч гэсэн тухайн хууль чинь өөрөө үндсэн хууль зөрчөөд байна гэдэг агуулгаар мэдээлэл гаргаж, хуулийг нь хүчингүй болгох замаар үндсэн эрхээ хамгаалуулъя гэхээр маргаан үүсгэхгүй ээ л гэсэн хариултаа өгдөг. Яагаад гэвэл цаана нь буй улс төрөөс нь намын эрх ашиг явж байгаа учраас маргаан үүсгэж болохгүй гэсэн үүрэг даалгавар өгдөг нь олон зүйл дээр батлагддаг. Үндсэн хуулийн бүх л заалтыг зөрчиж байхад маргаан үүсгэхгүй л байна. Үндсэн хуулийн цэц бол хууль дээдлэх төрийн үйл ажиллагааны зарчим гэж заагдсан газар мөртлөө хамгийн их зөрчдөг байгууллага. Нийтлэг ажиглагддаг зүйл нь Цэцэд мэдээлэл өгөхөд 14 хоногийн дотор маргаан үүсгэх эсэхийг шийдэж, 30 хоногийн дотор маргааныг шийдвэрлэж, шаардлагатай бол дахиж 30 хоног сунгадаг. Энэ хугацаанд маргааныг шийднэ гэж заасан. Гэтэл яг тэр хугацаандаа шийдвэрлэж байсан түүх байхгүй. Хамгийн хурдан нь гурван сар, түүнээс цааш 3-4 жилийн дараа тухайн асуудлыг маргаан үүсгэсэн тохиолдолд шийддэг. Үүнээс үүдэж “Та нар өөрсдөө яагаад хууль зөрчөөд байгаа юм бэ. Энэ нь наад зах нь иргэдээс төрийн байгууллагад Өргөдөл, гомдол гаргах журмын тухай хуулийг зөрчиж байна шүү дээ” гэхээр бусад хууль бидэнд хамаагүй гэдэг. Тийм учраас би Цэц рүү очоод “Цэцийн дээр хөх тэнгэр байгаа гэдэг үгэндээ битгий итгээд хөөрөөд байгаарай, Цэцийн дээр иргэдийн Үндсэн хууль байгаа шүү” гэж хэлж байсан. Хоёр дахь жишээ нь, 2020 онд Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуульд өөрчлөлт орсноор ардчилсан эрх зүйт төртэй гэж хэлэх улсад хэзээ ч байх ёсгүй хууль баталсан. Шүүхээр хянан шийдвэрлэгдсэн хэргийг сэргээж, шалгах тухай хууль баталснаар хэрэг нь шүүхээр хаагдчихсан олон хүмүүсийн хэргийг дахин сэргээж шалгасан. Тухайн үед Цэцэд мэдээлэл гарган, түүний дагуу маргаан үүсэж Эрүүгийн хэргийг хянан шийдвэрлэх тухай хуулиараа тухайн хэрэглэх гэж буй хууль нь Үндсэн хууль зөрчсөн байж болзошгүй гэсэн маргаан үүссэн тохиолдолд шүүхэд хэрэглэгдэхгүй гэсэн заалт байдаг. Тэгэхээр улс төрийн хэрэг дээр шүүх нь тэр заалтаа барилгүй хэрэг шийдээд явчихдаг. Шүүхэд очоод та нар яагаад энгийн иргэн дээр тус заалтаа бариад байж, улс төрийн хэрэг дээр энэ заалтаа барихгүй байгаа юм бэ гэхээр “Чи битгий өөр хэрэг яриад бай” гэсэн тайлбар өгдөг. Цэцээс тухайн хууль нь Үндсэн хууль зөрчсөн байж магадгүй гэсэн маргаан үүсгэсэн тохиолдолд хэргийг түдгэлзүүлсэн нь үнэн гэсэн заалтыг Цэц нь өөрөө хүчингүй болгочихдог. Улс төрийн захиалгаар хоёр өмгөөлөгчид үүрэг өгөөд, өнөөх өмгөөлөгчид нь маргаан үүсгэхэд, Цэц нь өөрсдийн хэрэглэдэг хуулийг хүчингүй болгоод Цэцэд ямар ч маргаан үүссэн байсан тухайн хуулийг шүүхэд хэрэглэж болно. Дараа нь Цэц тухайн хуулийг хүчингүй болгочих юм бол Үндсэн хуульд харшилсан хуулиар ял авсан хүмүүсийн хохь болоод л дуусна. Суллагдах ч гэсэн, хэдэн сар, хэдэн жилээр шоронд суугаад л гарч ирнэ. Гарч ирээд Үндсэн хуулийн 16 дугаар бүлэгт заасны дагуу “Бусдын буруутай үйл ажиллагаанаас болж хохирсон бол хохирлоо барагдуулах хэрэгтэй” гэсэн заалтаараа хохирлоо барагдуулах гэхээр түүнтэй холбоотой зохицуулсан хууль байхгүй. Засгийн газрын тусгай сангийн тухай хуульд л амь нас нь хохирсон бол 10 сая төгрөг өгнө гэсэн зохицуулалт байдаг. Түүний дагуу шүүх дээр хохирлоо барагдуулах гэхэд сангийн яамнаас “Үүнд төсөвлөсөн мөнгө байхгүй. Дараа жил ирээрэй” гэдэг. Хөөн хэлэлцэх хугацаатай холбоотой заалтын хуулийг нь хүчингүй болгосон ч Улсын Дээд шүүхээс хуультайгаа яг адилхан тайлбарыг гаргаад түүнийгээ хэрэглээд явчихдаг. Цэц дээрээ дахин очиж, “Та нарын хүчингүй болгосон заалтыг улсын дээд шүүх тайлбар гаргаад сэргээчихлээ” гэхээр “Улсын дээд шүүхийн тайлбарыг Цэц хянах эрх байхгүй. Ерөнхий шүүгчийн гаргасан шийдвэрийг л Цэц хянана” гэж хариулдаг. Ерөнхий шүүгч чинь ямар ч тодорхой шийдвэр гаргахгүй шүү дээ. Тэр хүн чинь Дээд шүүхийнхээ дотоод бүтцийг л зохиохтой холбоотой шийдвэр гаргана. Тэр нь иргэдэд хамаатай асуудал биш шүү дээ. Тийм байхад тэр хүний гаргасан шийдвэрийг Цэцэд өгөөд байх шаардлага байхгүй. Иймэрхүү асуудлаа хүртэл зохицуулахгүй бол иргэний үндсэн эрх нь зөрчигдсөөр байна.

-Цэцийн асуудлыг хэрхэн шийдвэл зөв гольдролдоо орох бол?

-Эрх мэдэлтэй хүмүүст тааруулан хууль дүрэм нь шийдэгдээд байдаг. Нөгөө талаас Цэцийн даргыг Улсын дээд шүүх нь томилсон. Тийм учраас Улсын дээд шүүхээс гаргасан шийдвэрийн эсрэг шийдвэр гаргаж чадахгүй гацаж байгаа юм. Удахгүй Цэцийн дарга нь солигдож шинэ хүн томилогдоно. Тэр үед эдгээр хэрэг шийдэгдэж, тухайн хугацаанд иргэд нь Үндсэн хууль зөрчсөн гэсэн Дээд шүүхийн тайлбараар ял аваад яваад л байна. Тийм учраас үндсэн хуульд заасан эрхүүдээ хамгаалахын тулд нэн тэргүүнд Үндсэн хуулийн цэцтэй холбоотой хуулиудаа өөрчлөх шаардлагатай байна. Үндсэн хуульд мэргэшсэн хуульчдыг томилох шаардлагатай. 1992 оноос хойших Цэцийн гишүүдийг харвал мэргэшсэн хуульч нь мэргэжлийн бус хүмүүсээсээ бага. Энэ нөхцөл байдлаа өөрчилж Цэц шинэчлэгдэхгүй бол хичнээн сайн хуультай байгаад ч тэрхүү хуулийг хамгаалах ёстой институт нь хамгаалж чадахгүй учраас Үндсэн хуульд заасан бусад заалт хамгаалагдахгүй.

УИХ-ын гишүүн, Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын сайд Х.Булгантуяагаас цалин тэтгэвэр нэмэгдсэнтэй холбоотой асуудлаар тодрууллаа.

-Энэ сарын эхнээс цалин, тэтгэвэр нэмэгдсэн. Тэр дундаа тэтгэврийн нэмэгдэл дээр иргэд бухимдалтай байна. Яагаад ийм зөрүүтэй нэмэгдэл бий болсон талаар та тайлбар өгөхгүй юу?

-Төсвийн тодотгол орж ирсэн цагаас эхлээд л Сангийн яам, манай яам энэ асуудлаар тайлбар мэдээллүүдийг цаг тухай бүрд нь өгч явсан. Гэхдээ тэтгэвэр гэдэг бол халамж биш шүү. Тэтгэвэр гэдэг бол тухайн иргэн маань ямар цаг үед хэдэн төгрөгийн цалин авсан, үүнээсээ хэдийг нь нийгмийн даатгалын шимтгэлд төлж явсан бэ гэдгээс хамаарч тэтгэвэр олгогддог. Өөрөөр хэлбэл өөрөө өөртөө зориулж ахмад нас хүртлээ төрдөө хадгалуулж байгаа хөрөнгө гэсэн үг. 25-30 жил нийгмийн даатгалын шимтгэл төлөөд тэтгэвэрт гардаг. Тэтгэвэрт гарсныхаа дараа эрэгтэй хүн дунджаар 16 жил, эмэгтэй хүн 21 жил авдаг гэсэн тооцоолол бий. Үүнийг бид сая тэтгэврийн итгэлцүүр гэж нэмсэн.

Хоёрдугаарт, бүх тэтгэвэр авагчдын тэтгэврийг арван хувиар нэмсэн.

-Тэтгэврийн зөрүүг арилгах асуудлыг иргэд байнга шаарддаг шүү дээ…?

-Тэтгэврийн зөрүүг арилгах асуудлыг манай зарим иргэд буруу ойлгож явдаг. Өөрөөр хэлбэл таван зуун мянган төгрөгийн тэтгэвэртэй хүнийг сая төгрөг авдаг тэтгэвэртэй хүнтэй харьцуулаад, дундажлуулан долоон зуун мянган төгрөг болгох ёстой гэж ойлгодог. Гэтэл эсрэгээрээ зарим хүмүүс өндөр цалинтай байгаа. Тэр утгаараа илүү өндөр нийгмийн даатгалын шимтгэл төлсөн байж таарна шүү дээ. Үүн дээр нэмээд олон жил төлсөн гэдэг үзүүлэлт нөлөөлдөг. Одоо бидний хувьд нийгмийн даатгалын шимтгэл төлөхдөө цалингаасаа 24 хувийг нь суутгуулдаг. Энэ утгаараа иргэдийн цалингийн 24 хувь гэдэг харилцан адилгүй тоо гарч ирнэ шүү дээ.

Энэ бол маш ойлгомжтой асуудал. Хуулиараа иргэн хүн өөрийнхөө төлсөн шимтгэлийнхээ хүрээнд тэтгэврээ тооцуулан авна гэж заасан байдаг. Тиймээс шимтгэл хэдийг төлсөн, мөн хэдэн жил төлсөн эсэхээс хамаарч таны тэтгэврийн дүн өөр өөр байгаа шүү. Нөгөөтэйгүүр тэтгэврийн зөрүүг бид сүүлийн арав гаруй жил арилгаагүй. Энэ чиглэлд ямар нэгэн үйл ажиллагаа хийгээгүй байсан. Харин энэ жилийн хувьд бид тэтгэврийн зөрүүг арилгах арга хэмжээ авч ажиллаа. Нэг зүйл хэлье. Хэрэв иргэн та өөрийнхөө цалингийн мэдээллийг дутуу, тэтгэврийн нэмэгдэл бага оржээ гэж үзэж байгаа бол үүнийгээ харьяа нийгмийн даатгалын хэлтэст очиж, шалгуулаарай. Магадгүй сая хүүхдийн мөнгө олгоход алдаа оноотой байсан шиг таны цалингийн мэдээлэлд алдаа гарсан байхыг үгүйсгэхгүй.

-Тэтгэврийн зөрүүг хэрхэн арилгах юм бэ. Та түрүүн хэллээ. 500 мянган төгрөгийн тэтгэвэр авдаг хүн, нэг сая төгрөгийн тэтгэвэр авдаг хүний зөрүүг яаж арилгах юм бэ?

-Та асуусан кейсийг дунджаар 700 мянган төгрөг болгох ёстой гэдэг. Үүнийгээ тэтгэврийн зөрүүг арилгаж байна гэж үздэг. Тэгвэл энэ нь тийм зүйл огт биш үү. Энэ бол тэтгэврийн зөрүү арилгаж байгаа хэрэг биш гэсэн үг. Тэтгэврийн зөрүү гэдэг ойлголт ийм байгаа юм. Тухайлбал, 1990 онд гучин жил багшилсан хүн тэтгэвэртээ гарлаа. Харин өнөөдөр гучин жил багшлаад тэтгэвэртээ гарч байгаа хүний тэтгэврийн зөрүү ялгаатай байдлыг хэлж байгаа юм. Ийм байж болохгүй байхгүй юу. Адилхан гучин жил багшилсан байна. Гэвч 1995 онд тэтгэвэртээ гарсан багш өнгөрсөн жил тэтгэвэртээ гарсан багшийн тэтгэврээс гурав дахин бага байж болохгүй. Үүнийг л тэтгэврийн зөрүү гээд байгаа юм. Тэгэхээр тэтгэврийн зөрүүг гэнэт нэг өдөр шийдвэр гаргаад ор тас алга болгочихно гэсэн зүйл байхгүй. Харин үүнийг үе шаттайгаар арилгах, ойртуулах боломжтой. Тэр утгаараа тэтгэврийн зөрүүг арилгах биш тэтгэврийн зөрүүг ойртуулна гэж ярьдаг. Тэтгэврийн зөрүүг арилгана гэж яриад сурчихсан учраас л үүнийг иргэд маань бүгд адилхан тэтгэвэр авдаг болно гэж ойлгоод байгаа юм. Энэ бол буруу ойлголт шүү.

-Тэгэхээр тэтгэврийн зөрүү гэдэг цаг хугацааны хувьд өөр өөрөөр тогтоогдсон зүйлийг хэлэх нь ээ. Нөгөөтэйгүүр нийгмийн даатгалын шимтгэл илүү төлөх тусам тэтгэвэр өндөр тогтох хэрэг үү?

-Ерөнхийдөө тийм. Өндөр цалин авдаг, тэр утгаараа өндөр шимтгэл төлдөг хүмүүс олон бий. Тухайлбал, таван сая төгрөгийн цалинтай хүн 1.2 сая төгрөгийг НДШ төлнө. Мөнгөн дүнгээр нь бодоход харамсалтай байгаа биз дээ. Бүр арван сая төгрөгийн цалинтай хүн ч бий. Энэ хүн хоёр сая гаруй төгрөгийг НДШ-д төлж байгаа. Үүний хажууд 500 мянган төгрөгийн цалинтай хүн 120 мянган төгрөг төлнө. Тэгэхээр үүнийг тэтгэврийн зөрүү гэх буруу ойлголтоосоо болоод тэгш болгочих гээд байдаг. Ийм байж болохгүй. Ингээд бодохоор тэтгэврийн асуудал өөр байхаас аргагүй байгаа биз дээ. Нөгөөтэйгүүр зарим иргэд маань бага тэтгэвэртэй хүн дээрээ илүү өндөр нэмээд өндөр тэтгэвэртэй хүн дээр бага нэмэх ёстой гэдэг. Хэрэв бид иргэдийн хүслээр ингээд шийдчихвэл манай томьёолол Үндсэн хуулийн Цэц дээр очоод шууд л унана. Ер нь энгийнээр тайлбарлая л даа. Тэтгэвэр гэдэг бол төрд олон жил хадгалуулсан мөнгөө буцаагаад авч байна л гэсэн үг. Нийгмийн даатгалын шимтгэл гэдэг бол татвар биш. Энэ бол та өөрийнхөө ирээдүйн баталгааг хангаж байгаа асуудал. Өөрөөр хэлбэл өнөөдөр би хэдэн төгрөг төлж байна, маргааш би тийм хэмжээний мөнгөө төрөөс буцаагаад авна гэсэн үг шүү дээ. Тиймээс тэтгэврийн зөрүү гэдэг өөр ойлголт шүү.

-Нийгмийн даатгалын ерөнхий хууль батлагдсан. Уг хуулиар ямар зохицуулалт хийгдэж байгаа вэ?

-Хуримтлалын тогтолцоотой болох гэж байна. Ирэх оноос бидний төлж байгаа 17 хувийн хоёр хувь нь хуримтлал болно гэсэн үг. Энэ нь юу гэсэн үг вэ гэхээр хэн илүү хуримтлал үүсгэсэн байна, тэр хүн илүү өндөр тэтгэвэр авна.

-Малчдын нийгмийн даатгалын асуудлыг төрөөс тавин хувь даадаг болно гэж байгаа. Энэ асуудал иргэд олон нийтийн дунд маргаан өрнүүлээд байна л даа. таны хувьд уг асуудалд ямар байр суурь илэрхийлэх вэ?

-Яг ямар шийдвэр гаргахыг би хэлж мэдэхгүй байна. УИХ гэдэг хамтын шийдвэр гаргадаг байгууллага. Тэр утгаараа олонхын шийдвэрээр уг асуудал явах байх. Ер нь малчдын нийгмийн даатгалын шимтгэл төлөлт маш бага байдаг. Нийт малчдын 25 орчим хувь нь л нийгмийн даатгалын шимтгэл төлж байна. Нэг талдаа тогтмол орлоготой биш учраас төлөхгүй байгаа гэдэг. Гэтэл Монгол Улсын хуулиар өнөөдөр татвар төлөөгүй бол тэтгэврийн насандаа очоод дахиад арван жил нийгмийн даатгалын шимтгэл төлөх болно. Бүрэн тэтгэвэр авъя гэвэл дор хаяж 20 жил төлнө. Хэрэв төрөөс тавин хувийг нь даана гэвэл улсын төсвөөс 120 орчим тэрбум төгрөг гарахаар байгаа. Цаашид бидний хувьд дундын данс буюу хуваарилалтаас хуримтлал руу шилж байна. Ингэснээрээ хүн болгон нийгмийн даатгалын шимтгэлээ төлдөг болох. Мөн хэн нь илүү төлж байна, хэн нь илүү хуримтлал үүсгэж байна тэр хүн тэтгэвэр өндөр авна.

Олон улс судлаач, эдийн засгийн ухааны доктор С.Рагчаатай ОХУ-д хийсэн УИХ-ын даргын айлчлалын хүрээнд товчхон ярилцлаа.

-УИХ-ын дарга Г.Занданшатар ОХУ-д албан ёсны айлчлал хийгээд ирсэн. Энэхүү айлчлалаар хэлэлцэгдсэн чухал асуудал юу байв?

-Их хурлын дарга Г.Занданшатар ОХУ-ын Төрийн думын дарга В.В.Володины урилгаар энэ сарын 18-22-ны өдрүүдэд тус улсад албан ёсны айлчлал хийгээд ирсэн. Айлчлалын үеэр тус улсын Холбооны хурлын холбооны зөвлөлийн дарга В.И.Матвиенко болон Төрийн думын дарга В.В.Володин нартай албан ёсны хэлэлцээ хийж, хоёр улсын парламент хоорондын хамтын ажиллагааны хүрээнд хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаа, худалдаа, эдийн засаг, боловсрол, соёл, хүмүүнлэгийн харилцааг өргөжүүлэх талаар санал солилцсон. Мөн Монгол, Оросын парламентын хамтын ажиллагааны хамтарсан комиссыг байгуулах баримт бичигт гарын үсэг зурсан. Ерөнхийдөө айлчлалын үеэр УИХ-ын дарга Г.Занданшатар хоёр орны худалдааны хэт тэнцвэргүй байдал, хэрэгжилт нь удаашралтай байгаа дэд бүтцийн томоохон төслүүдтэй холбоотой асуудлуудын бодит шийдлийг ярьж байсан. Өөрөөр хэлбэл худалдааны хэт тэнцвэргүй байдал гэдэг бол ОХУ-аас тогтоосон татвар гэсэн үг. Үүнийг тэнцвэртэй байлгах асуудлыг УИХ-ын дарга тодорхой дурдсан. Мөн хоёр улсын Засгийн газар хоорондын хамтын ажиллагааг улам гүнзгийрүүлэх асуудлыг ярьж байна лээ. Үүгээрээ юу хэлэх гээд байна вэ гэхээр хоёр улсын Засгийн газрын хамтын ажиллагаа идэвхтэй байснаараа томоохон төсөл хөтөлбөр илүү хурдацтай явагдана гэдгийг онцлон хэлсэн. Бидний хувьд эрчим хүчний тодорхой хувийг ОХУ-аас авдаг. Үүнийг багасгах, эрчим хүчний хараат байдлаас гарахын тулд юун түрүүнд Эгийн голын усан цахилгаан станцын төсөл бодитой урагшлах ёстой. Мэдээж энэхүү төслийг урагшлуулахын тулд хоёр улсын Засгийн газрын хамтын ажиллагаа илүү өргөн хүрээнд явах нь чухал. Үүнийг УИХ-ын дарга хэлэлцээрийнхээ үеэр тодотгож хэлсэн нь сайн. Харин Монголын талын дээрх санаа зорилгыг ОХУ-ын Төрийн думын дарга дэмжинэ гэдгээ илэрхийлсэн нь бүр ч сайн. Ерөөсөө айлчлалын гол цэг нь энэ юм.

Айлчлалын хүрээнд хэлэлцэгдэж батлагдсан өөр содон зүйл юу байв. Мэдээж хоёр улсын парламентын түвшинд асуудал яригдсан байх. Бусад салбарт тэр дундаа төмөр зам, шатахуун, эдийн засгийн хамтын ажиллагаанд яригдаж шийдэгдсэн асуудал юу байсан бэ?

-Монгол Улсын их хурал, ОХУ-ын холбооны хурлын хамтын ажиллагааны комиссын үйл ажиллагааны зохицуулалтын тухай баримт бичигт гарын үсэг зурснаар хоёр орны парламентын хамтарсан комисс байгуулагдсан. Улмаар хоёр улсын парламент хоорондын хамтарсан комиссын анхдугаар хуралдааныг Улаанбаатар хотод ирэх наймдугаар сард хуралдуулахаар боллоо. Энэ бол маш том үйл явдал гэдгийг хэлье. Учир нь хоёр улсын бүх талын хамтын ажиллагаанд тодорхой эрх зүйн асуудал тулгардаг. Үүнээс болоод эдийн засгийн болоод худалдаа, томоохон төсөл хөтөлбөр царцдаг тохиолдол цөөнгүй. Мөн хоёр улсын худалдааны хэт тэнцвэргүй байдал нь эрх зүйн орчин тааруу, тодорхойгүй байгаагаас үүддэг. Тэгвэл энэхүү хоёр улсын парламент хоорондын хамтарсан комиссын анхдугаар хуралдаанаар тулгамдсан эрх зүйн асуудлуудыг шийдэх ач холбогдолтой гэж харж байгаа. Мөн талууд эдийн засгийн харилцаа, тэр дундаа бүс нутаг хоорондын харилцааг дэмжих, эрчим хүч, төмөр зам, тээвэр, соёл, боловсролын хөтөлбөр, залуучуудын харилцаа холбоо, аялал жуулчлал, эрүүл мэндийн чиглэлээр хэрэгжүүлэх төсөл хөтөлбөрүүдийн талаар санал солилцсон.

-Манайхаас гарах зарим бараа бүтээгдэхүүнд тавигдах Оросын талын татвар хэт өндөр байгаа. Үүнийг айлчлалын үеэр хэлэлцсэн гэж та хэллээ. Яг ямар байдлаар шийдвэрлэхээр болсон бол?

-Ер нь Монгол, Оросын сайн хөршийн, уламжлалт найрсаг харилцаа иж бүрэн стратегийн түншлэлийн түвшинд амжилттай өргөжин хөгжиж байгаа. Үүнийг илтгэх тод жишээ бол цар тахал, дайн тулаантай байх үед ч ялгаагүй хоёр улсын хоорондох төрийн өндөр түвшний айлчлал огт тасалдаагүй. Тэр утгаараа сая болсон УИХ-ын даргын айлчлалыг Оросын талынхан маш таатай хүлээн авч байгаа нь илт харагдсан.Нөгөөтэйгүүр Монгол Улсын гадаад бодлого, үзэл баримтлалыг ОХУ хүндэтгэж байна гэсэн үг юм. Монгол Улсаас ОХУ руу нэр төрөл бүхий цөөн тооны бараа бүтээгдэхүүн экспортод гаргадаг. Тухайлбал, ноос, ноолуур, мах, махан болон арьс, ширэн бүтээгдэхүүнийг экспортолдог. Гэвч эдгээр бүтээгдэхүүн тус бүрд тавигдах тариф маш өндөр. Нэмээд тээвэрлэлтийн нөхцөл байдал, зардал гээд асуудал их байна. Манайхаас ОХУ-д айлчилсан хүн болгон л үүнийг хэлдэг. ОХУ-ынхан ч хүлээн авлаа, энэ асуудлыг шийдвэрлэхэд анхаарна гэдгээ удаа дараа хэлж байсан. Гэвч өдийг хүртэл дорвитой үр дүн гараагүй л байна. УИХ-ын даргын энэ удаагийн айлчлалын хүрээнд уг асуудлыг хоёр тал маш тодорхой байдлаар ярилцсан. Өөрөөр хэлбэл экспортод тавигддаг импортын тарифыг тэглэх, тарифын бус саад тотгорыг бууруулах чиглэлээр бодит ажил хийе гэдгээ манай талаас шулуухан хэлсэн гэсэн үг. Харин оросууд тарифын болон тарифын бус хязгаарлалтыг бууруулах, хоёр улсын хамтарсан чөлөөт бүс байгуулах болон бусад арга замаар худалдааны тэнцвэргүй байдлыг залруулах талаар санаачилгатай ажиллана гэдгээ хэлсэн. Улмаар хоёр тал оролцсон ажлын хэсэг байгуулагдахаар болсон.

-Сүүлийн жилүүдэд манай улсад бензин, шатахууны хомсдол үе үе тохиох болсон. Хаанаас, хэнээс, юунаас шалтгаалж хомсдол бий болоод байгааг мэдэхгүй хүндхэн нөхцөл байдал бий болдог. Одоо ч зарим газар бензин, шатахууны хомсдол байсаар л байна. Тэр утгаараа саяны айлчлалаар энэхүү асуудлыг ямар байдлаар хэлэлцсэн бэ?

-Айлчлалын гол зорилго бол бензин, шатахууны хомсдол үүсэхгүй байх нөхцөл байдлыг шийдвэрлэх асуудал байсан. Үүнийгээ ч УИХ-ын дарга айлчлалынхаа хүрээнд шийдээд ирсэн болов уу гэж харж байгаа. Ирэх найм, есдүгээр сард ОХУ-ын Ангарскийн нефть, химийн үйлдвэрт ээлжит урсгал засвар орно. Энэ үеэрээ Монгол руу нийлүүлэгдэх бензин шатахуунд саатал учирч болзошгүй гэдгийг манай улсын Уул уурхайн яамд албан бичиг ирүүлээд байсан шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл наадмын дараагаас Монголд бензин, шатахууны хомсдол бий болох нөхцөл бүрдчихсэн байсан гэсэн үг. Тэгвэл УИХ-ын даргын саяны айлчлалын хүрээнд энэхүү асуудлыг шийдвэрлэсэн. Өөрөөр хэлбэл ОХУ-ын зүгээс бензин, шатахуунаа энэ оныг дуустал ямар ч саадгүй нийлүүлнэ гэдгээ амлаж, хамтран ажиллах санамж бичигт гарын үсгээ зурж баталгаажууллаа. Энэ асуудлаар УИХ-ын дарга Г.Занданшатар ОХУ-ын “Роснефть” ХН-ийн ерөнхий гүйцэтгэх захирал И.Сечинтэй уулзалт хийсэн. Уулзалтаар талууд хоёр улсын эрчим хүчний иж бүрэн хамтын ажиллагаа, тэр дундаа газрын тосны бүтээгдэхүүн нийлүүлэлтийн найдвартай, тасралтгүй байдлыг хангах болон үнэ бууруулах боломж, мөн Улаанбаатар хот дахь эрчим хүч үйлдвэрлэлийн байгууламжуудыг шинэчлэх зэрэг асуудлыг хэлэлцэж тохиролцсон. Тэгэхээр ямартай ч он дуустал бензин, шатахууны хомсдол манай улсад бий болохгүй гэсэн үг. Цаашдаа бид зөвхөн ОХУ-аас гадна бусад орноос газрын тосны бүтээгдэхүүн импортоор авах шаардлагатай. Ингэхдээ ОХУ-аас одоо авч байгаа үнэ ханштай ойролцоо байх нь чухал. Мөн тээвэрлэлт, агуулах сав гээд асуудал их. Эдгээрийг судалгаа тооцоолол сайтайгаар үе шаттай хэрэгжүүлэх ёстой.