Category: томилолт

Түрүүч нь ¹ 123 (4763), 124 (4764), 126 (4766) дугаарт

Чулуунхороот сум  тариа­лангийн бүс нутаг. Эрээнцавын сан­гийн аж ахуйнханд  улаан­буудай тариалалтаараа улсдаа тэргүүлдэг байсан үе бий. Аймаг, аймгаас ирсэн илгээлтийн эзэд энэ суманд суурьшин, газар тариалантай амьдралаа холбосон байдаг аж. САА тарж, “Эрээнцав хувьцаат” компани болсон цагаас улаанбуудай тариа­лалт хумигдсаар сүүлдээ хаалгаа барьсан түүхтэй. Энэ сумын иргэдийн олонх нь тариалангаар амьдралаа болгодог байж. Эрээнцав ХК-ийн үйл ажиллагаа зогссоноос болж олон хүн ажилгүй болж, амьдрал нь хэцүүдэж байсныг нутгийн олон мартаагүй гэнэ. Тухайн үед “Эрээнцав” компанийн ажилчдын цөөн хэд нь хувьцаагаа зарж чадсан гэнэ. Олонх нь хувьцаагаа зарж чадалгүй үнэгүйдүүлжээ. Тэгсэн хоёр жилийн өмнөөс хэнд ч хэрэггүйн дээр зарим нь байдаг эсэхийг нь ч мэдээгүй хувьцаа нь Хөрөнгийн бирж дээр үнэд орж эхэлсэн байна. Бүр хаалгаа бариад 20 орчим жилийн нүүр үзээд байсан “Эрээнцав” ХК-ийн үйл ажиллагаа сэргэж эхэлсэн байна. Энэ талаар сурвалжлахаар “Эрээнцав” компанийн тариалалт хийж буй газарт очсон юм. 

Сумын төвөөс 30 гаруй километрийн зайд хаврын тариалалт хийж байв. Компа¬нийн ажилчид гэх 50 гаруй насны зургаан хүн техник угсралтын ажил хийж байлаа. Шинээр ирсэн үрсэлгээний техникийг угсарч байгаа нь аж. Хаврын тариалалтын ажлыг нугалахаар Эрээнцавын САА байх үед ажил хөдөлмөрөөрөө бусдыгаа манлайлан аварга болж байсан тариаланчид ирцгээсэн нь энэ. Залуу насаа тариалангийн талбайд зориулж, “Мягмарын аварга салааныхан” гэж өргөмжлүүлж байсан нэг салааныхан өдгөө ажиллахаар очоод байгаа нь энэ аж. Мягмарын салааны Б.Цогтсайхан, П.Цогтбаяр, Г.Мөнх-Очир, Р.Очиржав, Д.Зоригт нар гурван мянган га талбайд тариалалт хийх аж.  Тэд “Биднийг залуу байхад энд бум бужигнасан тариан түрүү найгасан газар байлаа. Олон жил поолиндоо тариалалт хийсэнгүй. Тэгсэн 20 гаруй жилийн дараа 600 сая төгрөгийн үнэтэй трактортой дахин хаврын тариалалт хийдэг байна шүү. Шинэ техникүүдийг нь угсрахад хүндрэлтэй зүйл тулгарч л байна. Гэхдээ аргыг нь олоод, асууж сураглаад болгож л байна. Тариан тал­¬байдаа ирэх сайхан бай­¬на” гээд л ярих ажээ. Хам¬гийн сүүлийн үеийн тоног төхөөрөмжөөр Мягмарын са¬лааныхан “зэвсэглээд” бай­гаа гэсэн. Нэг бүр нь 600 сая төгрөгийн үнэтэй “КАТ”-ын трактор гэхэд тариалалт хийж байгаа хүн жолоо бариад байх шаардлага байхгүй. Ном уншаад кабин дотроо явсан ч боло¬хоор автоматжсан эд аж. Пооль дуусангууд трактороо эргүүлээд явуулчихад болох гэнэ. 

ЭЛЭГНИЙ ЭМИЙН ТҮҮХИЙ ЭД САЛМИРИНЫГ ЭРЭЭНЦАВААС ЭКСПОРТЛОХ ГЭНЭ

Мөн “Эрээнцав” ХК-ийн захирал Г.Одгэрэл “Хаврын тариалалт дундаа орж байна даа. Хэд хоногоос дуусах байх аа” гэсээр угтан авч уулзсан юм. Энэ жил 2400 га талбайд рапс, 600 га-д салмирин гэх ургамал тарихаар болжээ. Г.Одгэрэл захирлаас  “Эрээнцав” ХК-ийн үйл ажиллагааг хэрхэн дахин сэргээсэн талаар асуулаа. Тэрбээр “Гурван жилийн өмнө Хөрөнгийн бирж дээр  хувьцаа босгох гээд  хувьцаагаа ашиглаагүй  компаниудыг  хайж эхэлсэн юм. Тэгсэн “Эрээнцав” компанийн хувь¬цаа огт худалдагдаагүй бай­сан. Тэгээд компанийн захирал залуутай уулзаад хувьцааг нь худалдаж авсан юм. Анх хувьцааны ихэнх хувийг худалдаж авсан. Газар тариалан огт сонирхоогүй. Тэгээд компанийн эрхийг авахаар энд ирсэн хэрэг. Тэгээд л энэ их газрыг яах вэ гэж байгаад газар тариалангийн чиглэлээр ашиглаж болохыг анзаарсан. Манай компанийн Чулуунхороот болон бусад газрын 400 гаруй хүн хувьцаа эзэмшиж байгаа. Дэлхийд ганц хүний биш олон хүний хувьцаа орсон  компани илүү амжилтад хүрч байна. Тиймээс энэ компанийг эргэж сэргээсэн юм” гэв. “Эрээнцав” ХК-ийн хувьцаа Хөрөнгийн бирж дээр анх нэг хувьцаа 260 төгрөгийн үнэтэй байсан гэнэ. Харин одоо дөрвөн мянган төгрөгт хүрчээ. Цаашид хувьцааны үнэ өсөх аж. Энэ намраас ашгаа хүртэхээр болоод байгаа гэнэ. Өмнөх жилүүдэд  уринш хийж, газрыг дахин хагалах, боловсруулах, техник, тоног төхөөрөмж худалдан авах гээд хэдэн тэрбум төгрөгийн хөрөнгө гаргажээ. Зүүн хойд хязгаарт ирж тариалалт хийх болсон шалтгаан нь ийм учиртай гэнэ. 

Эрээнцавын хил гаалиар рапс, эмийн түүхий эд болох салмирин зэрэг тариалсан зүйлсээ урд хөршид худал­даа­лахаар зорьж байгаа гэнэ. Засгийн газраас зүүн аймгуудын газар тариалангийн бүтээгдэхүүнийг экспортод гаргахыг дэмжиж байгаа. 600 га-д тарих салмирин гэх ургамал нь элэгний эмийн ганц түүхий эд юм байна. Элэгний эм бэлдмэл үйлдвэрлэж байгаа эмийн үйлдвэрүүд салмириныг худалдаж авах сонирхол их. Дэлхийн зах зээлд эрэлт ихтэй өндөр үнэтэй байдаг аж. Га талбайгаас арван центнер салмирин хурааж авах гэнэ. Намар арвин ургац хурааж авах юм бол урд хөрш рүү экспортлох гэнэ. Ирэх жилдээ багтаад үтрэм, агуулах барихаар төлөвлөж байгаа аж. Мөн салмирины үйлдвэрийг сумын төв дээр барихаар төлөвлөөд байгаа гэсэн. 

ТАВАН МЯНГАН МАЛТАЙ П.ДАМДИНЛХАГВАГИЙНХ МЯНГА ГАРУЙ ТӨЛ ХҮЛЭЭН АВЧЭЭ

“Эрээнцав” ХК-ийн хээрийн бригадаас хөдөлж, Чулуунхороот сумын хамгийн олон малтай айлыг зорилоо. Өнгөрсөн жил дөрвөн мянга гаруй мал тоолуулсан  П.Дамдинлхагвагийн гэрт очлоо. Энэ хавар төл сайн авчээ. Мянга гаруй төл хүлээж аваад байгаа гэнэ. Хонь, ямаа үхэр төллөөд дуусчихсан байв. Харин гүү энэ жил орой унагалж байгаа гэнэ. Мянга гаруй хонь хургалж, 400 гаруй ямаа ишиглэж, зуу гаруй үнээ тугаллаад байна. Харин 120 орчим гүү унагалах гэнэ. П.Дамдинлхагвагийнх малынхаа үр шимээр сайхан амьдарч байгаа айлуудын нэг аж. Гэрийнхээ гадаа шинэхэн “Ланд 200” сойчихсон сууж байна лээ. 2008 онд Төв аймгийн Сэргэлэн сумаас нүүж ирсэн гэнэ. Чулуунхороот суманд ирэхдээ 1500 гаруй малтай байжээ. Харин сүүлийн хэдэн жил Эрээнцавд өнтэй өвөл болсноос төл алдалгүй авсаар таван мянгад хүрээд байгаа нь энэ аж.  П.Дамдинлхагвагийнх гурван малчинтай юм байна. Хонь, үхэр, адуугаа айл айлд хуваагаад өгчихдөг гэсэн. Тэрбээр “Хэдэн малынхаа хүчинд хэнээс ч дутахааргүй сайхан л амьдарч байна. Унах унаа, орон байр гээд дутагдах гачигдах зүйлгүй сайхан байна. Энэ нутаг надад үр өгөөжөө өгч байгаа. Тиймээс  нутгийн зон олонд тусалж байх юмсан гэж бодож явдаг”  гэв.

Чулуунхороот сум мал цөөтэй сумдын нэг. 2000 оны үед зуднаар сумынхан тэр аяараа хотоо харлуулж байжээ. Харин сүүлийн хэдэн жил бүгд малтай болжээ. Чулуунхороот сумын гурван айл П.Дамдинлхагвагийнд цалинтай мал хариулдаг байна. Сард  нийгмийн даатгал төлөөд 300 мянган төгрөгийн цалин авчихдаг гэсэн. Мөн цалин өгөхөөс гадна гурил, будаа, мах зэрэг шаардлагатай зүйлсийг нь худалдаж аваад өгчихдөг болохоор цалингаа хэрэгтэй зүйлд нь зарцуулдаг байна. Мөн малчдадаа тус бүр хоёр жилийн өмнө 50 тоо толгой мал тасалж өгчээ. Анх 20 хүрэхгүй шахам хэдэн богтой байсан айлууд 300 гаруй малтай болжээ. Төв аймгийн Сэргэлэн сумаас  алс хол энэ суманд нүүж ирсэн энэ айл ингэж л аж төрж байна. Дашрамд дурдахад, гурван жилийн өмнөөс Чулуунхороот сумын Засаг даргын Тамгын газраас нутгийн малгүй өрхийг малжуулах төсөл санаачлан хэрэгжүүлсэн байна. Энэ төслийн хүрээнд гурван айлд 30 эм хонь, арван эм ямаа өгч хоёр жилийн төлийг өгчээ.  Төллөх 40 тоо толгой малыг хоёр жил болгоод дараагийнхаа айлд шилжүүлдэг байна. Ингэж явсаар гурван ч айл зуу гаруй малтай болсон гэсэн.

ХӨХ НУУРТ ХУН ЧУУЛДАГ БОЛЖЭЭ

П.Дамдинлхагвагийн зусаж байгаа газраас холгүй манай улсын хамгийн нам дор газар болох далайн түвшнээс дээш 552 метр өргөгдсөн Хөх нуурын хотгор гэж бий. Хамгийн нам дор орших энэ хөх нуур цэв цэнгэг. Цэлийсэн тэнэгэр талд хөхрөн мэлтэлзэх нь гоо аж. Нуурт 1970-аад онд биологийн ухааны доктор Аюурын Дулмаа гуай загас нутагшуулсан аж. Гэтэл хэдэн жилийн өмнө хэсэг хүн нуурын загасыг хэдэн арван тонноор нь Хятад руу гаргаж худалдаалсан байна. Үүний уршгаар загасгүй болсон нуур хэдэн намрыг мэлмэрэн мэлмэрэн үдсэн ч ойрын жилүүдээс хун чуулдаг болсон гэнэ. Намрын сэрүүн унаж, усны шувуудын элэг жиндэж эхлэх үеэс хун шувуу Хөх нуурт ганганалдаж байгаад халуун орныг зорин оддог болжээ. Хун үдэлдэг болсон болохоор ч тэр үү нуурын ус цэнхэртэн цэнхэртэн нэмэгдэж байгаа гэнэ. Хунгийн чуулган үзэх гэсэн жуулчин ч намар цагт тасрахаа байсан гэнэ.  

Хөх нуурын эргээс хөдөлж зүүн хойд зүг рүү давхисаар Чулуунхороот суманд ирэв. Энэ сум Ховд аймгийн сумд шиг олон ястны өлгий нутаг. Халх, буриад, барга, үзэмчин, дарьганга, казак, дөрвөд, хотон, баяд, урианхай, захчин зэрэг 20 гаруй ястан аж төрдөг. 1960 оны эхээр Увс, Баян-Өлгий, Ховд, Хөвсгөл зэрэг аймгийнхан илгээлтээр ирж суурьшиж байжээ. Алс холоос зүүн хойд хязгаарт ирж суурьшсан хүмүүсийн хүүхдүүд хамаатан саднуудтайгаа уулзахаар зүүн хязгаараас баруун хязгаар нутаг руу явдаг байна. Үүнтэй холбоотойгоор Чулуунхороот сумын залуучуудын дунд “Увс аймгаас 1970 оны үед нүүж ирсэн айлын хүүхэд хотод очоод найз охинтой болж. Тэгсэн нөгөө охин хамаатан нь байж таараад баларсан гэсэн. Нутаг, усыг нь сайн судалж байж дотносохгүй бол ах, дүүстэйгээ  гэрлэх юм болох вий” гэх яриа ч гарчээ.   

Их найрагч Д.Нямсүрэн энэ л буйдхан сумын гудамжаар алхаж, тэнэгэр шаргал талыг нь ширтэж, суут бүтээлүүдээ энэ буйдхан газрын ус, агаар байгаль дунд бичиж туурвисан  болоод ч тэр үү цаанаа л утга уянгын нам гүм  орон мэт  санагдана.. Цэцэрлэгийн жаал нь хүртэл ”Эх орон минь дуу шиг сайхан

Эх нутаг минь шүлэг шиг сайхан

Эргэх дөрвөн цагт амьд явах сайхан

Эрээнцавд бороо орох сайхан” гээд л их найрагчийн “Дөрвөн цаг” шүлгийг цээжээр унших аж. Чулуунхороот сумынхан энэ шүлгийг бүгд мэддэг байна.   

Хэдэн жил усаа татаад байсан Улз гол эргээ хальсан дүүрэн устай халгин цалгин ирсэн байна. Зүүн хойд хязгаар гурван улсын хилийн зааг дээр орших Чулуунхороот сумаар иймэрхүү сонин сайхантай байна. Алс хилийн зааг дээр  Эрээнцавд үе үе зөөлөн бороо шиврээд даанч сайхан зун болж байна лээ.    

Э.ХҮРЭЛБААТАР 

Түрүүч нь ¹123, 124 (4763, 4764) дугаарт

Чулуунхороот суманд 02:00 цагийн орчимд үүр хаяарч эхлэх ажээ. Тэгж байснаа удалгүй нар гэнэт мэлсхийтэл гараад ирэх нь сонин. Нарыг халхлах уул, толгод  үгүй болохоор талын нар ингэж манддаг байна. Монголын баруун хязгаарт тас харанхуй ноёлж, хүн бүр дуг нойрондоо дугжирч байхад энд аль хэдийнэ нар мандчихсан байна. Үүр ингэж эрт хаяардаг шалтгаан нь энэ сум Монголын хамгийн нам дор газарт буюу далайн түвшнээс дээш 600 орчим  метр өндөрт байдагтай холбоотой. 

Сумын иргэд өглөө их эрт босно. 06:00 цагийн үед гэхэд иргэд аль хэдийнэ босчихсон хашаа хороогоо шүүрдэх нь шүүрдэж, элдэв бусад ажлаа амжуулаад гудамжаар явж байна. Дэлгүүр, талхны цех зэрэг суманд үйл ажиллагаа явуулдаг хувийн аж ахуй нэгжүүд тэр үед үүд хаалгаа нээнэ. Ирэх сарын 2-нд суманд овооны наадамтай аж. Овооны наадамд зургаан насны морь уралдахаар болжээ. Бай шагнал нь өндөр болохоор сумын адуутай болгон морь уяж байгаа талаар сумын төвийн иргэд ярьж байлаа. Сумын төвийн залуус өглөө эрт мориндоо хөлс авах юм. Нар дөнгөж мандуут сүүлийг нь боож, нэмнэсэн хурдан морь унасан залуус сумын төвийн урдхан талд цогиж яваа харагдана. Сүүлийн жилүүдэд энэ сумаас улс, бүсэд олон морь айрагдаад байгаа гэнэ. Малчид ч морь уях сонирхолтой болжээ. Морьтой, мотоцикльтой, явган гээд сумын төвийн хөл хөдөлгөөн хэдийнэ эхэлжээ. Сумын төвийн хүүхдүүд шуугилдан гүйлдээд, хил залгаа орших орос тосгоныхон ч босчихсон хоорондоо ярих нь сонсогдох юм. Хилийн торноос 20 хүрэхгүй метрийн цаана их, бага Тарь нуурийн эрэг дээр шувууд ганганах, мэлхий ваагалах юм. Сүрэг цагаан зээр сумын төвийн хажууханд хоножээ. Нүдэн баримжаагаар мянга гаруй зээр байгаа бололтой. Тарь нуурын үнэрээр ус уух гэж хилийн торонд ойртож ирээд байгаа бололтой юм. Зээр хоносон газрын баруун талаас хэдэн бараан адуу тууж явсан залуу сүрэг цагаан зээрийг хойноос нь хаман урд зүг рүү тоос татуулан хөөж гарлаа. Тэр хавиар тоос босч цагаан зээрийн сүрэг хөвөлзөн урд зүг рүү цахилан одов. Нутгийн адуучин залуу цагаан зээрийн сүргийг урагш нь хөөж байгаа шалтгаан нь хилийн өргөст торонд тээглэн үй олноороо үхээд байгаагаас нь хамгаалдаг аж. Хэдэн жилийн өмнө хил даван орж ирсэн зээрийг хойд хөршийн хилийн цэргийнхэн “Өвчтэй зээр манай нутагт орж ирж болохгүй” гээд АК буугаар шүршчихдэг байжээ. Буун дуу тачигнаж дууссаны дараа тэр хавь цусандаа будагдаж гэдсээ хөвүүлсэн, хөлөө хуга буудуулсан, тураг биеэ шүүрэн шанага болтлоо сийчүүлсэн зээрийн сүргээр дүүрдэг байсан гэдгийг Чулуунхороот сумынхан ярьж байна. Ингэж цуут дорнын цагаан зээрийг үй олноор нь хүйс тэмтэрдэг байсан бол одоо өөрчлөгдсөн гэнэ. Хоёр жилийн өмнөөс хойд хөршийнхөн зээр буудахаа болиод хил даван орж ирсэн зээрийн сүрэгт эзэмшил нутаг газрыг хашаалан өгч  нутагшуулдаг болжээ. Иймд Чулуунхороот сумынхан цагаан зээрээ нутгийнхаа гүн рүү үргэлж туудаг гэсэн. Хилийн торонд зээр ойртож тааралдах юм бол явган явж байсан ч хамаагүй урагш нь туудаг болжээ.    

Чулуунхороот сум буйдхан. Сумын төв хэдхэн байшинтай. Баруун, зүүн Эрээнцав гээд хуваачихсан. Зүүн Эрээнцавд хил гаалийнхан, төмөр замын ажилчид аж төрнө. Энэ суманд их найрагч Данзангийн Нямсүрэн амьдран суусан яруу найргийн онгод хийморийн нутаг гэдгээр хүн бүр андахгүй мэдэх биз ээ. Алдарт “Дөрвөн цаг” шүлгээ их найрагч энд бичиж байсан түүхтэй. Д.Нямсүрэн найрагчийн эхнэр хот руу шилжээд явсан байна. Гэрийг нь отгон охин Н.Бөртэ нь харж үлджээ. Харин том хүү Н.Наранбаатар сумандаа талхны цех нээгээд удаагүй байна. “Наранбаатарын талх” гээд сумынхан нь нэрлэчихэж. Иргэд, хүүхдүүд “Наранбаатарын  талх  байна уу” гэж дэлгүүрийн худалдагчаас асуух юм. Дэлгүүрт ирсэн даруйдаа л шинэхэн талх¬нууд эздэдээ хүрдэг байна. Н.Наранбаатартай сумын төвд явж байхад нь таарч мэнд мэдэв. “Ах нь энд талх бариад худалдаалдаг ажилтай болсон. Эндээ байгаад баймаар санагддаг юм. Хотод очихоор ажил олдохгүй хэцүүдэх биз. Ээж хот явсан” гэж ойр зуурын яриа өрнүүлэв. 

Д.НЯМСҮРЭН НАЙРАГЧИЙН ШУВУУНЫ ӨНДӨГ ХАРАН ЗОГСОЖ БУЙ ГАНЦ  ХӨШӨӨ БИЙ

 Сумын дэлгүүрүүдийн бараа, бүтээгдэхүүний үнэ баруун аймгуудын сумдыг бодвол хямдхан. Хойд хөршийн архи, дарс, гахайн мах, лаазалсан загас, молоко зэргийг хямд үнээр зардаг байна. Хил гарсан наймаачид ирэхдээ дээрх хүнсний зүйлсийг  жижиг цүнхэнд хийгээд аваад ирдэг гэнэ. Суманд гадны хүн явж байгааг андахгүй мэддэг ажээ. Энд нам гүмхэн. Сүүлийн хоёр жил гэмт хэрэг гараагүй. Сумын цагдааг сайн ажилласан гэж аймгийн аварга цагдаагаар шалгаруулжээ. 1999 онд уурын зууханд хүн шатааж хөнөөсөн онц ноцтой хэрэг гарч тухайн үед нийгмийг цочроож байжээ. Тэр хэрэг өнгөрсөн жил илэрч Ганзориг гэх эр найзыгаа хөнөөсөн гэж хэргээ хүлээсэн гэнэ. УМБГ-ын мөрдөгч хурандаа Б.Манлайбаяр хэргийг нэхэн шалгаж, илрүүлсэн байна. Дээрх хэргийг шүүх хурал Дорнод аймгийн шүүх дээр удахгүй болох аж. 

 Сумын төвийн төр, захиргааны хэдэн барилга нэг хашаанд байх ажээ. Сургууль, дотуур байр, сумын захиргаа, цэцэрлэг гээд бүгд нэг дороо. Уг нь 1990 оноос өмнө энэ хавьд оросуудын барьж өгсөн хоёр давхар 20 гаруй барилга, байгууламж байсан гэнэ. 1990 оноос хойш нутгийн иргэд хоёр давхар тоосгон байшингуудаа ихэнхийг нь буулгаад Дорнод аймгийн төв рүү зөөчихөж. Барилгуудын суурь нь л үлджээ. Олон жилийн хур хог хуримтлагдсан байсныг хоёр жилийн өмнөөс эхлэн хуу цэвэрлэсэн байна. Барилгын суурь байсан газруудад дахин барилга барих ажил хийгдэж эхэлсэн байна. Харин 300 орчим хүүхэд сурч байгаа дунд сургуульд гурван жилийн өмнө их засвар хийжээ. Мөн яруу найрагч Д.Нямсүрэнгийн нэрэмжит сургууль болгосон байна. Сургуулийн үүдэнд Д.Нямсүрэн найрагчийн сайхан хөшөө байна. Тэрэгний арал түшээд, гурван өндөг хараад зогсож байгаа хөшөөг саяхан боронзон өнгөөр будаж сэргээсэн бололтой юм.

“БУЛГАНД ОЧООД АЙРАГ УУЖ ЧАДАХГҮЙ ОНИГОО БОЛСОН”

Чулуунхороот сумын төвийн залуусын чөлөөт цагаа өнгөрүүлдэг ганц газар бол биллъярдны газар. Тэнд хэсэг залуус билльярд тоглоод зогсож байна.  Тэднээс яриа өдөж “Танай сум ч хөгжих ч болоогүй байна даа” гэхэд нөгөө залуус том харснаа “Хуучнаа бодвол хөгжиж байна. Сумын дарга, даамлууд юм хийдэг болсон. Таван жилийн өмнө манай сум ямар байсан гэж бодож байна. Балгасаар дүүрсэн газар л байсан юм. Юун хөгжил энэ тэр ярих. Хоногийн хоолоо яах вэ гэж хэцүүдэж байсан үе. Харин одоо бол өөр болсон. Удахгүй манай сум хөгжих байх” гээд сумаа өмөөрөх ажээ. Тэд мөн “Уг нь Оросын тусламжаар Эрээнцавын САА байгуулагдаад ид мандаж байлаа. Хөвсгөл, Увс, Ховд баруун аймгуудаас илгээлтээр олон айл өрх ирж сууршиж байсан. САА байх үед 50 мянга орчим тоо толгой малтай хүртэл болж байлаа. Харин 1990 оны задралын үед баруун аймгаас ирсэн иргэд малаа хувьчилж аваад нутаг буцсанаас болж долоон мянган мал тоолуулаад улсдаа хамгийн бага малтай сум болж байсан. Долоон мянган мал тоолуулж байсны дараа жил зуд болоод бас л олон мал нүд аньсан. 1998 онд сумын нэг айл өлсгөлөнгөөр амиа алдаж байсан. Ажилгүй иргэд улаанбуудайгаа тээрэмдэж, гурил болгон идэж өдөр хоногийг өнгөрөөж, ядуурал хавтгайрч байлаа. Тэр үеэ бодвол бид идэх хоолтой болчихоод байна. Энэ жил манай малын тоо 50 мянгад хүрсэн гэсэн” гэв. Ядууралд хамгийн их өртсөн хүмүүс тариаланчид гэнэ. Ийм л хүнд хэцүүг энэ сумынхан даван туулжээ. Одоо сумын иргэдийн амьдрал өөрчлөгдөж  эрс дээшилсэн гэнэ.

Билльярд тоглоод зогсож байсан залуус “Булган, Төв, Дундговь аймгийн хүмүүс  суурин дээр нь дөрвөн литр айраг ууж чаддаг гэсэн үнэн юм уу” гэж асуув. Хариуд нь “Тэгж уудаг хүн олон байгаа” гэтэл Мягмар гэх залуу “Манай энэ хавийнхан малаа зөнгөөр нь хаячихдаг. Үнээ, хонь, ямаагаа саахгүй. Гүү барихгүй болохоор цагаан идээ огт хийхгүй. Гүү барьсан айлаар явахдаа хоёр хул айраг уугаад л болчихдог. Бид гурван хул айраг уугаад бөөлжиж байхад Булган зэрэг аймгийн жижигхэн биетэй эмэгтэй дөрвөн хул айраг уучихаад зүгээр байсан. Булганд очоод би хүмүүсийн доог тохуу болсон шүү” гэж инээд алдан ярив. Эндээсээ сумын Засаг даргатай уулзахаар явлаа. Энэ сум байгуулагдсан цагаасаа сонгуульд МАН ялсаар иржээ. Харин 2008 оноос Ардчилсан нам ялдаг болсон гэнэ. Өнгөрсөн орон нутгийн сонгуулиар 14 суудлын арванхоёрыг нь АН нам авчээ. Квотоор хоёр суудлыг МАН-д өгсөн гэж байна лээ. 

ТАРИАЛАНЧДЫН ХУВЬЦАА ЭРГЭН СЭРГЭЖЭЭ

 Ингээд Сумын Засаг дарга З.Гэрэлт-Одтой уулзаж цөөн асуултад хариулт авсан юм. 

-Сумаа хөгжүүлэхийн тулд ямар ажлууд хийж байна даа?

-Бид сумынхаа иргэдийг ажлын байраар хангах талаар түлхүү анхаарч ажиллаж байна. Сумын иргэд ажилтай, малтай болчих юм бол аяндаа л сум хөгжинө гэж боддог юм. Залуу малчдыг малжуулах төслийн хүрээнд арав гаруй айлд тус бүрт нь 50 тоо толгой мал өгсөн.  Мал өгсөн зарим айлын мал 300 толгойд хүрсэн байна лээ. Иргэдийнхээ орлогыг нь нэмэгдүүлэхэд анхаарч ажиллаж байна. Айл болгоноос ядаж нэг хүнийг ажилтай байлгах зорилго тавьсан нь бүгдийг нь төрд ажиллуулна гэсэн үг биш, тийм орон тоо ч байхгүй. Тэгэхээр төрөл бүрийн төсөл, хөтөлбөрт хамруулж, ажлын байр нэмэгдүүлэх, тодорхой орлогын эх үүсвэр олж болохоор, хийж чадах ажлыг нь олж өгөхийг хичээж байна даа. Манай сумынхны халуун ногоо хийх, нарийн ногоо даршлах эрдмийг Дорнод аймгийнхан сайн мэддэг. Солонгосын хөрөнгө оруулалттай  “Агро ким” компанийн удирдлагуудтай ярилцаж, сумандаа нарийн ногоо, чинжүү  хамтран тарихаар тохирсон. 

-Танай суманд чинь рапс, элэгний  эмний түүхий эд гарган авдаг ургамал тариалж байгаа гэсэн үү?

-2012 онд “Эрээнцав” ХК, “Эрхэт үйлс” ХХК-иудтай гэрээ байгуулж улаан буудай тариулна гэж анх тохирсон боловч Эрээнцав ХК рапс тарьсан. Энэ үед сумын иргэд ч миний хувьд ч рапс гэдэг ургамалын талаар буруу мэдээлэл, ойлголттой байсан учраас тэр жил  мянган га-д тарьсан. Энэ жил гурван га талбайд салмирон болон рапс тариад байна. 

-Сумын иргэд газар өмчлөх эрхгүй гэсэн. Энэ талаар тодруулахгүй юу?

-Газрын тухай хуулиар хилийн бүс, зурвас газарт иргэдэд газар өмчлүүлэхгүй заалттай. Энэ талаар холбогдох газруудтай ярилцаж шийдэлд хүрэхийг хичээж байгаа. Мөн их хурлын гишүүдэд ч энэ талаар ярьсан. Газрын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах талаар Засгийн газрын төвшинд төслийн хэмжээнд явж байгаа, удахгүй шийдэгдэх байх аа.  

-Орон нутгийн өмчөө хэр тордож байна даа?

-Чадах ядахаараа л тордож, бүгдийг нь эзэнтэй ажиллагаатай байлгах гэж хичээж, балгас болгоныг босгоно гэж бодож байгаа. Хуучин САА-н үед хөдөө, аж ахуйн машин механизмын засварын газар байсан том байшинг “Эрээнцав” ХК-ний хамт олонтой хамжиж дэмжиж засварлаад одоо сайхан болсон. Цаашид томоохон засварын газар болгох зорилготой. Манай сумын хувьд цахилгаанаа ОХУ-аас авдаг. Төлбөр өндөр байсныг  төр анхааралдаа авч талыг нь ДБЭХС-ХК даадаг болсон. Энэ нь манай сумын иргэдэд оруулсан томоохон хөрөнгө оруулалт хөнгөлөлт болсон” гэв. 

Чулуунхороот сумын “Эрээнцав” ХК үйл ажиллагаагаа сэргээн явуулж эхэлжээ. Гэтэл сумын тариаланчид хувьцаагаа огт худалдаагүй байсан гэнэ. Үүнээс үүдэн сумын тариаланчид үйл ажиллагаа нь сэргээд байгаа компанийнхаа хувьцаа эзэмшигчид болжээ. Энэ сумын зуу гаруй хүн хувьцаа эзэмшиж байгаа гэнэ. Энэ талаар сурвалжлахаар “Эрээнцав” ХК руу хөдлөв.  

Үргэлжлэл бий 

Э.ХҮРЭЛБААТАР

Түрүүч нь  123 (4763) дугаарт 

Монгол Улсын зүүн хойд хаалга болох гурван улсын хил дээрх Эрээнцавын хилийн боомт 08:00 цагт онгойно. Хилийн боомт нээгдэнгүүт 20 гаруй хүн Монголын хилээр нэвтэрч Оросын хилийн шугам даван одов. Тэд явганаар хил нэвтэрч цаашаа таксинд суун Боорз хот орох аж. Оросын хилийн шугам даван алхаж яваа хүмүүсийн араас харахад явж чадахгүй шахам паацганах ажээ. Арга ч үгүй биз, нэг нь л гэхэд таван футболка, гурван өмд, зургаан цамц, хоёр куртик давхарлаад өмсчихсөн явж байгаа юм чинь. Хил гаалийнхан тэднийг ямар нэгэн дарамт шахалт үзүүлэлгүй хилээр гаргадаг байна. “Амьдрах гэж яваа хүмүүсийг бид энд хоргоогоод яах вэ. Тэртэй тэргүй хойд хөрш рүү ороод л янз бүрийн дарамт шахалтад орох юм чинь” хэмээн ярьж байна. Харин Оросын хилийг нэвт¬рэх үгүй нь эргэлзээтэй. Хил гаалийнхан ууртай байж таарвал хар тамга даруулах зэрэг хатуухан арга хэмжээ авахуулаад л буцна гэсэн үг.

Чулуунхороот сум манай улсын цөөн хэдэн төмөр зам, хилийн боомттой сумдын нэг. Улсын хил дээр байдаг болохоор нутгийн иргэд хойд хөрш рүү цагаан хуудсаар нэвтрэх боломжтой аж. Гадаад паспорт дээрээ виз даруулах асуудлыг цагаан хуудсаар шийдээд өгчихсөн болохоор үүнийгээ ашиглан жижиглэнгийн наймаа хийдэг байна. Урд хөршөөс бараа татаад түүнийгээ хойд хөршийн хил давуулан дамлан наймаалдаг 200 орчим хүн бий. Гэхдээ наймаа хийдэг иргэдийн ихэнх нь аймаг, сум, хотоос Чулуунхороот суманд шилжин ирсэн байдаг гэсэн. Чулуунхороот суманд шилжин ирэх шалтгаан нь цагаан хуудсыг нь ашиглаж, наймаа хийх зорилготой. Гэвч наймаачдад толгой өвтгөсөн асуудал мунддаггүй гэх. Цагаан хуудсаараа хилээс зуун километр зайд л явах эрхтэй. Хэрэв зуун километр газраас цааш хэтэрвэл ойрын таван жилдээ энэ улс руу зүглэх эрхгүй болно. Мөн Оросын гааль дээр Монголоос албан ёсоор хятад хувцас, бараа таваар оруулахыг хорьчихсон байна. Ямар учраас ийм хориг саад тавьсныг хил гаалийнхан огт хэлдэггүй байна. “Москвагаас л ийм шийдвэр ирсэн” гээд л сууж байдаг гэсэн. Монголоос албан ёсоор хувцас оруулахгүй болохоор наймаачид нууж хааж, давхарлаж өмсөөд хилээр гарч худалдаалдаг байна. 

Хилээр гаргаж чадах юм бол цаана байгаа Оросын иргэдэд хятад бараа шиг эрэлттэй, хэрэгцээтэй зүйл байхгүй гэнэ. Өндөр үнээр булаацалдаад л авдаг аж. Хамгийн гол нь  хойд хөршийн хил гаалиар хувцсаа гаргах нь чухал. Хэрэв хилээ саадгүй нэвтрэх юм бол нэг өмдийг анх худалдаж авсан үнээ хоёр дахин нугалдаг гэнэ. Урд хөршөөс 15 мянган төгрөгөөр авсан өмдөө оросуудад 45 мянган төгрөгөөр ху¬дал­даалах жишээний. Ийм ашигтай болохоор л манай­хан оросуудад хөөгдөн туугдаж, жижиг дээрмийн бүлэглэлүүдэд мөнгөө дээрэмдүүлсэн ч хашралгүй явдаг байна. Оросууд манай­хантай их дээрэнгүй өнгө аясаар харьцдаг болсон гэд­гийг хилээр гарч буй най­маачид хэлж байна. Хөөж туух, хараах зүхэх энүүхэнд гэнэ. Оросуудад салам зодуулаад улсынхаа хилээр орж ирсэн хүн ч цөөнгүй байдаг талаар наймаачид онцлон ярьж байна лээ. 

ЭРЭЭНЦАВД ХУДАЛДААНЫ ТӨВ БАРЬЧИХВАЛ ОРОСУУД НААШАА ИРЭХ СОНИРХОЛ БАЙНА

Эрээнцавын наймаачид 35 мянган хүн амтай Боорз хотод л хувцсаа худалдаалдаг гэнэ. Визтэй цөөн нөхөд сая гаруй хүн амтай Чита хотод очдог байна.  Хойд хөрш рүү наймаа хийдэг Г.Ганбаатар гэж өөрийгөө танилцуулсан залуутай хил гарах гэж байхад нь уулзаж, цөөн асуултад хариулт авлаа. 

-Та бүхэнд хүндрэлтэй асуудал олон байдаг юм байна. Энэ талаар холбогдох газруудад мэдэгдэж байсан уу? 

-Бид хэндээ мэдэгдэх юм бэ. Хойд хөршид явж байгаад асуудалд орлоо гэхэд сумынхаа Засаг даргад л хамгийн түрүүнд мэдэгддэг. Сумын Засаг дарга зохицуулж болох зүйл байвал бидэнд тусалдаг. Өөрөөр хүндрэл, бэрхшээлтэй зүйлсээ хэлэх хүн байхгүй шүү дээ. Бид чинь бор зүрхээрээ л яваа хүмүүс. Энд нэг зүйлсийг ярихгүй өнгөрч болохгүй байна. Манай улсын хил гаалийн ажилтнууд үнэндээ хилээр нэвтэрч байгаа иргэдэд соёлтой  үйлчилгээ үзүүлдгээрээ хөрш хоёр орноосоо ялгарч байна. Юм болгоныг л муу хэлээд байдаг. Манай хил гаалийнхан харин ч ажлаа сайн хийдэг юм. Хятадын хил гааль шалгалт ихтэй ч гайгүй үйлчилгээтэй. Хилээр олон нэвтэрсэн байвал маш хурдан нэвтрүүлдэг. Гэтэл ОХУ-ын хил гааль хамгийн их хүнд сурталтай. Тэр тусмаа манайханд бүр ч их дарамт шахалт үзүүлэх юм. Яагаад тэгээд байгааг ойлгохгүй байгаа. Машинтай явж байгаад замын дүрэм зөрчлөө гэдэг ч юм уу, оросуудтай үл ойлголцох байдал үүсгэх гэдэг ч юм уу жижигхэн асуудал гаргахад л хар тамга дарчих юм. Нэг гэдийчихвэл ёстой гэдийсэн шиг гэдийнэ. “Машиныхаа запас дугуйг та нар зарчихдаг биз дээ” гээд хилээр гаргахгүй байх жишээтэй. 

-Оросуудад манайхны барааг худалдаж авах эрэлт тийм их байдаг юм уу?

-Оросуудын цалин өндөр. Амьдралын боломж сайжирчихсан. Дээр нь их цамаан улсууд шүү дээ. Мөнгөтэй хүмүүс нь оймсыг нэг өдөр өмсөж, шинэ цамцыг хэдхэн өмсөөд л тайлаад шидчихдэг. Бас сүүлийн үеийн загварын хувцас их сонирхож байна. Тэднийг хэрэгцээнд зориулсан хувцас болон бусад хэрэглэлийг бид л хангаж өгч чадаж байна шүү дээ. Тийм болохоор бидний барааг үнэ цохиод л авчихдаг. 

-Хил гаалийн хүнд суртлаас гадна дээрмийн бүлэглэл их байдаг гэсэн. Энэ талаар ярихгүй юу?

-Мафи ихтэй улс гэвэл Орос л байна. Танхай залуус ихтэй. Гудамжинд охид, хөвгүүд нь архи, пиво уугаад л зогсож байна. Жижиглэнгийн наймаа хийдэг биднийг дээрэмдэж тоноод байх нь бага. Гэхдээ жижиг гарын бүлэглэлүүд дээрэм хийдэг. Тэдэнтэй л таарчихгүй бол. Дөрөв хоногийн өмнө Боорз орчихоод ирлээ. Надаас бараа худалдаж авдаг нэг дэлгүүр байсан юм. Тэгсэн сая очсон шатчихсан байна. Бүлэглэлүүд нь хэсэг хэсгээрээ хувааж аваад худалдаа хийж байгаа хүмүүсээс татвар авдаг юм. Тэр дэлгүүр татвараа төлж чадаагүйгээс болоод шатаалгачихсан гэсэн. 

-Оросууд манай улс руу орж ирээд хэрэгцээт зүйлсээ худалдаад авах боломж байгаа юу?

-Уг нь оросууд манай улсад ирэх сонирхол их байдаг юм. Тэдэнд манай улсад нэвтрэхэд ямар ч асуудал байхгүй шүү дээ. Хоёр жилийн өмнөөс Эрээнцавын хилийн боомт дээр виз олгодог болчихсон. Хилийн цаана байгаа мянга гаруй буриад гарын үсгээ цуглуулаад манайханд энд виз олгодог болох талаар хандсан. Үүнийг нь жил гаруй өмнө Гадаад харилцааны сайд Л.Болд ирээд асуудлыг шийдээд өгчихсөн. Оросуудад Монголын хил гааль нээлттэй л байна шүү дээ. Ямар ч асуудал байхгүй. Оросууд ч наашаа ирэх сонирхол байдаг. Даанч зам харгуй хөгжөөгүй болохоор наашаа зүглэхгүй байх шиг байна. Дорнод аймгийн төв хүртэл муу замаар олон цаг давхидаг юм. Тэгээд л ирэхгүй байна. Сумын захиргаа чөлөөт зах зээлийн бүс барихаар төлөвлөж байгаа гэсэн. Эрээнцав дээр чөлөөт бүсийн худалдаа нээгдэх юм бол Оросууд наашаа цувж өгнө дөө” гэв.

“ТӨР, ЗАСГИЙН УДИРДЛАГУУД ОРОСУУДТАЙ ЯРИЛЦАЖ БАЙГААД ЭНД ВИЗ ОЛГОДОГ БОЛЧИХООСОЙ”

Эрээнцавын хилийн боомт дээр сэтгүүлч ирсэн сургаар наймаачид ирж уулзалдах юм. Тэд “Цаад төр засгийн удирдлагууд оросуудтай ярилцаж байгаад энд виз олгодог болчих. Тэгвэл олон хүний амьдрал дээшлэх гээд байна гэдгийг сониноороо дамжуулж өгөөрэй” гэж гуйх ажээ. Энд бараа дардаг 200 орчим хүмүүст Оросын хил дээр виз олгодог болох нь юу юунаас илүү чухал гэсэн. 

Монголын наймаачид урд хөршөөс шууд Орос руу бараагаа ачдаг болжээ. Манжуураар дамжуулаад төмөр зам, хурдны замаар нь авчирдаг болсон байна. Хэрэв мөнгөтэй хэн нэгэн энд томоохон худалдааны төв барих юм бол энд байгаа хэдэн наймаачид хэдэн мянган оросыг нааш нь дагуулаад ирэх боломжтой гэнэ. Эрээнцавд худалдааны төв л  үгүйлэгдэж байна.  Хэрэв худалдааны төв барьчих юм бол урд хөршөөс хэрэгцээт барааг маш хурдан оруулаад ирэх боломжтой гэнэ. Гуанжоу мужаас бараа татаад түүнийгээ Эрээнцав дээр төвлөрүүлэх. Тэр барааг нь Чита мужийнхан орж ирээд худалдан авах том зах зээл энд харагдаж байна лээ. 

Өмнө нь Соловьевск хилийн боомтоор дамжин Эрээнцав руу оросууд байнга орж гардаг байсан гэнэ. Эрээнцавын хүүхдүүд хилийн торны доогуур шургаад тосгонд очдог. Эрээнцавынхан очиж оросуудтай найрладаг. Оросууд ч Чулуунхороот сум руу хамаатныдаа ирж байгаа юм шиг хил нэвтрэн орж ирдэг байжээ. Тэгсэн 1990 оноос хойш оросууд манай улсын хил рүү хамраа ч цухуйлгахаа байсан гэнэ. Зургаан жилийн өмнөөс л буриадууд хамаатнуудтайгаа уулзах гэж энэ боомтоор орж ирэх болжээ. Он гарсаар  Соловьевск хилийн боомтоор 20 гаруй орос орж ирсэн гэдгийг хил гаалийнхан хэлж байна. Зунаас агийн буриадууд олноор орж ирэх юм гэсэн. Оросууд наашаа орж ирэх хүсэл байдаг боловч эзгүй хээр талд юугаа ч хийж ирэх юм гэдэг байна. Эрээнцавын боомт дээр иймэрхүү сонин сайхан байна. Улсынхаа хилээр инээж гарсан иргэд Оросын хилээр уур омгоо барьж ядан цухалдаад л орж ирэх дүр төрх эндээс харагдана.

ГУРВАН УЛСЫН ХИЛИЙН ЗААГ ДЭЭР

Эрээнцавын хилийн боомт дээрээс гурван улсын хилийн зааг байх газар руу хөдөллөө. Боомтоос зүүн тийшээ хөндий дундуур машинтай давхисаар хилийн цэргийн ангийн застав дээр ирэв. Заставын даргаас зөвшөөрөл аваад, гурван хилийн зааг дээр очлоо. Өнжмөл шаргал өвс найгасан захгүй хөндий нутаг цэлийх ажээ. Гурван улсын хилийн 0 багана энд байна.1993 онд гурван улсын төлөөлөгчид нийлж байгаад гурван тулгуурт баганыг босгожээ. Орос улсын хил дээр цэргийн ангийн том майхан барьсан харагдана. Харин Хятадын хил дээр жижигхэн явуулын байшин байна. Өнгөрсөн жилээс эхлэн хоёр хөрш улс гурван улсын хилийн зааг газраа аялал жуулчлалын бүс болгох үүднээс тохижуулж эхэлжээ. Хятадын тал Монгол, Оросын хилд тулган төмөр хашаа бариад өнгөт хавтангаар талбай засчихсан байна. Мөн улсынхаа бэлгэ тэмдэг бүхий хөшөөг босгочихжээ. Монголын торноос ердөө нэг метр хүрэхгүй зайд тулгачихсан байна. Оросууд ч гэсэн аялал жуулчлалын бүс болгох гэж байгаа гэнэ. Талбай засаад хайрга асгачихжээ. Мөн хоёр ч хөшөө босгож байна лээ. Урд, хойд хөрш улсын хилийн шугам манай улс руу нэлээд цөмөрч орж ирсэн байгаа харагдсан. Хилийн цэргийн ахлагч залуу “Манай улс энэ орчмыг тохижуулчихвал их хэрэгтэй. Манай оронд гурван улсын хилийн зааг хоёрхон байдаг. Нэг нь Алтай таван богд уулан дээр байдаг болохоор хүн очих боломжгүй. Харин Чулуунхороот суманд байх гурван улсын хилийн шугам дээр хүмүүс ирэх боломж байна. Хөрш улсууд тохижуулаад байхад манайхан таг чиг байна” гэж ярьж байв. Хятадууд хилийн цаахна өндөр цамхаг босгочихсон байна лээ. Цамхаг дээр нь  камер ажилладаг гэсэн. Биднийг гурван улсын хилийн зааг дээр ирэх үед Хятадын цэргүүд хилээ эргэж байв. Хятадын хилийн цэргийнхэн хайчинд явахдаа жийп машин унадаг бол  оросууд мотоцикль, машинаар хилээ эргэдэг болжээ. 

Хилийн торноос урагшаа Хятад улсын нутаг зурайн харагдана. Хятадууд гурван улсын хилийн зааг бүхий газраас холгүйхэн толгодын цаана тосгон барьж байгаа аж. Урд хөршийнхөн иргэдээ хилийн торонд тулгаж амьдруулдаг болжээ. Харин оросууд манай улс хоёр огт хөдөлгөөн хийлгүй олон жилийн нүүр үзэж байгааг Чулуунхороот сумын Засаг даргын орлогч хэлж байсан. Энд ойрын хэдэн жил хилийн элдэв зөрчил гаралгүй, амгалан тайван байгаа гэнэ. Манай талаас малчид хилийн зурвасаас хол байдаг болохоор мал уруудаж хил давна гэсэн ойлголт байхгүй гэнэ. Хятадын тал  ч нам гүм байдаг аж. Харин Оросоос жил бүрийн хавар, намар түймэр орж ирдэг ч энэ хавар гараагүй гэнэ.  

Ийнхүү гурван улсыг холбосон зааг дээрээс Чулуунхороот сумын төв рүү хөдөллөө. 1600 хүн амтай энэ сумын амьдрал хэрхэн өрнөж байдаг юм бол.

ҮРГЭЛЖЛЭЛ БИЙ. 

Э.ХҮРЭЛБААТАР

Эрээнцавын өртөөн дээ­рээс галт тэрэг Баянтүмэнгийн өртөө буюу Дорнод аймгийн төв рүү  хөдлөх гэж  байхад очлоо. Галт тэрэгний зүтгүүрийн араас суудлын хоёр, ачааны нэг вагон залгажээ. Аймгийн төв орох гэж байгаа сумын иргэд ачаа бараагаа барьсаар зүүн Эрээнцавын өртөөн дээр ирцгээж байв. Галт тэрэгний үйлчлэгч эмэгтэй “Та нар бараг л гэрээ нүүлгэчих юм. Хүн суулгадаг болохоос ачаа тээвэрлэдэг юм уу” гээд л загнах юм. Вагон руу ачаа бараагаа зөөж байгаа иргэд түүний хэлж байгааг тоож байгаа шинж ер алга.
Хайрцаг, шуудай, цүнхтэй, аймгийн төвд амьдардаг хүүхдэдээ гэрийн тавилга гэх мэт зүйлс оруулсаар байв. Төмөр замын дэр модыг солих ажил хийсэн болохоор галт тэрэг арав гаруй хоног яваагүй гэнэ. Үүнээс болж аймаг явах гэсэн иргэд олон болж өртөөний тэр хавийн хөл хөдөлгөөн ихэсчээ. Эрээн­цаваас аймгийн төв ороход 4500 төгрөгөөр билет авдаг байна. 13:00 цагт хөдлөөд 270 гаруй километр газрыг есөн цаг туулаад очдог ажээ. Харин машинаар явахад хо­рин мянган төгрөгийн замын зардал төлөөд долоон цаг орчим явна. Зам гэж авах юм байхгүй. Дэржигнэсэн замаар 40 километр цагийн хурдтай явж байсан. Оросууд Эрээнцаваас аймгийн төв рүү явах­даа “Согтуу монголчуудын гар­гасан мурилзсан зам” хэмээн шоолж ярьдаг гэнэ.  Чойбалсан орох зорчигчид дунд ачаа багатай хоёр эмэг­тэй зогсож байв. Тэд уйлал­даад л байх юм. Орос руу урд хөршийн бараа зөөдөг гэнэ. Тэгсэн Оросын хилийн боомтынхон гадаад паспорт дээр нь хар тамга дараад явуулчихаж. Хар тамга дарах болсон шалтгаан нь жил гаруйн өмнө Боорз хотод машинтай явж байгаад хурд хэтрүүлсэн гэх шалтгаанаар торгуулж байсан гэнэ. Үүнээс болоод  хар тамга дарчихжээ. Ойрын хэдэн жилдээ хойд хөрш рүү зүглэхгүй болж хил давуулан хувцас худалдаалах бизнес нь талаар өнгөрчээ. Аймгийн төв орж гурав хоноод эргээд хил гарах гэж байсан аж.

Манжуураар арав гаруй сая төгрөгийн хувцас транзит тээврээр ирж байжээ. Тэгсэн хар тамга даруулаад хүнд байдалтай буцаж байгаа нь энэ аж. Ийн 13:00 цаг болох гэж байхад галт тэрэг дуут дохиогоо хангинуулаад хөдөллөө. Өртөөн дээр үлд­­сэн хүмүүс тал тал тий­шээгээ таран одов. Зүүн Эрээнцавын тэр хавиар нам гүм, хаа нэгтээ морьтой, мотоцикльтой хүн явахаас өөр хөл хөдөлгөөн байхгүй. Сумын төв дээрээс хилийн цаадах тосгоны иргэдийн чангаар дуулах, хоорондоо ярих, тахиа донгодох нь тод сонсогдох ажээ. Монголын зүүн хойд хязгаар Монгол, Орос, Хятад улсын хилийн заагт орших  Дорнод аймгийн Чулуунхороот сумаас бэлтгэ­сэн сурвалжлагаа дээрх үйл явдлаас эхэлж байна. Томилолтын сурвалжлагаа эндээс эхэлсэн нь сумын хөл хөдөлгөөн болдог ганц газар нь болохоор тэр. Эрээнцавын өртөө гэх хаягтай жижигхэн цагаан байшин бий. Гадна талыг нь цагаанаар шохойдоод хэрэндээ л өөд нь татдаг бололтой юм. Гэвч цагийн эрхээр хуучирч мууджээ. Вокзалын ажилчдын амь­дардаг байшингууд ч эхнээсээ нурж эхэлсэн байна.
Энэ сумыг Чулуунхороот гэхээсээ илүүтэй Эрээнцав гэж хүмүүс нэршээд сурчих­сан. Бусад сумдаас ялга­рах онцлог нь гурван улсын хилийн заагт, торгон хил дээр байдаг. Оросын хилийн торноос ердөө 300 метрийн зайтай байдаг юм. Харин урд хөршийн  хилээс 70 орчим километрийн зайтай. Эрээнцав өртөөний төмөр  80 гаруй километр яваад л Боорз гэх 35 мянган хүн амтай хотод очино. Боорз хотод Хятад, Оросыг холбосон төмөр зам бий. Өөрөөр хэлбэл Зүүн Азийг Дорнод Сибирь цаашлаад Европ тивтэй хол­босон төмөр зам Монголын хилээс 80 километрийн цаана байна гэсэн үг. Боорз хотоос  өмнөд зүг рүү явах төмөр зам урд хөршийн хилээр гарч Хайлаар, Харбин, Манжуур зэрэг хотуудаар дайрч явсаар хоёр салаалдаг байна. Нэг нь Хятад улсын урд хэсэг рүү. Нөгөөх нь хойд Солонгосын хил рүү буюу Пхеньян хоттой холбогдоно. Төмөр замын төгсгөлд томоохон хэд хэ­дэн усан боомт бий. Усан боомтоор хоёр Солонгос улс төдийгүй Япон улс ачаа бараагаар зорчдог байна. Эрээнцавын өртөөнөөс Зүүн Азийн орнууд руу ингэж холбогдох гарц харагдах ажээ. Харин Боорз хотоос баруун хойшоо явсан төмөр зам сая гаруй хүн амтай Чита муж,  Улаан-Үд, Москва, тэндээсээ цаашаа Европын орнууд руу холбогддог. Эрээн­цавын сангийн аж ахуй байх үед улсын фондын өвсийг эндээс бэлтгэдэг байжээ. Хадсан өвсөө баруун аймгийн малчдад хүргэх гэж  газраар явах гэхээр цаг хугацаа алддаг. Унаа тэрэг, бензин тосноос авахуулаад  асуудал олон байсан гэнэ. Харин Чойбалсан хотоос хөдөлсөн галт тэрэг Эрээнцаваас өвс ачаад хил гарч Чита муж ороод тэндээсээ Улаан-Үд хүрээд Алтанбулагийн боомтоор эргэн улсынхаа хилээр орж ирэн баруун айм­гууд руу өвсөө тараадаг байжээ. Ийм л Ази, Европыг холбосон төмөр замын зангилаан дээр Эрээнцавын өртөө оршин байна.
Эрээнцав өртөө гэж ёотон  шиг дөрвөлжин цагаан байшинд төмөр замын хэдэн ажилчид сууж байна. Эндээс  ачаа тээврийн хувьд маш хямд зардлаар аймгийн төв рүү явдаг байна. Нэг вагонд 60 гаруй тонныг ачдаг байна. 60 тонн ачааг 300 мянган төгрөгөөр ачиж аймгийн төв оруулдаг гэдгийг Эрээнцав өртөөний ажилчид хэлж байна лээ. Хилээр ачаа тээвэрлэх боломжтой гэсэн. Гэхдээ Монголоос Орос руу ачаа гаргадаг хүн байхгүй аж. Харин Оросоос энэ боомтоор зүүн гурван аймгийн хэрэгцээг хангах шатахуун орж ирдэг байна. Үүнээс өөр хөл хөдөлгөөн огт байхгүй гэсэн. Төмөр замын ажилчид вагон явчих юм бол хийх ажилгүй шахам суудаг. 1930-1990 он хүртэл Эрээнцав боомт хөл хөдөлгөөнд дарагдсан газар байжээ. Оросууд энэ төмөр замыг бидэнд барьж өгсөн түүхтэй. Соловьевск-Эрээнцав-Баянтүмэний өр­гөн царигийн 238 километр төмөр замыг барьж байсан түүх нь Халх голын дайнтай шууд холбоотой юм. Түүхэнд зарлаагүй дайн нэрээр үлдсэн Халх голын дайнд Японы цэргийн 50 гаруй мянган хүн, Монгол, Зөвлөлтийн 18,5 мянган хүн амь насаа алдсан ширүүн тулаан болсон хэмээн тэмдэглэгдэн үлдсэн байдаг. Тулааны үед хэрэглэгдсэн бүх буу, зэвсэг, техникүүдийг энэ замаар зөөсөн аж. Анх Японы түрэмгийлэгчдийн эсрэг хүчээ зузаатгахын тулд яаралтай ачаа тээвэрлэхэд эхний ээлжинд гурван мянга гаруй танк, пулемёт гэх зэрэг техник, мянга гаруй автоцистерн хэрэгтэй гэх мэт тооцоог гаргаж цэргийн анги, дивизийн өдөр тутмын хэрэглээг тасралт­гүй хан­гах ачаа тээвэр, анги сал­­барын ажилтнууд, байл­дагчдыг тээвэрлэхийн тулд энэхүү төмөр замыг 1939 оны арваннэгдүгээр сард ашиглалтад оруулж байжээ. Буу зэвсэг, тоног төхөөрөмж цэрэг, хоол хүнс гээд хойд хөршөөс ирсэн бүх зүйлс энэ боомтоор дамжин төмөр замаар ирдэг байсан талаар нутгийн иргэд ярих юм. Халхголын дайн дууссанаас хойш Эрээнцавын сангийн аж ахуй байгуулагдаж атар газрыг хагалж тариа тарих ажил энд өрнөсөн байдаг. Газар тариалангийн бүх тех­­никүүд энэ боомтоор ирж байжээ. Эрээнцавын боомтоор Оросоос нарийн ноост хонийг олон мянгаар оруулж ирж байжээ.
Энэ мэтээр төмөр замыг ашигладаг байж. Харин 1990 оноос хойш долоо хоногт хоёр удаа галт тэрэг явахаас өөр хөдөлгөөнгүй байна.
Эрээнцаваас явсан төмөр зам Чойбалсан хот хүрээд л төгсөнө. Аймгийн төв хүр­тэлх мухар замтай гэсэн үг. Энэ мухар төмөр замыг цааш үргэлжлүүлж Улаанбаатар хотын төмөр замтай холбочих юм бол Зүүн өмнөд Азийн зах зээлийг холбосон төмөр зам энд байна. Хэрэв энэ зам ашиглалтад орчих юм бол Япон, Солонгос зэрэг 200-300 гаруй сая хүн амтай Зүүн хойд Азийн орнуудын зах зээлийн үүд хаалга манай оронд цэлий­­тэл  нээгдэж байна гэсэн үг юм. Монголоос уул уурхайн бүх л баялгийг Хятадын зах зээлээс хамааралгүй дэлхийн зах зээлд нийлүүлэх боломж энд харагдаж байна. Мөн Зүүн Азийн орнуудаас машин, техник, тоног төхөөрөмжөөс авахуулаад нефть гээд бүх зүйлсийг маш хямд үнээр оруулж ирэх боломж бай­на. Үүнийг манайхан огт анзаа­рахгүй байсаар өдий олон жилийн нүүрийг үзэж байна. Монгол Улсыг хөгжилд авчрах гарц бүхий төмөр зам хэзээ ашиглах нь тодорхойгүй олон жилийн нүүрийг үзжээ. Уг нь энэ төмөр замыг ашиглах талаар нэлээд ажил өрнөсөн боловч одоо таг зогсчээ. Сайншанд-Чойбалсанг хол­босон төмөр зам барих ажил 2011 онд эхэлсэн. Нэг км өргөн царигтай төмөр зам барихад ойролцоогоор 2.2-2.5 сая ам.доллар зарцуулах шаардлагатай гэсэн тооцоог гаргасан байдаг. Хэдийгээр их хэмжээний хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй ч энэ замыг барьснаар манай улс олон улсын зах зээлд өрсөлдөх чадамж, нэмүү өртөгтэй бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх боломж нээгдэх талаар холбогдох хүмүүс ярьж байсан. Манай улс жилд 60 сая тонн уул уурхайн бүтээгдэхүүн экспортлох тоо­цоо гаргаад байгаа. Үүнийг машины тэвшээр зөөгөөд байх нь хэцүү. Тиймээс төмөр зам зайлшгүй хэрэгтэй. Тэгэхээр энэ төмөр зам ашиглалтад орвол 60 сая тонн уул уурхайн бүтээгдэхүүний ихэнх хувийг тээвэрлэх нь гарцаагүй. Дорнын тал нутаг өрнийг холбо­сон хамгийн дөт төмөр замыг холбох ажил баригдах эсэх нь одоогоор эргэлзээтэй байна.
Энэ талаар Чулуунхороот сумын Засаг дарга З.Гэрэлт-Од “Хэдийгээр манай сум хөгжил муу ч гэсэн хүнд хэцүү үеэ даван туулсан гэхэд бол­но. 1990 оноос хойш сумын иргэдийн амьдрал хүнд байсан нь үнэн. Тэр байдлаасаа бид гарч эхэлж байна. Харин одоо Чулуунхороот сум хэрхэн хөгжих вэ гэсэн асуудал байгаа юм. Чулуунхороот сумыг Монгол Улсын хөгжлийн цэг дээр оршин байгаа сум гэж ойлгодог. Сайншандыг Дорнод аймгийн төвтэй холбох төмөр зам барих ажил уг нь эхэлж байсан юм. Гэтэл ажил нь зогсоод байгаа гэж сонссон. Бид хурдхан шиг л ашиглалтад ороод манай боомтоор галт тэрэг гардаг болоосой гэж хүсэх юм. Хэрэв төмөр зам холбогдоод ачаа тээврийн галт тэрэг яваад эхэлбэл манай сумынхныг амьдрал ч дагаад хөгжинө. Эндээс 80 хүрэхгүй километрийн цаана хоёр улсыг холбосон төмөр зам байна. Тэр замаар уул уурхайн олборлосон нүүрс зэргээ гаргаж болно. Мөн эргүүлээд Япон, Солонгос зэрэг улсаас автомашин болон бусад зүйлсийг тээвэрлэж болно. Аймгийн төвтэй хатуу хучилттай замаар холбочих юм бол мөн л хоёр улсыг холбосон хурдны зам энүүхэн хойно хилийн цаана байна. Автомашины тээврээр биш галт тэрэгний тээврээр уул уурхайн бүтээгдэхүүнээ гаргаж чадвал бид дэлхийн зах зээлд өрсөлдөж чадна” хэмээн ярьж байна лээ.    

Үргэлжлэл бий
Э.ХҮРЭЛБААТАР