Category: танайд-өнжье

Цаг агаарын байдал цагаан сарын буузанд ч яах аргагүй асуудал үүсгэж мэдэхээр байна шүү. Нийт нутгаар өмнөх жилүүдийнхийг бодвол харьцангуй тогтуун сайхан байгаа. Говийн аймгуудаар бүр нэмэх хэмтэй өдрүүд ч байсан. Идэр есийн хүйтэн шувтрахад Монгол түмэн маань сар шинийнхээ баяртай золгоно. Энэ янзаараа налайсан өдрүүд үргэлжилбэл бууз, банш хөлдөж өгөхгүй шинжтэй дэг ээ. Тээр жилийн сар шинийн баяр санаанаас минь огт гардаггүй юм.

Цагаан сар ч гуравдугаар сар дөхөж болсон байх. Бууз, банш хөлдөж өгдөггүй. Дэмий амсар нь хатаад байдаг. Дээр үеийн орос хөргөгчний хөлдөөгчинд юу шальтай оров гэж дээ.

Гаднах температурт хөлдөхгүй байгаа буузаа хөлдөөгчиндөө цөөн ширхгээр нь хийж аваад л хөлдөөмөөр аядаад шуудайлаад байлаа. Шинийн нэгний өглөө зочин гийчиндээ буузаа жигнэж өгөх гэтэл бүгд хоорондоо наалдчихаж. Баарцагласан нэг том бууз болчихсон байж билээ. Одоо ч тэр үеийг бодвол бэлэн үйлдвэрийн бууз гэж сайхан юм элбэг болсон. Ажил алба ихтэй хот суурин газрын мань мэтийн хүмүүст бэлтгэсэн бууз, банш авчихаар амар байдаг юм. Цагаан сарын нөр их бэлтгэлийн ажил хөнгөрөөд л явчихна. Үйлдвэрийн бууз болгон адилгүй. Орц, найрлага, амт чанарыг судалж, сонголт хийнэ гэдэг түвэгтэй. Монголчууд сар шинийн бууз банш ямар байхаас тухайн жилийн өнгөө тодорхойлдог уламжлалтай ард түмэн. Өнөө жилийн цагаан сарын бууз, баншны амтыг “Махимпэкс” компанийн “Нүүдэл” брэнд өнгөлнө гэдгийг “Танайд өнжье” буландаа онцлон хүргэж байна. Эдний бүтээгдэхүүн хэрэглэгчдээс авсан судалгаа, амталгаагаар олны сэтгэлд таашаагдсаар ирсэн. Тиймээс “Нүүдэл” бууз, баншийг хэрэглэгчид сэтгэлд өег гээд шуудсонгож байгаа. Дан ганц бууз, банш гэлтгүй “Мах импэкс”-ийн хиамнууд ч дэлгүүрийн лангуун дээрээс хамгийн түрүүнд дуусчихсан байдаг. Үнэхээр амт чанараараа тасархай юм чинь мэдээж шүү дээ. Мах, махан бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгч, үндэсний ууган компанийн гал тогооны ажил хэрхэн өрнөдгийг сурвалжиллаа. Тус үйлдвэрт үүр цайхаас үдшийн бүрий хүртэл бүтэн нэг өдрийн турш өнжсөн тэмдэглэлээ хуваалцаж байна.

ӨГЛӨӨТЭЙ УРАЛДАХ ҮЙЛДВЭРИЙНХЭН

Таван шард байрлах “Мах импэкс” компанидманай сурвалжлах баг 06.20 цагт очлоо. Борлуулагч, түгээгчид аль хэдийнэ ирчихэж. Тун их ажилтай хүмүүс нааш цааш сүлжилдэнэ. Шинэхэн бүтээгдэхүүний ачилт ид явагдаж байлаа. Ер нь үйлдвэрийн ажил эндээс л эхэлдэг байна. Хиамнуудаа нэр төрлөөр нь ангилан сагснуудад хуваан хийжээ. Электрон пүү дээр тавьж жинлэнэ. Нярав, борлуулагч хоёр ширээний ард суучихсан зэрэг тэмдэглэл хөтөлнө. Нэг сагс бүтээгдэхүүн гэхэд 20-30 кг татаж байна лээ. Эдний үйлдвэрийн эртэч хүмүүсийн нэг борлуулагч Ш.Чанцалдорж гуайтай уулзлаа. Тэрбээр 1979 оноос хойш өнөөдрийг хүртэл үйлдвэртээ технологичоос авахуулаад цехийн дарга хүртэл ажиллаж байсан нэгэн.Өглөө бүр 06.00 цаг гэхэд ирдэг тэрбээр ажлынхаа онцлогийн талаар сонирхуулахдаа “Ах нь гэрээсээ 05.30 цаг гэж гараад ажил дээрээ ирнэ. Бүтээгдэхүүнүүдээ хүлээж аваад дэлгүүрүүддээ хүргэнэ дээ. Миний хувьд 50 гаруй дэлгүүрт борлуулалтаа хийнэ. Манай бүтээгдэхүүн амт, чанарын хувьд бусад үйлдвэрийнхээс шал өөр байдаг юм. Тиймээс дэлгүүрүүд дуртай авна, бүтээгдэхүүнтэй буцаж ирнэ гэсэн ойлголт байхгүй” гэв.

Ийнхүү гадаа нэг цуваанд орон зогсох түгээлтийн машинуудад 07.25 цаг гэхэд бүтээгдэхүүнээ ачиж дууслаа. Эдний бүх ажил хуваарийн дагуу явагдана. Минут, секундээр хэмжигдэнэ гээч. Хэрэглэгчдийнхээ өглөөний цайг хоцроохгүй гэж ургах нартай уралдан ажиллацгаана. Бүтээгдэхүүн зайгүй ачсан арав гаруй машин 07.30 цагт хөдөллөө. Тэд нийслэлийн зургаан дүүрэгт бараагаа хүргэдэг. Эднээс гадна орон нутгийн түгээгчид гэж тусдаа байна. Налайх, Багахангай, Багануур гээд алслагдсан дүүргүүд болон Дархан, Эрдэнэт, Хөвсгөл, Дорнод аймаг руу ч бүтээгдэхүүнээ түгээж байгаа гэсэн.

“МАХ ИМПЭКС”-ИЙН ДОТООД ХЯНАЛТЫГ МАГТЪЯ

“Мах импэкс”-ийн 16 нэр төрлийн хиам үйлдвэрээс борлуулалтад гарахдаа олон шат дамжлага давдаг юм билээ. Мэдээж, бүтээгдэхүүн болгоноос дээж аваад тэрийгээ хадгална. Дээрээс нь дотоод лабораторидоо шинжилгээ хийнэ. Химийн болон микробиологи гэсэн хоёр хэсэгтэй. Хяналт, шалгалт нь чанга гэж жигтэйхэн. Яг л мэргэжлийн хяналтынхан гэсэн үг. Бүтээгдэхүүнд нэг л үл тохирол илрэхэд тэр төрлийг зөрчил дутагдлаа арилгатал нь худалдаанд гаргахыг тас хорьчихдог гэсэн. Нэгэнт л хүний эрүүл мэндтэй холбоотой хүнсний бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байгаа улс чинь ингэж ажиллахгүй гээд ч яах билээ. Хамгийн чухал нь эрүүл, аюулгүй бүтээгдэхүүн хэрэглэгчдэд хүргэхийн тулд лаборатори найдвартай, баталгаатай байх учиртай. Эдний лаборатори хүнсний бүтээглэхүүний химийн найрлагыг богино хугацаанд найдвартай тодорхойлдог ХБНГУ-ын иж бүрэн компьютерийн удирдлага бүхий тоног төхөөрөмжтэй. Түүнчлэн ажилчдын хувцас, үйлдвэрлэлийн орчноос тогтмол шинжилгээ авч, ариун цэвэрт хяналт тавьж ажилладаг болохыг Лабораторийн эрхлэгч, доктор профессор С.Уянга ярилаа. Сонирхуулахад тус лаборатори Стандартчилал хэмжил зүйн үндэсний төвөөс зохион байгуулдаг шинжилгээний ур чадвар үнэлэх шалгалтадбайнга 90-100 хувийн гүйцэтгэлтэйгээр оролцдог байна.

Лабораторийн шинжилгээнд орсон ч гэсэн бүтээгдэхүүнийг ачихаас өмнө төмөр сав барьсан, цагаан халадтай эмэгтэй орж ирээд сагсанд хийсэн хиамнуудыг нэг бүрчлэн эргүүлж тойруулан харж, нэр төрөл болгоноос зүсч авч байсан нь лабораторийн ажилтан байжээ. Тэрбээр хиамнуудад мэдрэхүйн эрхтний шинжилгээ хийж үнэлгээ өгдөг байна. Амт, үнэрээс нь хужир тунг хэрхэн тааруулсныг гаргаахгүй сайн мэднэ. Хэрэв жаахан асуудал гарах юм бол тухайн бүтээгдэхүүнд хориг тавих бүрэн эрхтэй.

“Махимпэкс” компанийн Малын их эмч Л.Дуламжавын ярьснаар лаборатори бэлэн болсон бүтээгдэхүүнийг шинжлэхээс урьдаар гаднаас ирэх түүхий эддээ их анхаарал тавьдаг байна. Ийнхүү нарийн хяналт шалгалтыг давсан сайн чанарын бүтээгдэхүүнүүд хэрэглэгчдэд хүрэхээр замдаа гарлаа. Гадаа гэгээ орохтой зэрэгцэн “Махимпэкс” компанийн хөл хөдөлгөөн ч нэмэгдэв. Үйлдвэрийн ажил 08.00 цаг гэхэд ерөнхийдөө жигдэрдэг юм билээ. Хиам болон бууз баншны үйлдвэрлэлт хэрхэн явагдаж байгаа шат дамжлагыг сонирхлоо. Цехүүд сэрүүн, шал нь нойтон байгааг тодруулахад “Тогтмол усаар цэвэрлэгээ хийх ёстой. Мөнхалуун орчинд нян үрждэг болохоор сэрүүн нөхцөлд үйлдвэрлэлээ явуулдаг” гэж технологичид тайлбарлав.

“НҮҮДЭЛ” БУУЗАНД ЭЛДЭВ АМТЛАГЧ ХОЛЬДОГГҮЙ

“Мах импэкс” компани “Нүүдэл” нэртэй бууз, банш худалдаанд гаргаад багагүй хугацаа өнгөрсөн. Үндэсний брэнд бүтээгдэхүүн болсон “Нүүдэл” бууз, баншийг үйлдвэрлэж байгаа цех рүү ортол ихэд дотно санагдлаа. Цагаан сар дөхөхөөр аав, ээж, ах, эгч нартайгаа ширээ тойрон сууж байгаад буузаа хийдэг багын дүр зураг буув. Тэнд цагаан халат, малгай өмсч, амны хаалт зүүсэн бүсгүйчүүд буузыг чамбай гэгч нь “урлаж” байлаа. Томоос том ванданг тойрон сууцгаажээ. Есөн өөр хүн чимхэж байгаа хэрнээ яг л нэг гараар хийсэн шиг хийцтэй. Нэгэн жигд тасдсан гурилыг гурван эмэгтэй элдэх гэж хурдан юм. Гараар элдсэн буузны гурилны ёроол салж унаад байдаггүй давуу талтай. Ингэж элдэхийн өөр нэг онцлог нь гурилны нимгэн зузааныг гарын мэдрэмжээр тааруулдагт байгаа юм. Бууз, баншаа “Милл хаус” үйлдвэрийн дээд зэргийн гурилаар хийж байгаа болохоор урсч, наалдана гэсэн асуудал гарахгүй гэж хариуцсан технологич Ц.Цэрэнлхам бидэнд өгүүлэв. Харин баншны хувьд чимхэлт нь автомат машинаар жигд дараад гаргаж байна лээ. “Нүүдэл” брэндийн жорыг танилцуулахад дээд зэрэглэлийн гурил, тарган хонь, үхрийн мах, сүүл, сонгино, гоньд, давс. Яг л бидний гэртээ хийж иддэг буузны жор байгаа биз. Өөр ямар нэгэн амт оруулагч байхгүй. Монгол буузны амт, жорыг хадгалдаг болохоор эдний бууз бусдаас ялгардаг ажээ. Чимхэж бэлтгэсэн буузаа хасах 30 хэмийн хөлдөөгчинд гурван цаг болгоход тэс хөлддөг юм билээ. Ер нь орчин цагт гэртээ ул боов хийдэг айл үлдээгүй шиг бууз хийх завтай хүн тун цөөхөн биз. Цаг заваас гадна зөвхөн Улаанбаатар гэхгүй Дархан, Эрдэнэт, Сэлэнгэ гэх мэт хот суурин газрын хүмүүс бууз хийгээд хөлдөөх аргагүй болсон. Жилээс жилд нэмэгдэж байгаа утаанд уушги, ходоодоо зэрэг хордуулаад яахав. Иймд баталгаатай газар үйлдвэрлэж, зориулалтын орчинд хөлдөөсөн, үндэсний манлай үйлдвэрийн чанартай бүтээгдэхүүн болох “Нүүдэл” брэндийн бууз энэ жилийн сар шинийн баярын буузны амтыг өнгөлөх нь тодорхой. Ер нь тэгээд хүн хүч, явдал чирэгдэл болж гэртээ хийснээс бэлэн бууз худалдаж авсан нь биед амар. Зардал мөнгөний хувьд дүндээ дүн болж байна лээ. Уншигчид маань харьцуулаад үзнэ биз. “Нүүдэл” бууз нэг кг нь 6600 төгрөгийн үнэтэй гэсэн. Мянган ширхгийг авахад 260,000 орчим төгрөг болно. Гэртээ 1000 бууз хийхэд ч ай даа мөн их ажил болно доо. Зах руу явж мах сонгоод, гурилаа шилээд, хамжиж чимхэх хүн дуудаад…

“Мах импэкс”-ийн бууз, банш хийдэг Хагас боловсруулсан бүтээгдэхүүний цехэд бас хуушуур, котлет, бургер, бөөрөнхий мах үйлдвэрлэдэг юм билээ.

ОРГАНИК ОРЦТОЙ ОЛОН ТӨРЛИЙН ХИАМ ШИНЭЭР ХИЙНЭ

“Махимпэкс” компани өнгөрсөн оноос “ISO 9001” чанарын стандартыг үйлдвэрлэлдээ нэвтрүүлсэн бол 2007 оноос техник технологио шат дараатай бүрэн шинэчилжээ. Герман, Австри зэрэг улсад үйлдвэрлэсэн сүүлийн үеийн тоног төхөөрөмжүүд нь өдөрт 15 тн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх хүчин чадалтай аж. Бүтээгдэхүүн боловсруулах бүхий л үйл явц дамжлага нь автомат болохоор ажлын бүтээмж ч жигд явагддаг байна. Дээрээс нь ариун цэврийн шаардлага хангахдаа стандартыг давуулан биелүүлнэ үү гэхээс цалгардуулахгүй.

1946 оноос өрхөө татсан “Махимпэкс” гэдэг энэ айл мах бэлтгэх бүхэл бүтэн том баазтай. Хөдөө орон нутгаас мал махаа бэлтгэхдээ тарга тэвээргийг нь чухалчилдаг ажээ. Манай сурвалжлах багийг үйлдвэрт өнжиж байхад мах бэлтгэлийн өрөөнд тарган, тарган хонины гулууз олноор нь өлгөсөн харагдав. Тэнд махны гадна талыг арчиж цэвэрлэж байхад нөгөө талд шулж сортолж байлаа. Үйлдвэрлэж байгаа хиамныхаа төрлөөс хамаарч махнуудаа ангилан ялгадаг байна. Махаа жинлээд холигч машин руу хийх аж. Бүх тохируулга нь автомат болохоор холигчид хийсэн маханд ямар хэмжээний давс, нитрит орох шаардлагатай гээд жорыг нь заадаг. Ингээд жорын дагуу хольсон махаа сэврээх өрөөнд хадгалдаг байна. Энэ өрөө нь стандартын дагуу тохируулсан температуртай. Олон тасалгаатай вандангууд дээр бэлтгэсэн хиамны махаа төрөл бүрээр нь ангилан тавьжээ. Тухайлбал, “Зочид”, “Утлагат”, “Хүслэн”, “Аялал” гэх мэтээр ялгасан харагдав. Ингэж махыг 24 цаг амрааснаар өнгө, ус шингээх чадвар нь сайжирдаг ажээ. Тэнд амарсан мах бүтээгдэхүүн болохоор дараагийн шат дамжлага руу шилжинэ.

Хиаман цехэд ч үйлдвэрлэлт нэлээд эрчимтэй явагдаж байлаа. Ургамлын гаралтай сайн чанарын шар буурцагны уургийг хиамандаа хольдог юм билээ. Ийм байгалийн гаралтай бүтээгдэхүүн хэрэглэдэг болохоор “Махимпэкс”-ийн хиамнууд уураглаг чанар нь өндөр байдаг юм байна. Ингээд төрөл бүрийн хиамнуудаа үйлдвэрлэнэ дээ. Өргөн, нарийн, өндөр, нам гээд л. Гадна талын бүрхэвчээс хамаарч янз бүрийн хэлбэртэй дүрстэй хиамнууд бий болох нь тэр. Бүрхэвчний хувьд ОХУ-ын “Атлантис-Пак” үйлдвэрт захиалж хийлгэдэг. Хэвэнд шахаж бэлэн болгосон хиамнуудаа Германы “Бастра” фирмийн утлага, чаналганы камерт оруулна.

“Махимпэкс”-ийнгайхалтай нэг бүтээгдэхүүн бол төрөл бүрийн утлагат мах. Утлагат махны цехэд ортол гахайн цоройг олноор нь өлгөсөн харагдав. Утаж бэлэн болгосон гахайн цоройг хэрчээд савлаж байлаа. Гахайн махаа тэд Европын холбооны улсуудаас импортолдог гэсэн. Гахайны аж ахуй эрхэлдэг дотоодын компаниудын хувьд эдний хэрэгцээг нь хангаж чадахгүй аж. Мөн тус үйлдвэрийн царцаамаг, гүзээ, цусан хиамнууд нь эрэлт ихтэй байдаг. Дотор махан бүтээгдэхүүний цехийн технологич Б.Туяа энэ талаар ярихдаа “Эдгээр бүтээгдэхүүнүүд нь коллегин, төмөр ихээр агуулсан болохоор цус багадалтаас сэргийлж, эрүүл мэндэд ач тустай” гэлээ.

Аливаа бүтээгдэхүүний амт, чанар нь жорноос шууд хамаардаг. Тэгвэл “Мах импэкс”-ийн хиамнуудын жорыг Ж.Алтанцэцэг хэмээх бүсгүй “барьдаг”. Тэрбээр энэ үйлдвэрт 20 гаруй жил ажиллаж байгаа туршлагатай нэгэн. Жорны өрөөний хаалгыг татангуут төрөл бүрийн ногооны үнэр сэнхийв. Германы “Могунциа” фирмийн жор амтлагчийг хэрэглэдэг байна. Найрлагад заасан норм, хэмжээний дагуу тэр жороо бэлтгэдэг байна.

Тус үйлдвэр байнга л шинэ жор бүхий хиамнуудыг туршдаг гэсэн. Лаборатори ч байнгын ажиллагаатай болохоор энэ тал дээр судалгааны ажлууд их хийгддэг байна. Одоогоор дөрвөн шинэ төрлийн хиамны туршилт хийж байгаа аж. Улаан лоольтой, коньяктай, сармистай, өргөст хэмхтэй хиам шинээр худалдаанд гаргахаар бэлтгэж буй гэнэ. Биднийг өнждөг өдөр эдгээр хиамны амталгаа явагдсан юм. Өвөрмөц содон амттай санагдав. Худалдаанд гаргавал борлуулалт ч сайн байх нь дамжиггүй. Гэхдээ технологичид хэсэг хугацаанд олон дахин туршиж байж зах зээлд нийлүүлэх тухай хоорондоо ярилцацгааж байна лээ.

Шинэ төрлийн хиам худалдаанд гаргахаар ийнхүү байнга туршихаас гадна уламжлалт хиамны амтыг хэвээр нь хадгалахыг хичээдэг тухай тэд ярив. Хуучны долоон төгрөг 20 мөнгөний хиам одоо тэр амтаараа “Аялал” нэртэйгээр үйлдвэрлэгдэж байгааг технологич нар онцоллоо.

ҮЕ ЗАЛГАМЖИЛСАН БОЛОВСОН ХҮЧИНТЭЙ ӨНӨР ГЭР БҮЛ

“МАХИМПЭКС”

Далан жилийн түүхтэй “Мах импэкс” компанийн хувьд олон зуун айлын амьдралыг “хариуцаж” байгаа. Тиймээс ажилтнуудынхаа ахуй амьдрал, боловсрол, эрүүл мэндэд нь ихээхэн анхаардаг ажээ. Тухайлбал, сүүлийн үеийн тоног төхөөрөмжөөр тоноглогдсон фитнес клуб ажиллаж байсан. Мөн аэробик танхим, саун, дүш гээд цөм бий. Бас мэргэжлийн багш ажилтнууддаа хичээл заадаг юм билээ. Эрүүл хүн эрүүл хүнс үйлдвэрлэх учраас спортыг чухалчилсан хамт олон ажээ.

Олон жилийн түүхтэй “Махимпэкс” компанийн боловсон хүчнүүдийн тухайд ихэнх нь хуучны гэгдэх хүмүүс. Тэд залуу хойч үеийнхэндээ зааж сургаж өөрсдөө ч, сэтгэл хангалуун ажилладаг ажээ. Түүнчлэн гэр бүлээрээ, 2-3 үеэрээ энэ үйлдвэртэй амьдралаа холбосон хүмүүс ч олон байгаа ажээ. Харин маркетингийн албаныхны хувьд шижигнэсэн залуус байв. Тэд 07.00 цаг гэхэд цуглацгаадаг юм билээ. Ингээд л бүтээгдэхүүнийхээ борлуулалт, судалгаа зэргийг нягт нямбай ярилцаж, санал солилцож байсан шүү.

Өглөө болгон таны ширээн дээр алаглах амтат хиам, бууз, банш, махан бүтээгдэхүүнүүдэд энэ үйлдвэрийн 300 гаруй хүний сэтгэл, хөдөлмөр зүтгэлшингэн бэлэн болдог юм байна. Үүрийн гэгээгээс үдшийн бүрий болтол хэрэглэгчдийнхээ төлөө мандах нартай уралдан ажилладаг “Мах импэкс”-ийнхэнд ажлын амжилт хүсээд сурвалжлагаа өндөрлөсөн юм.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

05:00 цаг: Хотын гудамж эл хуль, хаа нэгтээ замаар машин давхин өнгөрөхөөс өөр хөлхөдөлгөөн байхгүй. Харин “Талх Чихэр” хувьцаат компанийн хашаандхаашаа ч юм яарсан хүмүүс алхаж явах, гэрлээ асаачихсан түгээлтийн машинууд эгнээд зогсчихжээ. “Талх Чихэр” ХК гэсэн бичигтэй ногоон өнгийн хувцас өмссөн залуус машиныхаа тэвш рүү талх, нарийн боов тэргүүтнийг шалмаг гэгч нь ачих. Төд удалгүй эгнээд зогссон машинууд эхнээсээ хөдөлж эхэллээ. Нэгдүгээр ээлжийн түгээгчид үйлдвэрээс дөнгөж гарч ирсэн шинэхэн талх, нарийн боовыг нарнаас урьтаж, нийслэл хотынхонд хүргэхээр хөдөлж байгаа нь энэ. Жолооч, борлуулагч, нярав гээд энэ өглөө 200 гаруй хүн ажиллаж байв.

Тэдний нойр хугасалж, үүрийн таван жингээрхөдөлж байгаа нь гэрээт борлуулагч дэлгүүртээ бүтээгдэхүүнээ хүргэх, цаашилбал ажил, сургууль, цэцэрлэгтээ гарах гээд өглөөнийхөө цайг уух гэж байгаа хүн бүрт шив шинэхэн, үйлдвэрээс гараад хэдхэн цаг болж байгаа талх, боов, боорцог гэх мэт 80 гаруй төрлийн бүтээгдэхүүнээ “халуун”-аар нь хүргэхээр явж байгаа нь энэ.Өглөөнийхөө цайг уух гээд хүүхдээ гэрийнхээ ойролцоох дэлгүүр рүү талханд явуулах, төд удалгүй хүүхэд ньүйлдвэрээс гараад удаагүй шинэ талх барьсаар гэртээ орж ирэх,гэр бүлээрээ ширээ тойрон суугаад авчирсан талхаа амтархан иднэ. Өдөр бүрийн энгийн л үйл явдал мэт санагдах боловч гэр бүлийн хамгийн дулаан уур амьсгал бүрдсэн тийм л цаг үед сэтгэлээ шингээж итгэл даасан эрүүл бүтээгдэхүүнийг шинэ өдрийн эхлэлтэй хамтхүргэж байгаа үйл явдал юм.

“Талх Чихэр” компани 24 цаг тасралтгүй ажиллаж бай­гаа гол шалтгаан нь ердөө л энэ. Хэрэглэгч нартаа өглөө бүр шив шинэхэн бүтээгдэхүүнээ хүргэх гэж 700гаруй хүн сэтгэл зүрхээ зориулан өдөр бүр ажиллаж байна. Сонин, талх хоёр адилхан. Сонин ч бас өглөө бүр мандах нартай хамт уншигчдыг шинэ мэдээллээр хангах үүрэгтэй. Үүр хаяарч ойр тойрны зүйлс тодрон харагдаж эхэллээ. Түгээгчид бүгд ачилтаа дуусгаад хөдөлсөн байв.

Биднийг борлуулалтын албаны дарга Б.Баттулга угтан авч уулзлаа. “Өнөөдөр ч тогтуухан сайхан байна. Манайхан бүгд гараад явчихлаа. Хотын түгжрэлээс амжиж гэрээт дэлгүүрүүдэд хүргэлтээ хийхгэж 02:00 цагт цуглараад үйлдвэрийн цайны газарт өглөөний цайгаа уучихаад ажилдаа гардаг юм. Нийслэл хотын түгжрэл, автомашины дугаарын хязгаарлалт зэргээс үүдэн түгээлт хийхэд цаг хугацаа алдах гээд биднээс шалтгаалахгүй саад бэрхшээл гарч ирдэг л юм. Гэхдээ манай ажилчид ажилдаа үнэн сэтгэлээсээ хандаж, ажилладаг. “Шөнийн ээлжийнхэн шөнөжин нойргүй бүтээгдэхүүнээ үйлдвэрлэж байхад борлуулалтын албаныхан бид хүмүүст цагт нь хүргэж өгнө гээд л явдаг юм” гэв. БНСУ-д үйлдвэрлэсэн талх ачих зориулалтынтүгээлтийн 70 гаруй машинтүгээлтэд гарсан. Тус компанийн түгээлтийн машинууд бүгд бүхээгтэй. Бүр Солонгос улсад нар салхи, шороо, бороо, машины утаа, угаар зэргээс бүрэн хамгаалсан бүхээг захиалгаар хийлгэсэн гэнэ. Түгээлтийн машинаа бүхээгтэй болгосон ньбүтээгдэхүүнд гаднаас ямар нэгэн зүйлс орж хүний эрүүл мэндэд хор хүргэхвий гэсэн үүднээс хамгаалжээ. “Талх Чихэр” хувьцаат компанийн нэг өдрийн ажил ингэж л эхэлдэг юм байна. Энэ удаагийн “Танайд өнжье” булангаа 31 жилийн түүхтэй “Талх Чихэр” хувьцаат компаниас бэлтгэж байгаа нь энэ. Үйлдвэртэй танилцах замдаа Монгол Улсын аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан компанийн ерөннхий менежер Л.Янжин даргатай таарлаа. Тэрээр “хүмүүс талхыг үйлдвэрлэхэд их амархан гэж ойлгоод байдаг. Гэтэл үнэндээ маш нарийн технологиор хийдэг” гэв.

Шөнийн ээлжийнхэн бууцгаалаа. Харин зөрөөд өдрийн ээлжийн ажилчид хүрч ирцгээн ажлаа хүлээн авч байв. Үйлдвэр болгоны ээлжийнмастерууд, хамгаалалтын ажилчид ажлаа хүлээлцэх аж. Шөнийн ээлжийнхэн “Ажиллах хугацаанд техник, тоног төхөөрөмжинд саатал гараагүй. Үйлдвэрлэл хэвийн явагдаж байна” гэх товч танилцуулга өгөх аж. Захиргаа, үйлдвэр гээд бүх ажилтнууд яг цагтаа цугларчээ.

ТАЛХ ЧИХРИЙН КОМБИНАТААС “ТАЛХ ЧИХЭР” ХК-ИЙН ТҮҮХ

Талх Чихрийн комбинат одоогоос 31 жилийн өмнө буюу 1984 оны долдугаар сарын 5-ны өдөр ашиглалтад орж байжээ. Тухайн үед хоногт 90тонн талх, жилд 5000тонн төрөл бүрийн чихэр, 6550тонн жигнэмэг, өрмөнцөр, бялуу, 800тонн жимсний чанамал үйлдвэрлэдэг байж. Харин өдгөө тус компани 800-д ажиллагсадтай, талхны дөрвөн шугам, нарийн боовны гурав, жигнэмэгийн хоёр шугамтай, талх, нарийн боовны хөргөлтийн конвейр, гурил дамжуулах иж бүрэн системээр тоноглогдож, 80 гаруй нэр төрлийн талх, нарийн боов үйлдвэрлэдэг Үндэсний томоохон үйлдвэрлэгч компани болжээ. Нийт ажиллагсдын 90 гаруй хувь нь мэргэжлийн сургууль төгссөн,инженер техникийн ажилчдын 60 гаруй хувьнь ОХУ-д их, дээд сургууль болон мэргэжил дээшлүүлсэн аж.

Тус компани 2004 оноос эхлэн инновацийн хөтөлбөрийн хүрээнд Европын холбооны Бүгд найрамдах Чех, Голланд, Франц, Финлянд, Итали, Герман, Испани болон ОХУ, БНХАУ-ын хүнсний үйлдвэрийн тоног төхөөрөмж үйлдвэрлэгч компаниудтай хамтран ажиллаж, үйлдвэрийн техник,технологийн шинэчлэлийг тасралтгүй хийж байна. Тодруулбал, 1990-ээд оноос хойш нийт 40 гаруй тэрбум төгрөгийн технологийн шинэчлэл хийжээ. Заримаас нь дурдвал өнгөрсөн 2014 онд Чаналгын үйлдвэрийг иж бүрэн шинэчилж уламжлалт гар аргаар үйлдвэрлэдэг чаналгын бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэх бүрэн автомат урсгал шугам, савлагааны автомат машин, хөргөлтийн иж бүрэн конвейрыг Европын холбооны Итали улсынCANOL, TECHNO D, Чех улсын TOPOS, БНХАУ-ын B and F фирмүүдэд захиалгаар үйлдвэрлүүлэн Монголд анх удаа ашиглалтад оруулжээ. Мөн Итали улсын CEPIкомпанийн гурил дамжуулах, шигшихиж бүрэн систем, Бялуу үйлдвэрлэх тоног төхөөрөмжийн шинэчлэлүүдийг хийснээр бялуу зэрэг бүтээгдэхүүнүүдийг илүү амт чанартай хийх боломж бүрдсэн байна. Түүнчлэн Подстанц, Автопаркийн гражийн өргөтгөл, засварын цех, тээврийн хэрэгслийн шинэчлэл, гурилыг вакуум орчинд шуудайгүйгээр тээвэрлэх Муковаз машиныг Герман улсад захиалгаар хийлгэн ашиглаж байгаа бөгөөд Эрдэнэт, Дархан, Баянхонгор аймгуудад шууд түгээлт хийдэг болж, шинээр 10 нэр төрлийн бүтээгдэхүүн худалдаанд гаргасан байна. “Талх чихэр” ХК-ийн үүх түүхийг товч дурдвал ийм.

ГУРИЛ БОЛГОН ТАЛХ БОЛДОГГҮЙ БУЮУ НЭГ ТАЛХ ХИЙХЭД 7-8 ЦАГ ЗАРЦУУЛДАГ

“Талх Чихэр” хувьцаат компанийн хаалгаар орсон хүн бүр хамгийн түрүүнд талхны үйлдвэрээр ордог аж. Талхны үйлдвэрт шинэхэн талх халуунаараа гарч байгааг харах дуртай байдаг аж. Хүмүүсийн амьдралд талх хэмээх хүнсний бүтээгдэхүүн их ойр байдаг. Яагаад ч юм бэ хүн болгоны аав, ээж хүүхдээ “Энэ хүүхдийг талханд нь хүргэчих юмсан. Манай хүүхэд талхандаа хүрчихсэн. Сайхан амьдарч байна” гэж бусдад ярьдаг. Бүр уур нь хүрсэн дарга доод албан тушаалтнаа “Талхны чинь мөнгөнөөс салгана шүү” гэж аашилдаг.Бусад өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнэ хэд дахин нэмэгдээд байхад иргэдюу ч анзаардаггүй мөртлөө талхны үнэ 10 төгрөгөөр нэмэгдэхэд л бөөн асуудал үүсдэг. “Талхны үнэ нэмэгдчихлээ. Ард иргэдийн амьдралд нөлөөлж эхэллээ. Бидний нуруун дээр хүнд ачаа болж байна” гээд л бөөн сүр дуулиантай асуудал дагуулдаг эд.

“Талх Чихэр” хувьцаат компани сүүлийн жилүүдэд техникийн бүрэн шинэчлэл хийсэн. Хуучин ОХУ-ын техник гар ажиллагаа шаарддаг байсан бол шинэ техник бүхэлдээ автомат болчихсон. Кноп дараад л болно. Үйлдвэрийн дарга Ч.Энхтуяа үйлдвэртээ явж байхад нь таарлаа. Үйлдвэрийн хаалгаар оронгуут шинэхэн талхны үнэр хамар цоргин үнэртэх аж. Мөн манай улсын төрийн далбаа байрласан талхны үйлдвэрийн шарагч машинаас өглөө мандаж байгаа нарны цацраг шиг улаан шаргал өнгийн бөөрөнхий талх шарагч машинаас эгнээ эгнээгээрээ сархийн хөргөх конвейр рүү унах ажээ. Талх үйлдвэрлэх процесс ингэж явагддаг юм байна. Тухайн өдөр талх, нарийн боов, жигнэмэг зэрэгт хэрэглэх гурилыг хорин тоннын даацтай, шуудайгүйгээр тээвэрлэх зориулалттай Герман улсад үйлдвэрлэсэн машинаар зөөж, ирээд подваль дахь бункер руу тусгай шахуургаар юүлдэг юм байна. Тэр гурил нь “Милл хаус”-ын нэгдүгээр, Оросын “Алейка”-ийн дээд гэнэ. Дээрх хоёр гурилыг хооронд нь хольж, талхны түүхий эд болох хөрөнгө болдог аж. Сүүлийн үед манай улс дотоодын хэрэглээг бүрэн хангахуйц улаан буудай тариалж, арвинургац хураан авах болсон.

Гэвч гурил болгон талх болдоггүй гэнэ. Манай улсын хөрсөнд ургасан улаан буудайн чанар тааруу байгаа гэнэ. Гурилын гол чанар нь цавуулгийн хэмжээ. Улаанбуудайн үрийн сорт тааруу байгаагаас үүдэн чанар муутай цавуулаг бага агуулсан гурил гардаг байна. Цавуулаг багатай гурилаар талх хийж болдоггүй аж. Хөрөнгөний хөөлт, исэлт, ус даах чанар шарах үйл ажиллагааны технологийн горим алдагдаад язралттай хөөлт тааруу, гашуу оргиулсан исгэлэн амттай талх бий болдог аж. Үүнээс үүдэн сайн чанарын гурилын дутагдалтай байдаг гэнэ. Иймд ОХУ-аас сайн чанарын гурил оруулж ирдэг байна. Сайн сортийн үрийн буудай хэрэгтэй байгааг тариаланчдад хэлдэг боловч огт тоодоггүй байна. Гурилыг төхөөрөмжөөр сорон авч сэгсчин шүүж дотроос нь өчүүхэн хог үртэс байсан ч ялгаж цэвэрлээд тусгайлсан трубагаар дамжин зуурмагийн тогоонд очих юм. Их том битүү тогоо руу бүдүүн нарийн хоолойнууд залгасан байгаа харагдлаа.Компьютер дээр суусан мэргэжилтэн ус, давс, исгэгчний тогтоож өгсөн хэмжээний тоог бичээд “ок” товчийг дармагц эдгээр орц, порц тогоотой гурил руу хоолойгоор урсан орж ирж угаалгын машин шиг хэсэг нүжигнээд л зуурмаг бий болгочихлоо.

Нэг талх хийхэд 7-8 цаг зарцуулдаг байна. Талхны хөрөнгийг батлагдсан нормын дагуу исгэдэг аж. Хөрөнгөө ус, давс, исгэгч зэргийг хольж зуурсны дараа3-4 цаг амрааж исгэдэг аж. Тодорхой хэмжээний хэмд хөрөнгөө исгэх явцад спиртэн исэлявагддаг байна. Хөрөнгөнөөс дээж авч нормын дагуу иссэнийг шалгаад таслагч машин руу хийдэг аж. Таслагч машин автоматаар нэгэн жигд тасдан дотор нь цагаан даавуу дэвссэн тавагнууддээр тавих аж. Тэр гурилыг нь хоёр ажилтан жигнэх машин дээр нямбай гэгч нь өрж тавив. Үүний дараа урьдчилан хөөлгөх машинаар дамжин шарагч машин руу орж жигнэдэг байна. Шарагч машинд дотор нэг талаас нь уураар утах нөгөө талаас нь шарах халуун хэмийг тохируулах гээд олон ажил хийгддэг байна. Ингэж олон шат дамжлага явагдсаар шарах машинаас гоё өнгөтэй, ямар нэгэн хагарч язраагүй сэвсгэр, өег, амттай талх бий болдог байна. “Атар” талх 24 цагийн турш ийн гарч ирдэг ажээ. Үйлдвэрт ямар нэгэн алдаа гарахад л иргэдийн хүнсэндээ хэрэглэж заншсан талх тасалдах, өөрчлөгдөх болохоор их хариуцлагатай нарийн технологиор хийдэг юм байна. Иргэдийн хэрэглээнд зориулан Атар дугуй талхнаас гадна хөх тариа, хүнсний хивэг зэрэг гэдэсний гүрвэлзэх хөдөлгөөнийг сайжруулах нэмэлт байгалийн гаралтай түүхий эдээр баяжуулсан, хамгийн анхны зүссэн талх болох Мишээл, Ургац, Зууван чех, Сүүтэй чех болон шинээр Луувантай, Олон үртэй, Эрдэнэшиштэй зэрэг 20-иод нэр төрлийн 0,3-0,6кг жинтэй хөх тарианы болон баяжуулсан талхыг үйлдвэрлэж байна лээ. Ингэж лнийслэлчүүдийн талхны 60 гаруй хувийн хэрэгцээг тус үйлдвэр дангаараа хангадаг байна.Түүнчлэн тус үйлдвэрийн бүтээгдэхүүнүүдээс өнгөрсөн оны есдүгээр сараас эхлэн гаргасан Багет талх олны таашаалд нийцэж, эрэлт сайтай болсон байна. Уг талхыг үйлдвэрлэх иж бүрэн тоног төхөөрөмжийг Франц улсын Bongard, Испани улсын Ciberpan, Бүгд Найрамдах Чех улсын Topos зэрэг компаниудтай байгуулсан хөрөнгө оруулалтын гэрээний дагуу тус компанийн инженер, техникийн ажилчид гадны мэргэжилтнүүдтэй хамтран суурилуулсан байна. Багет талх нь тусгайлсанзориулалтын сав баглаа боодолтой, шажигнасан гадаргуутай чийглэг өндөртэй, илчлэг багатайгаараа онцлог аж. Багет талхны 55 хувийг үндсэн түүхий эд нь хөх тарианболон буудайнгурил эзэлдэг бол үлдсэн 45 хувийг ус бүрдүүлдэг гэнэ

ИЛГЭЭЛТИЙН ЭЗЭД, ТОМИЛОЛТООР ИРСЭН ЗАЛУУС 31 ЖИЛ ДЭХ ЖИЛДЭЭАЖИЛЛАЖ БАЙНА

Талх чихрийн комбинат нэртэйгээрүйл ажиллагаа эхэлж байхад сургуулиа төгссөн олон залуус ирж ажиллаж байжээ. Эдгээр хүмүүсийн ихэнх нь одоо хүртэл ажиллаж байгаа гэнэ. Тэд энэ байгууллагадаа тасралтгүй 31 жил ажиллаж байгаа аж. Ахмад ажилчид “Манай байгууллага чинь сайхан газар байгаа юм. Шинэ залуу боловсон хүчин авдаг ч гэсэн хуучин биднийг халахгүй ажиллуулаад л байдаг юм. “Та бүхний түүх бол бидний түүх. Манай үнэт ажилчид, та сэтгэж оюун ухаан, хүч хөдөлмөрөө зориулж чадаж л байвал тэтгэвэрт гарсан ч хамаагүй ажилла” гэдэг юм хэмээн ярив. Талхны үйлдвэрт 31 жил ажиллаж байгаа талхны үйлдвэрийн ээлжийн мастер Д.Оюунгэрэл “Сургуулиа төгссөн жаахан охин анх томилолтоор ажиллаж байлаа. Анх байгуулагдах үед нь ирсэн. Амьдралынхаа 31 жилийн энэ үйлдвэрт өнгөрөөсөн байна. Хүмүүст өглөө бүр шинэ талх түгээдэг их сайхан мэргэжил юм шүү. Эгч нь энэ мэргэжилдээ их хайртай. Шөнөжин нойргүй ажиллаж шинэхэн талх үйлдвэрлээд тэрийг минь хүмүүс өглөө иддэг гэж бодохоор сайхан байдаг. Бүр бага охин минь миний мэргэжлийг эзэмшээд хамт ажиллаж байна” гэв. Мөн дунд сургуулиа төгсөөд илгээлтээр ирж ажиллаж байсан ажилчид ч олон байх юм. Жигнэмэгийн үйлдвэрийн дарга Ц.Бодьгэрэл гэхэд ангийнхаа 21 хүүхдийн хамт Монголын хувьсгалт залуучуудын эвлэлийн илгээлтээр тус газарт ажил амьдралынхаа гарааг эхэлж байжээ.1983 онд сургуулиа төгсөж байсан инженерийн баг бүрэлдэхүүн одоог хүртэл бүгдээрээ ажиллаж байгаа гэсэн. “Талх Чихэр” хувьцаат компанийн хувьд ахмад ажилтнуудтайгаа үргэлж нягт холбоотой ажиллаж байгаагаас гадна өөрсдийнхөө залгамж халааг бэлтгэдэг аж. Тухайлбал, хүнсний чиглэлээр сурч байгаа оюутнуудад тус үйлдвэрийн хаалга үүд үргэлж нээлтэй байдаг аж.

НИЙСЛЭЛИЙН ТӨРСӨН ӨДРӨӨР АРВАН МЕТР УРТ БЯЛУУ БЭЛЭГЛЭСЭН НАРИЙН БООВНЫ ҮЙЛДВЭР

Бидний дараагийн орсон газар бол Нарийн боовны үйлдвэр байв. Л.Наранцэцэг даргатай уг үйлдвэр 20 гаруй төрлийн нарийн боов үйлдвэрлэн гаргадаг. 2010 онд үйлдвэртээиж бүрэн шинэчлэл хийсэн юм.Европын холбооны БНЧУ, Голланд, Итали мөн БНХАУ-ын компаниудын нарийн боов үйлдвэрлэх автомат ажиллагаатай, компьютерийн удирдлага бүхийUniline, Unimax хоёр урсгал шугамсуурилуулсан.Уг тоног төхөөрөмжөөр хүссэн хэлбэр дүрс амт оруулах боломжтой үйлдвэр юм байна. ТАЧИ болон ОРГАНИК нэрийн өнгөт мөөхий, цөцгийтэй боов, сүүтэй, нахиа, дөлгөөн зөгийн балтай, цайнысоёолж гээд л олон төрлийн нарийн боов үйлдвэрлэдэг. Хэрэглэгчдийн эрэлт, хэрэгцээг судалсны үндсэн дээрнарийн боовны нэр төрөл, хэлбэр хэмжээнээс гадна хэрэглээг өөрчлөн, жор, орц найрлагыг байгалийн гаралтай, амин дэмээр баялаг нэмэлт түүхий эдээр баяжуулан эрүүл мэндэд ашиг тустай, зохицуулах үйлчилгээтэй хүнс үйлдвэрлэж байгааг Л.Наранцэцэг дарга онцолж байв.Тухайлбал “Соёолж” нарийн боов сахаргүй тул ЭМЯ, Монголын мянганы сорилтын сангаас хэрэгжүүлж буй Эрүүл мэндийн төслийн нэрэмжит “Эрүүл мэндэд тустай хүнс 2011” шагналыг авч байжээ. Эдгээрээс тус үйлдвэр ямар түвшинд ажиллаж байгаа нь шууд харагдана. Нарийн боовны үйлдвэр нь мөн бялууг давхар хариуцан хийдэг. Шинэ жилийн баяр, төрсөн өдрөөр “Талх Чихэр” ХК-ийн нэрийн бялууны амтыг илүүд үздэг хүмүүс олон биз ээ. Хотол, Сонгодог, Дээж, Цасанцар, Самартай, Шоколодтай, бялууг энд үйлдвэрлэж байна лээ. Мөн Нийслэлийн 375 жилийн Төрсөн өдрийн баярт зориуланарван метр урт, 130 кг бялууг “Талх Чихэр” ХК-ийн хамт олон үйлдвэрлэн нийслэлчүүддээ бэлэг барьсан гэнэ. Нүүдэл, Сувдан сондор, Баярын, Оргил зэрэг зөөлөн чихэр зэргийг тус үйлдвэрийн ажилчид мөн л үйлдвэрлэж байгаа юм. 1985-2000 оны үеийн хүүхдүүд тус үйлдвэрийн Унага, Хулан Тошлой зэрэг чихрийг бүгд идэж үзсэн байх.

“ЯНЗАГА” ТЭРГҮҮТНИЙГ ҮЙЛДВЭРЛЭДЭГ ЖИГНЭМЭГИЙН ҮЙЛДВЭР ШИНЭ ТЕХНОЛОГИ НЭВТРҮҮЛЖЭЭ

Янзага жигнэмэгийг Монголд мэдэхгүй хүн ховор биз ээ. Тэгвэл “Талх Чихэр” хувьцаат компанийн Жигнэмэгийн үйлдвэр “Янзага” жигнэмэгийг тогтмол үйлдвэрлэж байна. 31 дэх жилдээ жигнэмэг, өрмөнцөр үйлдвэрлэж байгаа тус үйлдвэр импортын бүтээгдэхүүн орлох 22 төрлийн жигнэмэг, наймантөрлийн өрмөнцөр үйлдвэрлэдэг. Тус үйлдвэрээс гарсан бүтээгдэхүүнМонгол Улсын өнцөг булан бүрд түгээн бүх сүлжээ дэлгүүр, хөдөө орон нутагт борлуулалт хийгддэг.

2003 онд Тайванийн сахарын болон хатуу төрлийн жигнэмэг үйлдвэрлэх шугам, 2010 онд Хятад улсаас өрмөнцөрийн шугам, боодлын автомат машин шинээр авч суурилуулан үйлдвэрлэлийн жигд ажиллагааг ханган ажиллажбайгаа гэнэ. 2004 оноос эхэлсэнинновацийн хөтөлбөрийн хүрээнд 2013-2014 оны хооронд Тайванийн HP DJ 1200 маркийн бүрэн автомат жигнэмэгийн шугам суурилуулж байсан. Тэгвэл өнгөрсөн жил Европын холбооны Итали, ХБНГерман зэрэг улсуудад үйлдвэрлэгдсэн жигнэмэг үйлдвэрлэх компьютерийн удирдлага бүхий урсгал шугам, гурилын иж бүрэн системийг Монголд шинээрнэвтрүүлээд байгаа юм.Жигнэмэгийн үйлдвэр Итали, Герман болон БНХАУ-н тоног төхөөрөмж үйлдвэрлэгч компаниудын жигнэмэгийн үйлдвэрийн тоног төхөөрөмж, технологиор жигнэмэг үйлдвэрлэж байна лээ. Манай улсын жигнэмэгийн хэрэгцээний 50 гаруй хувийг хангах бүрэн чадалтайгаар ажиллаж байна. Энэ жигнэмэгийн үйлдвэрээс томоохон орнуудын хэрэглэгчдийн хэрэглэж заншсан уламжлалт жигнэмэгүүдтэй амт, чанар, өнгө үзэмжийн хувьд өрсөлдөхүйц хэмжээний бүтээгдэхүүнгаргаж байгаагаар онцлог юм.

ЧАНАЛГЫН ҮЙЛДВЭРИЙН БРЭНД “ТҮМЭН НАСАН” ХЭВИЙН БООВ

“Талх Чихэр” хувьцаат компанийн менежер залуус өнгөрсөн жил Европын орнуудаар явж өөрийн орны уламжлалт боов боорцогнуудыг үйлдвэрлэх шилдэг тоног төхөөрөмж судлан ирж Монголд нутагшуулсан байна. Италийн хүнсний салбарын алдарт “CANOL” фирмийн үйлдвэрээрСавхан боорцог, шөлөнд дүрдэг Бин, Аяны боорцог тэргүүтнийг чанаад гаргаад ирэх юм “Атар” талх шиг битүү конвейр рүү автоматаар хэрчигдэн, таслагдсан гурилууд эгнээгээрээ жагсан орцгоож байнгын буцлаастай тосон дотор урссаар нөгөө хаалгаар гараад ирнэ. Тосонд чанаж байгаа болохоор хурдан урсаад гараад ирэх юм. 190-200гаруй хэмийн халуундхэдхэнминут тосондхөвөөд гараад ирэх юм.Малайзаас тусгайлан захиалж авчирсан тосоор чанадаг байна. Чаналгын шинэ үйлдвэрийн давуу тал нь тосыг нэгширч муудах завдал өгөлгүй буцалж байх явцад нь хэд давхар шүүлт өгөөдхамгийн сүүлдтусгай зориулалтын шүүдэг цаасан дээр нарийн түлэнхийг нь шүүгээд авчихаж байна лээ. Муу тосонд чанаж, ходоод өвтгөхвий гэх хардлага зарим хүнд байдаг. Тэгвэл тийм зүйл энд огт алга.

Чаналгын үйлдвэр жил бүрийн өдийд ажил нь нэмэгддэг. Монгол түмний баяр цагаан сар болох гэж байгаатай холбогдуулан хэвийн боов үйлдвэрлэж эхэлдэг. Монголчууд цагаан сарынхаа идээний өнгөөр тэр жилийнхээ сайн сайхан явахыг бэлгэддэг ард түмэн. Тиймээс хамгийн хүндэтгэлийн идээ буюу хэвийн боовыг”Талх Чихэр” компанийнхан тусгайлан бэлтгэдэг юм байна. Мэдээж уламжлалт аргаар хэвийн боовоо хийдэг аж. Жил бүрийн өдийд чаналгын үйлдвэрийнхэн боовныхоо хэвийг Монголын шилдэг сийлбэрчдээр хийлгэхээс ажил нь эхэлдэг. Сийлбэрчингээ олж сонгон шалгаруулах, модны ширхэг нарийн байх гээд л. Мөн боов сайн хийдэг хүмүүсийг цагаан сар хүртэл ажиллуулдаг байна. Ингэхдээ эрүүл мэндийн үзлэгт хамруулж шинжилгээ хийлгэн эрүүл ахуй талаас нь анхаараад түүний дараа үнэгүй сургалтад хамруулдаг байна. Ингээд сайн чанарын гурил, элсэн чихэр, шар тос зэргийг сонгон төв лабораторийн шинжилгээгээр оруулан баталгаажуулаад хэвийн боов үйлдвэрлэдэг байна. Төрийн тэргүүнээс эхлээд Монголын ихэнх иргэд “Талх Чихэр” компанийн “Атар”, “Түмэн насан” хэвийн боовоор идээгээ засдаг болжээ. “Хэв галбир, амт зэргийг сайтар шалгаж байж хэвийн боовоо хийж эхэлнэ. Монголчуудын хүндэтгэлийн зүйл болохоор бид их олон удаа туршилт хийж хэвийн боовоо гаргадаг. Энэ жилийн хэвийн боов өнгөтэй, амт сайтай гарна” хэмээн Чаналгын үйлдвэрийн дарга Л.Гантөмөр онцолж байв.

Биднийг чаналгын үйлдвэрт очих үед оны хамгийн эхний бөхийн барилдаан болох “Талх Чихэр” ХК-ийн нэрэмжит Атар хэвийн боовны баярт зориулсан аймаг, цэргийн цолтой хүчит 256 бөхийн барилдааны тавгийн идээ, цацлагын боорцог үйлдвэрлэж байлаа. Сонин гэвэл арав гаруй жилийн өмнөөс оны хамгийн эхний бөгөөд сар шинийн барилдааны сорилго болон зохион байгуулагддаг барилдаан уламжлал ёсоор арав дахь жилдээ “Монгол Бөхийн Өргөө”-нд зохион байгуулж байгаа юм. Уг барилдаан өчигдөр болж өнгөрсөн билээ.

Тус компанийн хэвийн боовны амт, чанарыг магтах, сар шинэ болон бусад тэмдэглэлт баяр, ойд зориулан зөвхөн “Талх Чихэр” компанийн үйлдвэрээс хэвийн боовны хэрэгцээгээ хангадаг олон зуун хэрэглэгч бий гэнэ. Энэ ч утгаар Монгол Улсын Засгийн газрын ивээл дор зохион байгуулдаг “Монголд үйлдвэрлэв-Цагаан сар 2014” үзэсгэлэн худалдааны Гран При шагналыг Үндэсний манлай үйлдвэр “Талх Чихэр” ХК-ийн “Түмэн насан” хэвийн боов хүртсэн байна. Энэ нь тус компанийн үйлдвэрлэдэг хэвийн боов хэрэглэгчдийн найдвартай, дуртай хэрэглээ болсныг харуулж байгаа хэрэг юм.

Гэхдээ”Түмэн насан” хэвийн боов нь баялаг жортой, энгийн хэвийн боовноос том хэмжээтэй, төрийн ёслол хүндэтгэлийн болон Монгол түмний сар шинийн тавгийн идээг засдаг бөгөөд тусгай жор, технологи, хэвээр хийгддэг аж. Түүнчлэн түмэн насан хээ нь аз жаргал мөнхөд хязгааргүй үргэлжлэхийг бэлгэддэг байна.

“ХҮМҮҮСТ АМ БАРДАМ СУРТАЛЧИЛЖ, ХУДАЛДААЛАХ ЮМ БАЙНА” ГЭВ

Талхны үйлдвэрээс конвейрээр дамжигдан ирсэн бүтээгдэхүүнүүд хөргөлтийн цехээр дамжигдан савалгаанд ирэх юм. Уг конвейр бол Монголд хамгийн анхны, хамгийн том талх хөргөлтийн конвейр бөгөөд ашиглалтад ороод удаагүй байгаа юм. Ингээд зах зээл дээр өртөг багатай, амт чанар, стандартын бүх шаардлага хангасан эрүүл хүнсон сар өдөр минуттайгаа савлагдан гараад ирж байна. Биднийг өнжсөн өдөр хамтран ажилладаг дэлгүүрийн худалдагч нарыг урьсан байв. Нийслэлийн 100-д дэлгүүрийн худалдагч нарт зориулан “Багеттай өдөрлөг” зохион байгуулж, үйлдвэрээ таницуулан үйлдвэрийн тогоочийн гарын хоолоор дайлж байлаа. Тэдэнд “Талх Чихэр” хувьцаат компанийн үйлдвэр хүний гар оролцуулалгүй,сүүлийн үеийн технологи бүхий үйлдвэрт найдвартай чанартай бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байгаагаа үзүүлж байна лээ. Дэлгүүрийн худалдагч нар “Хүмүүс танай талхнаас ийм юм гараад ирлээ гээд бариад ирдэг нь худлаа юм байна. Гадны ямар нэгэн биет орох ямар ч боломжгүй юм байна ш дээ” хэмээн хоорондоо ярилцах ажээ. Мөн “Нарийн технологиор үйлдвэрлэж байгаа зүйлсийг иргэдэд ам бардам сурталчилж худалдаалах юм байна”гэв.

Ажилчдынхаа чөлөөт цагийг зөв боловсон өнгөрүүлэхийн тулд тус компани фитнесийн төв нээжээ. Зуу гаруй хүн зэрэг үйлчлүүлэх хүчин чадалтай уг төвд хоёр багш ажиллаж байна. Ажлынхаа чөлөө заваар залуус ирж үйлчлүүлж байв. Арав гаруй залуус орж ирлээ. Тэд хүчний дасгал сургуулилт хийх аж. Зөв бие галбиртай булчинлаг болох гэж ийнхүүдасгал хийж байгаа гэдгээ хэлж байлаа. Харин хажууханд гүйлтийн зам дээр эмэгтэйчүүд гүйн, дараа нь аэробикийн хичээлд орлоо. Тэд биеийн тамираар хичээллэх нь эрүүл мэндэд тустай гэдгийг мэдэх болжээ. Иймд ажил дээрээ чөлөөт цагаа зөв боловсон өнгөрүүлэх таатай орчинг компанийн удирдлагуудбүрдүүлж өгчээ.

Мөн “Талх Чихэр” ХК-ийн ажилчид жил бүр Сонгинохайрхан дүүргийн хүүхэд, багачуудад зориулан ТАЧИ мөсөн хотхон барьдаг уламжлалтай болжээ. Гэхдээ зүгээр нэг мөсөн хотхон бариад орхихыг боддоггүй гэнэ. Хүүхэд, багачуудын анхаарлыг татсан содон чамин хийцтэйн дээр аюулгүй байдлыг хангасан байдлаар хийхийг хичээдэг байна. Өнгөрсөн онд хийсэн мөсөн хотхоныг 150 тн мөсөөр 22 хоногийн турш чадварлаг 17 уран барималч залуус бүтээсэн гэнэ. Биднийг тус хотхонд очих үед хүүхдээ тоглуулах гэж Чингэлтэй дүүргээс зорьжирсэн гэр бүлийнхэн тааралдсан юм.

БҮГДИЙГ ШИНЖИЛЖ ШАЛГАДАГ ЛАБОРАТОРИ

Бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхийн тулд түүхий эдийг зах зээлээс худалдан авдаг. Тэгвэл тус компани бүтээгдэхүүн болгонд хэрэглэж байгаа бүх зүйлсээ шинжилдэг лабораторитой болжээ. Олон улсын ISO IEC стандартад нийцсэн итгэмжлэлтэй лабораторт шинжилгээ хийж байна лээ. Тухайлбал тухайн өдөр хэрэглэх гурилын цавуулаг чанар хэдэн хувьтай байгааг, элсэн чихэр тос шаардлага хангаж байна уу үгүй юу гээд бүгдийг шинжилгээнд хамруулж байна. Мөн үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүн болгоноос дээж авч нарийвчилсаншинжилгээ хийж байгаа болохоор иргэдийн гар дээр ямар ч асуудалгүй бүтээгдэхүүн хүрч чадаж байна лээ. Мөн ISO олон улсынчанарын удирдлагын тогтолцоонэвтрүүлэх чанарын баг томилогдон ажиллаж байгаа гэх таатай мэдээг дуулгасан юм.”Талх Чихэр” компани орчин үеийн техник технологи нэвтрүүлж, лабораторитой болж байгаа гэх мэт томоохоншинэчлэлийн ажлуудхийж байгаа хэрэглэгчийн төлөө. Иргэдийнхүсэл, сонирхолд нийцсэн бүтээгдэхүүн хүргэхийн төлөө ажиллаж байгаа нь энэ юм.

19:00 цаг Үүрээр ирсэн бид үдшийн бүрий болж байхад “Талх Чихэр” хувьцааткомпаниас хөдөлсөн юм.Дархан, Эрдэнэт, Төв аймгууд руу түгээлтийн машинууд хэдийнэ гарсан талааркомпанийн ажилчид ярьж байлаа. Үндэсний манлай үйлдвэрлэгч, 31 жилийнбаялаг түүхтэй “Талх чихэр” компанийн буцалсан амьдрал ингэж 24 цагийн турш өрнөдөг юм байна. Өглөөний ээлж бууж оройн ээлж ирэв. Нийслэл төдийгүй Монгол Улсын хүнсийг хангаж байгаа том үйлдвэрийн ажилчид ажлаа чин сэтгэлээсээ хийдэг нь уулзсан, таарсан хүн болгоноос мэдрэгдэж байлаа. Чин сэтгэлээсээ хийсэн зүйл болгон бусдын сэтгэл зүрхэнд хүрдэг билээ.

Э.ХҮРЭЛБААТАР

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Токио хотод “Sky tree” гэж цамхаг бий. Барилгынхаа өндрөөр дэлхийд хоёрдугаарт буюу Арабын Эмират улсын “Бурж Калифа”-гийн дараа орно. 2012 оны тавдугаар сард ашиглалтад орсон тус цамхгаас ердөө тав зургаахан минут алхаад хүрэх Кёкүтэнхо Н.Цэвэгнямын гэрт өнжихөөр очлоо. Урьдчилж цагаа тохирохоор утас руу нь залгатал “Үдээс хойш манайд хүмүүс ирнэ. Хүүхдүүдийн найзууд ирэх байх” гэж байна. Хүүхдийнх нь найзууд ирнэ гэхийг бодвол төрсөн өдөр нь болж байгааюм болов уу гэж таамагласаар гэрийнх нь хаягийг заалгав. Эндхийн хаяг тунчиг ойлгомжтой болохоор төвөггүйхэн олов. Гэрийнхээ гадна талд “Tsevegnyam” гэж гэрийн эзний нэрийг англиар бичжээ.

Хоорондоо метр хүрэхгүй зайтай, бөөрөөрөө наалдах шахсан гурван давхар хувийн сууцны нэгд Н.Цэвэгнямынх байдаг ажээ. Хонхыг нь дартал гэрийн эзэн өөрөө хаалга онгойлгож өгч байна. Мэнд усаа мэдэлцээд үүдний өрөөнд гутлаа тайлан дотогш оров. Нэгдүгээр давхартаа үүдний хэсгээс гадна жижигхэн өрөөтэй юм. Тэнд Н.Цэвэгнямын ээж Цэвэлмаа гуай амьдардаг юм байна. Сүүлийн хэдэн жил тэрээр жилийн ихэнх өдрийг хүүгийнхээ дэргэд өнгөрүүлж байгаа гэнэ. Өрөөгөөр нь шагайвал эзгүй ажээ. Н.Цэвэгнямын араас хоёрдугаар давхарт гарлаа. Зочны өрөөнд хүүхдүүд нь тоглож байв. Харин гэрийн эзэгтэй зочныхоо өрөөтэй залгаа гал тогоондоо шарсан тахиа тэргүүтэй төрөл бүрийн хоол бэлтгэж байлаа. Н.Цэвэгням эхнэр өөдөө харснаа “Би чамд хэлэхээ мартчихаж. Монголоос ирсэн “Өдрийн сонин”-ы сурвалжлагч байгаа юм. Манай гэрээс сурвалжлага бэлтгэх гэж байна. Монголын хамгийн том сонины тэргүүн нүүрэнд манай гэр бүлийн тухай нийтлэл гарах юм” гэж тайлбарлав. Гэргий нь үүнийг сонсоод сандарч байгаа нь илт. Өмссөн хормогч руугаа нэг хараад л, хүүхдүүд рүүгээ нэг хараад л. Тэгснээ нөхөр рүүгээ хараад “Эртхэн хэлэхгүй яасан юм бэ” гэж байгаа бололтой хэдэн үг хэлснээ “Сайн байна уу” гэж монголоор мэндлэв. Хариу мэнд мэдсэний дараа зочныхоо өрөөний хаалгыг онгойлгоод дээшээ гар гэж байгаа бололтой дохиж байна. “Манай гэргий сандраад жигтэйхэн. Зочны өрөөнд хүүхдүүд шуугилдаад ажилд чинь саад болно гэж байна. Хоёулаа дээшээ гарч ярилцъя” гэсээр гурван давхар руу гарлаа. Гурван давхартаа дөрвөн жижиг өрөөтэй ажээ. Гурав нь унтлагынх, нэг нь Н.Цэвэгнямын амралтын өрөө гэнэ. Унтлагын өрөөнүүд нь 15 метрээс томгүй бөгөөд дотроо нэг, нэг ор, жижигхэн шүүгээтэй. Өөр элдэв бусын тавилга сэлт гэхээр юм юу ч алга. Н.Цэвэгнямын өрөөнд намхан буйдан, зурагтнаас өөр зүйл алга.

“Би хааяа энэ өрөөндөө орж ирж зурагт үздэг юм. Бас найзууд ирвэл энд суугаад буу хална” гэв. Ингэж хэлээд буйдан дээрээ сууснаа “За сайн явж ирэв үү. Сайхан өвөлжиж байна уу. Улаанбаатарт хүйтэн байна уу. Цас орсон уу. Ойрдоо цас орохгүй байна гэж байсан” гэх зэргээр нутгийнхаа тухай асуулаа. Тэгснээ “Манай монголчууд намайг дэвжээгээ өвлөөд авчихсан байгаа гэж ойлгоод байгаа юм шиг байна лээ тиймээ. Барилдаж байгаа хүн дэвжээний багш болдоггүй юм. Одоохондоо өөрийнхөө бэлтгэлийг хийгээд, барилдаад л явж байна. Багш болоод үлдэх санаа бол байгаа. Түүнээс биш би тэдийд зодог тайлна, тэгээд багшилна гэж төлөвлөсөн зүйл алга. Японы сумогийн түүхэнд 40 настайдаа дээд зиндаанд удаан барилдсан хүн байдаггүй юм билээ. Би өнгөрсөн есөн сард 40 хүрсэн. Тэгсэн чинь япончууд бас л нэлээн шуугиж байна” гэв. Монгол бөхчүүд мэргэжлийн сумогийн түүхэн амжилтуудыг янз бүрээр л эвдэж байгаагийн нэг нь гурван жилийн өмнөх Н.Цэвэгнямын түрүү. Аварга арслангуудын тухайд олон удаагийн даваа, түрүүгээрээ дээд амжилт эвддэг бол Н.Цэвэгням хамгийн удаан хугацаанд барилдаж байгаа, 38 настайдаа дээд зиндаанд түрүүлж байгаа зэрэг амжилтуудыг эвджээ. “Би өөрийгөө 40 хүрчихлээ, хөгширч байна шүү гэж ерөөсөө боддоггүй юм. Япончууд чинь харин их сүрхий шүү дээ. Тэдэн нас тэдэн сартайдаа гэж ирээд л ярина. Аягүй бол өдөртэй нь гаргачихсан байгаа” гээд инээж байна.

Н.Цэвэгням анх 1993 онд Японд ирж байсан. Сумогийн ертөнцийн тухай огт мэдэхгүй гэж хэлж болохоор жаахан хүүхэд Наритагийн онгоцны буудалд буугаад Ошима дэвжээний бөх болжээ. Тэр цагаас хойш дээд зиндаанд түрүүлж үзэх юмсан гэх бодол цээжинд нь байнга хадаатай явдаг байсан байна. Жилд зургаан тэмцээн болно, зургаан хүн түрүүлнэ. Тэр бүгдийг хараад байхаар нэг түрүүлчих юмсан гэж өөрийн эрхгүй бодогддог байжээ. Сэтгэл дотроо битүүхэн бодож явдаг байсан мөрөөдлөө үе үехэн зүүдэлнэ. Түрүүлчихсэн зогсож байна, цом авч байна гэж ирээд л зүүдэлнэ. Сүүлд гэр бүлтэй болоод үр хүүхэдтэй болсон хойноо түрүү бөхийн ёсоор хүүхдээ өвөр дээрээ суулгаад зургаа авахуулж байна гэж зүүдлэх болжээ. Зүүдлээд зогсохгүй бэлтгэлийн үеэр ч үе үе бодогддог байсан гэнэ. Хүүгээ өвөр дээрээ авч суугаад зургаа авахуулбал ямар харагдах бол, тэрийг хараад хэчнээн олон хүн баярлах бол гээд л янз бүрээр төсөөлөн бодно. Ингэж бодож явсан түүний мөрөөдөл 2012 оны тавдугар сарын башёд биеллээ олж олон хүнийг баярлуулсан даа. Тухайн башёгийн талаар Н.Цэвэгням “Тэр башёгийн барилдаан их сонин эхэлсэн юм шүү дээ. Эхний таван өдрийн барилдааны дараа би хоёр даваа, гурван унаатай байсан. Хамгийн гол нь тавдугаар сарын башёгийн өмнө би дэвжээгээ өвлөж авах уу, үргэлжлүүлэн барилдах уу гэдэг хоёр том сонголтын өмнө ирчихээд байсан юм” гэж ярилаа. Тэрээр Ошима дэвжээний бөх. Дэвжээний багш нь 2012 оны дөрөвдүгээр сард тэтгэвэрт гарах болжээ. Тэтгэвэрт гарахдаа Н.Цэвэгнямд өөрийн дэвжээгээ өвлүүлж үлдээхээр шийдчихсэн байсан гэнэ. Багшийн хүсэлт ёсоор дэвжээг нь өвөлж авбал зодог тайлахаас өөр аргагүй болчихоод байжээ. Өөрөө бол дахиад хэдэн жил барилдмаар санагдаад л. Барилдах зориг байна, сэтгэлийн хүч байна, бие байна гэж дотроо бодож байсан гэнэ. Хэрэв дэвжээгээ өвөлж авахгүйгээр үргэлжлүүлэн барилдвал Ошима дэвжээ тэр чигтээ тарах байжээ.

Дэвжээнийх нь бөхчүүд, үсчид, тогооч, жолооч гээд тэр дэвжээнд ажилладаг бүх хүн өөр өөрсдийн замаар явах учиртай болох хэцүүхэн сонголтын өмнө хүрээд ирж.Ингээд ээж, эхнэр болон ойр дотнынхоо хүмүүстэй зөвлөтөл “Харих болоогүй байгаа. Дахиад хэдэн жил барилдах нөөц бололцоо бүрэн байна шүү дээ” гэх урмын үг сонсоод барилдахаар шийджээ. Түүний шийдвэрийг Ошима багш нь сонсоод хэсэгхэн хугацаанд эвгүй байдалд орсон ч гэлээ “Сайн барилдаарай миний хүү” гэж хэлээд амжилт хүсчээ. Ингээд дэвжээгүй болчихоод байтал “Томазүнами” дэвжээнийхэн бөөнөөрөө хүрээд ир гэсэн байна. Ингээд дүү бөхчүүд төдийгүй үсчин, тогоочоо тэр чигт нь дагуулаад шинэ дэвжээнд бэлтгэл хийж эхэлсэн байна. Дэвжээгээ тараан байж үргэлжлүүлэн барилдаж байгаа болохоор тавдугаар сарын башёд өндөр хариуцлагатай барилдахгүй бол болохгүй. Дор хаяж л тавин хувийн амжилттай барилдахгүй бол “Ингэж муу барилдаж байхаар дэвжээгээ өвлөж аваад багшлаад явж байхгүй дээ” гэх олны хэл аманд өртөх болчихоод байдаг. Тиймээс яаж ийж байгаад тавин хувиа л хийх юм шүү гэх бодлоор тэмцээнийг эхлүүлсэн байна. Харин эхний таван өдрийн дараа гурван унаа, хоёр даваатай болчихож. Тэгтэл сонин хэвлэлээр “Кёкүтэнхо одоо дахиад гурав давбал сумогийн түүхэнд бичигдсэн хамгийн олон даваатай арван бөхийн жагсаалтад шинээр орж ирнэ” гэж бичээд эхэлжээ. Түүнийг нь уншаад мань нөхрийн урам сэргээд, бяр амтагдаад явчихсан гэдэг. Гурав дараалаад ялчихсан чинь алдарт Таканохана аваргын дээр бичигдэж эхэлжээ. Японы мундаг том аваргын дээр гарчихсан хүн чинь урам оролгүй яахав, тэр чигээрээ зүтгэсээр нэг мэдэхэд арав ялчихсан байсан гэнэ. Харин тэмцээний сүүлийн хэдэн өдөр түрүүлэх магадлалтай бөхчүүдийн тоонд орчихсон цохиж яваагаа анзаарсан байна. Башё дуусаагүй болохоор сэтгэл санаа нь тогтворгүй болчих болов уу гэж бодоод ойр тойрныхон нь олон зүйл ярихгүй, түүнээс дөлөөд яваад байж. Тэгэхээр нь дотроо “За одоо л миний хичээх үе ирсэн юм байна даа” гэж боджээ. Азаар ч гэхүү тэр башёгийн эхний хэдэн өдөр Хакухо аварга тун тааруу барилдаж хэдэн өдөр дараалж уначихсан, түрүүлэх бөхчүүдийн тоонд багтаагүй байсан байна. Энэ тухай Н.Цэвэгням “Бас л сонин тохиолдол шүү. Хувь заяа ивээсэн байх гэж залбирдаг юм. Би ч чадлаараа мэрийж барилдсан. Их аварга хүн тэмцээний эхний өдөр дараалан унана гэдэг байж боломжгүй үзэгдэл. Тэр ч утгаараа Хакухо аварга хичээж барилдсан. Аваргын сайн барилдаан миний түрүүлэх замыг засаж өгсөн сонин тохиол болсон доо” гэсэн юм. Үнэхээр л Хакухо М.Даваажаргал түүний өрсөлдөгч нарыг хаяж өгчээ. Сүүлийн өдөр тэнцүү унаатай гурван бөх түрүү булаалдахаар болсон байна. Н.Цэвэгням Гоэдотой учраа таарч. Энэ хоёр өмнө нь бэлтгэлийн үеэр байнга л таарч барилдана. Арав барилдахад долоод нь Н.Цэвэгням унадаг байжээ. “Сүүлийн өдөр Гоэдотой таарчихаад яс үзнэ дээ л гэж бодож байлаа. Тэрхэн үед хаанаас ямар хүч нь гарсан юм бол бүү мэд, хуссан даа” гээд инээв.

Тухайн башёгийн сүүлийн гурван өдөр сэтгэл зүй нь ёстой нэг барьцгүй болтлоо хөдөлж байжээ. Элдэв юм бодогдоод унтаж чадахгүй байсан гэнэ. Нүдээ аниад хэвтэхээр түрүүлчихээд цом тэврээд зогсож байна, эсвэл ялагдаад уйлж байна гэж харагдаад л. Яг сүүлийн өдрийн өмнөх орой гэртээ байж байтал элдвийн юм бодогдоод болдоггүй гэнэ. Хэрэв энэ чигээрээ янз бүрийн юм бодоод байвал унтаж чадахгүй. Унтахгүй болохоор яаж олигтой барилдаан гаргах вэ дээ гэж бодоод танил руугаа утас цохижээ. Уулзаад хоол идэн япон архи ууж байгаад гэртээ иртэл нам унтсан байна. Маргааш нь түрүүлчихээд ярилцлага өгөхдөө “Маш их сандарч байсан болохоор урьд шөнө архи уугаад унтсан” гээд хэлтэл сумогийн ордонд байсан хүмүүс нирхийтэл инээлджээ. Ингэж 23 жилийн турш зүүдэлж байсан мөрөөдлөө биелүүлсэн байна. Яг түрүүлчихээд зогсож байхад эх орных нь уул толгод нүдэнд нь харагдахын зэрэгцээ анх сумогийн дэвжээнд хөтлөн оруулсан Ошима багшдаа баярлан нулимс унагажээ. Багш нь ч мөн түрүү бөхийн парадны машинд суун яваадаа баярлан хэсэгтээ л үг дуугарч чадахгүй болтлоо баярлан нулимс дуслуулан явсан гэнэ. Гэрийнхэн нь харин догдлол, хөөр баяраа нуух гээд ч юмуу сүүлийн өдөр сумогийн ордон руу явалгүй гэртээ үлджээ. Зурагтаар харж байгаад түрүүллээ гэнгүүт гэрээсээ хам хум гарч гүйгээд таксинд суун сумогийн ордонд ирж байжээ. Цомоо аваад, ярилцлагаа өгөөд, хүүгээ өвөр дээрээ суулган зургаа авахуулж энэ насныхаа нэгэн мөрөөдлийг биелүүлжээ. “Би чинь их сонин хүн. Магтаад байвал хөөрөөд юу ч хийж чадахаар хүчтэй зоригтой болчихдог шиг байгаа юм. Тэр башёд түрүүлснээр миний мөрөөдөл биелсэн. Анх би сумод орохдоо түрүүлж үзэх юмсан гэсэн ганцхан мөрөөдөлтэй л байлаа шүү дээ” хэмээн ярилаа. Түрүүлснийхээ дараа харин бараг бүтэн жил баяр хийжээ. Башё дуусаад тойргийн барилдаанууд болж байгаа газар очихоор түрүүлчихээд анх удаа ирж байна гээд баяр хүргэж дайлж цайлна. Жилийн дараа л “газарт бууж” хэвийн амьдралдаа эргэн орсон гэсэн.

Н.Цэвэгнямыг япончууд “legend” буюу сумогийн домог гэж ярьдаг ажээ. Түрүүлснийхээ дараахь башёд 13 унаж япончуудыг гайхашруулсан. Ийм тохиолдол сумогийн түүхэнд бас л байхгүй. Түрүүлсэн бөх дараагийнхаа башёд арван гурав давна уу гэхээс унаж байсан тохиолдол байхгүй. Тэгэхээр япончууд бас л янз бүрээр ярьж байсан гэнэ. Үүний дараагийн тэмцээнд буюу ес, арваннэгдүгээр сард арван даваа авч дэмжигч олноо баярлуулжээ. “Нэг түрүүлсэн юм чинь хоёр түрүүлж болохгүй гэх газаргүй байх шүү” гэж асуутал “Ээ одоо хэцүү. Гурвын гурван аварга ид барилдаж байна шүү дээ. Тэр гурвын хажуугаар гарч ирнэ гэдэг хэр баргийн аавын хүүхдийн хийж чадах зүйл биш. Үнэхээр чанга. Дээрээс нь би сэтгэл ханачихсан болохоор хоёр дахь түрүү гэж ерөөсөө бодож байгаагүй юм байна” гэв.

Тэрээр ирээдүйд одоо барилдаж байгаа дэвжээгээ өвлөж авах төлөвлөгөөтэй байгаа гэнэ. Өмнөх багшийнхаа нэрийг өвлөөд авчихсан байгаа болохоор зодог тайлснаас хойш кёкүтэнхо биш ошима нэртэй болох ажээ. Нэрээ авсан хойноо дэвжээ нээх эсэх нь түүний асуудал. Заавал дэвжээтэй бол гэж шахаж шаардаад байх зүйлгүй. Харин одоогийн барилдаж байгаа дэвжээгээ өвлөж авахаар бол Ошима нэрээ орхих хэрэг гарах юм байна. Тиймээс одоогоор яг аль нэрээрээ дэвжээгээ өвлөж авахаа шийдээгүй байгаа гэнэ. Хөрөнгө санхүүтэй холбоотой болохоор цаг нь болохоор шийднэ гэж байлаа. Харин дэвжээний багш буюу ояката болохын тухайд шийдвэрээ гаргачихсан, дэвжээний багш болно гэлээ. Багш болчихоор дэвжээнийхээ бүх л асуудлыг шийдвэрлэнэ. Бөхчүүдийн арын нарийн ажлууд буюу бичиг баримт хөөцөлдөх, даатгалд хамрагдах, татвар төлөх, хоол хүнс зэрэг ажлыг гэргий нь хийх ёстой байдаг ажээ. Харин барилдаантай холбоотой асуудалд огтхон ч оролцохгүй байх дүрэмтэй байдаг юм байна. Ийн ярьж суутал гэргий нь хаалгаар шагайснаа “Доор хүмүүс ирчихлээ” гэж хэлчихээд яваад өгөв. Бид хоёр ч яриагаа завсарлаад араас нь буулаа. Зочны өрөө дүүрэн хүн цуглажээ. Арванхоёрдугаар сарын 25 буюу зул сарын баярын өдөр учраас ойр дотнынхон нь цугласан байна. Бүгдээрээ ширээ тойроод суучихсан Н.Цэвэгнямыг хүлээж байв. Харин хүүхдүүдэд тусад нь ширээ засаж өгчээ. Бүгдээрээ баярын зоогоо идэн элдвийг хөөрөлдөн суусан юм. Ширээн дээр нь тахианы мах голдуу хоол харагдав. Бас төрөл бүрийн ногооны салат хийн таваглажээ.

Н.Цэвэгнямын гэргийг Кэйко гэдэг. Эднийх гурван хүүхэдтэй. Хүүхдүүд нь Японы иргэншилтэй болохоор албан ёсны нэр нь япон. Харин гэртээ монгол нэрээр дууддаг юм байна. Том охиныг нь Энхцэцэг, хүүг нь Энхмэнд гэдэг. Бага охиндоо монгол нэр өгч хараахан амжаагүй байгаа гэнэ. Хүүхдүүд нь цэцэрлэгт явж байгаа, том охин нь ирэх жил сургуульд орно. Хүү Энхмэнд нь гурван настай. Аавыгаа дуурайгаад сумо ч болно гэж мөрөөддөг гэсэн. Миний үсийг аавынх шиг самнаад өг, маваши аваад өг гэж ээжээсээ гуйна. Ээж нь ч хүүгийнхээ хүслийг дэмжээд дэлгүүрээс даавуу авч маваши оёж өгсөн гэсэн. Хүү нь тэрийгээ өмсчихөөд аавыгаа барилдъя гээд зүгээр суулгадаггүй ажээ. Тоглоомоороо дэвжээ засчихаад сумочдын хийдэг бүх л ёслолыг хийнэ. Давс цацаад, гэдсээ алгадаад л. Аав нь ч хүүгийнхээ сонирхлыг хүндэтгэдэг юм билээ. “Авьяас нь байгаад чадаж байвал сумо ч болно биз” гэх юм. Тэгснээ хүү рүүгээ харан “Тэр үед би дэвжээний багш болчихсон байх биз. Гэхдээ хэцүү шүү дээ. Хүүхдээ дэргэдээ аваад сургана гэвэл тэрэн шиг худлаа зүйл байхгүй биз. Сумогийн ертөнцөд ах нарыгаа хүндлэх бичигдээгүй дүрэм бий. Тэр дүрмийг бүгд дагана. Ах нар юу гэж хэлнэ тэрийг заавал биелүүлнэ. Ах нартаа зодуулах тохиолдол ч гарна. Тэр бүгдийг нүдэн дээрээ хараад суугаад байх хэцүү. Тэгэхээр хэрэв сумо ч болно гэвэл өөр багшийн дэвжээнд өгөх байх” гэлээ. Эднийх зав л гарвал монгол руу явахыг зорьдог юм байна. Зун цагт хүүхдүүдээ дагуулаад явдаг гэсэн. Эхнэр, хүүхэд нь аавынхаа завыг харж байгаад боломжтой үе гардаг л юм бол Монгол руугаа явъя гэж гуйдаг юм байна. Харин сүүлийн хоёр жил нялх хүүхэдтэй учраас явж чадаагүй ажээ. Тэгсэн хүүхдүүд нь ааваасаа илүү Монголоо саначихсан зун хурдан болоосой гэж байгаа гэсэн. Монголд очоод юу хамгийн гоё байдаг тухай асуувал өдөр болгон монгол хоол идэх гоё гэж байна. Дунд хүү Энхмэнд нь дөрөв, тавхан сартай байхдаа анх Монголд ирж байсан юм байна. Тэр үед Японоос баахан хүүхдийн сүү, нэмэлт тэжээл базааж аваад явсан юм байх. Харин очсон эхний өдрөө л хонины махтай буузны гурил амаа олохгүй идээд бор хоолонд орж байжээ. Тэрнээс хойш Энхмэнд гэлтгүй хоёр охин нь ч гэсэн монгол хоолонд нугасгүй болсон гэнэ. Аливаа тэмдэглэлт өдөр, эсвэл амралтын өдрөөр ээжээсээ бууз, хуушуур хийж өгөхийг хүсдэг ажээ. Мөн Цэвэлмаа эмээ нь өвөлдөө Японд байдаг болохоор монгол хоолоо дуртай үедээ хийлгээд идчихдэг юм байна.

Н.Цэвэгнямынх одоо амьдарч байгаа байрандаа өнгөрсөн жил оржээ. Газрыг нь худалдаж аваад шинээр бариулсан гэнэ. Хүүхдүүд нь япон багачуудтай харьцуулахад хөдөлгөөн ихтэй, нэг газраа тогтож сууна гэж байхгүй, энд тэнд гүйж байдаг болохоор доод айлаасаа санаа зовоод амьдарч байсан орон сууцнаасаа нүүхээр болжээ. Ингээд одоогийнхоо амьдарч байгаа гурван давхар хувийн сууцыг бариулсан юм байна. Гэр нь тун энгийн. Өрөөнүүдэд нь илүү дутуу тавилга алга. Элдэв чамин зураг хөрөг, сувинер нэг ч харагдсангүй. “Японд амьдарч байгаа сумочдыг орд харш шиг тансаг байранд амьдардаг байх гэж бодож байлаа” гэтэл “Хүүе тийм үү. Ёстой тийм юм байхгүй ш дээ. Хүмүүс харин тэгж бодоод байдаг шиг байгаа юм. Яахав үнэтэй тансаг байранд амьдарч болно л доо. Гэхдээ тэгж амьдрах хэрэг юу байхав дээ. Тансаг тавилгатай байлаа гээд миний амжилт ахихгүй, хүүхдүүдийн сурлага сайжрахгүй болохоор ямар ч шаардлагагүй болчихож байгаа юм. Чи манайд ирсэн юм чинь манайхыг нэг сайн хараад авахгүй юу. Энгийн байгаа биз дээ” гэв. Нээрээ л энгийн гэхэд дэндүү энгийн аж төрөх юм. Зочныхоо өрөөнд зассан сүлд мод л гэхэд тавин см хүрэхтэй үгүйтэй өндөртэй. Манайд бол ийм хэмжээтэй ёолкыг дотуур байрны оюутнууд л өрөөндөө засаж байгаа даа гэж бодогдож байв. Буйдан, ширээ, сандал, гал тогооны тавилга, аяга таваг гээд бүх зүйл нь элдэв чамирхалгүй. Чихрийн таваг нь хүртэл зүгээр л шаазан байх жишээтэй. Болор таваг, мөнгөн аяга байдаггүй юм байна гэж бодож суутал Н.Цэвэгням “Тансаглана гэдэг чинь цөөн хүн амтай улсын л асуудал юм шиг байдаг. Энд хэн хаана амьдарч юу өмсөж зүүхийг огт сонирхохгүй” гэлээ. Тухайн хүний гаргаж байгаа амжилтад ямар бэлтгэл нөлөөлөв гэдгийг л сонирхоно уу гэхээс гэртээ ямар тавилга тавьж, ямар брэнд хэрэглэж байгааг нь тоож ярихгүй. Тиймээс элдэв маягаар гоёж гангалаад байх ч хэрэггүй ажээ. Гэргийнх нь хувцас, ээмэг зүүлтнээс ч гоё ганган зүйл харагдсангүй. Жижигхэн шигтгээтэй цагаан ээмэг зүүж өвдөгний дээгүүр татсан урттай эрээн даашинз өмсчээ. Мөрнийхөө доогуур татсан үснийхээ талыг ардаа боочихсон, нүдээрээ инээмсэглэсэн сайхан бүсгүй байдаг юм байна. Гал тогооныхоо ширээний ард зогсоод зочдынхоо хоолыг бэлтгэх тэрээр монголоор тийм ч сайн ярихгүй юм. Сайн байна уу, баярлалаа, баяртай, хоолоо идсэн үү гэх зэрэг ойр зуурын хэдэн үг мэдэх ажээ. Хадам ээж нь өвөлждөг болохоор монгол хэл суръя гэж зорьж байгаа гэсэн. Гэхдээ хүн л болсон хойно дохио зангаагаар ойлголцоод хүүхдүүдээ хамжиж хараад тун дажгүй байдаг гэлээ. Н.Цэвэгнямын ах дүү нараас олон хүн Японд байдаг учраас ээж нь хамаатнуудаараа хэсээд явчихдаг ажээ. Н.Цэвэгням жижиг оврын гэр бүлийн автобустай. Манайхаар микро гэж хэлж болохоор тэр машинаар нь амралтын өдөр бөөнөөрөө ийш тийшээ зугаалж, айл хэсэхэд тохиромжтой байдаг гэсэн. “Жийп унаж байгаа хүн харагдахгүй юм. Та энд байхдаа жийп унаж байв уу” гэж гэрийн эзнээс асуухад “Энд том машин унах ямар ч шаардлага гарахгүй. Нэгдүгээрт том машины зогсоол олоход хэцүү. Хоёрдугаарт зам сайтай болохоор шаардлагагүй. Би энд хорин хэдэн жил амьдрахдаа тоотой хэдэн удаа л жийпэнд суусан байх шүү. Японд жийп болон үнэтэй машинуудыг тэтгэврийн хөгшид унадаг юм. Насаараа хөдөлмөрлөж олсон мөнгөө тэгж л үрж байна. Харин залуу хүмүүст тэгэх шалтгаан байхгүй. Тэгээд ч сумогийн ертөнц өөрөө хатуу чанга дэг жаягтай болохоор тэр үү өнгө мөнгөнд дурлах, ойрын хэдэн жилийн хангалуун байдлаас илүүтэй холыг харах ухааныг өгдөг гэж боддог юм” гэлээ.

Н.Цэвэгням Кэйко хоёрын танилцсан түүхийг яриуллаа. Н.Цэвэгнямын барилдаж байсан Ошима дэвжээг дэмжигчдийн хүлээн авалт үе үе болдог байсан гэнэ. Нэг удаагийн хүлээн авалтын үеэр Кэйко ирчихсэн байжээ. Анх хараад л “Хөөрхөн охин байна даа” гэж дотроо бодоод өнгөрчихөж. Тэгсэн дараа нь бодогдоод болдоггүй гэнэ. Утас шөрмөсийг нь олж аваад холбогдтол нэг л нүүр өгөх янзгүй. Гадаад хүн, дээрээс нь том биетэй бүдүүн хүнд дургүй болохоор тоодоггүй байсан гэнэ. Гэлээ ч байнга утсаар ярьж, панаалдсаар байгаад аваад суужээ. Монгол хүн, тэр дундаа бөх хүний гэргий боллоо гээд өөрчлөгдсөн зүйл Кэйкод байхгүй гэсэн. “Гурван хүүхэдтэй болж, хүний гэргий болсноос биш хэцүү зүйл байхгүй дээ. Манай найзууд гадаад хүнтэй хамт амьдрах хэцүү биш байна уу гэж асуудаг. Ерөөсөө хэцүү биш. Харин ч түшигтэй байдаг юм” гэж гэрийн эзэгтэй ярилаа. Харин монгол бүсгүйчүүдийн хэвшил болсон цайны дээж өргөх, хоол ундныхаа дээжийг нөхөртөө барих зэрэг ёсыг мэдэхгүй гэсэн. Н.Цэвэгням ч хүний газар амьдарч байгаа болохоор гэргийгээсээ янз бүрийн монгол ёстой холбоотой зүйл шаардаад байдаггүй ажээ. Өглөө эрт бэлтгэлтэй учраас хоол идэхгүй боссон чигтээ л яваад өгнө. Бэлтгэлийнхээ дараа өдрийнхөө хоолыг дэвжээн дээрээ идчихдэг болохоор гэртээ хоол хийлгээд байхгүй. Гэргий нь хүүхдүүдээ цэцэрлэгт нь хүргэж өгөх, авах зэрэг арын ажлыг амжуулна. Ингэж явсаар оройдоо нэг дор цугларч оройн хоолоо хамт иддэг ажээ. Н.Цэвэгням гэрийн ажилд тэр бүр оролцоод туслаад байж чаддаггүй гэсэн. Огт оролцдоггүй гээд ч хэлчихэж болно доо гэж байв. Харин хүүхдэдээ хувцас авахаар дэлгүүр орох үед хамтдаа явдаг ажээ. Ингэж гадуур явахад таарсан хүмүүс зургаа авахуулахыг хүсдэг ч хувийн ажлаар явж байгааг нь ойлгоод дараагийн удаа хамт зургаа авахуулж болох уу гэдэг ажээ. Ганцаараа явж байвал хаана ч, хэн ч таараад зургаа авахуулъя, гарын үсгээ зураад өгөөч гэхэд нь татгалзаж үзээгүй тухайгаа ярилаа. Ингэж яриад ирсэн зочдын хамтаар оргилуун дарс буудуулан хундага тулгав. Японд он солигдох өдөр буюу 31-ний орой ямар нэгэн арга хэмжээ болохгүй. 25-ндаа л баярлаад өнгөрдөг юм байна. Энд ирснээсээ хойш тэрээр ихэнх 31-ний оройг унтаж өнгөрүүлснээ ярилаа. Харин цагаан сарыг тун өргөн дэлгэр тэмдэглэдэг гэсэн. Шинийн нэгний өглөө босож зүг чигээ гаргана. Орж ирээд сүүтэй цай уун арц хүж уугиулдаг гэсэн. Эхнэр нь бууз, банш бэлдчихдэг болохоор түүнийгээ жигнэж идээд шинэлдэг ажээ. Бас холбоотой байдаг монголчуудтайгаа золгож цагаан сарыг Монголд яаж тэмдэглэдэг, тэр жишгээр шинэлдэг гэнэ. Наадмаар ч гэртээ хуушуур хайраад идчихдэг ажээ. Наадмын өдөр барилдаантай байж таардаг болохоор аль болох давахыг чухалчилдаг гэсэн. “Эх оронд минь монгол төрийн наадам болж байна. Хичээж байгаад давах юм шүү” гэх бодол өөрийн эрхгүй төрдөг гэж байлаа. Барилдаанаа дуусгаж гэртээ ирээд интернэтээр бөх үзнэ. Бас хурдан морины уралдаан үзэж түрүүлсэн соёолонгоос хөлс авч байна гэж дотроо төсөөлөн бодоод наадчихдаг ажээ. Ийн ярих хооронд түүний гар утас байнга л дуугарч байх юм. Япон, монгол найз нөхөд нь баярын мэнд дэвшүүлэн залгаж байв. “Би аливаа баяр ёслолоор ерөөлийн үг хэлэхээр олон зүйл бодоод байдаггүй. Бүгдийнх нь ажил үйлс бүтэмжтэй, өвчин зовлонгүй байгаасай л гэж хүсдэг. Энэ ерөөлөө монголчууддаа хэлье. Шинэ онд санасан бүхэн нь сэтгэлчлэн бүтэж байх болтугай” хэмээн ерөөгөөд үдэн гаргалаа.

Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Н.Нэргүйбаатар жил бүрийн шинэ жилээр өвлийн өвгөнд хувирч, олон зуун багачууд, албан байгууллагын шинэ жилийн үдэшлэг, цэнгүүнд баяр хөөр нэмсээр гуч гаруй жилийн нүүрийг үзэж буй. Өвлийн өвгөний нэг өдөр хэрхэн өнгөрдгийг “Танай өнжье” булангаараа сонирхуулахаар түүнтэй хамт шинэ жилд явлаа.

Товлосон газартаа уулзацгаалаа. “Бөмбөгөр”-ийн ард байрлах “Хархорум” гэх үйлчилгээний төвийн хоёрдугаар давхарт байрлах ресторанд нэгэн байгууллага шинэ жилээ тэмдэглэж байлаа. Уг баярт Н.Нэргүйбаатар гуай өвлийн өвгөн болж оролцоно. Н.Нэргүйбаатар гуайгаас “Ямар байгууллагын шинэ жил юм бол” гэж асуувал “Ах нь мэддэггүй шүү дээ. Олон байгууллага, хамт олны шинэ жилд уригддаг болохоор нэр усыг нь ер цээжилдэггүй юм. Тэнд төдөн цагаас ирээрэй гэж манай менежер залуу хэлнэ. Тэнд нь очиж өвгөн болчихоод л дараагийн газар руугаа явчихдаг юм” гэлээ.

Энэ удаад тэрээр Монголын дугуйн спортын холбооны шинэ жилд өвлийн өвгөнөөр уригджээ. Үйлчилгээний төвийн тавдугаар давхарт шинэ жилд оролцох хамтлаг, дуучид, хөтлөгч нарт гаргаж өгсөн өрөө байна.

Хөтлөгч залуу орж ирээд “Өвлийн өвөө, би тан руу залгаад хувцсаа өмсөөрэй гэж хэлнэ. Тэгээд дуудна шүү” гэчихээд гараад явчихав. Н.Нэргүйбаатар гуай “Зарим байгууллагын шинэ жилийн номер нь ихдээд би дундуур нь гялс орчих санаатай хүлээнэ ээ. Хааяа ч гайгүй байдаг юм” гэлээ.

Н.Нэргүйбаатар гуай олон цасан охидтой байжээ. Энэ жилээс “Peace dance” студийн бүжигчид цасан охинд нь болсон байна. Тэрээр “Би олон цасан охин сольсоон. Харин сүүлийн хэдэн өдөр энэ хэдэн охидтойгоо тууштай явж байна шүү. Цэцэрлэг дээр бол жаахан жаахан юмнууд цасан охид болно. Бүжиглээд байгаа нь мэдэгдэхгүй, шуураад байгаа нь мэдэгдэхгүй, эгдүүтэй гэж. Шуурга шуурлаа шүү гэхээр эргэж байгаа бололтой л байдаг юм. Дуурийн театрын хэдэн охид байна. Харин одоо эд маань орчин үеийн цасан охин юм даг уу даа” хэмээн инээв. Н.Нэргүйбаатар гуай номер болох хүртэл сонин хачин, хуучны сонирхолтой явдлуудаасаа ярьж өгье гэлээ. Цасан охид өвлийн өвгөний яриаг шимтэн сонсохоор ойртон сууна.

Гавьяат жүжигчин маань гуч орчим настайгаасаа л өвлийн өвгөний дүрд хувилсаар иржээ. “Шинэ жил” гэж Монголын анхны шинэ жилийн баярын тухай кино бий. Тэр үеэс л манайхан Оросын Дед мороз буюу өвлийн өвгөний тухай төсөөлөлтэй болж, Монголд шинэ жилийн баяр гэх тэмдэглэлт өдрүүд бий болсон гэж үздэг аж. Дед мороз бол тундра, цас мөсний орноос ойн ан амьтан, цас мөс дагуулсаар хүүхэд багачууд дээр ирдэг хийсвэр дүр. Н.Нэргүйбаатар гуайгаас “Та ямар ан амьтад дагуулж ирдэг вэ” гэвэл “Амьтан дагуулахаа больсон. Амьтад нь алга болчихсон. Хүмүүс ан амьтнаа хайрлахгүй, алж хядсаар байгаад дуусгачихсан юм уу, хаашаа юм” гэж хошигноно.

Шинэ жилийн баяраар хоёр он солигдох торгон мөчид өвлийн өвгөн ирж, хоёр оныг солилцуулж, сүлд модны наадамд нь баяр жаргал бэлгэдэж, ерөөл дэвшүүлнэ. Ингэж л шинэ жилийн баяр жинхэнэ утгаараа өрнөнө. Гэтэл өвлийн өвгөнгүй шинэ жил нэг л гундуу байдаг. Хэдэн хүн хурал хийж байгаа юм шиг үг хэлээд л бэлэг гардуулж алга ташна. Тэгээд ширээнийхээ ард сууцгааж уувал ууж, идчихээд яваад өгнө. Тэр чинь шинэ жил мөн үү. Ерөөсөө л ийм том ялгаа байдаг юм гэж өвлийн өвгөн Н.Нэргүйбаатар гуай ярилаа.

Цасан охид хувцсаа солихоор өөр өрөө рүү явчихлаа. Баярт дуугаа өргөхөөр ирсэн хамтлагийн залуус гадуур хувцсаа тайлчихаад шинэ жил рүү явчихав.

Н.Нэргүйбаатар гуай том гэгчийн улаан цүнхээ онгойлгоод өвлийн өвгөний малгай, дээл, нөмрөг, сахал зэргээ гаргаж ирлээ. Бас монгол гутал. Бүгдийг нь дэлгэж тавиад нямбайлан зэхнэ.

Гавьяат маань “Өвлийн өвгөнгүй шинэ жилийн баяраар даргын үзэмжээр хэдэн хүнийг шагнана. Зарим нь намайг шагнах болов уу гэж горьдоно. Гэтэл өвлийн өвгөн шинэ жилд нь орж ирж байна гэдэг шагнуулсан болон шагнуулаагүй бүх хүнд том шагнал, урам болдог. Өвлийн өвгөнийг хараад том хүмүүс хүүхэд шиг баярладаг юм. Бүгд өвлийн өвгөнтэй хамт зураг авахуулах гээд л. Тийм сайхан байдаг юм” хэмээн өвлийн өвгөнтэй шинэ жил тэмдэглэхийн сайхныг ярив. “Хэдэн дуучин ирж дуулж болно. Ямар ч баяраар дуулж л байдаг. Харин өвлийн өвгөн ганцхан шинэ жилээр л орж ирдэг. Түүгээрээ л өвлийн өвгөний утга учир аугаа их” гэлээ. Өвлийн өвгөн цэнхэр нөмрөгөө намируулаад шинэ жилийн баяр болж байгаа танхимд орж ирэхэд хүн бүрийн баярын нүд гялалзаад, өвлийн өвгөнөөс бэлэг авах эсэх нь ч хамаагүй бүгд “Өвөө, өвөө” хэмээн угтана. Энэ мөч л өвлийн өвгөн болохын хамгийн сайхан хэсэг нь гэнэ.

Шинэ жилийн баярт өвлийн өвгөн буцах нь бяцхан гуниг төрүүлдэг. Харин Н.Нэргүйбаатар “Өвлийн өвгөн буцахдаа хуран цугласан хүмүүсийг гуниглуулж буцаж байгаа бол муу өвгөний шинж” гэв.

Өвлийн өвгөн “Дахиад олон хүүхдэд бэлэг гардуулна, очих газар олон, олон хүүхэд хүлээж байгаа, за миний хүүхдүүд наадам цэнгэлээ үргэлжлүүлээрэй, энэ л торгон мөчид наргиж, цэнгэж дуу хуураа өргөж, бүжиг наадмаа хийгээрэй” гэж их аятайхан хэлж уур амьсгалыг нь унагаахгүйгээр, сэтгэлийг нь өргөчихөөд явах ёстой гэнэ. Хүн үгээр урамшиж, үгээр амьдардгийн нэгэн том жишээ нь энэ гэлээ.

Дөчөөд жил кинонд дуу оруулчихсан болохоор Н.Нэргүйбаатар гуайн дуу хоолой ард түмний чихэнд хоногшсон билээ. Байгууллагуудын шинэ жил дээр очоод “Сайн байцгаана уу, миний хүүхдүүд” гээд л мэндлэнгүүт бүгд түүнийг таниад алган ташин баярлаж, хөөр баяр болдог гэнэ. Н.Нэргүйбаатар гуай сарлагийн савгаар хийсэн сахал, хөмсөг зэргээ гаргаж ирээд янзаллаа. Тэрээр гэрийн бүрээсээр хийсэн дээлтэй олон жил явсан гэнэ. Өнөөх нь ихэд муудаж, хуучрахаар нь Гантулга гэдэг шавь нь багшдаа одоо өмсч байгаа энэ дээлийг нь оёулж өгчээ. Тэрээр дээл, малгайгаа янзлах зуураа “Хүмүүсийн баяр дээр баяр нэмэх гэж л ах нь ингэж явдаг юм даа” хэмээнэ. Түүнийг ийн ярих зуур өрөөнд шинэ жилийн баяраасаа хоцорсон нөхөд орж ирж хувцсаа солив. Хувцсаа солих зуураа Н.Нэргүйбаатар гуайн яриаг сонирхон чихээ тавьж, ярьсан зүйлд нь дагаж инээнэ. Баяртаа нэлээд түрүүлж ирээд сэтгэл нь хөдлөөд хэд гурван хундага архи тогтоосон залуус орж ирээд “Өвөө биднийгээ уучлаарай”, “Өвөө бэлгээ авъя”, “Чанга, чанга ярьж анхаарлыг тань сарниулсан бол өвөө минь уучлаарай” гэв. Н.Нэргүйбаатар гуай өвлийн өвгөний хувцсаа өмсчихлөө. Харин сахлаа байзнаж байгаад зүүнэ гэв. Сахал зүүгээд удаан суухаар түвэгтэй, их ядардаг гэнэ. Нэг өдөр гурав, дөрвөн шинэ жилд оролцчихоор орой нь маш их ядарчихсан байдаг гэсэн. “Арванхоёрдугаар сар гараад л цагаан дээл, шар бүс, цэнхэр нөмрөг, том малгай чирч аваад л явж өгнө дөө” хэмээн хуучлав. Н.Нэргүйбаатар гуайг жил бүр урьдаг байгууллагууд байдаг гэнэ. Өмнөх жилүүдийг бодвол энэ шинэ жилээр өвлийн өвгөний захиалга харьцангуй бага байгаа аж.

Хамт олон байгууллагаараа захиалга өгөхөөс гадна хувь хүмүүс гэр орондоо өвлийн өвгөн урьж, үр хүүхэд, ач зээ нартаа бэлэг барих дуртай гэнэ.

Цэцэрлэгүүдээр их явна. Хэдхэн хоногийн өмнө “Титэм” хотхоны цэцэрлэгт ой дөнгөж өнгөрч байгаа хүүхдүүдтэй ангид уригджээ. Цагаан, үс сахалтай, цагаан дээлтэй өвгөнийг орж ирэнгүүт өнөө яслийн хүүхдүүд гайхаж, өвөр дээрээ суулгаад зураг авахуулах гэтэл бүгд уйлаад бөөн уйлаан болжээ. “Юун хүүхдүүдийг баярлуулах, жинхэнэ баларч байгаа юм чинь” гэж хөглөснөө ярилаа.

Радиогийн нэвтрүүлэгч Ганбаатар нэг удаа гэртээ урьжээ. Өвлийн өвгөний хувцсаа орцонд нь өмсчихөөд гэрт нь ороод л “Цасан цагаан орны…” гээд л нэг их сүрхий бэлэг гардуулах санаатай шүлэглээд эхэлж. Тэгтэл дэгдийтэл зогсч байсан гурав дөрвөн жаалхан амьтны хамгийн отгон, ой гарантай нь юун бэлэг сэлт авах ухаан жолоогүй өрөө рүүгээ зугтаад орчихжээ.

Хүүхдүүд тэр дундаа гурав, дөрвөн настай хүүхдүүд өвлийн өвгөнийг байдаг гэдэгт хамгийн их итгэдэг юм байна. Тийм ч болохоор тэр үү төдий насны хүүхдүүд дээр өвлийн өвгөн болоод очихоор чин сэтгэлээсээ хүлээж авдаг юм байна. Өвөр дээр нь суугаад, ер салахгүй. Өвлийн өвгөнийг жинхэнэ гээд итгэчихсэн багачууд өвлийн өвгөнд үнсүүлэх биш өөрсдөө үнсэх гэж дайрна. Жаалууд өвөр дээрээс нь буухгүй, бүр бэлэгний чихэрнээсээ илүүчилнэ. За өвөө нь ингээд буцъя даа гэхээр бүгд дагаж уйлна. Н.Нэргүйбаатар гуай “Өвлийн өвгөн болно гэдэг чинь ийм л сонин ажил юм даа. Би үүнийг тоглоом наадам гэж боддоггүй. Хүмүүсийг баярлуулдаг буянтай хамгийн том ажлын нэг юм байгаа юм” гэнэ.

Айлуудаар уригдаж шинэ жилийн баяр дээр баяр нэмээд явж байхад ная, ерэн настай буурайнууд тааралддаг аж. “Миний хүү өвлийн өвгөн ааваасаа ирж бэлгээ ав” гэхээр өнөө настай хүмүүс “Хүүе яадаг билээ” гэж хүүхэд шиг баярлаад л гялс ирж бэлгээ авч, үнсүүлдэг гэнэ.

Өвлийн өвгөн гэдэг чинь мөнхийн өвгөн. Тийм болохоор нялх балчраас эхлүүлээд ная, ер гарсан ахмадууд хүртэл хүндэлж, бэлэг горьддог юм шүү дээ гэв. Айлд очоод хүүхдүүдэд нь бэлэг гардуулчихаад шууд гарна. Тэгэхгүй бол хоол унд, архи дарс болно. Хүүхдүүд нь жинхэнээсээ гэрт нь өвлийн өвгөн ирчихлээ гэж итгэж байхад нь сахлаа духдуулчихаад л бууз үмхэлж суугаа харагдвал ямар байх вэ. Тэгээд дээр нь дарс залгилж харагдвал тэрэн шиг муухай юм үгүй учир өвлийн өвгөн болсон үедээ ганц хундагыг ч болтугай тогтоохоос зайлсхийдэг болжээ. Яагаад гэвэл өвлийн өвгөн гэдэг бол хүн бүрийн хувьд хүүхэд байхаасаа тэсэн ядан хүлээдэг ганц хүн нь шүү дээ. Тэгэхээр хүүхэд, том хүн гэлтгүй бүгдэд өвлийн өвгөн муухай харагдаж болохгүй гэдэг дээр Н.Нэргүйбаатар гуай хатуу байр суурьтай нэгэн аж. Өвлийн өвгөний нэрийг муу юмтай ерөөсөө холбож болохгүй шүү гэж хожим хойчийнхоо өвгөдөд захия гэлээ. Түүнтэй ийн ярилцаж суутал цасан охид бүжихэд бэлэн болчихсон орж ирэв. Доор хоёрдугаар давхарт шинэ жил ид дундаа орж байгаа бололтой дуу хөгжим цангинана. Бөмбөрийн нүргээнт дуу сонстоно. Өвийн өвгөн, цасан охид хэдийнэ бэлэн болчихсон. Хөтлөгчийг гар утсаар ярьж дохио өгөхийг хүлээнэ. Цасан охид ерөнхийдөө чөлөөт хэв маягийн бүжиг бүжиглэдэг гэнэ. Толины өмнө зогсч бүжгийн хөдөлгөөнөө давтана. “Мундаг жүжигчний хамт шинэ жилд оролцож байгаадаа баярладаг” гэж байлаа. Тэд “Бид хуучны цэмбийсэн цасан охидоос хувцаслалт, бүжгийн хөдөлгөөнөөрөө арай өөр л дөө. Арай шоу тал руугаа. Биднийг залуус, залуу үеийнхэн их таатай хүлээж авдаг” гэж өөрсдийгөө тодорхойлов.

Н.Нэргүйбаатар гуай сахлаа зүүгээд өрвийж сөрвийсөн хэсгүүдийг нь хоёр талдаа наалттай туузаар наалаа. Хөмсгөө ч наав. Хөмсөгнийхөө сүүл хэсгийг малгайндаа тогтоох аж. Дөрвөлжин жижиг толиндоо нүүр хөмсөг, сахал, малгайгаа тольдож засч янзална.

Нэгэн хэсэг манайхан шинэ жилийн баяр гэхээр учиргүй л архи дарс эргүүлж яагаа ч үгүй байхад халамцдаг байв. Харин сүүлийн жилүүдэд энэ байдал бага багаар үгүй болсоор байгаа нь өвлийн өвгөнд мэдрэгдэх болсныг сонирхуулав. Саяхан нэлээд хэдэн байгууллагын шинэ жилд очиход арга хэмжээ нь дундаа орчихоод байхад ирсэн зочид нь ширээн дээрх сархдаа дуусгаагүй, зарим нь хундагандаа уруулаа хүргээгүй юм болов уу гэмээр эрүүл саруул харагдаж. Ширээн дээрх шар айрагнаас жаахан амссан болоод л сууж байгаа нь харагдсан гэнэ.

Хөтлөгч залуу утасдаж байна. Нэг номерийн дараа өвлийн өвгөн орж ирээрэй. Гурван давхрын шатан дээр цасан охидтойгоо байж бай гэлээ. Ингээд бүгд өрөөнөөс гарч зогсч бай гэсэн газарт нь очлоо. Тэгтэл хөтлөгч зарлаж байна, өвлийн өвгөнөө урьж байна гээд. Н.Нэргүйбаатар гуай гараа далласаар цасан охидоо дагуулаад ороод явчихлаа. Хүн бүр алга ташин, “Өвлийн өвөө” гэж хашгирч, баярлацгааж байгаа нь илт. Бүгд босч алга ташин өвгөнөө хүлээж авлаа.

Өвлийн өвгөн

… Цасан цагаан орны

Мөсөн туйлын өвгөн би

Цасан охиноо дагуулсаар

Цайдам хөндийн холыг туулж

Цастай өвлийн жаврыг сөрсөөр

Мөнх жаргал дэлгэрсэн

Монгол оронд ирлээ

Өвгөн буурал аав нь

Өдөр хоногийг товлосоор

Хүүхдүүд та нартайгаа уулзах

Хүсэлт өдрийг хүлээсээр

Цасан охиноо дагуулсаар

Цан хүүргээ савсуулсаар

Хоёр оны босгон дээр

Холын тэртээгээс ирлээ хэмээн мэндчилж улиран одож буй ондоо тив, дэлхийн тэмцээнд амжилт гаргасан тамирчид, дасгалжуулагчдад гарын бэлэг гардуулав. Цасан охид шинэ жилийн дууны попури аянд бүжлээ. Н.Нэргүйбаатар гуайн дуу хоолойг бүгд таньж, түүний ялимгүй хошигносон ярианд бүгд хөгжилдөн инээх аж. Ингээд өвлийн өвөө дараа дараагийн олон газраар орно, олон хүүхэд багачуулд бэлэг өгнө, наадам цэнгээнээ үргэлжлүүлээрэй гээд бүгдэд эрүүл энхийг хүсээд шинэ жилээс гарч ирлээ. Түүнийг гаран гартал бүгд алга ташин баярлацгаав.

Нэг байгууллагын шинэ жилд өвлийн өвгөн болж арван минут хэртэй саатахын тулд бараг гурав дөрвөн цагийн өмнөөс ийн бэлдэж, явдал суудал болдог юм байна. Хүнийг хэдхэн хором баярлуулахын тулд яасан их цаг зав, хөдөлмөр зарцуулдаг юм бэ гэсэн бодол төрж байлаа. Тэрээр өрөөндөө орж ирээд өвлийн өвгөний хувцсаа тайлаад цүнхлэв. Нүүрнийх нь хөлс бурзайж, шанааг нь дагаад урсчээ. Алчуур гаргаж ирж арчина.

Ингэж олны үр хүүхэд, түмэн хүнийг баярлуулж явдаг мөртлөө өөрийнхөө үр, хүүхдэд өвлийн өвгөний дүрээр бэлэг гардуулна гэдэг тун ховор гэнэ. Зээ нартаа нэг удаа бэлэг өгөх гэж баахан л юм болж. Шинэ жил гарахаас өмнө бэлэг өгчихье гэж их л хичээсэн ч замын хөдөлгөөний түгжээнд гацаад арайчүү 31-нд он солигдохоос өмнө гэртээ орж байжээ. Харин зээ нараа цэцэрлэгт байхад нь өвлийн өвөөгийн үүргийг нь нэр төртэй биелүүлдэг байсан гэдэг шүү.

Н.Нэргүйбаатар гуай хүүхэд ахуйнхаа нэгэн шинэ жилээр болсон явдлыг дурслаа. Тэр үед өвлийн өвгөн болж байгаа хүнд одооных шиг жинхэнэ гэмээр сахал, үс байдаггүй байж. Сахал, дээлний хормой зэргээ хөвөнгөөр л аргална. Сургуулийнх нь зааланд өвлийн өвгөн цасан охидтойгоо ороод ирэв гэнэ. Хүүхдүүд баярлаад л. Цасан охид нь бенгалийн гал барьчихсан. Өвгөн “Амар сайн уу” гээд л спортын заалыг нар зөв тойроод явж байв. Тэгтэл өнөө бенгалын гал нь өвлийн өвгөний хормойнд наасан хөвөнтэй авалцаад тэр хавиар л нэл утаа хиншүү гарчээ. Өвлийн өвгөний хормойноос гал дүрэлзээд, өвгөн хурдалж давхиад. Хүүхдүүд барьж авах гэсэн ч гүйцдэггүй гэнэ. Арай гэж дарж авч галыг нь унтраасан аж. Тэгтэл өвлийн өвгөний нэг гуя нь түлэгдчихсэн байж.

Н.Нэргүйбаатар гуай “Надад бас нэг иймэрхүү юм тохиолдож билээ. Шарын голд шинэ жилд оролцоод явж байлаа. Тэгтэл арай л урт нөмрөг таарчихсан юм. Цасан охид миний хойно явж байгаад нөмрөг дээр гишгээд би золтой л савж унасангүй. Хүмүүс сандраад л хөгтэй юм болж билээ” гэлээ. Өвлийн өвгөн болж байгаа хүмүүс хувцас хунартаа сайн анхаарч, хөдөлмөрийн аюулгүй байдлаа хангах хэрэгтэйг туршлагатай өвлийн өвгөний хувьд зөвлөж байлаа.

Н.Нэргүйбаатар гуайд хөдөө орон нутгаас утасдаж өвлийн өвгөн болох урилга ирүүлнэ. Эрдэнэт, Дархан гээд л аймаг, хотуудаас захиалга ирдэг юм байна. Хөдөө орон нутаг руу явахаар бол гурав, дөрөв хоногийн өмнөөс бэлдэж цаг нараа тохируулдаг гэсэн.

Ийн Н.Нэргүйбаатар гуай Монголын дугуйн спортын холбооны шинэ жилд өвлийн өвгөн нь болчихоод хамаг зүйлсээ цүнхлээд гарлаа. Тэрээр “Би энэ улаан цүнхэндээ өвлийн өвгөний дээл, малгайгаа цүнхлээд хичнээн ч жил алхаж байна гэж бодно. Яах вэ, амьтан хүн баярлуулж явбал боллоо шүү” гэнэ. Зарим захиалга ихтэй үед олон байгууллагын шинэ жилд оролцчихоод гараад ирэхээр авто унаа зогсчихсон байх нь бий. Уг нь хүссэн хүн бүрийн баярт очиж өвлийн өвгөний бэлэг гардуулмаар л байдаг юм. Даанч хотын замын түгжрэл шинэ жилээр оргилдоо хүрдэг болохоор сүүлийн жилүүдэд өдөрт гурваас илүү шинэ жилд оролцохоо байсан гэсээр өвлийн өвгөн Н.Нэргүйбаатар гуай хөлсний тэрэгт суугаад гэр рүүгээ одсон юм.

Д.ГАНСАРУУЛ

Гэрэл зургуудыг Г.ЛХАГВАДОРЖ

“Дүүрэн шахуу зорчигчтой автобус нам жимхэн байв. Тэнд дуугарах ганцхан хүний яриаг сонсоод бүгд ийн дэгтэй яваа ажээ. Нийгмийн янз бүрийн давхаргынхан үйлчлүүлдэг нийтийн тээврийн зорчигчид ер нь тэр чигээрээ ховсдуулчихсан юм шиг журамтай байхыг анх удаа харлаа. Арын суудалд суусан нэг залуугийн утасны хонх дуугарахад бондгосхийн цочив. Түүний ойролцоо зогсох 40 гаруй насны эр “Ямар чанга юм бэ. Аяар ярь л даа. Би юм сонсч байна шүү дээ” гэж шаардлага тавих юм. Олны анхаарал төвлөрсөн тэр яриа бол радиогоор өгүүлэх Чингэс хааны байлдан дагууллын тухай түүх. Энэ нь монголчууд өөрсдийн түүхээ танин мэдэх хүсэл эрмэлзэлтэй байгааг харуулж байна” гэж Д.Өлзийбаатар гуайд нэгэн танил нь хуучилж, түүний хийж буй ажлыг дэмжин урам өгчээ. Үнэхээр чиг залуусыг монгол үндэстэн гэдгээрээ бахархан огшиж, түүхийн боловсролд нь мэдлэг олгох шинэ шийдлийг тэр санаачлан хэрэгжүүлж чадсан. Өнөөдөр ширээний ард ном ширтээд суугаад байх цаг завгүй ажилладаг хүмүүс түүний өгүүлэхийг сонсдог болжээ. Автомашиндаа, ажил дээрээ, автобусанд гээд хаана хөгжим, интернэт байна тэнд Монголынхоо түүхийг “унших” боломж бидэнд байна. Нууц товчоонд гардаг оньсого мэт үг хэллэгийг тайлбарлаж, Монголын түүхийг маш сонирхолтой, ойлгомжтой болгон системчилсэн Д.Өлзийбаатар гуайн яриаг ямар ч насныхан сонсоход эргэлзэх зүйлгүй. Бүх цаг үеийн түүхийг гаргаахгүй энэ эрхмийнд өнжиж, түүний амьдралын хүрдтэй танилцсан тэмдэглэлээ сийрүүлье.

“Өдрийн сонин” ард түмэндээ илүү хүрдэг болохоор очсон айлууд маань “Танайд өнжье” булангийн агуулга, зорилгыг андахгүй шүү. Нийгэмд хийсэн бүтээсэн үйлсээрээ нэр төртэй эрхмүүдийн хойморт зочилдог гэдгийг. Энэ уламжлалаар түүхийн ухааныг судалж, өнгөрсөн он жилүүдийг салбартаа зориулж ирсэн Д.Өлзийбаатарынд очлоо. Тэднийх улсын циркийн хажууханд байдаг юм билээ. Тэрбээр гэргийнхээ хамт биднийг найрсагаар угтав. Гэрийн эзэгтэйг Т.Цэрэндэжид гэдэг. Арван жилд байхдаа учирсан хосууд амьдралаа холбоод 30 гаруй жил болжээ. Эднийх Ө.Эгшиглэн, Ө.Цэцэглэн гэдэг хоёр охинтой. Эгч дүүс одоо АНУ-д сурч, ажиллаж байгааг тэд дуулгав.

Д.Өлзийбаатар гуайн зочны өрөөнд тухаллаа. Ханын шүүгээнийхээ дээд талын тавиурт бурхан шүтээнээ залжээ. Өнгийн утас сүлсэн гоёмсог хийцтэй бурхан багшийн хөргийг хоймортоо байрлуулсан байв. “Далай лам Монголд ирэхдээ энэхүү бурхан багшийн хөргийг надад бэлэглэсэн юм. Ялаа суудаггүй юм даа” гэж гэрийн эзэн бидэнд сонирхуулав. Мөн нүдэнд шууд туссан өөр нэг хөрөг бол Чингэс хааны бүтээл. Энэхүү хөргийг Жак Уэтерфорд сангаас Д.Өлзийбаатар гуайн “Монголчууд” сонсдог номыг 2014 оны онцлох бүтээлээр шалгаруулахдаа шагналд нь дагалдуулжээ. Үүнээс гадна ганган, донжтой хүрээ бүхий хуучны гэрэл зургуудаа тавилга дээрээ өрсөн байв. Гэрэл зураг түүх өгүүлнэ гэдэг дээ. Тэгвэл эдний зургийн цомгийг өрвөл номын тавиур дүүргэх хэмжээний арвин юм гээч. Гэр бүлийн, найз нөхдийн, ажил албаны гээд он цагуудаар нь ангилан тун эмх цэгцтэй хадгалдаг юм билээ. Д.Өлзийбаатар түүхчийн Ерөнхийлөгч асан Н.Багабанди, Н.Энхбаяр нараас төрийн дээд одон медаль авч байгаа гэрэл зураг харагдав. Түүхчийн ажил албатай нь холбоотой гэвэл хайгуул, малтлага хийж явсан үе, гадна, дотнын томоохон нэр хүндтэй эрдэмтэн нөхөдтэйгээ гээд тэртээх цаг хугацааг өгүүлэх нандин дурсамжууд ийнхүү хальснаас үлдсэн нь энэ. Түүхч маань “За, энэ Оросын Архивын газрын дарга В.П.Козлов гэж хүнтэй авахуулсан зураг байна. Тэрбээр Монголын түүхийг судлахад нэлээд хувь нэмэр оруулсан, Монголд тун элэгтэй хүн дээ” гэж ирээд л нүдэнд нь бахдал тодрон ярив. “Энэ манай охид, хэнтэй адилхан байна” гэж гэрийн эзэгтэй биднээс лавлалаа. “Том охин нь ээжтэй, бага нь аавтайгаа тун адилхан юм байна” гэхэд “Тийм шүү, хүмүүс тэгж хэлдэг юм” гээд охидоо санасан ээжийн харцнаас мишээл тодрох нь тэр. Бас нэг сонин дурсамж өгүүлэх зураг нь тэдний хурим. Цагаан даашинзтай залуухан эмэгтэй гартаа төмсний улаан цэцэг барьжээ. Тухайн үед цэцэг ховор байсан болохоор найзууд нь Богд уулнаас очиж төмсний улаан цэцэг түүгээд авчирч өгсөн гэж хөгжилтэй дурсамжаа бидэнтэй хуваалцлаа.

Д.Өлзийбаатар гуай ийн хуучлан суунгаа байн байн зурагт руугаа харж, нэг зүйл хүлээх нь анзаарагдлаа. Тэрбээр мэдээний хөтөлбөр эхлэхийг хүлээж байгаа гэнэ. “Өнөөдөр чинь хэвлэлийнхнээр хүрээлүүлсэн өдөр бололтой. Надаас хоёр ч телевизийн сэтгүүлч ирж ярилцлага авсан” гэж хэлж дуусаагүй байтал мань эр зурагтаар гарав. Өнөөгийн улс төрийн тогтолцоог түүхэн цаг үеийн сургамжтай нь харьцуулан жишиж ярьж байна аа. Хэрэв төрийн эрх баригчид хоорондоо хагарч бутарвал тусгаар улс мөхөхийн цондон гэсэн агуулгыг хөндөн ярьсан нь засаг төр солигдож байгаа энэ үед улстөрчдөд цагаа олсон зөвлөгөө болох биз ээ. Түүнийг ийн ярьж байхад эхнэр нь цаад өрөөнөөсөө орж ирэн нөхрийнхөө хажууд зогсч телевиз рүү хараад инээмсэглэв.

Гэрийн эзэн биднийг номынхоо өрөө рүү хамт орохыг урилаа. “За тэгээд энд тамхиа татаад, цай, кофе уугаад л төвлөрөөд суучихна шүү дээ” гэж түүхч маань өгүүлэв. Хана нь тэр чигээрээ номоор бүрхжээ. Эрдэмтэн судлаач хүний номын өрөө ийм байхгүй гээд ч яах билээ. Тэнд түүхтэй холбоотой бүхий л цаг үеийн ховор нандин ном зохиолууд хэдэн зуугаараа байгаа гэнэ. Зуслангийн байшинд нь арвин ном байгааг эхнэр нь тодотгов. Цонхон талын хананы чөлөөнд Сайн ноён ханы хөрөг зургийг томоор угаалган өлгөжээ. Д.Өлзийбаатар гуайн өвөө нь түүний албат байжээ. Тэрбээр “Манай ээжийн аав Сайн ноён ханы адууных нь даамал хүн байсан юм. Энэ хөргөөс хүмүүс загвар авсан. Бүр орон нутагт хөшөөг нь хүртэл босгосон шүү” гэлээ. Д.Өлзийбаатар гуайн аав Дэмбэрэл Хөвсгөл аймгийн Ар булаг сумын харьяат бөгөөд Автобаазад ажиллаж байсан гэнэ. Харин ижий нь Өвөрхангайн Хайрхандулааны харьяат. Яамны эмнэлэгт насаараа ажиллаж байжээ.

ӨВГӨДИЙН ХУУЧ ЯРИАНД ХӨТЛӨГДСӨӨР ТҮҮХЧ БОЛСОН ТҮҮХ

Д.Өлзийбаатар гэдэг хүнийг түүхч болоход өвөө нь их нөлөөлсөн бололтой юм. Тэрбээр энэ тухай дурсан ярихдаа “Манай өвөөгийнх Яармагт байлаа. Тэднийхээр Өвөрхангайн том том өвгөцүүл их ирнэ. “Аянга” романыг бичсэн Жамбын Пүрэв гуай, “Үер” кинонд дүрээ мөнхөлсөн жүжигчин Гэндэн гуай гээд байна. Тэд сонин хачин жигтэйхэн юм ярина аа. Би хүүхэд байсан болохоор тэдний яриаг сонсоод л хэвтдэг байлаа. Мөн тэд өвөөгийнд ирэхдээ түүхийн ном авчирна. Шинжлэх ухааны академиас хэвлэгддэг байсан тэдгээр түүхийн том том бүтээлүүдийг уншина гээч. Би сургуульд ороод түүхийн хичээлдээ сайн байсан. Миний багш Туваанжав гэж хүн байлаа.Тэрээр Лоохууз, Нямбуу нарын хэрэгт холбогдоод өндөр албан тушаалаасаа бууж багшаар томилогдоод ирсэн юм. Тэр багш түүх нийгмийн ухааны хичээлийг тун сонирхолтой заана. Намайг түүхч болоход бас нөлөөлсөн л дөө.

Манай өвөө 1930-аад оны хэлмэгдүүлэлтийн үед Өвөрхангай аймгийн эвлэлийн хорооны дарга байлаа. Мань эрийн найз Цэдэнбал гэж прокурор хүн байсан гэдэг. Тэр найз нь өвөөд “Чамайг хэд хоногийн дараа барих гэж байна шүү” гэж хэл дуулгасан гэнэ. Өвөө ч хөдөө гэртээ байж. Ингээд хэлмэгдүүлэлтээс амь гарахын тулд бензин уусан байгаа юм. Айхавтар хордож, хамаг биеэр нь юм туурч, бөөлжөөд л сүйд болно доо. Яг тийм байхад нь өвөөг барихаар хүмүүс иржээ. Эмээ тэдэнд “Хүү маань өнөө, маргаашгүй болчихоод байна даа, яадаг билээ” гэхэд нөгөөдүүл нь “Яаж ийм хүн авч явах вэ” гээд үхсэнд тооцож, бүртгэлдээ бичээд хөдөлсөн гэдэг. Тэднийг яваад дөнгөж онги давангуут өвөөд сүү уулгаж, хордлогыг нь тайлсан байгаа юм. Өвөө маань нас сүүдэр 80 шахсан шүү. Харин ходоодны өвчнөөр өвдөж, бурхан болсон доо” гэлээ. Д.Өлзийбаатар гуай эхээс гурвуулаа. Ах нь залуудаа хорвоогийн мөнх бусыг үзүүлсэн гэж тэрбээр дурслаа. Дүү нь мэргэжлийнхээ дагуу хувиараа бизнес хийдэг нэгэн гэнэ.

УТАСНЫ НАЙЗУУД УЧИРСАН НЬ…

Эрдэмтдийн ар гэрийг яах аргагүй эхнэр нь авч явдаг гэлцдэг. Цаг наргүй, судалгаа, шинжилгээндээ бүхнийг зориулдаг учраас хань ижил нь түүний ажлыг ойлгодог, зохицуулагч байх ёстой биз. Тэр ч утгаар эмэгтэй эрдэмтэд ховор гэдгийг Д.Өлзийбаатар гуай ярилаа. Эр хүн хэзээ ч эмэгтэй хүнийг орлож чадахгүй гэдгийг тэр хэлсэн юм. Түүний нөр их хөдөлмөр шингээсэн эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажлууд, ном бүтээлүүдээ туурвихад эхнэрийн үүрэг оролцоо өндөр гэдгийг энд онцлох нь зүйн хэрэг биз ээ. Тэд ёстой л хувь тавилангаар учирсан гэмээр. Анх танилцсан дурсамжийг нь сонсоход хэн хүнд ийм бодол зурайна. Энэ тухай Д.Өлзийбаатар гуайг ярих гэтэл эхнэр нь ичингүйрч, “Яах юм бэ” гэж инээв. Мань эр ч шуудхан яриад эхэллээ. “Бид хоёр хар багаасаа танилцсан. Долдугаар ангид байхдаа утсаар ярьдаг байлаа. Бидний үед ингэж хоорондоо ярьдаг моод байв. Утас үнэгүй болохоор хэдэн цаг ч хамаагүй ярина даа. 1970-аад оны үед юм уу даа. Нэг нэгнээ танихгүй хэрнээ гэрийн даалгавар, хичээлээ асууж ярьдаг байлаа. Би чиний дугаарыг мэддэг болсон уу, чи миний дугаарыг мэддэг болсон уу” гэж хошигноход гэргий нь инээмсэглэв. Тэгэхэд Д.Өлзийбаатар гуай үргэлжлүүлж, “Ер нь чи л миний утасны дугаарыг мэддэг болсон байх. Би долоон томьёо их асууна. Ингэж утсаар ярьсаар байгаад сургуулиа төгсөөд оюутан болсон доо. Тэгээд яалаа, бид хоёр айлд таарсан юм” гэхэд Т.Цэрэндэжид “Чи манай ангийн хүүхэдтэй оюутан байхдаа танилцсан байсан шүү дээ” гэж нөхөртөө сануулав. “Аан тийм. Ангиараа амралтад явлаа. Тухайн үед тэр найз маань арван жилийнхээ хүүхдүүдтэй хамт амралтад ирсэн нь Цэрэнгийн найзтай хамт хүрээд ирсэн юм байна л даа. Би түүнтэй танилцаад тэднийд очиж шатар билүү даам тоглож байсан” гэж Д.Өлзийбаатар гуайг тэртээх 30 гаруй жилийн өмнөх үйл явдлыг санан ядан хэлэхэд эхнэр нь “Биш ээ, хөзөр тоглож байсан гээч” гэж ирээд заслаа. Д.Өлзийбаатар “Тэгээд би Цэрэнг дуугаар нь танихгүй юу” гэхэд Т.Цэрэндэжид “Би инээсэн чинь таньсан шүү дээ” гэв. Эгч ч их содон инээдэг байжээ. Гурван жил царайгаа харалцаагүй утасны найзууд ингэж нэг учирчээ. Бас болоогүй ээ, Т.Цэрэндэжид эгч нэрээ худлаа танилцуулсан байж. Тэрбээр “Би бас нэг удаа шууданд явж байтал ангийнхаа залуутай таарсан. Өндөр, буржгар үстэй залуутай хамт явж байсан нь манай хүн байсан. Би юм ярьсан чинь над руу хараад л гайхаад зогсоод байсан юм. Бид биенээ яаж таних вэ дээ, салаад явцгаасан” гэв. Д.Өлзийбаатар “Би найзаасаа асуухгүй юу. Энийг хэн гэдэг билээ гэхэд Цэрэндэжид гэж байна. Тэгэхээр нь хүүхэд юм болохоор нэр нь биш байна гээд анзаараагүй. Дуугаар нь таниад байдаг. Гэтэл надтай утсаар танилцахдаа Пагма гэсэн нь л бодогдоод байхгүй юу” гээд инээлээ. Ингээд тэд бие биенээ олоод жилийн дараа гэрлэжээ. Тэдний авсан анхны тавилга нь хөргөгч. Олдохгүй ховор барааны тоонд орж байсан хөргөгчийг оочирлож байж авсан гэдэг. Энэ хогшилдоо тэд тун ч хайртай. Бас румын ор, модон ширээ гээд анх авсан тавилгууд нь бүгд өөр өөрийн түүхтэй болохоор хаяж чаддаггүй гэж тэд ярив.

Тэдгээр үнэ цэнтэй хогшлоо Баянхошуунд байдаг зусландаа нандигнан хадгалжээ. Д.Өлзийбаатар гуайн хувьд түүхчээс гадна сайн зураач. Тэртээх арван жилийн өмнө зуслангийнхаа байшингийн шугам зургийг гаргаад барьж эхэлсэн аж. Тухайн үед хоосон газарт ерөнхий төлөвлөлт хийж байжээ. Одоо түүний загварыг орон нутагт хэрэгжүүлээд эхэлсэнд тун ч олзуурхаж байлаа. Гэвч айлууд замбараагүй буугаад тэр төлөвлөлт алдагдсан байна. Гэрийн эзэгтэй “Манай байшин баригдаж дуусаагүй болохоор бид нар очдоггүй юм аа” гэж хэлэхэд “Цалингаа буухаар тэгж байгаад нэг хөрөнгө оруулдаг болохоор аргагүй шүү дээ. Одоо 95 хувьтай яваа. Энэ хавар дуусгана гэсэн төлөвлөгөөтэй байгаа” гэж арван жил барьж байгаа байшингийнхаа тухай ярилаа.

ӨВӨӨ, ЭМЭЭ БОЛГООД ӨГӨӨЧ…

Энэ айлыг өдий зэрэгтэй авч яваа сайн эзэгтэй Т.Цэрэндэжидийн тухайд Ховд аймгийн Дарви сумын харьяат ажээ. Есөн хүүхэдтэй айлын зургаа дахь нь гэсэн. “Дээрээ таван ахтай, хоёр эмэгтэй дүүтэй байлаа. Одоо ч дөрвүүлээ үлдэж дээ” гэж тэрбээр ярьж байв. “Манай хүн олон ахтай, эрэгтэй хүнтэй харьцаж сурсан болохоор бид хоёр анхнаасаа ойлголцоход амар байсан л даа” гэж Д.Өлзийбаатар гуай ярив. Түүний гэргий “Талх чихэр” компанид 1983-2000 он хүртэл ажиллажээ. Тус компанийг хувьчлагдсаны дараа Захирагчийн ажлын албанд Хүний нөөц, Үйлдвэр үйлчилгээний хэлтэст мэргэжилтэн хийж байжээ. Одоо Нийслэлийн үйлдвэр, хөдөө аж ахуйн газрын үйлдвэрлэлийн хэлтэст ажиллаж байгаа. Тэдний хэн нь түрүүлж гэртээ ирсэн нь хоолоо хийдэг дүрэмтэй. Гэрийн эзний хувьд хоол хийх тун дуртай гэсэн. Гэм нь “Гал тогоо буулгачихлаа” гэж зэмлүүлдэг аж. “Нээрээ хоол хийхээр хонь төхөөрчихсөн юм шиг болгочихдог шүү” гэж эзэгтэй нэмлээ.

Тэдний охид хоёр насны зөрүүтэй. Том охин Ө.Эгшиглэн МУИС-ийг төгсөөд 2010 онд Америкт магистрт сурахаар явжээ. Тэндээ сургуулиа дүүргээд мэргэжлээрээ ажиллаж байгаа гэнэ. Бага охин Б.Цэцэглэн 17 настайдаа Хятадын Засгийн газрын тэтгэлгээр тус улсад анагаахын чиглэлээр сурч боловсрол эзэмшжээ. Багаасаа гадаад хэл сурах авьяастай байсан охин нь одоогоор англи, хятад, япон хэлтэй гэнэ. Аав нь охидоо “Сайн хэл сураад, тухайн улсын технологийг нь эзэмшээд Монголдоо ирж ажиллах хэрэгтэй” гэж захидаг байна. Харин ээж нь “Эмэгтэй хүн заавал эрдмийг оройд нь хүртэл сурах гээд яахав. Зохих хэмжээний мэдлэгтэй байх ёстой. Миний охид тэр боловсролоо эзэмшчихлээ. Хамгийн гол нь сайн ээж, сайн хань, сайхан эмэгтэй байх ёстой” гэж сургадаг байна. Тэд охидоо санагалзахын хажуугаар “Охинтой бол хүүтэй гэдэг дээ. Миний хоёр хүү ч охидод маань сайн хань болох залуус” гэж магтав. Бас болоогүй ээ, тэднийгээ хүүхэд төрүүлж, өвөө, эмээ болгоод өгөхийг хүсдэг гэдгээ нуусангүй.

АНХНЫ СУДАЛГААГААРАА ЛАМ НАРЫН ХЭЛМЭГДҮҮЛЭЛТИЙГ ХӨНДӨВ

Д.Өлзийбаатар гэдэг энэ эрхэм 1982 онд МУИС-ийн түүхийн ангийг төгсөөд Аюулаас хамгаалахын дээд сургуульд Монголын түүхийн багшаар ажиллаж байв. Дараа нь 1988 онд Аюулаас хамгаалахын тусгай архивт өөрийн саналаараа очиж ажиллаж байсан гэдэг. 1985 онд ЗХУ-д өөрчлөн байгуулалт хийсэн нь Монголын түүхийг судлахад ихээхэн нөлөөлсөн гэж тэр ярив. “Учир нь оросууд эргээд Сталины үеийн харгислалыг бүгдийг ил гаргаж шүүмжилсэн. Аливаа ард түмэн ямар нэгэн юм эрж хайж, сайжруулахын төлөө сэтгэхдээ заавал түүхийн хуудсыг эргүүлдэг. Бид хаанаас ямар шатаар явж байгаад өнөөгийн байдалд хүрэв гэж хардаг. Миний дотор “Яагаад лам нарыг 1920-1930 онд бөөнөөр нь барьж аваад буудаад хөнөөчихсөн юм бол” гэсэн бодол байдаг байв. Бид түүхэнд хувьсгалын эсэргүү лам нарыг дарсан мэтээр ярьдаг байлаа. 1957, 1967 онд цагаатгал явагдаад Чойбалсангийн үед хэлмэгдүүлэлт явсан байна гэж тогтоосон. Хэдий тийм боловч Ж.Лхүмбэ нарын хэрэгт оролцсон хүмүүсийг тойрч шалгаад лам нарыг орхичихсон байсан. Лам нар ерөөсөө буруутай гэдгээр түүхэнд үлдчихсэн. Үүнийг судалъя гэж би Аюулаас хамгаалахын тусгай архивт очихоор өргөдөл өгчихсөн байлаа. Тэр үед яг цагаатгалын ажил эхэлсэн юм. Би лам нарын талаар судалж явсаар 1989 онд өгүүлэл бичсэн юм” гэж түүхч ярилаа. Нэлээд томоохон эрдэмтэд бичдэг “Түүхийн судлал” сэтгүүлийн 25 дугаар ботид мань эр 29-хөн настай байхдаа “Сүм хийд лам нарын асуудлыг шийдвэрлэсэн тухай” асуудлаар өгүүлэл бичиж байжээ. Уг өгүүлэлд “Лам нарынхаа асуудлыг эргэж харвал яасан юм бэ. Тэд Ардын нам болоод засгийн эрхийн эсрэг тэмцсэн. Энэ нь баттай байна. Гэхдээ 1921-1939 онд ийм олон бүлэг хэрэг үүсгэж шийтгэсэн байсан. Лам нарыг бөөнөөр нь устгахад Коминтерний үйл ажиллагаа их орж, тэдний амь насыг хүчирхийллийн аргаар хороосон байна” гээд л нэлээд олон хуудастай эрдэм шинжилгээний бүтээл бичсэн байна. Улмаар лам хуврагын иргэний эрх, нэр төрийг сэргээхэд судалгаагаа чиглүүлэх нь зүйтэй” гэжээ. Аюулаас хамгаалахын архивт ажиллаж байсан нь болохоор ийм судалгаа хийхэд тус болсон гэнэ. Тиймдээ ч Д.Өлзийбаатар түүхч докторын цол хамгаалахдаа “Монголын улс төрийн 1930-аад оны үйл явцад гадаад хүчин зүйлийн нөлөө” сэдвээр бичсэн аж. Дараа нь нийтэд зориулсан “Яагаад 37 он…” ном туурвисан байна. Монголд өрнөсөн улс төрийн хэлмэгдүүлэлт бол Коминтерн ЗХУ-ын удирдлагын шахалт хавчилтын үр дүнд ийм ажил хийгджээ гэж судалгааныхаа дүгнэлтэд дурджээ. Энэ мэтчилэн түүний ном бүтээлийг тоочоод байвал олон.

Тэрбээр түүхийн салбарт орхигдож ирсэн шавь тогтолцоог хөгжүүлэхэд нэлээд ханцуй шамлан зүтгэж байгаа нэгэн. “Надад дөрөв, таван шавь бий. Одоо би судалгааны ажил руу орсон болохоор хэд хэдэн шавь бэлтгэх санаатай байгаа. Түүхийн шинжлэх ухаанд багш шавийн тогтолцоо алдагдчихсан. Би бол азтай, хоёр гурван мундаг багштай байлаа. Рэнцэн гуай, их сургуулийн Чимэдцэрэн багш байна. Тэд бидэнтэй тулж ажилладаг байлаа л даа. Тэрнээс яг гарын шавь бэлдээд гэртээ суулгаад юм бичдэг тогтолцоо түүхэнд ховор. Том, том эрдэмтэд ч тийм шавь бэлдээгүй. Тэгэхээр түүхчид энэ алдааг давтахгүй, нэг түүхч дор хаяж 2-3 шавь бэлдэж, өөрийнхөө сурч мэдсэнээ өвлүүлэх бодолтой. Бидний үеийнхэн шавь тогтолцоог хөгжүүлэх хэрэгтэй гэж үздэг” хэмээн гэрийн эзэн ярьсан юм.

АРХИВЫГ “АВАРСАН” АЖЛУУД

Монголын түүхийн хуудсыг нэмсэн олон судалгаа шинжилгээний бүтээл туурвисан Д.Өлзийбаатар архивын салбарт өөрчлөлт шинэчлэлтийг авчирсан гавьяатан гэдгийг мэргэжилт нэгт нөхөд нь онцолдог юм билээ. Тэрбээр 2000-2013 онд Архивын газрын даргаар ажиллаж байв. Энэ хугацаанд Монголын архив шинэ байртай болох үндсийг тавьсан юм. “Монгол Улсын түүхийн архив маш баян. Гадны судлаачид мэргэжлийн хүмүүс ирчихээд нүүдэлчин улс ийм архив байгуулсан байна гэдэгт гайхдаг. Энэ бол манай ахмад үеийн асар том гавьяа” гэж түүхч маань бахархан өгүүлнэ лээ. Архив бол дандаа нэмэгдэж байдаг. Ингээд түүний бодож төлөвлөсөн гол ажил бол 2005 оноос архивыг шинэ байртай болгох асуудлыг Засгийн газарт тавьсаар иржээ. Монголын асар том өвийг байртай болгох хэрэгтэй гэж төр засгийн удирдлагууд ч дэмжсэн. Ингээд 2007 онд архивын шинэ байрны зураг төслийг хийж, газрын асуудлыг шийдсэн юм. Спортын шинэ ордны орчимд гурван га газарт баригдаж буй тус барилга хэрэв ашиглалтад орвол 100 жилдээ архивын хадгалалт багтаамжид санаа зовохгүй гэсэн. Мөн архивын чухал фондуудаа тоон системд оруулах ажлыг мань эр санаачлан хэрэгжүүлсэн. Энэ хүрээнд Архивын албан хэрэг хөтлөлтийн үйл ажиллагаанд мэдээллийн технологи нэвтрүүлэх үндэсний хөтөлбөрийг батлуулсан юм. Түүнчлэн уг салбарт хийсэн өөр нэг ололт бол архивын ажилчдын үнэлгээ тун муу байсныг сайжруулсан үйл хэрэг. Түүнийг ажил хийхэд тухайн үеийн төр засгийн удирдлагуудын дэмжлэг оролцоо сайн байсныг онцолно лээ.

МОНГОЛЫН ТҮҮХИЙГ ЯАЖ ХҮМҮҮСТ ХҮРГЭХ ВЭ?

Д.Өлзийбаатар гэдэг хүн түүхийг сурталчлахад олон ажил сэдэж, хэрэгжүүлсэн гавьяатай. Тэрбээр хэлэхдээ “Монголын түүхийн таван ботиос гадна түүхийн холбоотой ном, эрдэм шинжилгээний бүтээл гэхэд 20 мянга гаруй бүтээл бий. Гэвч иргэд тэр болгон түүхээ мэддэггүй. Иймд ард түмнийхээ түүхийн боловсролыг дээшлүүлэхэд Үндэсний телевизийн уран бүтээлийн “Гал” нэгдэл Түүхийн хүрээлэн, Архивын газартай хамтраад 1991 онд цуврал нэвтрүүлэг хийж байсан нь үр дүнгээ өгсөн. Мөн Баабарын “Гарз, олз” ном түүхийн боловсролд ойртуулсан нэлээд ач холбогдолтой ном болсон. Тун ойлгомжтой, энгийн үг хэллэгтэй болохоор ард түмэнд хүрсэн шүү. Ер нь бүх нийтэд түүхийг сурталчлах хэрэгтэй гэсэн бодол толгойд байнга явсан. Учир нь бид хичнээн телевизээр түүхээ сурталчлаад хүмүүс нэг үзээд л мартчихна. Өдөр болгон зурагтаар байнга гаргаад байхгүй шүү дээ. Тиймээс түүхийн тухай сонсдог ном гаргахаар шийдэв. Эхлээд 28 цагийн сонсдог ном гаргалаа. Дараагаар нь 40 цагийн CD гаргасан. Удахгүй нээлтээ хийнэ” гэлээ. Энэхүү сонсдог ном бүтээх мэргэн санааг түүний эхнэр Т.Цэрэндэжид олсон байна. Тэд хамаатан садангуудаараа Ховд аймаг руу явж байжээ. Д.Өлзийбаатар гуайг түүх яриад өгөхийг дүү нар нь хүсч л дээ. Мань эр радионы үүрэг гүйцэтгээд холын замд тун ч зугаатай явцгааж байв. Машинаас буухдаа яриагаа “паузалж”, суунгуутаа үргэлжлүүлсээр аян замдаа алжаалгүй явцгаажээ. Энэ үед эхнэр нь “Чи хүүхдүүдэд ингээд ярьж өгч байхаар CD дээр хураагаад өгчихөөч. Наадуул чинь машиндаа сонсоод яваг” гэжээ. Ингээд эхнэрийнхээ саналыг жилийн дараагаас хэрэгжүүлэхээр сонсдог ном бүтээх ажилдаа шуурхайлжээ. Түүнийг дүү Бүүвэйбаатар гэдэг залуу дэмжиж, студи дээр хоолойгоо бичүүлжээ. Монгол нутагт хүн анх суурьшсан цагаас 1990 он хүртэлх түүхийг CD-д буулгаж олны хүртээл болголоо. Мэргэжлийн түүхч болохоор яавал хүмүүст эмх цэгцтэй мэдлэг өгөхөө мэднэ. Энэ тухай ярихдаа “Монголын түүх асар баян. Ерөнхийдөө хүн төрөлхтний түүхийг эртний, дунд, ойрхи гээд гурван үед хуваадаг. Монголчууд дэлхийг эзэлж, Ази Европын соёлыг солилцуулж, дэвшлийн эхийг тавьсан. Дэлхийн эзэнт гүрэн болсон юм. Үүнийг базаад яаж хүүхдүүдэд ойлгомжтой сонирхолтой байдлаар хүргэх талаар зориглож, хоёр сар гаруй сууж уншлаа. Өдөрт хүн 2-3 цагаас илүү ярьж чадахгүй юм билээ” гэв.

Жак Уэтерфордын сангаас Монголын түүхийн талаар гарсан бүтээлүүдийг хүмүүсийн санал асуулгаар тодруулж, шилдгийг нь шалгаруулдаг уламжлалтай. Тэгвэл Д.Өлзийбаатарын “Монголчууд” нэртэй түүхийн сонсдог ном нь 2014 оны онцлох бүтээлээр шалгарч, эрдэмтэн Жак Уэтерфордын шагнал хүртсэн юм. Яах аргагүй нууц санал асуулгаар “Монголчууд” сонсдог номыг дийлэнх нь дэмжиж, шилдэг бүтээлийн тоонд зүй ёсоор үнэлсэн юм.

“МОНГОЛ ДЭЛХИЙН ТҮҮХИЙГ БҮТЭЭСЭН”

“Монголчууд” CD-г амралттайгаар сонсоход дөрөв хоног зарцуулдаг болохыг түүхчийн найз Төрмөнх тодорхойлжээ. Мань эр “Монголчууд” сонсдог номоо англи хэл дээр хийх санаатай гэнэ. Гадаадад байгаа залуучуудад зориулж англи хүнээр уншуулах юм байна. Гадаадад төрж өсч төрөлх хэл, соёлоо мэдэхгүй олон залууст хүргэхийг төлөвлөжээ. Мөн Монголын түүхийг гуйвуулах нь өрнөдийн оронд бий. Тэрэнд няцаалт өгөх үүднээс энэхүү бүтээлээ дэлхийн хэл дээр гаргах нь ээ. Тэрбээр энэ тухайгаа өгүүлэхдээ “Тухайлбал, оросууд монголчууд биднийг эзлээгүй гэж ярьж байна. Ерөнхий утгаар нь дэлхийн түүхэнд аваад үзэхээр дэвшил байгаа юм Чингэс хаан дэлхийн мянганы суут хүн болсон. Энэ хүний байлдан дагуулалт, Монголын эзэнт гүрэн оршин тогтнож байсан үйл явц бол өнөөгийн ертөнц үүсэх үндэс байжээ. Энэ дүгнэлтийг ганц монголчууд ч биш бусад орны эрдэмтэд бүгд хийсэн. Дэлхийн түүх бол монголчуудын түүх. 1206 онд Чингэс хаан их Монгол Улсыг байгуулсан явдал бол өнөөгийн дэлхийн түүх мэндэлсэн хэрэг явдал байлаа гэж Японы алдарт түүхч бичсэн байгаа юм. Монголын байлдан дагуулалтын үр дүнд Европын дахин сэргэлт бий болсон. Газар зүйн их аялал, таван тивийг нээлээ шүү дээ. Дорно, Өрнөдийг холбосон соёл нэгдээд хөгжлийн тэсрэлт болсон. Үүний үр дүн нь английн аж үйлдвэрийн хувьсгал гарч, тэд машин бүтээчихсэн. Уурын хөдөлгүүр бүтээгээд энэ нь өнөөгийн ойрхи үеийн түүхийг бий болгосонд Монгол нөлөөлсөн. “Нууц товчоо”-г дэлхийн бүх орны сурах бичигт оруулж, үздэг болчихвол манай улсын нэр хүнд өснө” гэлээ.

“МОНГОЛЧУУД ОЛУУЛАА БОЛЖ ХҮЧИРХЭГЖИН МАНДАХ ҮЕ УДАХГҮЙ ИРНЭ”

Жижигхэн ард түмний хамгийн эрхэмлэж явах зүйл бол түүх юм гэж тэрбээр хэлсэн. “Японы алдарт түүхч “Орос, Хятад хоёр Монголоос газар нутаг нэхээд байх хэрэггүй. Харин Монгол Улс хоёр хөршөөсөө газар нутгаа нэхэх бүрэн эрхтэй шүү” гэж бичсэн байдаг. Тэгэхээр түүх судлах, түүхээрээ хүмүүжих эрх ашиг нь үүнд оршоод байгаа юм. Энэ бол монголчуудын хувьд амин чухал эрх ашиг нь. Тэгээд ч монголчууд түүхээ тулж өндийдөг, түхээ түшиж бахархдаг ард түмэн юм. Бидний бахархал бол Монголын түүх. Ийм бахархалтай орон дэлхийд гарын аравхан хуруунд багтахаар цөөн. Америкчуудыг хар л даа. 300 орчим жилийн түүхтэй үндэстнүүдийн нэгдэл хэрнээ өөрсдөө түүхээ бүтээж байна. Оросууд ч түүхдээ их анхаарч, хялбар аргаар бичиж байна. 24-хөн жилийн түүхтэй Казахстан гэх мэт улс өөрсдөө түүх бүтээх гэж оролдож байна. Тус улс Чингэс хааныг өөрсдийнхөө хаан гээд байгаа нь дэлхийн нэртэй түүхчдийн инээдийг хүргэдэг. Монгол Уулсыг бий болгосон үндэсний эцэг Чингэс хаан гэдэг шиг Казахууд Назарбаевийг үндэсний эцэг гэж хэлэх ёстой. Тэд өөрсдийнхөө түүхэн дотроос түүхийн баатар олохгүй. Тиймээс өөрсдийн гэсэн бахархалтай, түүхтэй болж харагдах гээд манай аавын дагавар хүүхэд болох гээд байна. Ер нь бол агуу байсан үндэстнүүдийн түүхийг мартуулах гэсэн бодлого явдаг шиг байгаа. Энэ бол миний хардлага л даа. Яагаад гэвэл бид дэлхийн түүхийг бүтээсэн улс. Өчүүхэн ард түмнээр бүх зүйлээ заалгасан гэхээр тэр том гүрнүүд ичиж, түүхийг баллуурдах бодлого явуулж байна. Мөн эзлэгдсэн орнууд эзэлсэн орнуудын түүхийг дандаа сөргөөр бичиж, муугаар дүрсэлдэг. Монголчуудыг 19 дүгээр зууны хоёрдугаар хагас хүртэл дандаа дайсны талын баатар шиг харагдуулж байсан. Харин бид агуу түүхтэй үндэстэн. Түүхээ сайн мэддэг байх ёстой” гэлээ.

Түүхч хүний хувьд тэрбээр улс төрийн өнөөгийн нөхцөл байдалд санаа зовниж, улс төрийн тогтолцоог шинэчлэн, Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах ёстой гэж өөрийн бодлоо хуваалцлаа. Түүхэнд монголчууд эрх ашгаас болж задарч байсан. Монгол шиг гурав хуваагдаж байгаа улс дэлхийд байхгүй. Бид хэрэлдэж байгаад бутарч, ашиглуулчихсан. Тэрнээс сул дорой, мунхагаасаа болоогүй. Хэрэв Монгол Манжид эзлэгдэхээс өмнөх үед феодлууд том төрийн зүтгэлтнүүд толгой даах гэж оролдоогүй бол, нэгдсэн Монголын эрх ашиг гэдгийг урьтал болгосон бол халх, ойрд гэж хоёр хуваагдаагүй бол бид Манжид эзлэгдэхгүй байх бүрэн боломж байсан. Тэгээд ар, өвөр, буриад монгол гэж задрах ч үгүй байсан юм. Түүхээс ингэж харагдаад байдаг. Эвлэрч чадахгүй, хагарлын эхлэлийг тавьчихвал улс мөхөхийн цондон. Монголд амьдрал сайхан болсон цагт дэлхийгээр тарсан монголчууд ирнэ. Тэдний зүрх эх орныхоо төлөө цохилж, зальбирдаг. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж “Монголчууд олуулаа болъё” гэж уриалж байгаа. Бидний хүчирхэгжин мандах үе удахгүй ирнэ гэдэгт итгэлтэй байна. Үүний тулд эв нэгдэл чухал гэдгийг бүх он цагийн түүх харуулсан. Хүчирхэг орны баян иргэн байвал сайхан шүү” гэж хэлсэн түүхч хүний холч ухаанаар ерөөл тавин төгсгөе.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Гэрэл зургуудыг

Г.ЛХАГВАДОРЖ

“ЭНЭ ЭРХИЙН БАЛАЙ ЯАЖ БӨХ БОЛДОГ ЮМ”

“Хоёр бөхийн барилдаан жаахан маргаантай боллоо. Удахгүй хөлийн цэц шийдвэрээ гаргах байх” хэмээн дуун цацруулагчаар бөхийн тайлбарлагч хэлж байсан 2011 оны Үндэсний их баяр наадмын долоогийн давааг хүмүүс мартаагүй байх. Төд удалгүй “Архангай аймгийн Хашаат сумын харьяат, Бөхбилэгт дэвжээний бөх цэргийн хурц арслан Чимэдрэгзэнгийн Санжаадамба Хөвсгөл аймгийн Тосонцэнгэл сумын уугуул улсын залуу начин Ц.Содномдоржоор долоо давж заан цолны болзол хангалаа” гэхэд цэнгэлдэх даяараа босоод ирэх шиг болсон. Олон жил улсын цолтны тааварт явж байсан тэрбээр ийнхүү улсын заан цол хүртэж түмэн олныхоо магнайг тэнийлгэсэн юм. Өмнө нь Архангайн Хашаатаас төрийн баяр наадамд үзүүрлэсэн хэрнээ заан цолтой үлдсэн “Аранзал улаан” хэмээх Цэндийн Гомбодорж 1960 оны баяр наадмаар С.Цэрэн аварга, Ц.Дамдиндорж зааныг орхин үзүүрлэснээр заан цол хүртэж байсан удаатай. “Аранзал улаан”-аас хойш 51 жилийн дараа ийнхүү Хашаатаас заан цолтон төрж байсан нь энэ байв. Монгол бөхийн зүлэг ногоон дэвжээнээ ид хаваа гайхуулан барилдаж яваа Монгол Улсын залуу заан Чимэдрэгзэнгийн Санжаадамбынд өнжлөө. Тэрбээр энэ сарын 18-нд Өмнөд Монголд болсон “Алтан бүс”-ний барилдаанд түрүүлээд иржээ. Түүнтэй уулзахаар Спортын төв ордны чөлөөт бөхийн зааланд очив. Чөлөөтийн зааланд цамцнаасаа эхлээд нэвт хөлөрсөн заанд З.Дүвчин багш нь “Санжаа наад баруун ташаагаа жаахан шахаад өг. Ухайс даа” хэмээн хэлэх нь сонстоно. Санжаа заан Дүвчин багшийнхаа хамтаар бэлтгэлээ хэдийнэ эхэлжээ. Санжаагаа заан болоход нь З.Дүвчин багш “Багш нь 10 гаруй жил барилдаж байж улсын заан болсон. Чи мөн ч амархан авлаа даа. Гэхдээ үүний ард хариуцлага гэж нэг айхтар юм бий” гэдгийг сануулж байсан удаатай. Одоо ч гэсэн багшийнх нь хэлсэн үг ой тойнд нь үлдсэн тухай Санжаадамба заантай өмнө нь уулзахад хэлж байсан юм. Чөлөөтийнхний хөлс үнэртсэн бүгчим зааланд гурван цаг орчим бэлтгэл хийгээд гарч ирэв. “Дүвчин багш одоо болтол танд яг л жаахан хүүхдэд мэх зааж байгаа юм шиг заах юм аа” гэхэд “Багшаас сурах юм их шүү дээ. Бид чинь алдаа дутагдал ихтэй шүү дээ” гэсээр хөлс нэвчсэн цамцаа тайлан хувцсаа солив. Бэлтгэлээ дууссаны дараа “Баянмонгол хорооллын хажуугийн Кристал таун руу явнаа хө, манайх тэнд байдаг юм” гээд хөдөлцгөөлөө. Зааны гэрийн хаалгаар оруут чамин хийц бүхий камин зуух байх. Дээд талд нь гэр бүлийнхээ зураг болон Монгол Улсын дархан аварга Г.Өсөхбаярын цолны мялаалгын цайллагын урилга байх юм.

Харин дээд талд нь Н.Энхтүвшингийн зурсан цэргийн хурц арслан цолтой Ч.Санжаадамбын туг тойрохооор гүйж яваа хөрөг зураг өөрийн эрхгүй хараа булаалаа. Ямартай ч залуу насаа хөрөг зурагт буулгажээ гэхэд “Харин тийм. Энэ зургийг хүн бэлэглэсэн юм. Одоо ч би залуу л байгаа биз дээ” хэмээн инээмсэглэн зоогийн ширээнд урилаа.

Ч.Санжаадамба зааны гэргийг Батжаргалын Солонго гэдэг. Булган аймгийн Хишиг-Өндөр сумын харьяат, сэтгүүлч мэргэжилтэй бүсгүй. “Болор цом”-ын эзэн яруу найрагч Гантулгын аав Норов гуайнхтай Хөшөөтийн голд айл аймаг явж иржээ. Зааны гэргий Гурван-Эрдэнэ дээд сургуулийн сэтгүүлзүйн ангийн анхны төгсөлт юм байна. Тэрбээр богино долгионы радиод сэтгүүлч, хөтлөгчөөр ажиллаж байсан гэлээ. “Манай хүн чинь бэлтгэл сургуулилт гээд завгүй байдаг болохоор ар гэрийн ажлаа амжуулахын тулд мэргэжлээрээ ажиллахаа больчихсон юм аа” гээд том алаг нүдээ эргэлдүүлэн инээмсэглэнэ. Харин залуу зааны хувьд эхнэрийгээ мэргэжлээрээ ажиллана гэх юм бол ажиллуулах бодолтой байгаагаа нуусангүй. Бидний хооронд ийн яриа өрнөж байх зуур хүү Өсөхжаргал нь хаалганы цаанаас шагалзсанаа буцаад гүйчихэв. Санжаа заан “Миний хүү агаа нартай яагаад мэндлэхгүй байна. Аавдаа хүрээд ир” гэлээ. Өсөхөө хүү ч аавынхаа үгэнд сайн ордог бололтой. Гэрийн эзэгтэй Б.Солонго “Хүүгийн нэгдүгээр улирлын амралт эхэлчихсэн” гэлээ. Хүү Өсөхжаргал нь Сант сургуулийн нэгдүгээр ангийн сурагч. Манай хүү их бүрэг. Ганцаараа байгаад сурчихсан юм шиг байна. Одоо дүү нэхээд амар заяа үзүүлэхээ байлаа гээд инээмсэглэнэ. Өсөхжаргал аавынхаа яриан дундуур орж “Сургуульд орсон гоё байна. Онц сурнаа” гээд хүүхэлдэйн киногоо үзэхээр өөрийнхөө өрөө рүү гүйчихлээ. “Цайгаа ууцгаа. Наана чинь хүйтэн адууны мах байна, цохиод өгнөө хө” хэмээн Санжаа заан хоолонд уриалан дуудав. “Махгүй л бол бараг энэ гэрт дайн зарлах нь холгүй шүү дээ” хэмээн зааныг хэлэхэд гэргий Б.Солонго нь “Манай хүн чинь үргэлж л мах ярьчихдаг. Хааяа ногоо ид гэхээр жишүү хараад суучихдаг юм” гээд заан руу нүдээ нэг том болгож хараад инээмсэглэв. Санжаа заан би чинь хэлд орохоосоо өмнө бараг маханд орчихсон юм аа гэнэ.

“АХ НАР БАЙХАД ДАРУУЛГАТАЙ ӨСДӨГ ЮМ ДАА”

Зааных гэрээ цэцгээр чимжээ. Гэрийн эзэгтэй эгчээсээ цэцэг тарих аргыг сурсан. Мэргэжлээрээ ажиллахгүй байгаа хүн чинь гэртээ ийм л зүйл хийх юм байна шүү дээ гээд цонхны тавиурын наад талын цэцгүүд рүүгээ заав. Санжаадамба заан “Ах нараас нэг барилдаад байсан хүн байхгүй. Том ах л багадаа ганц нэг сумын наадамд барилдаж явсан” гэдгээ ярьсан юм. Миний хувьд хар багаасаа л барилдах сонирхолтой байсан. Түүндээ хөтлөгдөөд л өнөөдрийг хүртэл сайхан барилдаж түмэн олноо баясгах юм шүү гэж хичээх л юм байна шүү дээ гэнэ. Аавын талаас нь улсын баяр наадамд 17 удаа шөвгөрсөн улсын арслан Уламбаярын Мижиддорж байдаг бол ээжийнх нь талаас нутаг орондоо шаггүй барилддаг хүмүүс байжээ. Ингээд бодохоор яах аргагүй бөхийн удамтай гэдэг нь мэдрэгдэж байгаа юм. Тэрбээр “Одоо ч хөдөө барилддаг хүүхэд харагдахгүй юм. Мань мэтийг бага байхад ёстой тачигнатал барилдаад ханзархай дээлтэй нөхдүүд л гүйж явдаг байлаа. Гэрийнхэндээ загнуулах маягтай өслөө” гээд инээмсэглэв. Түүний хувьд айлын бага тул эрх танхи өсчээ. Гэхдээ эрх байлаа ч задарч өсөөгүй юм шүү. Айлын отгон эрэгтэй хүүхэд хэдий эрх байсан ч ах нар байхад даруулгатай өсдөг юм даа гэв. Санжаадамба заан таван хүүхэдтэй айлын бага юм байна. Нутгийнхан нь том ахыг нь бөх болно гэдэг байсан ч Ч.Чимэдрэгзэн гуай “Наадах чинь бөх болохгүй ээ. Манай Санжаа л бөх болно” гэж ярьдаг байжээ. Хүрэлбаатар начин аавтай нь найз байсан тул том ахыг нь л бөх болгох сонирхол ихтэй байсан гэнэ. Харин Санжаа зааныг “Энэ эрхийн балай яаж бөх болдог юм” гэж цаашлуулдаг байж. “Хүрлээ ах манайд их ирнээ. Аавтай даалуу их тоглодог байлаа. Тэдний даалуу тоглохыг харсаар байгаад даалуучин болсон хүн дээ, би” гээд инээх аж.

Энэ зун манай нутгаар ширүүхэн юм болсон тухай нутгийнхан ярьж байсан гэдгийг дурсаад Ч.Санжаадамба заан 16 настай байхдаа 2001 онд бөх болохоор Хашаат сумаас нийслэлээ бараадан ирж байснаа дурсав. Зэвэгийн Дүвчин гэж олон юм нуршаад байхгүй ч шавь нартаа байгаа бүхнээ заадаг “бөхийн сэтгэлтэн” бий. Анхлан түүнд шавь орж бэлтгэл сургуулилт хийдэг байж. Дүвчин багш 2005 онд Замчин спорт хорооны дасгалжуулагч болсноор тасралтгүй бэлтгэлээ хийж эхэлжээ. Өмнө нь бэлтгэл хийх заал танхим олдвол багштайгаа хааяа бэлтгэл хийдэг байсан гэнэ. Улсын заан Дүгэржавын Хишигдорж том ахыг нь бөх болгох гэсэн ч ах нь дургүй байжээ. “Харин манай хоёр дүү л барилдаж магадгүй” гэдгийг хэлжээ. Тэгж л бөх болохоор хотод ирсэн юм даа гээд инээмсэглэв. Зааны хувьд багадаа Хашаат сумынхаа сургуулийг дүүргэсэн юм байна. Багадаа сургуулийнхаа хүүхдүүдийг гаргадаггүй байв уу” гэхэд “Хэцүү шүү дээ. Хүүхдүүд л болсон хойно өгөө аваатай л барилддаг байсан. Нэгнээсээ илүү цоролзоод гараад ирнэ гэж байхгүй” гээд аятайгаа цайгаа оочив. Заан багаасаа барилдаж эхэлсэн ч тэмцээн уралдаанд орж байгаагүй гэнэ. Хуучин “Хасар” клуб гэж байхад дасгалжуулагчаар нь З.Дүвчин багш нь ажиллаж байжээ. Улсын аварга шалгаруулах тэмцээнд “Хасар” клубийн нэр дээр барилдаж гурвын даваанд өвдөг шороодсон юм байна. “Бага байхад том биетэй хүүхэд тийм ч сайн барилддаггүй байж. Ямартаа л өөрөөсөө жижиг биетэй хүүхдэд унаж байхав дээ” гэв. Биднийг ийн ярилцаж байхад гэргий Б.Солонго “Та нар адууны мах, буузаа идэж байна уу” гэхэд заан “Идэхгүй байнаа, энэ нөхдүүд” хэмээн хов хүргээд авлаа. Тайландад авахуулсан зураг хоолны ширээний баруун талд өлгөөтэй байхыг хараад гэр бүлээрээ явсан болохыг түвэггүй ойлгов. Заан хэр баргийн хүний гарт багтахааргүй шахам ланжгар мана хөөрөг гаргаж ирж тамхилсан юм. Манай гэрэл зурагчин Г.Лхагвадорж “Би нэг сайхан тамхилчихъя” гээд хамрын тамхинаас нь эрхий долоовор хурууныхаа завсарт дориухан аваад хамартаа хүргэн ёстой л сэтэртлээ найтаагаадахав. Санжаа заан “Ээ, тийм багаар яах юм бэ” гээд өөрөө ч тамхилах шиг л болов.

Д.СУМЪЯАБАЗАР АВАРГА ШИГ МӨРТЭЙ БОЛОХ ГЭЖ ХОЁР ШУУДАЙ ЦАС ҮҮРЭЭД ГҮЙДЭГ БАЙЛАА

Тэрбээр суманд барилдаж байсан тухайгаа ийн ярив. “2002 онд манай суманд залуучуудын чуулга уулзалт болж бөхийн барилдаанд нь анх барилдаж түрүүлсэн юм” гээд тэр жил ер нь гайгүй байсан хэмээн тодотголоо. Сумынхаа наадамд шөвгийн наймд үлдээд Өвөрхангайн Хархорины аймгийн заан Хадын Болдод ууцаараа тэврүүлээд унаж байсан. Сумын наадмын дараа хөдөө морьтой давхиж явтал нутгийн хэдэн ах нар Гурванбулагийн наадамд барилдах гээд явж байхтай таарчээ. Тэгээд л ах нартайгаа хамт Булган аймгийн Гурванбулаг сумын наадамд очиж барилдаад Э.Чулуундорж гэдэг сумын зааныг даван түрүүлж сумын заан цол хүртсэн тухайгаа хэлсэн юм. 2006 онд Дорноговь аймагт очиж барилдан шөвгийн дөрөвт үлдэн одоогийн улсын харцага Цацабширт шороодсоноор аймгийн начин цол хүртэн улсын баяр наадамд залгуулан барилдаж Бадам-Очир начинд зүүн золгоон дээр татуулан тахим буулгажээ. Дараа жилийнх нь баяр наадмаар дархан аварга Б.Бат-Эрдэнэтэй дөрвийн даваанд таарч өвдөг шороодсон байна. Тэгвэл 2008 онд бүх цэргийн баяр наадамд одоогийн улсын аварга С.Мөнхбатыг аймгийн заан цолтой байхад нь үзүүр түрүүнд үлдэж давснаар цэргийн арслан болжээ. Хоёр жилийн дараа бүх цэргийн баяр наадамд дахин түрүүлснээр цэргийн хурц арслан болсон гэнэ. Сумын заан цолтойдоо А.Сүхбат, Д.Сумъяабазар аваргуудтай барилдаж байснаа дурссан юм. Зургаан залуу заанаас Ц.Цэрэнпунцаг гарьдтай л барилдаж үзээгүй гэнэ. Багадаа харин Д.Сумъяабазар аварга шиг мөртэй болох юмсан гээд хоёр шуудай цас үүрээд гүйдэг байж. “Тэгээд Сумъяа аварга шиг болж чадав уу” гэхэд “Яаж чадах юм. Тэр чинь хүүхдийн мөрөөдөл байсан юм” гээд хүүхэд шиг ичингүйрч байх юм.

Зааныг барилдааныхаа тухай ярихгүй юу гэхэд харамсмаар барилдаан их ч хийж байлаа. 2009 онд одоогийн улсын начин Б.Суманчулуунд, дараа жил нь Лхагвадорж начинд унаж байсан юм. Ер нь бэлтгэл сургуулилт жигдэрсэн сайн байх үедээ хүнд унах хэцүү байдаг. Гэхдээ би унасныхаа дараа шаналаад байдаггүй юм аа гэлээ. “Өөрөөсөө болоод унаж байгаа юм чинь яая гэхэв. Унах бүртээ би илүү сайн бэлтгэл хийх ёстой юм байна л гэж боддог” гэдгээ нуусангүй.

“Бөхчүүд штанг шахдаг. Та хэд шахдаг вэ” гэхэд “Би муу муу. 140 кг-аар шахдаг” гэв. З.Дүвчин багш заанаар төмөр өргүүлэхийг төдий л таашаадаггүй бололтой. Өмнөд Монголд болсон Алтан бүсний барилдаанд Америк, Канад, Өмнөд Монгол, Монгол Улсын хүчит 128 бөх барилджээ. Уг барилдаанд долоо даван түрүүлжээ. Уг барилдаанд гурван жил дараалан түрүүлэх юм бол 300 сая төгрөгийн шагналын эзэн болох гэнэ. Залуу зааны хувьд дахин хоёр жил түрүүлбэл 300 сая төгрөгөө авах аж. Өмнөд монгол бөхөөр барилдахын тулд ширэн зодог өмсдөг гэнэ. Зодгон дээрээ төмөр товруутай тул эхэндээ бол барилдахад эвгүй байдаг юм байна. Анх 2005 онд Шилийн гол аймгийн Зүүн үзэмчин хошууны Улиастай гэдэг газар барилдаж Баярбаатар аваргад унан үзүүрлэсэн цагаас хойш бүх барилдаанд нь бараг түрүүлчихээд байгаа гэнэ. Түүний дараа Хөх хотод Дамдиншарав багшийн хамт чөлөөт бөхийн бэлтгэл хийж байх үедээ “Мөнгөн зодог”-ны баяр болоход нь барилдаж түрүүлэн мөнгөн товруутай зодгоор шагнуулжээ. Өмнөд Монголын нэг залуу гуйгаад байхаар нь өгчихөөд ирсэн юм байна гээд гартаа хөлөртөл нь атгасан дөрвөн шагайгаа орхитол дөрвөн морь бууж харагдсан. Мань хүн ч түүнийгээ анзаарсангүй бололтой дахин шагайгаа орхив.

БИ БӨХ БОЛОХГҮЙ ЭЭ. ХАРИН МУНДАГ ХӨЛБӨМБӨГЧ БОЛНО

Заан анх хотод ирээд хамаатан садныхаараа байдаг байж. Айлд байхад хэцүү байдаг. Танд ямар байсан бэ гэхэд “Аль юм болгоныг тэнцүүлэхэв дээ. Арга эвийг нь олоод л байна шүү дээ” гэлээ. Заанаас гэргийтэйгээ яаж танилцсан бэ гэж асуутал “Үгүй, яахав дээ. Бусад хүмүүсийн адил л танилцсан. Солонго бид хоёр 2005 онд танилцаж үерхээд 2006 онд айлын байр хөлсөлж тусдаа гарсан. Гэхдээ одоо болтол албан ёсоор хуримлаж чадаагүй л явна даа” гээд гэргий рүүгээ хараад инээмсэглэв. Харин гэргийгээс нь асуутал “Найз нарынхаа хүрээнд танилцаад нийлсэн дээ” гэдгийг хэлсэн юм. Анх бичил хороололд айлын байр хөлсөлж байгаад XVII жарны тийн урвагч хэмээх төмөр бар жилийн сар шинийн баярт зориулсан үндэсний бөхийн барилдаанд улсын цолгүй бөх анх удаа түрүүлсэн нь Монгол бөхийн түүхэнд нэгэн шинэ хуудас нэмсэн. Тэрбээр тухайн үед Хатант интернешнл группийн нэр дээр барилддаг байсан билээ. Группийн захирал нь эхнэрийн хамтаар Санжаадамба зааныг хөхиүлэн дэмжиж гурван өрөө байр бэлэглэснээр жинхэнэ утгаараа өөрийн байртай болжээ. Харин 2012 онд өдгөө амьдарч буй байрандаа нүүн иржээ. Тэднийх дөрвөн өрөө цэлгэр байранд амьдардаг бөгөөд гал тогоо зочны өрөөнөөс гадна хоёр унтлагын өрөөтэй юм билээ. Өөрсдийнх нь унтдаг өрөөний үүдэнд 2011 оны баяр наадмаар тавын даваанд одоогийн улсын харцага Өлзийтогтохын Бат-Оршихтой барилдан шахаж татаж буй зургийг томоор угаалган өлгөжээ. Ө.Бат-Оршихыг давснаар цэргийн хурц арслан Чимэдрэгзэнгийн Санжаадамба улсын цолтны бүлд багтсан юм.

“Та өөрийн баяр жаргалтай мөчүүдээсээ хуваалцаач” гэхэд “Цол нэмсэн тэр торгон агшнууд. Аав болж байх мөч хамгийн сайхан байсан. Үнэнийг хэлэхэд бэлтгэл сургуулилт гээд даавуу угаагаагүй ээ гэдгээ өчив. Эхнэр маань үүрээр төрсөн. Тэр өдөр бөхийн өргөөнд барилдаан болоход тэсэлгүй очиж барилдсан” гээдхэв. “Тэгээд яав” хэмээн асуутал “Гурвын даваанд Ө.Даваабаатар харцагад унасан. Шөнөжин эмнэлэг дээр эхнэрээ төрөхийг хүлээгээд нойр ч аваагүй байсан юм. Хүүтэй боллоо гэж баярлаад шууд барилдъя гээд яваад очсон минь тэр л дээ” гээд Өсөхжаргал хүүгээ үнсэв. Зааны хүү Өсөхөө “Би бөх болохгүй ээ. Харин мундаг хөлбөмбөгч болно. Даанч миний бөмбөг одоо хийгүй байна” гээд сугандаа хавчуулсан бөмбөгөө харуулав.

Монгол бөх Гиннест хэмээх 6002 бөх барилдсан том барилдаан болсон. Уг барилдаанд Ч.Санжаадамба заан 13 давж түрүүлсэн. Тэрбээр бэлтгэл муутай эл барилдаанд зодоглосон ч түрүүлж чадсан юм. Ахынх нь бие тааруу гэмтлийн эмнэлэгт нэг сар сахиад шууд барилдсан юм байна. Бэлтгэл ч үгүй шахам байж байгаад барилдаад түрүүлсэн нь бас л хувь зохиол юм уу даа гэх. Өмнө нь наадмаар Ц.Содномдорж харцага бид хоёрын барилдаан маргаантай болсон. Тэр барилдааны будилааныг тэгэхэд л нэг сайн тайлсан даа гээд сэтгэл өег суух. Наадмын өмнө сумогийн 68 дахь их аварга Д.Дагвадорж “Наадамд түрүүлээрэй гээд хөөргөө өгсөн гэдэг үнэн үү” гэхэд “Тийм зүйл болох нь ч болсон шүү” гэлээ. Тэрбээр гэрийнхээ хойморт хүндэтгэлтэй залсан өөрийн медалиуд болон цомуудынхаа тухай ярьсан юм. Хойморт залрах хамгийн том цом нь мэдээж 6002 бөхийн барилдааны мундаг том цом байх аж. Мөн “Алтан бүс”-ний барилдаанд түрүүлээд авсан алтан бүс, төрийн баяр наадмын болон аймгуудын наадмын медалиудыг ирийтэл нь өлгөжээ. Хичнээн ч медаль байгаа юм бүү мэд.

ЭР ХҮН ХАЗАХААС БУСДЫГ ХИЙЖ БАРИЛДДАГ. БАТСУУРЬ ЯМАР БҮЖИГЛЭХ ГЭЖ ИРСЭН БИШ ДЭЭ

Зочны өрөөний хоймор, буйдангийн ард 6002 бөхийн барилдаан, Архангайн Булган уул тэргүүт нутгийн хайрханых нь зургууд хүндэтгэлтэй залрах аж. Тэгвэл өнөө жилийн баяр наадмаар наймын даваанд улсын арслан Н.Батсуурьтай барилдахад чихнээс нь зулгааж, хуруугаараа жавжнаас нь татсан зураг олны анхаарлыг татсан. Энэ тухай асуухад “Барилдаж байгаа хүн хазахаас бусдыг хийдэг. Эр хүний барилдаан хатуу. Тэр хүн өөрт байгаа бүх зүйлээ хийсэн. Өрсөлдөгч бөхөө бэртээж гэмтээж л болохгүй. Батсуурь ямар бүжиглэх гэж ирсэн биш дээ. Харин би чадаагүй. Тиймээс араас нь чи тэгсэн гээд олон юм яриад явах ямар ч шаардлагагүй” гэлээ. Н.Батсуурь арсланг шүүмжлэх болов уу гэтэл харин ч өмөөрөх янзтай байна шүү. Зурагтынх нь дэргэд Түвдэндорж аваргын дэвж буй хүрэл баримал байх юм. Дээд тавиур дээр үндэсний бөхийн аваргуудын сайхан зураг залаастай байлаа. Тэрбээр багадаа нэлээд мяраалаг хүүхэд байсан тул хурдан морь унаж чадаагүй гэнэ. Одоо харин морь уях хүсэл байгаад зав гарахгүй юм даа. Миний хэдэн адуу Хашаатад ахынд байгаа гэсэн юм. Зааны гэрт Чимэдрэгзэн гуайн дүүгийн охин Сувдмаа амьдардаг бөгөөд хичээлийн завсар зайгаараа гэрийн ажилд нь тусалдаг юм байна. Сувдмаа “айраг уу” гэсээр мөнгөн аягатай айраг барьсаар ирэв. Өмнөд Монголд Хасар бөхийн барилдаан болоход хавар нь түрүүлж есдүгээр сарын 13-нд шигшээ барилдаанд нь очиж барилдан түрүүлээд 2014 оны загварын Аudi Q7 машинаар шагнуулсан ч тэнд байдаг найздаа 100 сая төгрөгөөр зарчихаад ирсэн гэлээ. Тус барилдаан хоёр дахь жилдээ болсон бөгөөд анхныхад нь Өмнөд Монголын Батжаргал аварга нь түрүүлж Хөх хотод гурван өрөө байраар шагнуулж байжээ. Зочны өрөөнийх нь хананд суран бугуйл, ташуур байх нь өөрийн эрхгүй нүд булаана. Энэ тухай асуухад “Монгол ташуур группээс 2013 оны бөхчүүдийн чансааг тэргүүлсэн гээд өгсөн юм” гэлээ. Энэ өдөр гэрийн эзэгтэй Солонгын аав Батжаргал, ээж Оюумаа нар нь Булганы Хишиг-Өндөрөөс иржээ. Тэд мэнд мэдээд цаад өрөө рүү орчихлоо. Өдөржин гадуур яваад ядарсан бололтой эртхэн амарцгаая гэж байх нь дуулдав. Монгол түмний хайр хүндэтгэлийг хүлээсэн энэ цагийн энгүй хүчтэн болох хүргэнээрээ мэдээж бахархаж байх нь гарцаагүй. Сонирхуулахад Оюумаа эгч Шагдарын Намхай, Лувсанжамбаа аваргын удмынх гэсэн. Тиймээс Өсөхжаргал хүүг нэг л өдөр наадмын зүлэг ногоон дэвжээнээ дэвэн дэвсээр гарч ирэхэд гайхах зүйлгүй юм.

САНЖАА БОЛИОСОЙ ГЭДЭГ БОЛСОН БАЙЛГҮЙ ДЭЭ

Санжаадамба заан Бэрх уулын хаяа, Зараа голын хөвөө буюу нутгийнхны хэлдгээр Бэрхзараан энгээр туучиж өссөн байх юм. Хээрийн салхинаас бусдыг дээрээ гаргаж үзээгүй гэдэг шиг эмнэг адууг дэлдэж өсчээ. Өсөхөөгөөс аав нь хэр сайн аав бэ гэхэд “Манай аав сайн хүн. Мундаг бөх байхгүй юу” гээд гүйгээд явтал гэргий Солонго нь “Хань минь мундаг аа, мундаг. Бэлтгэл сургуулилт гээд цаг зав бага байдаг ч гэр бүлдээ их халамжтай юм шүү дээ” гэхэд хүүхэд шиг зантай хүчит заан харин шилээ маажисхийн сууж харагдав. Залуу зааны хамгийн үнэт зүйл нь “Гэр бүлээрээ эрүүл энх байх” юм байна. Чимэдрэгзэн гуай зааныг багаас нь “Хүнд худлаа ярьж болохгүй. Зөв л яваарай миний хүү. Хүнд өртэй явж болохгүй шүү” хэмээн захидаг байжээ. Одоо ч гэсэн надад үгээ хэлнээ гэв. Барилдахын хажуугаар тэрээр ямар нэгэн бизнес хийдэггүй гэдгээ хэлсэн юм. Харин барилдаан алгасахгүй барилддаг. Зарим нь одоо энэ Санжаа болиосой гэдэг болсон байлгүй дээ гээд хүд хүд инээх. “Хүмүүс намайг наадмын одгүй л гээд байгаа юм. Би энэ үгийг нэг их ойшоодоггүй. Хүн өөрөө л хичээх ёстой” гэж боддог. Түүнийг хүмүүс цацаа цалгиатай барилддаг бөх гэлцдэг. Тэрбээр энэ тухайгаа “Хүмүүс цацаа цалгиатай барилддаг л гэдэг юм. Тэгж барилдсанаасаа болж олон унасан. Хянуур байя гээд жаахан хүлээчихээр явж барилдсангүй гээд байдаг л даа. Ер нь бол өөрийнхөө бодож байгаагаар барилдах нь л зөв” гэж боддогоо ярьсан юм. Түүний хувьд 2011 онд бэлтгэл сургуулилт сайн байсан ч долоогийн давааны маргаанаас болж сэтгэлзүйн дарамтад өртсөн нь гарцаагүй. “Уг нь би тэгэхэд бэлтгэл сайтай байсан. Содном бид хоёрын барилдааны маргаан хоёр цаг гаруй болоход хэнийх нь талд шийдвэр гарах бол гэж хүлээсэн. Дараа нь намайг давуулахад “Би заан болчихлоо” гэж дотроо баярлаад С.Мөнхбат аваргатай яарч барилдсан тал бий” гээд айргаа уув. Түүний хувьд чөлөөт бөхөөр суурьтай болохоор бүх л барилдааны төрлөөр барилдаж үзсэн гэнэ. Залуу заан өнөөдрийг хүртэл хэд хэдэн зодог шуудаг элээсэн бөгөөд харин хоёр монгол гуталтай юм байна. Гэхдээ шинээр хийлгэсэн гутлаа өмсөхөөр хөлд эвгүй байдаг юм. Санаа дагаад ч тэгдэг юм уу тэр гуталтай барилдахаар уначихаад болдоггүй юм аа. Тиймээс хуучин гутлынхаа улыг нь солиулаад өмсчихсөн. Тэр нь ч амар юм билээ гэв. Аав, ээжийнхээ тухай ярих гэснээ ер нь манай нутгийнхан надаас илүү мэднэ дээ гээд инээмсэглэв. Ээж минь бурханы оронд одсон. Одоо аав минь сумандаа амьдарч байгаа гэлээ. Ямар ч хүн ирсэн хоол цай, цүй болсон байгаагаараа ирсэн гийчнээ дайлаад буцаадаг байжээ. Цас зудтай үед эрлийн хүмүүс малаа хайж яваад их хоноголдог байсан гэнэ. Өглөө босоход хоймроор дүүрэн хүмүүс зулчихсан унтаж байгаа харагддаг. Ямар ч хар элгийн хүн ирсэн сэтгэл өндөр буцдаг байв. Зарим жил өвөлжөөнд байхдаа идшээ дуусч дахин мал гаргаж байсан тухай ярилаа. Манайхан удмаараа биерхүү хүмүүс байдаг. Аавын нас хэвийсэн тул надаас жаахан намхан. Түүнээс биш өргөний хувьд надаас өргөн. Аав маань айлын ганц хүү байсан тул нэлээд эрх танхи өссөн гэдэг. Залуу цагтаа надаас ч сайхан эр явсан юм билээ гээд ааваараа бахархаад авлаа. Санжаадамба зааны өндөр 185 см бол 140 кг жинтэй аж. Зааны ээжийг Намжилын Цэрэндулам гэсэн байсан гэнэ. Аавыг нь Чойжилын Чимэдрэгзэн гэдэг. Зааны ахыг Чимэддорж, Чулуундорж, Чинбат гэдэг бол эгчийг нь Өнөржаргал гэдэг юм байна. Айлын гэргийг хоол, цайгаар нь дүгнэдэг гэдэг. “Солонгоо бүсгүйн цай нь хүртэл хоол юм аа” хэмээн манай зурагчин толгой сэгсэрч харагдсан. Монгол бөхийн түүхэнд нэн шинэ үеийн төлөөлөл болох залуу заан Санжаадамбынх нийслэлд амьдарч буй мянга мянган гэрэл дунд Кристал тоуны 15 дугаар давхарт нэгэн тод гэрэл сацраан байв аа.

Э.ЭНХБОЛД

Б.ЭНХБАТ

Гэрэл зургуудыг Г.ЛХАГВАДОРЖ

Бөхийн өргөөний урдхан, хүүхдүүдийнхээ барьсан орон сууцанд хоёр хөгшин налайж сууна. Цэвээний Гэлэгжамц гэж монгол бөхийн домог болсон Буур Жамъян аваргын хүргэн, өнөө цагийн бөхийн манлай Өсөхөө аваргын аав түүнтэй хуучлахсан гэх бодол эртнээс л төрдөг байлаа. Хүүгээ төрийн наадамд түрүүлэх бүрт ёс юм шиг есөн хөлт цагаан тугны өмнө гүйж очин үнсээд, сэтгэл дүүрэн байгааг нь харах бахтай сан. Өсөхөө хүүг нь Монгол Улсын дархан аварга цол хүртсэнийх нь дараа ижий аавынд нь зочилсон маань бэлгэшээлтэй санагдаж байлаа.

Гэлэгжамц гуай монгол тооллоор өнөө жил наян нас хүрч байгаа гэнэ. Тэрээр 1935 онд Архангай аймгийн Эрдэнэмандал сумын нутагт төржээ. Харин Өсөхөө аваргын ижий хөгшнөөсөө таван насаар дүү юм байна. Аавтайгаа буюу Буур аваргатай жигтэйхэн адилхан хөгшин уртаа гэгч хүрэн цоохор тэрлэгтэй инээмсэглээд угтсан. “Та хэдийг ирнэ гэхээр дүүгийнхээ хүүхдийг дуудаад хоол унд тэрлүүлээд байж байна. Уул нь манай хөгшин гэр орны ажилд шалмаг, гал тогоондоо хэнийг ч ойртуулдаггүй юм. Одоо жаахан ядраад байх болжээ” гэж гэрийн эзэн өгүүлэв.

Зүүн гараас Буур Жамьян аварга, Б.Түвдэндорж аваргын хамт. 1940-өөд оны дундуур

Зочны өрөөний ханын гоёмсог хүрэн шүүгээнд хадам аавынх нь зургууд харагдана. Тэр дундаа Буур аваргын Түвдэндорж аваргатай хоёул үндэсний спортын гавьяат мастерын тэмдгээ зүүгээд алхаж байгаа өнгөт зураг тодоос тод дурайж байлаа. Ардын хувьсгалын 50 жилийн ойгоор буюу далан нэгэн оны наадмаар Жамьян аварга уригдаж ирсэн байдаг.

Далаад оны эхэнд түүнд үндэсний спортын гавьяат мастер гэдэг цолын хоёр дахь дугаа­рыг нь олгосон түүхтэй. Одоо­гийн гавьяат тамирчин гэдэг цол юм. Ууган гавьяат мастер нь Түвдэн аварга шүү дээ. Далан нэгэн он гэснээс, тэр жилийн наадамд Жамьян авар­га ирээд буцахдаа Бал даргад сэтгэл жаахан дундуур байсан гэдэг. “Наадмын урьд өдөр Сүхбаатарын талбайд бөх­чүүдийг цуглуулаад нам засгийн удирдагчидтай уулзлаа. Цэдэнбал намайг харчихаад “Буур чи амьд байдаг юм уу” гээд гар барьж байна. Надаас олон дүү хүн биз дээ. Тэр ер нь хүнийг та гэж сураагүй байх. Маш амтгүй хүн юм аа” гэсэн баримт сэлт бий. Гэрийн эзний тамхилсан хөөргийг сонирхох зуур уг дурсамж сэтгэлд буусан хэрэг. Мэдээж Жамьян аварга, Түвдэндорж аварга хоёрын зургаас үүдээд. Цай цүй болоод удаагүй бай­тал Гэлэгжамц гуайн бага хүү Батбаяр орж ирлээ. “Эгч нь яав” гэж хоёр хөгшин зэрэг асуугаад авлаа.

“Хүүхдүүдээсээ дуудвал зүгээр шүү” гэж Гэлэгжамц гуайд сануулсан учир бага хүүгээ, мөн гурав дахь охин болох Нарангэрэлээ зав чөлөө гаргаад аавынхаараа ирээрэй гэж хэлжээ. Бага хүүдээ хандан “Аавынхаа хөөргөөр хүмүүстэй тамхил” гэв. Батбаярыг Өсөхөө ахын­хаа ижил улсын цолтой бөх гэдгийг мэдэх хүмүүс нь мэдэх байх. Тэрээр Архангай аймгийн наадамд 1998, 1999 онуудад дараалж түрүүлээд 2000 онд улсын наадамд анх зодогложээ. Гурвын даваанд Хөвсгөлийн Элбэгт унасан байна. Харин дараа жил нь буюу наян жилийн ойгоор “Батцэнгэлийн динозаврууд” болох Жавхлантөгс харцага, Хишигдорж заан нараар дөрөв, тав давж улсын цолны босго алхаад улмаар зургаагийн даваанд шинээр начин цол хүртээд байсан амьдаа Дашдондовын Батбаяртайгаа тунаж барилдан давж харцага цол хүртсэн нэгэн. Долоогийн даваанд Бат-Эрдэнэ аваргад амлуулж унасан түүхтэй. Батбаяр харцагаас ажил албыг нь сонирхоход “Эрдэнэт хотын Хангарьд спорт клубийн дасгалжуулагчаар ажиллаж байгаад ирсэн. Одоо удирдлагын академид сурч байна” гэв. “Манай хүү удирдлагын академид сураад сүрхий байгаа. Бодох нь ээ, том дарга болох санаатай юм байгаа биз” гэж аав нь хөөрхөн явуулж байна.

Тэрээр зургийн цомог үзэж сууснаа “Хөөх, ахыг дархан аварга болоход талбай дээр ийм их хүн цугласан юм уу” гэж дуу алдаад явчихав. “Манай гэрийнхнээс би л ганцаараа мэдээгүй” гээд дурамжхан байгаа нь илт. Мань хүн ахыгаа дархан аварга цолны үнэмлэх тэмдгийг Төрийн ордонд гардаж байх цаг мөчид “Хангарьд”-ын бөхчүүдтэйгээ бэлтгэлд гарчихсан, утасны сүлжээгүй газар байж л дээ. Тэгээд долдугаар сарын долооны оройхон бэлтгэлээс буугаад Эрдэнэтийн төв рүү орж ирэхдээ дуулсан аж.

Харин Гэлэгжамц гуай сэтгэл ихэд тааламжтай “Хүүгээ дагаад Төрийн ордон руу орж явчихсаан” хэмээн инээд цалгиулж сууна. Өсөхөө аварга нэг их гоё өндөр захтай улаан шаргал дээлтэй очсон харагдсан. Та урлаж өгсөн үү гэж ээжээс нь асуутал “Наранчимэг гэж манай охин хийж өгсөн юм. Дүүгийнхээ дээл хувцас, монгол гутлынх нь оймсны хараа чимэглэл, хөөрөгнийх нь даалин зэргийг Наранчимэг л хийж өгдөг” гэлээ. Насантогтох гуайн ээж Гарамдагий гэж үйлэнд уран хүн байжээ. Тэгэхээр охиноос нь гарсан хүүхдүүд уран байх нь. Насантогтох гуай “Ижий минь монгол гутлыг угалзтай, угалзгүйгээр нь янзын сайхан хийнэ. Аавын монгол гутлыг ижий л урладаг байлаа. Мөн зодог шуудаг оёдог, Өсөхөөг таван настай байхад нь нэг зодог шуудаг оёж өгсөн. Одоо бага хүү нь өмсөж байгаа” гэж хуучилсан юм. Гоньдоор амталсан бууз зооглох зуураа Гэлэгжамц гуайгаас хадам аавынх нь талаар асуулаа. “Буур аваргыг төрийн наадамд анх дагуулж ирсэн хүн нь Лу гүний Вандан аварга гэдэг. 1925 оны наадамд нутгаасаа ирж барилдаад халхын гурван “босоо” гэгддэг Вандан, Самдан, Шагдар нартай их шөвөгт шалгарч Хэнтийн Самданд унаж үзүүрлэсэн түүхтэй. Тэгээд 1926, 1928 онуудад арав давж түрүүлсэн байдаг. Харин ид үедээ төрийн наадамд хэд хэдэн удаа өнжсөн юм билээ” хэмээн асуулаа.

Үүнд Гэлэгжамц гуай ийн хариулсан юм. “Төрийн наадамд хоёр түрүүлж, нэг үзүүрлэж Буур хэмээн улс даяараа алдаршиж байсан тэр цагт нь эсэргүү нарын бослого гэж түүхэнд тэмдэглэгдсэн Тариатын хүрээний бослого гарч, нутаг усанд нь үймээн самуун дэгджээ. Түүнээс болж, мөн анхны хань эндсэн зэрэг шалтгаанаас үүдээд аав хэдэн жил наадамд ирж зодоглоогүй юм билээ. Энд нэг зүйлийг сонин болгоход, эсэргүү хөдөлгөөнийхөн аавыг бослогодоо элсүүлэх гэж оролдож байжээ. Цэргийн Шагж гэж сайхан бөх байсан. Өнөөдөр аварга болох хүн гээд судлаачид, Завхан нутгийнхан үзээд байгаа. Тэр хүн улсад нэг түрүүлж, хоёр үзүүрлэсэн бөх л дөө. Гэтэл гучаад оны эхээр яг ид барилдаж байсан үедээ өнөө түйрэнгүүдтэй нэгдэж, нөгөө хэд нь “Манай баатар, чамайг улааны сум нэвтлэхгүй” хэмээн хөөргөөд тулалдааны эхний суманд алуулсан байдаг. Хадам ааваас эсэргүүнийхэн хоёр морь аваад явж л дээ. Тэгээд хэлсэн хугацаанд өгсөнгүй гэнэ. Аав хонинд явлаа гэж гэрийнхэндээ хэлээд өнөө хоёр морио авахаар Тариатын хүрээ рүү явж байтал өөдөөс нь ногтоо чирсээр ирсэн гэдэг. Тэгж л аавын амийг хоёр хүлэг нь аварсан байгаа юм” гэж Буур аваргатай холбоотой хүмүүсийн тэр бүр мэдэхгүй зүйлийн талаар хуучиллаа.

Өсөхөө аваргын эгч нарын нэг Нарангэрэл гаднаас орж ирлээ. Бас л тэнгэр баганадсан эмэгтэй байлаа. Нэг метр 91 сантиметр өндөртэй гэсэн. Аваргын ээж Насантогтох гуай залуудаа нэг метр 85 сантиметр өндөр байжээ. Харин түүний аав Буур аварга ид залуудаа хоёр метр 30 сантиметр өндөртэй, 130 килограмм жинтэй байсан гэдэг. Нараа эгч “Завгүй тэвдэж явахад аав ээж хоёр дуудаад. Уул нь амралтын өдрөөр л бид энд цугладаг юм” гээд “За одоо надаас юу асуух гэж байна” гэсэн янзтай алаг нүдээ эргэлдүүлэв. “Хагас сайныг бид битүүн, бүтэн сайныг шинийн нэгэн гэдэг юм. Ёстой л битүүлж, шинэлж байгаа юм шиг аавынд мах чануулж, бууз жигнүүлж хоёр өдөр болно. Та хэдэд буузаа жигнээд өгчихөж, удахгүй мах чанана гээд унах байх” гээд инээмсэглэлээ.

“Ярианыхаа сэдвийг бөхөөс жаахан холдуулъя л даа, энэ чинь. Вандан аварга, Буур аварга, Түвдэн аварга, Өсөхөө аварга гээд л халхын алдарт аваргуудын тухай үргэлжлээд явж өгөх бололтой. Ингэхэд та ээжийнхээ ямар хоолонд дуртай вэ” гэж Нараа эгчээс тулган асуулаа. “Будаатай банштай цайнаас нь салах юм биш. Багад бол ээжийн боорцог, гамбир шиг амттай зүйл байсангүй. Манай аав боорцог их сайхан хийдэг” хэмээн сонирхуулав. Ингээд Нараа захирал (“Вайт лейк” ХХК-ийн ерөнхий захирал) Буур өвөөгийнхөө тухай “Гэр орных нь ажилд тусалж эмнэлэгт хэвтсэн үед нь хоол цайг нь дөхүүлж, хүнсийг нь цуглуулж, ус түлээг нь ойртуулдаг нь манайхаас би байсан” гэв.

“Өвөө минь өнгөрөхийнхөө урд өдөр надад биеийн тамирын хувцас 120 төгрөгөөр авч өгч билээ. Аймгийн тусгай дэлгүүрээр өвөө үйлчлүүлэх эрхтэй. Би тэгэхэд долдугаар ангийн хүүхэд байв. Бараг л анх удаа шинэ хувцас өмсөж байгаа минь тэр байх. Дээрээ хоёр эгчтэй байсан болохоор эгч нарын хувцсыг улирааж өмсөнө. Их л баярласан юмдаг. Гэвч маргааш өдөр нь өвөө минь биднээс үүрд явчихсан” гээд хоолой нь зангираад, нүдэнд нь нулимс тунараад ирэв.

Тэрээр Архангай аймгийн арван жилийн сургууль дүүргээд Эрхүү хотын Хөдөө аж ахуйн дээд сургуулийг эдийн засагч мэргэжлээр төгсчээ. Ажлын гараагаа Мал аж ахуйн хүрээлэнгээс эхэлсэн байна. Аавынхаа мэргэжлийг өвлөснөөрөө бахархдаг гэж хэлсэн. Гэлэгжамц гуайн ач нараас арав гаруй эдийн засагчид төрсөн гэнэ. Ихэнх нь гадаадад сургууль соёл дүүргэж байгаа аж. “Манай аав бол оюуны мундаг хүн” гэж охин нь хэлээд аавыгаа хайр хүндэтгэлийн зөөлөн харцаар ширтэж суусан юм.

“Өсөхөө сая охинтой минь уулзаад ирсэн гэнэ. Дажгүй л байгаа бололтой” гэж хоёр хөгшин хоорондоо ярилцаж суулаа. Өсөхөө аваргын том, хоёр хөгшний хайртай ач нарынх нь нэг Америкт сурч байгаа ажээ. Аав нь “Алдар” спор хорооны тамирчдаа ахалж Цэргийн дэлхийн аваргад оролцох үеэрээ охинтойгоо уулзжээ. “Манай Батбаярын хүүхэд Японд байгаа, тэдний хүүхэд тэнд байгаа” гээд л ярьж байсан. Гадагшаа явсан ач, зээ нараа ихэд санадаг бололтой. Архангай бол бөхийн өлгий нутаг. Ялангуяа Батцэнгэл бол бөхөөрөө алдартай. Харин Монгол Улсын дархан аваргагүй байсан юм билээ. Өсөхөөгөө дархан аварга болоход ихэд бэлгэшээж баярласан нь мэдээж, наадам сайхан болсон уу гэж Гэлэгжамц гуайгаас асуухад, ээж нь цаанаас “Хүүгийн минь дархан аварга цолыг хүндэтгэж нутаг орон маань сайхан баяр зохион байгуулсан. 512 хүчтэн зодоглож хүн бүхэн уухай хашгирч байхад аав минь тэнгэрээс харж байгаа болов уу гэж бодоод нүдэндээ нулимстай суулаа” гэв. Харин гэрийн эзэн “Манай энэ хүүгээ түрүүлэх бүрт нь баярлаад л, хүмүүсийн дунд уйлаад л, хашгичаад л сүйд болдог. Би яахав, мэлин хойлог талдаа ч хүн юм уу. Нэг их баярлаж хөөрөөд сүйд болдоггүй юм. Түрүүлэх учиртай хүн нь түрүүлж байна даа гэж боддог. Яахав, ер нь хүүгээ нэг үнсье гэж бодоод тугны өмнө гүйж очиж үнсдэг” хэмээн хээв нэг өгүүлсэн нь яалт ч үгүй дархан аваргыг төрүүлсэн аав мөн дөө гэж бодогдов. Гэлэгжамц гуайтай зэрэгцэж суугаад хоёул зургийн цомог эргүүлж, Буур аваргын Баянаа аваргатай, Түвдэн аваргатай авахуулсан зургийн үүх түүхийг хуучлангаа өнөө жилийн наадмын тухай сонирхлоо. Гурвын даваанд Өсөхөө аваргыг Сүхбат аварга амласныг шуудхан асуугаад авав.

“Наадмын эхний өдөр хүүтэйгээ хамт цэнгэлдэх рүү очсон. Ер нь Өсөхөө аавтайгаа хамт очих гээд байдаг юм. Замд хүү минь хэлж байсан. “Бөхийн комиссоос намайг зүүний магнайд гарна шүү гэсэн. Гэхдээ Сүхбат зүүний магнайд гарна гэхийг үгүйсгэх аргагүй. Тэгвэл яршиг, би барууны магнайд л гарчихна” гэж байв. Тэгтэл яг л хүүгийн хэлсэн ёсоор наадмын бөхийн комисс эрэмбийнхээ дагуу гээд Өсөхөөг зүүний магнайд гар гэлээ. Сүхбат би гарна гэсэн байна. Ингэхээр нь Өсөхөө барууны магнайд очоод зогсчихсон. Хэрүүл уруул хийгээгүй шүү дээ. Харин хоёр дахь өдөр би аажуу, уужуу очъё гээд хүүдээ хэлчихээд байж байтал Сүхбат Өсөхөөг амлалаа гэж дуулддаг юм. Тэгэхээр нь яарч сандраад яваад очлоо. Хүний л эцэг болсон хойно тэр агшинд чинь янз бүрийн зүйл бодогддог юм билээ. Сүхбат ер нь хүүг минь яах гээд байнаа гэж хүртэл бодогдсон. Гурвын даваа эхлэхийн өмнө Өсөхөөд ойртож очоод “Болгоомжтой л байгаарай даа хүү минь. Хөл гар руу чинь өшиглөж, цохих вий” гэж хэллээ. Тоосон шинжгүй зогсож байна. Хүмүүс янз бүрээр л шуугиад байв. Тэр бүгдийг Өсөхөө тоогоогүй.

Сүхбат яагаад Өсөхбаярыг амлав гэдгийг надаас олон хүн асуудаг. Би бол нэг их тоймтой хариу өгдөггүй юм. Яахав, миний бодлоор Сүхбатын сэтгэл санаа тухайн үед жаахан үймэрчихсэн байжээ. Тэр хүнд зөвлөдөг хүмүүс гэж байдаг байх. Тухайн хүмүүс нь буруу зөвлөгөө өгөөд хий хөөргөөд, дэвэргээд байна уу гэж санагдах юм. Дээр нь нэг зүйлийг нэмээд хэлэхэд, найман жилийн өмнө зодог тайллаа гээд олон түмний өмнө бөхийн дэвжээгээ үнсээд, есөн хөлт тугнаасаа адислаад дахиж барилдахгүй гэж ам өчгөө өгсөн хүнийг яагаад барилдуулав гэдэг бас сонин. Бүртгэж авахгүй байдаг ч юм уу, ямар нэгэн зүйл хийх л байсан байх. Гэхдээ хүний эрх юм байгаа биз дээ. Уул нь Сүхбат чинь миний хүүтэй ижил сайхан бөх. Миний хайрладаг л бөхчүүдийн нэг. Хаана л таарна надад ирж үнсүүлээд явж байдаг хүүхэд байгаа юм. Тэр жил Өсөхөөгийнхөө аварга цолны найранд гэргий Баясгалангаа дагуулчихсан хамгийн түрүүнд ирээд сууж байсан. Өнөө жил сэтгэл санаа үймэрчихсэн сонин байв уу даа. Дархан аварга цолоо авахаар Төрийн ордонд ирэхдээ гурвын даваанд ам авч байгаа юм шиг монгол гутлаа өмсчихсөн, зодгоо бүсэлчихсэн ирсэн шүү дээ. Төрийн ордонд тэгж ирэхэд нь л надад сонин сэтгэгдэл төрж байлаа” гэв.

“Сүхбатыг өшиглөөд авах вий гэж боджээ. Өмнө нь Өсөхөө аварга Сүхбатыг нэг тийрчихсэнийг манайхан мартаагүй дээ” гэж лавлах маягтай асуухад тэрээр “2001 оны тэр зүйл дээр Баянаа аварга ч тэр, Сүхбат ч тэр ерөөсөө юм бодоогүй. Бөхийн тэмцэл гээд өнгөрсөн. Тухайн жилийн наадмын яг маргааш нь уяачдын баяр дээр Баянаа аварга бид хэд таарахад огтоос юм бодоогүй шүү гэж хэлж байсан. Уяачдын наадмыг манай хөгшин Баянаа аваргын гэргий хоёр нэг дор суугаад үзэж л байлаа. Батбаяртай Баянаа аварга таарчихаад “Миний хүү эмзэглээгүй биз дээ. Бид бол тэр талаар юу ч бодоогүй шүү” гэж хэлж байсан гэдэг” хэмээн хариулсан юм.

“Аавын минь эдэлж хэрэглэж байсан зүйлээс хэт хутга тэргүүтэй хэдэн зүйл бий. Бөхийн өмсгөл дээл хувцсыг нь Архангайн музейд өгсөн” хэмээн Насантогтох гуай өгүүлээд “Би чинь хүний ганц охин шүү дээ. Аавынхаа дөчин насан дээр төрсөн. Намайг төрөх үед аав наадамд барилдах гээд явчихсан эзгүй байсан гэдэг. Айлын ганц хүүхэд болоод ч тэр үү, эрх танхил гэж жигтэйхэн. Аавыг хаашаа л явна дагана. Ямар сайндаа ноос тушаах гэж морин тэргэнд аччихсан байхад нь тэргэн дээр гарч морийг нь үргээгээд сүйд болохоо алдсан. Тэрэгтэй морь хонины хашаа зад дайрч өнгөрөөд хүмүүс шуугилдаад би ч орилоод явчихсан нь мэдээж. Аав миний охин сайн зуурч бай гэж хэлээд тосон угтаж тэрэгний аралд хүрэх шиг л болтол морь зогсчихсон. Дараа нь бодоход их бяр тэнхээ гаргасан байгаа юм. Нэг өвөл тэргэнд сургаж байсан хайнаг гунаа хөллөөд Хойд Тэрхийн голоос мөс ачихаар явж би дагадгаараа дагалаа. Мөсөө ачаад эргэтэл гуна явдаггүй. Гэтэл аав гунаа тэрэгнээс буулгаж хойноос нь чөрхлөөд намайг сайн туугаарай гэж хэлээд өөрөө тэргэндээ ороод зүтгэчихсэн” хэмээв.

Домог болсон аваргын өвөр дээр эрхэлж, өнөө цагийн бөхийн манлай хүчтэнийг өвөр дээрээ эрхлүүлж өсгөсөн тэрээр хүүгийнхээ бага насны дурсамжаас хуваалцлаа. “Өсөхөө зүүдлэхээрээ босоод явчихдаг хүүхэд байв. Манай хүүхдүүд унтахдаа өмд цамцаа орныхоо дэргэд нямбайлан эвхээд тавьчихдаг байлаа. Нэг орой Өсөхөө унтаж байснаа өмд цамц хоёроо аваад босоод ирлээ. Бид нар одоо яах нь уу гээд чимээгүй хараад байлаа. Тэгтэл авдар онгойлгож өмд цамц хоёроо хийчихээд буцаад орондоо ороод унтаад өгдөг байгаа. Өглөө босоод энд байсан өмд цамц хаачив гээд асууж байж билээ. Өөр нэг хөгжөөнтэй дурсамжаас нь хэлье л дээ. Манайх “Эх орон-52 гэдэг радиотой байлаа. Батбаяр л болдоггүйгээрээ “Ээж ээ энэ дотор юу байгаа юм бэ” гэж шалгаагаад байхаар нь “Эрэгтэй эмэгтэй хоёр хүн байдаг юм. Тэгээд ээлжилж яриад суудаг” гэчихгүй юу. Нэг өдөр ажлаа тараад иртэл өнөө хоёр алга. “Та хоёр хаана байнаа” гэтэл Өсөхөө гаднаас орж ирээд чимээгүйхэн орон дээр суучихлаа. Буруу зүйл хийчихсэн үедээ андашгүй л дээ. Нэг л гэмшингүй зөөлөн зөөлөн над руу хараад л. Тэгсэн араас нь Батбаяр “Араажив дотор хүн байдаг гэсэн чинь юу вэ. Утаснаас өөр юу ч алга” гэчихсэн орж ирж байгаа юм. Тэгж л манай хоёр радиогоо амбаарт авч ороод амыг нь барьчихсан. “Яаж байгаа юм” гэсэн чинь Өсөхөө “Баагий л дотор нь хүн байдаг гээд байхаар нь үзсэн юм гэсэн сэн.

Манай Өсөхөө чинь багаасаа үнээ ивэлгэдэг гэрийн ажилд сүрхий хүүхэд байсан. Улсын наадамд хоёр дахиа түрүүлчихээд улсын аварга цолтой бөх болчихоод байхдаа хөдөө гэртээ амарч очоод өглөө үнээ ивэлгээд зогсож байна. Хаяа айлын бүсгүй “Өсөхбаярыг чинь улсын аварга цолтой том бөх гэж сүрдээд байтал ээждээ үнээ ивэлгээд зогсож байхыг нь харах их гоё санагдсан. Иймдээ л олон хүний хайр хүндэтгэлийг хүлээдэг байх” гэж хэлж билээ. Хөгшин нь хүүгийнхээ тухай өгүүлэхтэй залгаад гэрийн эзэн Вандан аваргын тухай яриа дэлгэлээ.

“Вандан аваргыг бол би нүдээр үзээгүй хүн. Гурван охин, нэг хүүтэй хүн юм билээ. Батцэнгэлд нүүж очоод байхдаа Ишванжил гэж Вандан аваргын хүүтэй танилцсан. Нэгдлийн адуучин, миний үеийн л насны хүн байсан. Ишванжилын бага хүү Мөнхжаргал гэж залуу одоо Батцэнгэлдээ байгаа. Хоёр жилийн өмнө байна уу даа, аймгийн начин цол хүртлээ дуулдсан. Ишванжилаас би аавынх нь тухай сонирхох гээд гэрт нь зорьж очиж хонож байлаа. Их багад нь нас барсан юм билээ л дээ. Вандан гуай ер нь дөчин хэдтэй л өнгөрсөн байх. Өндрийг нь сайн мэдэхгүй юм. Харин өргөнийг нь бол мэддэг хүмүүс нь барин тавин хэлдэг. Гэрийн хойморт авдар налаад суухад авдрынх нь булан цухуйдаггүй байсан гэдэг. Тэгэхээр цээж гэдэг бол ёстой нөгөө авдар шиг гэдэг чинь Вандан гуай л байж. За тэгээд булчин шөрмөс нь овойж товойсон, хүзүү гэдэг нь лухайсан лут эр байж дээ. Тэр их өргөн цээжтэй ханагар том хүн чинь мэдээж өндөр байсан байж таарна. Хориод оны сүүлээр Маршалтай авахуулсан нэг зураг бий. Түүнээс харахад их л том хүн байсан юм билээ. Эрүү түүшин сайтай, хацар дух их томтой хүн байжээ. Өндөр Алтанхуягийн хүү Ичиножо Ичинноровыг Вандан аваргын зургаа дахь үеийн бөх гэж танай сонин бичсэн байна лээ. Биеийн жингийн хувьд лагс хүүхэд юм байна. Гэхдээ Вандан аваргыг энэ хүүтэй харьцуулшгүй байлгүй дээ. Орсон буур ороод ирэхэд ганцхан мөрлөөд л зогсоодог байсан гэсэн баримт бий. Домогт Намхай аваргын ард л бичигдсэн хүн. Хүнийхээ хувьд ихэд цагаан цайлган, нөхөрсөг хүнлэг нэгэн байсныг хадам аав минь үргэлж дурсдаг сан” гэв.

Ийнхүү хоёр хөгшинтэй домог болсон хүчтэнүүдийн тухай өдрийн турш хуучиллаа. Оройхон хэрд Өсөхөө аварга аавтайгаа утсаар яриад эгчийнхээ ажил дээр байгааг дуулгасан. Нараа захирлын өрөөнд байж байна. “Аав ээж хоёр өнөөдөр Гантулгын эзэмшилд байгаа юм биз дээ” гэж цаашлуулаад л. Энэ сарын сүүлээр дархан аварга цолныхоо найрыг хийхээр төлөвлөж буй ажээ. “Улаанбаатар” ресторан руу гэргий нь яриад цаг нараа тохироод байгаа бололтой. “Урилгынхаа үгийг яаж бичих вэ, их утга төгөлдөр сайхан үг бичмээр байна” гээд Архангайн наадмын урилгаа үзэж суусан. Ааваасаа нарийн ширийн юмыг асууж байсан. Өсөхөө аваргатай Америк явсан тухайг нь сонирхож энэ тэрхэнийг ярилцсан юм.

Н.ГАНТУЛГА

Гэрэл зургуудыг Г.ЛХАГВАДОРЖ

Гадаадын төрийн тэргүү­нүүд хийгээд өндөр албан тушаалт­нуудыг айлчлан
ирэхэд бүхий л арга хэмжээг зохион байгуулж, хагас цэрэг­жилтийн байдалтай ажил­ладаг
хүмүүс бол ёсло­лын албаныхан. Түү­хэнд тэмдэглэгдэн үлдэх тэдгээр үйл явдлыг нарийн
дэг журмын дагуу явуулах учиртай болохоор тэдэнд алдах эрх гэж байхгүй. Олон улсын
төрийн томчуудыг айлчлахад Монголын нүүр царайг улайлгахааргүй ажил­лаж ирсэн хүмүүсийн
нэг бол яах аргагүй Готовдоржийн Луузан гуай юм. Энэ удаа­гийн “Танайд өнжье” брэнд
буландаа тэднийхийг сонго­лоо. Их сургуулиа дүүргэж, мэргэжил эзэмшсэн цагаасаа
Гадаад харилцааны яамтай амьдралаа холбосон энэ эрх­мийг гадна дотнынхон андах­гүй.
Тэрбээр Орос, Франц, Вьетнам улсад суугаа Элчин сайдын яаманд нарийн бич­гийн даргаас
өгсүүлээд Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сай­даар ажиллаж байсан юм.

Баялаг түүх намтартай сэхээт­нийд өнжсөн нэгэн өдрийн тэмдэглэлийг
хүргэж байна.

Тэднийх Төрийн ордны чанх ард талын байранд амьдардаг юм билээ. Гэрт
нь очихын тулд Г.Луузан гуайн зааж өгсөн орцоор орж гурван давхарт гарлаа. Хаалганыхаа
гадна талд хөлийн гишгүүр дээр цагаан өнгийн алчуур дэвсчээ. Ингээд хонхыг нь дартал
нүд гялбам цагаан өнгийн хувцастай, буурал үстэй, нүдний шил зүүсэн эрхэм хаалгаа
нээж өгсөн нь Г.Луузан гуай байлаа. Тэрбээр биднийг найрсгаар угтаж, “Алив хүүхдүүдээ,
хөгшин бид хоёр хоёулаа байгаа” гэсээр зочны өрөө рүүгээ хөтөллөө.

Төд удалгүй цаад өрөөнөөс гэрийн эзэгтэй орж ирж, бидэнтэй гар барин
мэндчилээд “Миний нэр Марта” гэж өөрийгөө танилцуулав.

Эднийд орж ирээд хамгийн түрүүнд нүдэнд туссан зүйл бол хананд өлгөсөн
уран зургууд. Олон мундаг зураачийн бүтээл харагдав. Гэрийн эзний сонирхлыг илтгэсэн
тэдгээр нандин цуглуулгууд бидний ярианы сэдэв боллоо.

ЕРӨНХИЙЛӨГЧИЙН СОНИРХЛЫГ ТАТСАН БҮТЭЭЛ

“Манайх 50 мянгатад амьдардаг байлаа. Хонх дуугарангуут онгойлгохоор
уран зураг барьчихсан хүн зогсч байдаг байж билээ” гэж гэрийн эзэгтэй өгүүлэв. Г.Луузан
гэдэг хүн тийм л уран зурагт сонирхолтой нэгэн. Тэрбээр “Эхнэр маань намайг галерей
нээх гэж байгаа биш дээ гээд шүүмжлээд байхаар нь сүүлийн үед уран зураг худалдаж
авсангүй. Тэгээд ч тэтгэвэртээ суугаад санхүүгийн байдал нөлөөлсөн” гэв. Ямартай
ч түүнд 20 гаруй сонин содон бүтээл бий. Зураач Г.Баттөмөрийн мууту цаасан дээр
урласан “Богд хаан гадаалахдаа” гэдэг зургийг зочны өрөөндөө өлгөжээ. Богд хааныг
дагаж хичнээн цэрэг, бие хамгаалагч явж байгааг гурван метр гаруй урттай энэ зурган
дээр дүрсэлжээ. Богд хааны музейд хадгалагдаж байдаг уг бүтээлийн эх хувийг Г.Баттөмөр
зураач хуулбарласан нь Г.Луузан гуайд маш их таалагджээ. Морины дэл, сүүл гээд үсний
ширхгийг нарийн чамин гаргаж, хүч хөдөлмөр зарцуулсан энэ бүтээлийг жинхэнээсээ
хамаагүй сайн болсон хэмээн тэрбээр үнэлсэн юм. Мөн энэ зурагны баруун талд нь Өндөр
гэгээн Занабазарын Жанлавцогзол судрыг Төвд хэлнээс хэсэгчлэн орчуулсныг уйгаржин
монголоор бичжээ. Үүнийг Г.Луузан гуай түвэггүйхэн уншиж сонирхууллаа. “Намайг хүүхэд
байхад аав маань монгол бичиг сур гэж загнадаг байлаа. Тэгэхээр уйгаржин бичгийг
гадарлана аа” хэмээв. Энэ зургийн дээд талд нь зураач Хүрэлбаатарын “Удган” нэртэй
бүтээлийг байрлуулжээ. Залгаа хананд зураач Лхагвасүрэнгийн хөдөөгийн монгол айлыг
өнгө будаг хослуулан урласан сайхан зураг өлгөөстэй байв.  Мөн Зураач Эрдэнэ агсны “Уяан дээр” зургийг хоймортоо
байрлуулжээ. “Манай аавд жороо алаг морь байсан юм. Тэр морийг зуруулсан юм” гэж
Г.Луузан гуай хуучин цагаа дурсав. Мөн эдний зочны энэ өрөөнд Төрийн шагналт До.Болдын
абстракт зураг, Мөнхцэцэг зураачийн бүтээл ч харагдлаа. Уран зургаас тухайн зураачийн
сэтгэл санаа ямар байсан нь шууд анзаарагддаг болохыг гэрийн эзэд ярьж байв. Г.Луузан
гуай “Би та нарт нэг сонин юм үзүүлье” гээд цаад өрөө рүүгээ оров. Төд удалгүй жаазалчихсан
эскиз зураг аваад ирлээ. Энэ нь “1921 оны “Бидний анхны бага, дунд сургууль, утасны
хороо” нэртэй Ц.Намхайцэрэн гуайн эх зураг байв. Одоогийн төв шуудан, нэгдүгээр
сургууль зэргийг дүрсэлсэн энэ зураг 1981 оных юм билээ. Г.Луузан гуайн хувьд энэ
зураг нандин эд гэдэг нь ярианаас нь ажиглагдсан юм. Төрийн тэргүүний сонирхлыг
татсан нэг бүтээл эднийд бий. Тэр бол Төрийн соёрхолт барималч Ч.Ганхуягийн дипломын
ажил гэнэ. Хүрлээр хийсэн цутгамал аж. Нарны өөдөөс хараад хүндээр бие засч байгаа
хөдөөгийн хээгүй эрийн хажууд нохой нь хүлээн сууж байх юм. Ч.Ганхуяг энэ бүтээлийнхээ
хэвийг унагаад хагалчихсан болохоор Г.Луузан гуайд байгаа нь дэлхийд цор ганц болж
таарна. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж хүртэл түүний энэ цуглуулгын талаар олж мэджээ.
Тэгээд санал тавьж байсан удаатай гэнэ. Харин Г.Луузан гуай хэзээ ч хэнд ч энэ бүтээлээ
өгөх хүсэлгүй байгаа бололтой.

Тайландын
Элчин сайд Ю.Цэдэнбал даргад итгэмжлэх жуух бичиг барьсны дараа. Арын эгнээ, зүүн
гар талаас эхнийх нь Г.Луузан

 Г.Луузан гуай Францад арав, Орост болон Вьетнамд тус бүр гурван жил
Элчин сайд болон ЭСЯ-нд нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байсан хүн. Тэгсэн атлаа
сууж байсан орнуудынх нь бэлгэ тэмдэг болохуйц зүйл гэрт нь харагдсангүй. Энэ тухай
сонирхоод асуутал “Хүн хүний сонирхол ондоо. Гадаад явсан хүмүүс очсон газрынхаа
сонин содон үзмэрүүдийг авчирдаг. Харин би тэгэх дургүй. Надад байгаа үнэт зүйл
бол Монголын зураачдын уран зураг. Манай зураачид мундаг авьяастай. Сайхан зурдаг
шүү” гэв.

Гэрийн эзний ажлын өрөөнд орлоо. Торгон дээр урласан бурханыг хоймортоо
залжээ. Томдуу хэмжээтэй энэ шүтээн Оюун билгийн Манчир бурхан болохыг Г.Луузан
гуай тодотгов. Түүний ажлын ширээн дээр бичиг цааснууд овоорчээ. Дэргэд нь томоо
гэгч нь чийдэн байрлуулсан харагдав. Харин номын шүүгээнд нь голдуу гадаад хэл дээр
бичигдсэн бүтээлүүд зонхилно. “Нас яваад ирэхээр энэ олон номоо маллаж чадахаа байх
нь. Зусланд ч нэг хэсэг нь бий” гэж Г.Луузан гуайг хэлэхэд гэргий нь “Франц хэл
дээрх номнуудыг хүүхдүүд маань ашиглана биз дээ” гэв.

 “ХЭДИЙГЭЭР ТЭТГЭВЭРТ ГАРСАН Ч ЗҮГЭЭР СУУЖ ЧАДАХГҮЙ НЬ”

“Гадаад яамныхан хүнийг тэтгэвэрт гарахыг андахгүй шүү. Намайг
60 нас хүрэнгүүт байн байн сануулж байгаад л тэтгэвэрт суулгачихсан” гэж Г.Луузан
гуай ёжлонгуй хэлээд биднийг инээлгэв. Тэрбээр Төрийн албанд орж байгаа хүмүүс мэдэхэд
илүүдэхгүй “Этикет” нэртэй ном гаргажээ. Номын зохиогч ярихдаа “Этикет” гэдэг үг
бол ёс жаяг гэсэн утгатай. Монгол орчуулгаар нь номоо нэрлэбэл манайхны толгойд
орж ирэхгүй. Тиймээс “Этикет” гэдэг үгээр нь нэрлэчихсэн юм. Харин дипломат ёслол,
үндэсний ёс заншлын талаар зөндөө ном хэвлэгдсэн болохоор бичсэнгүй” гэлээ. Энэ
номд төрийн албанд ажиллаж байгаа болон ирээдүйд ажиллах залуус, гадагшаа явах хүмүүст
анхаарвал зохих өдөр тутмын зүйлсийг тусган тайлбарлажээ.

Францын
Ерөнхийлөгч асан Жак Ширакт итгэмжлэх жуух бичиг гардуулсны дараа. 1998.11.16

 “ДИПЛОМАТЧ ХҮН

САЙН ТОГООЧ БАЙХ ЁСТОЙ”

Г.Луузан гуай хоол хийхдээ гаргууд юм билээ. Бидний яриа тэдний гал
тогооны өрөөнд үргэлжлэх болсон шалтгаан нь түүний хоол хийх цаг болсонтой холбоотой.
Тэрбээр хамгийн түрүүнд сонгино арилгаж, хэрчив. Дараа нь хөргөгчнөөс махаа гаргаж
хөшиглөлөө. Мөн савтай будаа гаргаж ирээд шаазан аягаар хэмжин түмпэнд хийж байна.
Ямар хоол хийх гэж байгааг нь сонирхтол будаатай хуурга гэж хариулав. Ер нь ямар
хоол сайн хийдэг болохыг гэргийгээс нь асуутал “Манай хүн плов” сайхан хийдэг дээ
гэв. Эхнэрийгээ ингэж хэлэнгүүт мань эр “Бас шөлтэй хоол сайхан хийнэ. Ер нь материал
нь байвал бүх төрлийн хоолыг хийнэ шүү” гэж үргэлжлүүлэн хэллээ. Тэрбээр плитка
дээр хоолоо хуурангаа “Бид оюутан байхдаа XVII-XVIII дугаар зууны үеийн дипломатуудын
номыг их уншдаг байлаа. Тэдгээр номд зааснаар “Дипломатууд бол сайн тогооч байх
хэрэгтэй” гэдэг байсан. Харин одоо бол өнгөрсөн. Гадуур ресторанд хооллочихоод байна
шүү дээ. Ер нь хятад, франц эрчүүд голдуу хоолоо хийдэг. Харин манай монгол эрчүүд
хоол хийж байгаа эхнэрээ “Алив хурдлаарай, болж байна уу, наад хоол чинь” гээд л
яаруулж, дутуу болсон хоол идэцгээдэг. Тэгээд дараа нь тэр ч өвдлөө, энэ ч өвдлөө,
ёо, ёо гэцгээдэг” гэж хатуу ч гэсэн үнэн үг хэллээ.

Г.Луузан гуайг хоол хийх зуур гэрийн эзэгтэй ойр зуурын юмыг нь дөхүүлэн
туслахын үүрэг гүйцэтгэнэ. Тэднийг хэрхэн танилцаж байсан дурсамжаа хуучлахыг хүсэхэд
Ж.Марта гуай “Би Москвагийн олон улсын харилцааны сургуулийн II дамжааны оюутан
байхад Г.Луузан I курст ирж байлаа” гээд дараагийнхаа үгийг хэлэх гэтэл нөхөр нь
“Тэгээд л надад дурлачихсан байхгүй юу” гээд хошигнов. Тэрбээр “Бид хоёр оюутны
байранд хамт байна гэдэг тухайн үед амаргүй байсан. Учир нь нэг өрөөнд хоёр хүн
оруулдаггүй байлаа. Тэгэхээр нь гадуур хосоороо амьдарч байгаа найзынхаа тоог өөрсөд
дээрээ нэмээд дөрвөн хүн энэ өрөөнд сууна гээд хамт амьдарч билээ” гэв. Оюутан ахуй
цагийнхаа сэтгэлд тод үлдсэн дурсамжаас тэд ийн хуучлав. Мөн Ж.Март гуай “Гадаадад
сурч байгаа оюутнуудыг амьдралд сургаж байгаа нь гээд хөдөө явуулдаг байлаа. Бид
хоёр ч Төв аймгийн Угтаалын сангийн аж ахуйд очиж ажилласан. Нэг удаа хашаа барьсан,
бас хонь хяргасан” гэхэд нөхөр нь “Олон малын арьс зумласан байх даа” гэж эхнэрээ
цаашлуулав. Гэргий нь ч хариуг нь дор нь барьж “Тэгвэл дуулдах байлгүй” гээд инээв.

Дипломатч хүний эхнэр гэдэг бол нөхөр хаана очно тэнд дагаад л явж
байдаг улс. Тэр утгаараа Ж.Марта гуай улсад ажилласан жил нь тун цөөн. Гэхдээ тэрбээр
“Туушин” пүүсийг байгуулахад гар бие оролцож явсан нэгэн. “Сургуулиа төгсч ирээд
банкинд хэсэг ажилласан. Луузанг дагаж гадагшаа явчихаад ирэхээд орон тоо байхгүй
болчихдог. Гадаад худалдааны яаманд таван жил ажилласан. Хөрөнгийн биржид Арилжаа
эрхлэгчдийн нарийн бичгээр ажиллаж байлаа” гэж дурсав. Түүнийг ийн хэлэхэд нөхөр
нь “Намайг бодох нь ээ их универсаль хүн байгаа биз” гэв. Г.Луузан гуай эхнэрээ
“Намайг дагаж дэмий тэнэсний хүчинд тэтгэвэр нь 22 мянган төгрөгөөр тогтоолгосон”
гэхэд эзэгтэй “21.800 төгрөг гээч” гээд инээв. Дараа жил нь 10 мянган төгрөг нэмэгдэхэд
золтой л найр хийчихээгүй гэж Луузан гуай хөгжөөгөөд авлаа. Тэрбээр “Манай эхнэр
2003 онд тэтгэвэрт гарахад тийм багаар тогтоож байсан юм. Харин минийхийг 145 мянгаар
тогтоосон юм шүү дээ. Сонин байгаа биз. Одоо нэмэгдээд 385 мянга болсон” гэхэд Ж.Марта
гуай “Минийх Луузангийнхаас 100 мянган төгрөгөөр доогуур” гэлээ. 

Ж.Март  гуай бол сэхээтэн айлын
хүүхэд. Улс төрийн товчооны гишүүн Жамбалдорж гуайн ганц охин. Тэрбээр ижий аавынхаа
талаар ингэж дурсаж байлаа. “Би Төв аймгийн Заамар сумынх. Ээж маань есөн хүүхэд
төрүүлснээс гурван охин нь үлдсэн. Эгч Дарханд, дүү Төв аймгийн Зуун мод хотод ажиллаж
амьдардаг даа. Хөвгүүд нь тогтдоггүй байсан юм билээ. Тэгээд намайг айлд өргүүлчихсэн.
Өргөсөн аав маань Жамбалдорж. Би төрсөн эцэг, эхээ “Аав, ээж” гэж дууддаг. Харин
өргөсөн ижий, аваа “Паап, маам” гэж дуудна. Паап, маам хоёр 1958 оноос хойш энэ
байранд амьдарч байлаа. Тэгээд 1998 онд тэд маань бурханы оронд очоод бидэнд энэ
байр шилжин ирсэн юм даа” гэв. Тухайн үеийн Улс төрийн товчооны гишүүн гэдэг бол
орчин цагт парламентын гишүүн гэсэн үг. Жамбалдорж гуай ганц охиныхоо боловсролд
ихэд анхаарч байсан бололтой. Ж.Марта гуай англи, орос хэлтэйн дээр нөхрийгөө дагаж
Франц, Вьетнамд хэдэн жил амьдарсан болохоор тухайн орны хэлийг ойлгоно. Тэрбээр
дипломатч хүний гэргий болохоор тэр үү, цаанаа л дэгжин. Алхаа гишгээ, ярьж байгаа
нь хүртэл цэгцтэй, цэмцгэр гэж жигтэйхэн. Тун нямбай нэгэн гэдгийг нь түүний байгаа
байдал, орон гэрээ авч яваа зэрэг нь илтгэх шиг. 

Г.Луузан, Ж.Марта хоёр дөрвөн хүү, таван ачтай. Хөвгүүд нь бүгд тусдаа
гарчихсан болохоор тэднийх нам гүм айл юм билээ. Нэг хүү нь Тайландад амьдардаг
бөгөөд хувийн зөвлөхийн компанитай гэнэ. Бас нэг хүү нь информатикийн мэргэжилтэй
бөгөөд Францад ажиллаж амьдардаг ажээ. “Хөвгүүд нэг бодлын амар л даа. Гэхдээ нас
ахисан хойно бол охид ээж, аавдаа хэрэгтэй юм шиг. Харчууд хүргэн хүү хүчтэй гэгчээр
хадмууддаа хүчээ өгөх гээд байна. Манай хөвгүүд хааяа утасдчихаад байх шиг байна”
гэж Г.Луузан гуай инээж байна. Тэд хэдий тэтгэвэрт суусан ч ач нартайгаа зууралдаад
байхыг хүсдэггүй ажээ. Ж.Марта “Ач нар хааяа өвөө эмээ дээрээ ирнэ. Ойрхон байвал
очоод харж өгнө. Заримдаа өөрсдөө аваад ирдэг юм” гэтэл Г.Луузан “Гэхдээ ач нартайгаа
нялганаад байдаггүй л дээ. Уул усны ойр нь, ураг садангийн хол нь дээр” гэдэг дээ.
Хэзээ нэгэн цагт мажийх болохоор хүүхдүүдтэй зууралдаад юу хийхэв” гэлээ. Гэрийн
эзэгтэй “Хамгийн гол нь дасгаад яахав. Хүүхдүүд дасчихаараа хэцүү байдаг юм билээ”
гэв. 

 МАЛЧНЫ ХОТНООС ДИПЛОМАТЧ БОЛСОН ТҮҮХ

Г.Луузан гуай Төв аймгийн Баян-Өнжүүл сумын харьяат. Энэ нутагт төрж,
өссөн бөгөөд аав ээж нь малчин хүмүүс байжээ. Арваннэгэн хүүхэдтэй айлын дөрөв дэх
хүү нь гэсэн. Одоо биднээс найм нь үлдэж дээ гэж санаа алдан ярилаа. Г.Луузан
1956 онд сурагч болж байжээ. Хөдөөний сургууль өвөлдөө галлагаа муутай, хүйтэн гэж
жигтэйхэн байв. Тухайн үеийн хүүхдүүд үзэг бэх хэрэглэнэ. “Өвлийн хүйтэнд бэх маань
хөлдчихнө. Хөлдөөхгүйн тулд үзэгнийхээ хошууг байнга амандаа хийгээд гэсгээнэ. Тэгээд
долоо хоногийн дараа үс хусна. Тэр үед зулайд бэхний толбонууд гараад ирчихсэн байдаг
байж билээ. Хуурай бэхэн дээр ус хийгээд, алтан үсэг гаргана гээд хичээнгүй бичдэг
сэн. Бараг л бэхтэй саваа амандаа хийх нь холгүй байж дээ” гэж Г.Луузан гуай хүүхэд
насаа дурсав. 1960-аад оны эхээр тэднийх хотод нүүж иржээ. Ээж нь дунд сургуульд
үйлчлэгч, харин аав нь нэгдүгээр цэцэрлэгт манаач хийж байгаад тэтгэвэртээ гарцгаасан
гэнэ. Харин гол дүрийн маань баатар Нийслэлийн 23 дугаар сургуулийг төгсч, 1966
онд МУИС-ийн Франц хэлний ангид элсчээ. Найман охинтой ангид ганц эрэгтэй нь тэр
байж. Ингээд Гадаад яамны бодлогоор Москвагийн Олон улсын харилцааны их сургуульд
дипломатч болохоор элсчээ. Энэ сургуулийг 1972 онд төгсч ирээд хоёр жилийн дараа
гадаад томилолт авчээ. Тухайн үеийн ЗХУ-д суугаа Элчин сайдын яаманд гуравдугаар
нарийн бичгийн даргаар томилогдсон байна. Элчин сайдаар Банзрагч гуай ажиллаж байсан
гэнэ. Шинэхэн очсон дипломатч маань Элчин сайдын яам, онгоцны буудал, дарга нарын
байр гэсэн гурвалжинд ажилладаг байжээ. Тодруулбал, ёслолын ажлыг хариуцдаг байсан
гэнэ. Гадагшаа явж байгаа бүх дарга Москвагаар дамждаг байсан тэр цагт Г.Луузан
гуайн ажил ч мунддаггүй. Тэнд ажиллаж байхдаа нэгэн түүхэн үйл явдлын гэрч болсон
тухайгаа ингэж ярилаа. “1976 онд ЗХУ-ын удирдлага Монголын Элчин сайдыг Халимагт
айлчлахыг анх удаа зөвшөөрсөн юм. Коммунизмын үеийн адайр дэглэмтэй байсныг хэлэх
үү. Хааяа зөвлөхүүд л очдог байсан. Тэгээд Банзрагч даргыг гэргийтэйгээ Халимагт  айлчлахад тун сүртэй угтаж авч билээ. Лениний
паркад бидний суулгасан мод байдаг юм” гэлээ.

Г.Луузан гуай ЗХУ-д гурван жил ажиллаад Монголд ирчихээд байтал
1980 онд Франц руу томилжээ. Тэндэхийн Элчин сайдын яаманд гуравдугаар нарийн бичгийн
даргаар таван жил, Элчин сайдаар мөн таван жил ажиллаж байжээ. Тухайн үед улс төр,
худалдаа, ЮНЕСКО-гийн зарим зүйлийг хариуцаж байсан гэнэ. Францад “Версалийн хаалга”
гээд том танхимд сар болгон өөр өөр сэдэвтэй үзэсгэлэн гардаг байсан тухай Г.Луузан
гуай хүүрнэв. “Улс ардын аж ахуй гэдэг судалгааг дипломатууд  хийдэг байсан юм. Улс орондоо хэрэгтэй туршлагыг
суугаа орны ЭСЯ-ууд судлах ёстой байв. Тэр үед хөдөө аж ахуйн үзэсгэлэн дээр явж
байхад үхрийн гуур, хонины хувалз, хачгийг зад арилгадаг тариа байж байна. Би тэр
тарианаас хоёрыг аваад  Хөдөө аж ахуйн яаманд
явуулж билээ. Тэр үед хэдийгээр улс ардын аж ахуйд хэрэгтэй зүйлийг судал гэдэг
хэрнээ судалсны дараа хэрэгжүүлдэггүй байсан нь үнэн юм. Нөгөөтэйгүүр хөрөнгөтөн
орныг судалсан хүн олигтой биш болдог байлаа. 1993 онд Вьетнамд ажиллаж байгаад
Монголд ирсэн чинь нөгөө тариаг хүнд тарих нь холгүй болчихсон байна. Францад
1997 онд очиход Малын халдварт өвчний олон улсын товчооных нь захиралтай уулзахад
энэ тарианы талаар монголчуудад тун хэрэгтэй зөвлөгөө өгч байж билээ. “Тариаг яг
тунгаар нь хийх ёстой. Хэтрүүлэх буюу дутаавал үйлчлэхгүй.  Тариулсан малыг тухайн жилдээ идэж болохгүй шүү”
гэж анхааруулж байсан юм даа.

Г.Луузан гуай дээрх улс орнуудад суугаа Элчин сайдын яамдад Монголоо
төлөөлж байсны хажуугаар Гадаад харилцааны яаманд ёслолын хариуцлагатай албыг хашиж
байв. Энэ алба өндөр хариуцлага нэхдэг болохоор өчүүхэн ч алдаа мадаг гаргаж болохгүй.
Хүн л юм чинь алдаа гаргахгүй байна гэж юу байхав.

Нэг удаа Ю.Цэдэнбал дарга Чехийн Элчин сайдыг Ордонд хүлээн авчээ.
Ю.Цэдэнбал дарга босоод үгээ хэлж гэнэ. “Нөхөр Элчин сайд Густов түүний гэргий..”
гээд хэлтэл гэргийнх нь суудал хоосон байжээ. Гэтэл ёслолын алба хариуцсан нөхдүүд
палхийгээд явчихаж. “За болохоо байсан Луузаан. Чехийн Элчин сайдыг гэргийн хамт
ирээрэй гэхдээ урилган дээрээ гээгээд бичсэн байна. Хоол ч орохоо болилоо” гээд
нэгэн настай ажилтан мань эрд хэлж байжээ. Хүлээн авалт тарсны дараа алдаа гаргасан
нөхдүүд Ю.Цэдэнбал даргад бангадуулжээ. Бас нэг хүлээн авалтад Английн Элчин сайд
цагаан архинд өт хийчихээд хүмүүст үзүүлээд явж байжээ. Арга хэмжээний хоол хүнсийг
бэлтгэхдээ салатыг нь нэг өдрийн өмнө бэлдчихэж л дээ. Тэгсэн тэрэнд орсон өт Английн
Элчин сайдад таарчихаж. Мань эр нөгөөхийг харангуутаа олзуурхаж, хүн хүний урд очиж
харуулж байсан гэдэг. Ингээд л  уг хүлээн
авалтыг зохион байгуулагчид бас арга хэмжээ авахуулж байжээ. “Уул нь Английн колониуд
өт байтугай идэж л байсан даа. Тэр үед капитализм, социализмаар хуваагдчихсан байсан
үед Английн Элчин сайдад бөөн олз болсон биз” гээд Г.Луузан гуай инээв.

 

“БИД ШИНЖЛЭХ

УХААНД ИТГЭНЭ”

Тэрбээр тэтгэвэрт суусныхаа дараа Францын “Арева” компанид хэсэг
ажилласан нэгэн. Түүнтэй уулзсаных ураны талаарх маргаан дэгдээдэг энэ асуудлаар
бодлыг нь хуваалцсан юм. “Уран гэдэг бол стратегийн ач холбогдолтой ашигт малтмал.
Энэ материалыг бид хоёр хөршдөө монопольдуулж болохгүй. Үүний тулд гурав дахь хөрштэйгээ
ажиллах ёстой. Ингэхдээ бас бодох хэрэгтэй. Өнөөдөр ураныг газрын доор уусган олборлох
аргаар Франц дэлхий дээр ноёлж байна. “Арева” цөмийн бүхий л салбартаа дэлхийд номер
нэг нь юм. Маш туршлагатай компани. Сүүлийн үеийн аюулгүй техник технологийг хэрэглэж
байгаа. Дээрээс нь Монгол Улсын хууль дүрмийг ягштал баримталж байгаа улс. Үүнийг
шүүмжилж болно. Хорих эрх байхгүй. Гэхдээ мэдлэгтэй шүүмжлэх хэрэгтэй. Одоогийн
хүмүүсийн яриад байгаа цацрагт идэвхт бодис, уран хүдэр гаргаж байгаатай ерөөсөө
хамаагүй. Уран гэдэг юм чинь баяжуулсан хойноо цацраг идэвхт аюултай болдог. Тэрнээс
газар доороос гаргаж ирэхэд ямар ч хор нөлөөгүй. Ямар зорилгоор шуугиан дэгдээгээд
байгааг мэдэхгүй. Мэдээж монголчууд уранаа битгий ашиглаасай гэсэн гадна дотнын
хүмүүсийн янз бүрийн ашиг сонирхол байгаа л даа. Улс үндэстний эрх ашигтай холбоотой
энэ асуудалд бодлоготой хандах ёстой. Бид чинь шинжлэх ухаанд итгэнэ. Тэрнээс ам
дамжсан цуу ярианд итгэж, тэрүүгээр шинжлэх ухааны үндэс болгож болохгүй шүү дээ.
Эрдэмтэд зөв ярьж байгаа” гэв.

Гурав дахь хөршийн асуудлыг анх гаргаж ирсэн цаг үед Гадаад харилцааны
яаманд ажиллаж, энэ бодлогыг боловсруулахад гар бие оролцож явсан хүн бол Г.Луузан
гуай. Тэрбээр гурав дахь хөршийн талаар ямар бодолтой явдгийг сонирхсон юм. Тэрбээр  “Бид гурав дахь хөрш гээд 30, 40 улстай сүжрээд
хэрэггүй. Гурав дахь хөрш гэдэг дотроо Европоос Францыг, Азиас Японыг, бас Америкийг
дагах хэрэгтэй. Тэгээд хоёр хөрш байна. Хэзээ ч хөршөө сонгодоггүй учраас хэзээд
үргэлж найрамдалтай байх ёстой. Агуу хөршүүдийн ая эвийг нь олохгүй бол заанд дэвсүүлбэл
хэцүү. Хоёр хөршийн маань айлчлал сайн байна. Харин нэг хэцүү зүйл нь харилцан тохиролцсон
зүйлээ хэрэгжүүлэхгүй байгаа. Манайх биелүүлэхдээ тун хойрго улс шүү дээ. Үүндээ
ч анхаарах ёстой. Худлаа хэлдэг хүнтэй гадныхан хэзээ ч ажил явуулдаггүй. Сая хоёр
хөршийн тэргүүн биелүүлэлтдээ анхаарна биз гэж цаад утгаар хэллээ шүү дээ. Төмөр
зам нарийн өргөн гээд маргаад байх юм. Нарийн ч байсан, өргөн ч байсан төмөр замаар
орж ирдэг дайсан гэж XXI зуунд байхгүй. Орчин цагт танк, зэр зэвсгээ тэнэг юм шиг
төмөр замаар зөөж дайнд оролцдог улс хаана байна вэ. Бид Хятадын хилийн дагуу нүүрсээ
гаргах гэж байгаа юм бол төмөр замаа нарийнаар нь тавих ёстой шүү дээ” гэв.

Нар ч жаргаж, цаг ч орой болсон байв. Өдөржин хуучилсан бидний яриа
өндөрлөлөө. Ирсэн зочид буцах болж Г.Луузан, Ж.Марта нар биднийг үдсэн юм. 

 М.МӨНХЦЭЦЭГ

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Монгол Улсын хөдөл­мө¬рийн баатар, гавьяат тээвэрчин Раднаабазарын Раштай хууч хөөрч өнжлөө. Дундговийн зон олны итгэлийг хүлээж Их хуралд найман жил суун төр түшилцсэн, С.Баярын Засгийн газрын үед Зам тээ¬вэр, аялал жуулчлалын сайдаар ажиллаж байсан уг эрхмийг төрийн түшээ, сайд гэхээсээ илүү “Төмөр замын” хэмээн тодотгох нь бий. Энэ нь ч аргагүй юм. Тэрээр далан найман оны наймдугаар сарын зургааны өдөр Чойрын өртөөний жижүүрээс ажлын гараагаа эхэлж, дар­га даамлыг нь хүртэл амьд¬ралынхаа дийлэнх он жилүүдийг ган замчдын дунд өнгөрүүлсэн нэгэн. Өөрийнх нь хэлснээр “буг” болтлоо ажиллажээ.  Өнөө хэр нь Төмөр замдаа харьяалагдаж байна. Вокзалын зүүн хойд талын байранд нь хүрч очлоо. Хөдөлмөрийн баатар маань гэргий, бага охиныхоо хамт угтав. 

Зочны өрөөнийхөө ханын шүүгээнээс даалин хөөргөө авчраад цагаан хөөргөөр тамхиллаа. “Намаржаа сайхан уу, мал сүрэг мэнд үү, ажил алба тавтай юу” хэмээсэн нь уулзсан нэгэнтэйгээ “сайнуу, юу байна, өглөөний мэнд” гэсхийгээд өнгөрдөг надад их сайхан сэтгэгдэл төрөөд явчихлаа. Нуруу тэнийгээд айван тайван болоод явчих шиг. Гэргий бага охин хоёр нь цай цүй гээд гал тогооныхоо өрөөнд наана цаана болох зуурт зочны өрөөнийх нь ханан дахь гэр бүлийнх нь зургийг сонирхлоо. “Манайх чинь хоёр охинтой айл” гэж гэрийн эзэн өгүүлснээ  “Том охин маань Их хурлын Тамгын газар ажилладаг юм. Одоо хүүхэд гаргаад гэртээ байгаа” гэв. 

“1978 оны зургадугаар сарын 13-нд том охин Оргилмаа Ленинград хотод төрж, би гурав хоногийн дараа буюу 16-нд дипломоо хамгаалж төмөр замын инженер болж байлаа. Энэ бол миний амьдралд тохиолдсон баярт мөчүүдийн нэг, оюутан цагийн мартагдашгүй дурсамж. Том охинд маань Оргилмаа гэдэг нэрийг манай сургуулийнхан өгсөн юм. Фонтанка гэдэг нь манай сургуулийн урдуур урсдаг голын нэр. Түүний нэрийг монголчлон эхний үе болгон авч түвдээр эмэгтэй, эх дагина гэсэн утгатай “маа”-г залгаж бүтээсэн утга учиртай нэр. Намайг сургуулиа төгсөөд диплом хамгаалах үеэр аав, хадам ээж хоёр минь очсон байсан. Нутаг руугаа хөдлөхийн өмнөхөн аав “Миний хүү сургууль дээрээ очоод сургуулийнхаа хаалганд мөргөөд нэг адис авчих” гээд явуулж билээ. Тэнд нэг учир начир байсан байх гэж одоо хэр нь боддог юм. Нутаг руугаа буцаж явахдаа “Би энэ сургуулийн хаалгаар дахин орох ч билүү, үгүй ч билүү хэн мэдлээ” гэж бодож байлаа. Гэтэл хувь тавилан хөтөлж УИХ-ын дарга Д.Дэмбэрэлийн 2009 оны өвөл ОХУ-д хийсэн төрийн айлчлалын бүрэлдэхүүнд багтан Москвад очих үеэрээ сургуулийнхаа 200 жилийн ойд оролцох завшаан тохиосон” хэмээн дурсамж дурдатгалаасаа хуваалцлаа. 

Раш баатрын гэргий Мягмарсүрэн гэж нүдээрээ инээд алдсан даруухан эмэгтэй байна. Украины Киев хотын технологийн дээд сургуулийг төгссөн хөнгөн үйлдвэрийн инженер, зохион бүтээгч мэргэжилтэй нэгэн ажээ. Гутлын үйлдвэрт мэргэжлээрээ олон жил ажилласан гэнэ. “Сүүлд үйлдвэрийнхээ хажуугаар явахад өөрийн эрхгүй харамсах сэтгэгдэл төрдөг байж билээ. Ямар сайхан үйлдвэр байлаа, яаж зүтгэж явлаа гэж бодогддог юм билээ” хэмээн Мягаа эгч бодлоо хуваалцсан юм. Тэрээр туйлын даруу нэгэн. Хөгшинтэй нь хууч хөөрч байхад барагтай бол зочны өрөөгөөр орохгүй. Хэрхэн танилцсан талаар нь хэрэг болгон асуухад “Бид хоёр далан долоон онд танилцаад Москвагийн Элчин дээр бүртгүүлж байлаа. Хоёулаа оюутан байсан үедээ” гэх товчхон хариултыг өгсөн. Баатрынх одоогоор хоёр зээтэй болоод байгаа гэнэ. Том охин Оргилмаагийнх хоёр хүүхэдтэй гэнэ. Эхний зээ хүүдээ Раш гуай Цэрэнноров гэдэг нэрийг өгчээ. Төмөр замд нэгдүгээр орлогч даргаар 23 жил ажиллаж, Монголын талаас удирдсан хүний нэр гэдгийг гадарлах хүмүүс нь гадарлаж байгаа байх. “Төмөр замын хүн болоорой гэсэндээ биш бэлгэшээж л өгсөн хэрэг” хэмээн манай хүн мушилзаж суулаа. Бага охин Ундармаа нь Хятадад сурч байгаа гэнэ. Амралтаараа аав ээждээ ирчихээд байгаа бололтой.  

Юунаас ч боллоо доо, Раш гуайтай судар номын талаар яриад явчихсан. “Ээж маань судар номтой сүрхий хүн байсан. Миний мэдэх гэж юу байхав. Ганц нэг тарнитай л хүн. Харин өөрт минь өлзий болох байх гэж бодоод өглөөдөө төв гандангаа нэг тойрч алхдаг юм” гээдэхэв. Баатар өглөө долоон цагийн алдад гэрээсээ гарч алхуулсаар Гандантэгчинлэн хийд, Мэгжиджанрайсиг шүтээнээ нар зөв тойрон гороолчихоод гэртээ ирдэг байна. Гандантэгчинлэн хийд гэснээс Чой хамба Раш баатар хоёр нэг ангийн нөхөд юм билээ. Рашийгаа улс төрд хүч үзэн Дундговьд нэр дэвшихэд “Раш бол УИХ-д хэрэгтэй хүн” гэж хамба маань сүрхий улс төржөөд “Бид хоёр арван жилийн 28 дугаар сургуульд хамт суралцаж байлаа. Тэр үеэс бие биенээ сайн мэднэ. Их төлөв даруу хүүхэд байсан юм даг. Дараа нь Ардын их хурлын депутатаар сонгогдож Монгол Улсын шинэ Үндсэн хуулийг хамт баталсан түүхэн барилдлагатай хүмүүс” хэмээх батлан даалтыг говийн аараг толгод руу илгээж байсан удаатай. 28 дугаар сургуульд Чой хамбаас гадна Сангийн сайд Ч.Улаантай хамт нэг танхимд аравдугаар ангиа дүүргэсэн гэж байгаа. “Манай Улаан бол тоо физиктээ гаргуун, тун цэвэрч нямбай хүүхэд байж билээ” гэж дурссан юм.

“Та ойрд өнөө хэдтэйгээ уулзаж байна уу” гэж яриан завсар асуугаад авлаа. “Өнөө хэд” гэдгийг манай хүн шууд ойлголгүй хаачихав. Саарал ордонд найман жил суусан төрийн түшээд их л дотно сонсогдсон байх. -Саяхан үсээ засуулангаа ордон орлоо. -Өө тийм үү, та ордныхоо үсчинд засуулсан хэвээр байгаа юм уу. 

-Дассан газрын даавуу зөөлөн гэгчээр тийшээгээ сажлах юм. Тэгж нэг очихдоо саяхан Нямдорж таарлаа. Цаад чинь тун давгүй эр хүн ш дээ. Бид хоёр баахан ярьж зогслоо. –Та хоёр тэгээд юу ярив даа. –Украин Оросын асуудлыг ярьсаар байгаад хамаг цагаа авсан гэв. “Өнөө хэд”-тэйгээ гэх асуултаас улбаалаад бид хоёрын хооронд ийм яриа өрнөөдөхөв. “Гэр бүлийн найзууд юу билээ” гэж асуухад “Их хурал талдаа бол Одбаяртай холбоотой. Тэрбишдагва сайдтай тун дажгүй. Хөвсгөлийн Даваасүрэнтэй хааяа бүр ахаа эгчээ” гэлээ. За тэгээд Нямдорж, Лүндээ хоёроо нэрлэсэн. Эд бол улс төрийн хүрээнийхэн нь. Урлаг, спорт, төмөр зам гээд явбал тоо томшгүй олон хүний нэр дурсагдах ажээ.       

“Оройхондоо Өлзийт хорооллын тийшээ морь мал руугаа очдог юм билүү” гэв. Мань хүний уг ярианаас үүдэн, ханын шүүгээний дээд талд зэрэгцүүлж өрсөн баахан “морьд”-той холбогдоод яриа хөөрөө маань адуу мал руу хэвийлээ. Раш гуайн өвөг дээдэс хурдан хурц хүлгүүдээрээ зартай, адууны нутаг Эрдэнэдалайдаа адуугаараа гайхагдаж явсан хүмүүс байжээ. Ардын хувьсгалын 25 жилийн ой буюу 1946 оны улсын наадамд говь нутгаасаа ирж ажнай хүлгүүдээ Хан уулын ар, хатан Туулын хөвөөнөө хурдлуулж байсан түүхтэй гэнэ. Тэдний удмынхныг ус голынхон нь Дориуныхан гэдэг байж. 

Дориун гэдэг нь Раш гуайн аав Раднаа даргын төрсөн ах. “Дориуныхан Баян улаан хөтөл усны аманд адуугаа хураахад ам тэр чигтээ дүүрч байвал бүрэн байна гэж багцаалддаг байсан” тухай Дэлгэрхааны “Малига бүргэд” Пэлжидийн Бат-Очир арслангийн хүү Монхор дурссан байдаг. Тэгэхээр ямархан хэмжээний адуу малтай овог айл байсан нь мэдрэгдэнэ. Мөн говь нутгийн алдарт адуучин Намхайн Ичинхорол хөдөлмөрийн баатар цол хүртээд Монголын радиод өгсөн ярилцлагадаа “Мал маллах арга ухааныг би Дориун гэдэг хүнээс сурсан” хэмээн ярьсан нь бий. Ийм л эцэг өвгөдийнх нь заяа түшсэн үү, 2001 оны наян жилийн ойгоор Рашийн хүрэн азарга төрийн наадамд аман хүзүүдсэн билээ. Морьдынх нь уяа сойлгыг тод манлай Д.Онон тааруулжээ. Тэр жил мөн Ононгийн хээр магнайлж тэдний уяаныхан хавтай сайхан наадсаныг сонирхууллаа. “Миний хүрэн азаргыг Буянт-Ухаагийн буурал дэнжид аман хүзүүдээд ороод ирэхэд зургийг нь дараад, тухайн фотогоо харж байгаад үүнийг Дашзэвэг зураач зурж надад бэлэглэсэн юм” хэмээн мань хүн хэдийнэ суудлаасаа босч харайгаад хананд өлгөөтэй зурагны өмнө зогсож байна.

Уг зурагны эсрэг талын хананд Раш гуайн хөдөлмөрийн баатрын тэмдгээ зүүж буй торгон агшин дурайна. “Та чинь 2005 онд баатар болсон билүү” гэж лавлахад, тийм ээ гэв. Гэтэл тухайн мөчид гэргий нь чихэр жимс, хиам талх зэргийг ширээгээр өрөөд буцахдаа “Хөгшөөн 2004 онд баатар болсон шүү дээ” гэлээ. Манай хүн, өө тийм билүү, нээрээ сонгуулийн дараа болсон доо гээд инээвхийллээ. Багабанди гуайгаас баатрын алтан соёмбот тэмдгийг авч буй зурагны доод талд гэрийн эзэнд хүмүүсийн зориулж бичсэн шүлэг зохиол, дурсгалын зүйл, өргөмжлөл диплом, одон медалиуд ёстой нэг зулаастай байна даа. Тэр бүгдийг сонирхсон шигээ хэсэг зогсоод гоёмсог буйданд нь дахин шигдлээ. Хоёул хөгшнийх нь будаатай цайг амтархах зуурт баатар “Америкийн конгрессийн гишүүн Раш гэж хүн байдаг. Монголд ирэхэд нь уулзаж байлаа” гэснээ хоёр нүдээ сүрхий жуумалзуулж ирээд “Тэр жил Зава Дамдины хийдийн сэргээн босголтод оролцохоор Дэлгэрцогтод шөнө дүлээр очсон юм. Хоноглох газар байдаггүй эмнэлэгт хонолоо. Тэгтэл хажуу өрөөнд нэг бүсгүй амаржиж охин хүүхэд төрүүлжээ. Намайг ирж хоносонд бэлгэшээсэн үү, охиндоо Рашмаа гэж нэр өгч билээ” гээд өөдөөс ширтээд авлаа. “Чамд сонин байх болов уу гэх үүднээс үүнийг хэллээ шүү” гэх зүйл харцнаас нь уншигдаж байна. 

“Та бол төмөр замынхаа тухай эл дол болтол ярьсан хүн. Гэхдээ мэдээж танаас асууж таарна. Эхлээд улс төрд орох болсныг тань дахин сонирхъё. Намбарын Энхбаяр анх санал тавьсан гэдэг билүү” гээд тууж орхилоо. Тэрээр шууд л “Тэгсэн юм” гээд цааш нь ингэж ярьсан юм. “Энхбаяр дарга Дундговь руу таныг явуулна гэж байна. Би бол төмөр замдаа хоргодоод байдаг. Өмнөх сонгуулиар мөн л намайг дэвшүүлэх санал гарч байсан. Гэвч би Сүрэнд байраа тавьж өгч байв. Өмнөх гэдэг нь 2000 оны сонгууль шүү дээ. Ингээд Дундговийн намын хорооны хуралд явж очоод дэвшинэ ч гээгүй, үгүй ч гээгүй бөөрөнхий хариу өгчихөөд хүрээд ирсэн хүн шүү дээ, би. Тэгтэл намайг М.Энхболд дарга Баянгол дүүрэгт нэр дэвшүүлнэ гэдэг юм аа. Хотын намын хорооны даргын хувьд хэлж байгаа хэрэг. Би татгалзлаа. Маргааш нь Энхбаяр дарга дээр ороод Дундговьд дэвшье гэдгээ эрсхэн хэлсэн. Тэгэхдээ гурван зүйл санал болгосон юм” гэв. Тэдгээр нь юу байсан гэхээр “Би аж ахуйн хүн. Наад улс төр гээчийг чинь сайн мэдэхгүй. Түүнд тус дэм болоорой. Төмөр замын даргаар өөрийнхөө орны хүнийг би өөрөө мэдэж санал болгоно” гэж тулган хүлээлгэсэн байна. 

Ингээд мань хүн төрөлх нутаг руугаа гараад өгчээ. “Урлаг соёлынхноос таныг хэн хэн дагаж явсан бэ” гэхүйд “Хурд хамтлаг явсан. Манай төмөр замын хүүхдүүд шүү дээ” гэж сүрхий өмчирхөөд авна лээ. Тэрээр ялалт байгуулна гэдэгтээ итгэл дүүрэн байсныг нь дараахь ярианаас анзаарсан юм. Түүний гол өрсөлдөгч нь ардчиллын Лантуугийн Алтанхуяг гэж нөхөр байж. Раш даргаас санаа оноо авдаг, наануу цаануугаа асуудаг, эдийн засгийн тус дэм ч хүсдэг байсан аж. Уулзах бүртээ “Та Дундговьд очихгүй биз дээ” гэж асууна. “Үгүй ээ” гэхийг нь сонсоод уужирдаг байсан нь мэдээж. Тэгтэл яалт ч үгүй дэвшихээр болоод хамгийн түрүүнд өнөө Алтанхуяг руугаа ярьжээ. “Ах нь дэвшихээр боллоо. Намын даалгавар, одоо яая гэхэв. Миний дүү тийшээ очоод нэмэр байна уу, мөнгөний гарз биз дээ” гэж шуудхан хэлээд авч. Үндсэндээ томорсон байгаа юм.  Рашийг очих нь гээд Ардчилсан хүчнийхэн нэр дэвшигчээ яалаа гэж татах билээ. Алтанхуягаа тулаанд мордуулах нь мэдээж. Их хуралд Дорнодын Одбаяр, Төв аймгийн Сүхбаатар, Монголбанкны Пүрэвдорж нартай тохой нийлүүлж суусан байна.  “Их хурал гэдэг чинь далай шиг өргөн дэлгэр харчуудын цугларалт юм” гэж гэрийн эзэн маань сүрхий бодлогошронгуй суугаад хэлж байна. Тухайн агшинд шугамын радио ёнгиноод явчихлаа. Их үдийн цаг агаарын мэдээ явсан нь тэр. “Малчид, тариаланчдын анхааралд” гээд байх шиг дуулдсан. Раш гуайнх шугамын радиогоосоо салаагүй нь мөн л таатай сэтгэгдэл төрүүлсэн юм. 

“Та Их хурлын танхимд монгол ухаан нэвт шингэсэн айхтар үг хэлдэг, нуруулаг хүмүүсийн нэг байсан гэдэгтэй маргах хүн гарахгүй байх. Мөн зарим үед хэлсэн үг чинь гишүүдийг хөгжөөж инээдэм наргиан ч болж байсан үе бий дээ” хэмээн ширээг нь тохойлдож баатар руу налаад сүрхий асуулаа. “Үгүй ээ, яахав дээ. Миний үгийг цаад хэд чинь сонсдог л байсан. Ямар нэгэн асуудал дээр намайг хэрхэн хандаж байгааг сүрхий ажиж анхаардаг нэг нь байсан л байх. Намын нөхөддөө ч би хатуу үг хэлдэг л байлаа. Уулын оройгоор дарцаглаад явах яах вэ. Бэл рүүгээ бууж аргал түүвэл яасан юм бэ гэж хэлж л байсан. Сайд байхдаа “Зам тээвэр гэдэг үг чинь өөрөө сахилга бат гэсэн үг” хэмээн хариуцлагатайгаар мэдэгдэж байлаа. Мөн аялал жуулчлал гэдгийг “аятайхан мөнгө олох уут, томоохон үүц нөөц, улс орныхоо нүүр царайг дэлхий нийтэд харуулах цонх” гэж хэлж байсан. Баяр, Лүндээ, Нямдорж бүгд л миний үгийг анхаарч сонсдог байсан даа. Нэг удаа чуулган дээр “Та хэд гадуур дотуур явж гадна дотнын хүмүүстэй нөхцчихөөд тэдний эрх ашгийг хамгаалсан хууль батлах гэж улайрч байна” гэж хэлээд танхимыг нэрхийтэл инээлгэж байлаа. Нөхцчихөөд гэдэг үгийг манай нөхөд буруугаар ойлгож намайгаа дамшиглаж байгаа байхгүй юу. Засгийн газрын хуралдаан дээр  шиг санагдана. Хотоос гараад явахаар замд “хурд-үхэл” гэсэн машины сэг байж байх юм. Анхааруулсан, болгоомжлуулсан зүйл гэдгийг нь мэдэж байна. Гэхдээ энэ чинь монгол хүний оюун ухаанд бууж өгөхгүй юм аа. Машины сэг хараад, үхэл гэсэн үгээр үдүүлээд замд гарч байгаа хүмүүсийн санаа сэтгэл ямар байх уу гэж хэлэхэд Баяр сайд жигтэйхэн инээж билээ. Арван хоёр оны хавар билүү, Үүл баатартай маргаад. Бат-Үүл “олонхид дарлуулдаг цөөнх гэж юу байхав” гэхээр нь зөрүүлээд “цөөнхөд дээрэлхүүлдэг олонхи гэж байхгүй байх аа” гэж хэлсэн удаатай” гэв. 

Буурал баатар маань энэ мэт олон зүйлийг хэлснээс цөөн хэдийг нь хүргэж байгаа минь энэ л дээ. “Манай ажлын өрөөгөөр нэг орох уу” гэж гэрийн эзэн хэлэв. Тэгээд унаагаа дуудлаа. Манай зурагчинд мань хүн зургаа даруулах гэж сүрхий юм болоодохов. “Ах нь энэ цамцыг солиод орхиё. Бараантаад нэг л олигтой гарахгүй нь лав” гээд ухасхийлээ. Тэгснээ “Миний охион аавынх нь нэг цэнхэр цамц байдаг даа. Тэр хаа байна. Ээж нь хааччихав аа. Ээж нь л сайн мэдэх ёстой” гээд цаад өрөөгөөр алга боллоо. Энэ хооронд зочны өрөөнд тохоостой байх ланжгар хоёр мөнгөн эмээлийг сонирхлоо. Хэн хүний нүд булаахаар эртний хийц бүхий эмээлүүд байна. Раш баатар цэнхэр цамцаа олоод өмсчихсөн, хүүхэд шиг цамц руугаа хараад тэнгэр цэлмэсэн мэт л ороод ирэх нь тэр. “Энэ хоёр эмээлийн тухай танаас асуух гээд” гэхүйд “Эдээрээ гайхууллаа гээд улс амьтан дургүйцэх л байх даа. Гэхдээ яахав, сонирхож байгаа учир түүхийг нь хэлье. Ааваас минь өвлөгдөж ирсэн юм аа” хэмээн баруун талынх нь эмээлийг зааж байна. Хансан занги гэж өвөг эцгийнх нь үнэт өв бололтой. Өвөг эцгээс нь эл эмээл, мөн өөрийн гараар бичиж үлдээсэн “Жадамба” судар хоёр Раш гуайнд хадгалагдаж байгаа ажээ.

Раш гуай эмээлийн бүүргэнд ороогоостой байгаа суран жолоог зааснаа “Хойшоо сургуульд явахад аав минь “Миний хүү туруут морь яваад хүрэхгүй, тураг шувуу нисээд очихгүй хол газар явлаа” гээд энэ суран жолоог хадагтай барьж билээ” хэмээсэн. Тэгээд аавынхаа тухай жолоочоо хүлээх зуур тохоостой эмээлээ түшиж байгаад ийн өгүүлсэн юм.   

“Миний аав гэрийн боловсролтой, тухайн үеийнхээ том сэхээтэн байлаа. Арван хоёр настайгаасаа төр улсдаа зүтгэх ажлаа Говь түшээ гүний хошууны тамгын газар тал бичээчийн албаар эхэлсэн юм билээ. Дундговь аймгийг 1942 онд Ембүүдэрсэнэ-Ус гэдэг газар анх байгуулагдахад шавыг нь тавилцсан арван долоон хүний нэг. Сүүлхэн үедээ Эрдэнэдалай сумын дарга, намын үүрийн нарийн бичгийн даргын албыг цөөнгүй жил хашсан. Төр улсынхаа хөгжил түүхийн ачааны тэнг таталцаж явсан сайхан зам мөртэй хүн” хэмээн эцгийнхээ тухай өгүүлж байхад жолооч нь ярилаа. Гадаа ирчихлээ гэдгээ хэлэх бололтой. Ингээд “төмөр замын Раш”-ийн хар машинд суугаад төмөр замынх нь ажлын өрөөгөөр орлоо. Гэрийн гаднаас л хүмүүс мань эртэй мэндлээд сүйд байна. Нэг хүүхэд сүрхий мэндэлсэн нь Өлзийт хороололд хурдан морь унадаг аваргуудын нэг гэнэ. 

Төмөр замын удирдлагууд буурал “хурандаа”-даа скалад байсан өрөөгөө суллаж тохижуулж өгчээ. Томоо гэгч цэлгэр сайхан өрөө байна. Гишүүний өрөөн дэх бүхий л дурсгалт зүйлс, ном бүтээлээ авчирчээ. Сайд болоход нь өөрийн унасан газар Төв аймгийн Дэлгэрхаан сумын нутгийн зөвлөлөөс дурсгасан зураг байна. Тэрээр Эрдэнэдалайн хүн. Гэхдээ яг төрсөн нутаг нь Дэлгэрхааны Баян уулын Булаг гэдэг газар юм билээ. Тавин гурван оны усан могой жил Раднаа даргынх Эрдэнэдалайгаас Дэлгэрхаанд оторлон нутаглах жил нэг хүү төрсөн нь өнжиж буй айлын маань эзэн хөдөлмөрийн баатар ажээ. Өрөөнд нь Ленин, Ганди нарын хөрөг баримлаас гадна Самбуу даргын хөшөөний эх загвар байна. 

Тэр тухай сонирхоход “Би Самбуу гуайг хүндэлж дээдэлж явдаг юм. Самбуу гуай манай эцэгтэй ойр дотно нөхөрлөж явсан юм билээ. Өмнөговь аймгийн дарга байхдаа Эрдэнэдалайгаар дайрч манайхаар хонож өнжөөд явдаг байсан гэдэг. Манай том ах Содномдорж “Би та нарыг бодох юм бол Самбуу даргын хоолыг хийж байсан хүн шүү” гэж томордог сон. Энэ баримлыг Самбуу гуайн Сүрэнжав надад дурсгасан. Самбуу дарга Хойд Солонгост Элчин сайдаар сууж байхдаа тэднийд цөөн тооны мал бэлэглэхээр амласан юм билээ. Тэгээд өгч авч амжилгүй явсаар өнгөрсөн зууны ерээд он гаргасан. Хойд Солонгосын төмөр замын яамны сайд тэр малыг авахаар ерэн нэгэн онд Монголд ирлээ. Би тэр хүнд тусгай вагон гаргаж хэдэн сайхан эм хонь, саваг нь газар шүргэсэн сарлаг, нас гүйцэж дэрийсэн сэрх, унагатай гүү гэхчлэн тэмээнээс бусад бүх малыг ачиж явуулсан. Аавтай дотно явсан тэр хүний төрийн өндөр түвшинд амласан бэлгийг насан өөд болсноос нь хойш гучаад жилийн дараа Ардчилсан Солонгосын ард түмэнд хүргэх ажилд тэгж гар бие оролцсон” хэмээн хуучиллаа. 

“Сочигийн өвлийн олимпийн дараа таны нэг зураг интэрнэтээр баахан “од” болж, багагүй баалуулсан даа” гэж асуугаад авлаа. Тэгтэл өөдөөс “өнөө эмгэн чинь хэн билээ” гэж байна. “Ямар эмгэн билээ, өө танхай эмээ юу” гэхэд, “Тийм ээ. Танхай эмээ чинь надад үүргэвч үүрүүлж цана углуулаад сүйд болсон доо. Би тэр зургийг хараад өөрөө ч инээд хүрсэн. Манай зээ “өвөө та өөрийгөө харсан уу” гэж явуулж ч байх шиг. Гэхдээ тэр зургаар намайг шоолсон, донгодсон зүйл байхгүй байх аа. Зүгээр л өхөөрдсөн, инээд наргиан болгосон зүйл болов уу. Цанын спортоо Монголын төр анхаарах цаг нь ирсэн юм биш үү гэсэн сануулга гэж боддог” гээд өнөө л хоёр нүдээ жуумалзуулж харагдана.    

Тэрээр өрөөнийхөө дурсгалуудыг сонирхуулах зуурт нэг хүний нэрийг сүрхий гэгч нь хэлсэн нь Эрдэнэт хотын орлогч дарга байсан Гүнсэнгийн Чулуунбат. Уг эрхэм далан гурван онд хойно хамт оюутан байхдаа Раштаа нэг цүнх бэлэглээд “Миний найз Төмөр замын 50 жилийн ойгоор энэ цүнхэнд илтгэлээ хийж очоод ойн хурлыг нээнэ шүү” гэж хэлжээ. Тэгтэл хэлсэн ёсоор нь болж 1998 онд Раш дарга найзынхаа бэлэглэсэн цүнхэнд илтгэлээ хийж бариад Төмөр замын ойг нээж байсан түүхтэй гэнэ. Өрөөнийхөө хойморт О.Дашбалбарын “Тэнгэр шиг бай” шүлгийг хадчихаж. Тэр зүгт харц хандуулахад “Балбар хувилгаан хүн байсан байх, тийм үү. Би тэгж боддог” гэсэн юм. 

Уулзалтын ширээнийх нь ард суугаад хоёул баахуу найруулж уунгаа бас л хүүрнэлээ. Өвгөн баатрын яриаг сонсоод л баймаар. “Балхаажав гуай Их дэлгүүрийн тэндээс алхаад манай өрөөнд хүрээд ирнэ. Хөгшинтэй хоёул хууч хөөрөх сайхан. Түдэв гуайтай ойрдоо ярьсангүй. Наян долоон онд төмөр замын намын хорооны бүгд хурлыг Түдэв гуай удирдаж, илтгэл тавьж байлаа. Тэгэхэд хэлэх үгийг нь би бэлдэж байсан. Тэр үеэс бид хоёр дотно. Сүрэнжав гуай, Цогзолмаа гуай гээд урлаг соёлынхонтой би их ойр байдаг. 2004 онд Их хурал руу явахын өмнөхөн Лувсаншарав гуай гээд аваргуудыг цуглуулж арван хүнд “Хүндэт төмөр замчин” гэх тэмдэг гардуулж баяр хүргэсэн. Түдэв гуай ч ирж байсан. Тэр аваргуудтай дурсгалын зураг татуулсан бол гэж одоо хэр нь бодогддог юм. Лувсаншарав гуайгаас аваад унаад өгч байна даа” хэмээн цайгаа оочлонгоо ярьж байлаа. “28 дугаар сургуулийн маань ой удахгүй болно. Цэсэнжав, Цэрэннадмид, Намжилсүрэн гээд домог болсон багш нараа үргэлж дурсдаг, Гунгаадорж гуайн засгийн үед Бугын Дэжид агуу хүн намайг төмөр замын дарга болгож байсан”-ыг ч мөн л хуваалцсан юм.

Түүнийг ажлынхаа ширээнд очиж суухуйд ширээг нь түшиж зогсоод “Та Багабанди гуайтай хэр дотно вэ” гэж асуулаа. “Дотно бишдээ тэр хүн надад гавьяат тээвэрчин, хөдөлмөрийн баатар хоёрыг өгөх үү” гэж өөдөөс ам асуудаг байгаа.   Ажлын өрөөний хананд сайд байх үеийнх нь зураг байна. “Баяр сайдтайгаа та сүүлд уулзав уу” гэхүйд “Огт үгүй. Сураг алдарсан даа” гэлээ. “Та ингэхэд намдаа гомддог уу. Өнгөрөгч сонгуулиар танд нэр дэвших мандат олдоогүй дээ” гээд бас л тулгаад асуучихлаа. “Уул нь манайхан намайг Баянгол дүүрэгт, төмөр замд минь нэр дэвшүүлнэ гээд за зүй болоод тохирчихсон байсан. Гэтэл намын бага хурлын өглөө баруун хойноос салхилж байсан салхи гэнэт зүүн урдаас үлээгээд манаргачихдаг байна шүү. Ах нь та хэдэд дараа болохоо болъё доо гээд гараад явчихсан” гэлээ. Тэрээр “найман жил төр түшилцэхдээ нэг зүйлийг мэдэрлээ. Өөрийгөө дөвийлгөж байгаа юм биш шүү. Ах нь төрийн хүн юм аа” гэж хэлсэн нь үнэн сонсогдсон. Мөн “манай улстөрчид их л цэцэрхэх юм. Амьдралын үнэн гэдэг чинь хатуу байдаг юм шүү” гэж яриан дундаа хэд хэд хэлсэн нь бодох л үг. 

Раш гуайн ээжийг хөгшин залуугүй Жуужаа хэмээн авгайлж хүндэлдэг байжээ. Арван дөрвөн хүүхэд төрүүлсэн хөгшин. “2001 оны өвөл Их хурлын дарга Л.Энэбиш Дундговь аймагт ажиллахдаа Эрдэнэдалайд очоод буудалд хоноогүй. Рашийн ээжийнд очиж очъё, буянтай сайхан хөгшний бор гэрт хонож, задгай галын цай уух сайхан шүү гээд Энэбиш, Лүндээжанцан нар Жуужаагийн жижигхэн гэрт хонож билээ” хэмээн Раштай нэг хонхрын хүүхдүүд болох соёлын гавьяат зүтгэлтэн Сүрэнгийн Зэвсэг бичсэн байдаг.  

Өдөржингөө хуучилсны эцэст баатрын ажлын өрөөнөөс гарахуйд тэрээр “Намхайнямбуу гуай “Миний энэ хөдөлмөрийн баатрын тэмдэг чинь хотонд байгаа хэдэн хонь минь юм шүү дээ” гэсэн байдаг. Түүн шиг Монголын төмөр замаар хөндлөн гулд тээвэр хийж байгаа хэдэн вагон, замаа засч байгаа шар хантаазтай хэдэн замчид, энэ төмөр зам л ахынх нь амь амьдрал юм. Өдөр шөнийн аль ч цагт вокзал дээр гал тэрэг уухилсаар түжигнэн ирж зогсоход сэтгэлд нар мандах шиг болдог. Ах нь ховорхон хувь заяанд төрсөн хүн шүү хэмээн инээмсэглээд хоцорсон юм. 

Н.ГАНТУЛГА

Энэ удаа “Танай өнжье” булангаа “Говь” компанийн үйлдвэрээс бэлтгэлээ. Дэл­хийд алдартай “Говь”-ийн бүтээгдэхүүнүүд чухам ямар шат дамжлагуудыг дам­жин байж хэрэглэгчдэд хүр­гэд­гийг сонирхсон юм. Бид¬нийг тус үйлдвэрийн хянал­тын инженер Г.Мөнх¬саруул хүлээн авч үйлд­вэрээ танилцуулахаар бол­лоо. Компанийн зүгээс үйлдвэрийнхээ үйл ажиллагааг нийтэд танилцуулах зорилгоор тойрон аялал зохион бай­гуул¬даг аж. Гадаадын жуул¬чид, дотоодын компани, байгууллагуудын хамт олон, их, дээд сургуулийн оюутнууд, сургуулийн сурагчид, хөдөө орон нутгийн иргэд гээд янз бүрийн хүмүүс олон арваараа, гурав дөрвөөрөө тойрон аяллаар үйлдвэртэй танилцах гэж ирдэг юм байна. 

Үйлдвэрийн бүс рүү орлоо. Уртаас урт хонгилууд. Халаад өмссөн ажилчин залуусын хөл хөдөл­гөөн, тоног төхөө¬рөмж, машинуудын жигдхэн нүргэлсэн дуу угтана. Дээх­нэ үеийн кинон дээр гардаг түм түжигнэж, бум бужигнасан үйлдвэр хэмээх их айлын өнгө төрх нүдний өмнө бэлхнээ тодров. Тойрон аяллын маршрутын дагуу эхлээд ангилан ялгах цехэд очлоо. Энд малчдаас авсан ноолуураа өнгө ширхгээр нь ялгана. Ангилан ялгах ажлыг тусгай машин төхөөрөмж бус бүсгүйчүүд гүйцэтгэнэ. Ангилан ялгагч гэдэг энэ мэргэжил манайдаа ховорт тооцогддог юм гэнэ. Бөөгнөрсөн, хаг, хог хаягдал, хялгас, тоос шороотой ноо­¬луу­рыг хурууны өндөг, нүдний хараагаараа нарийн мэдэрнэ. Ялгасан ноолуурыг лабораторийн шинжилгээнд оруулахад ямар ч зөрүү гардаггүй гэнэ. Үүнээс ангилан ялгагчид ажлаа хэрхэн хийдгийг мэдэж болох нь. Тус цехийн чанар шалгагч С.Бадамцэцэг үйлдвэртээ 19 жил ажиллаж байгаа нэгэн. Тэрээр ноолуурыг хэр­¬хэн ял­гадаг талаар сонирхууллаа. Аймгуудын, бүр сум сумын ноолуурын чанар, өнгө харилцан адилгүй. Хөвсгөлийн ноолуур бараан байхад Хэнтий, Сүхбаатарынх улаан байх жишээний. Тэгтэл Баянхонгорын Шинэжинстийнх цав цагаан байдаг аж. С.Бадамцэцэг ялгагчдын өмнөө тавьсан ноолуур руу зааж “Тээр харав уу, цав цагаан. Тэр чинь Шинэжинстээс ирсэн ноолуур юм шүү дээ. Тэгтэл Хөвсгөлийнх нь бараантаад байгаа биз” гээд зааж сонирхуулна. Энэ цехэд 35 ажилчин хоёр ээлжээр ажилладаг юм байна. Ангилан ялгагчид өмнөө байх ноолуурыг хагтай, хогтой, хялгастай гээд л эргэн тойрондоо тавьсан сагс, сав, тор руу ялгаж хийнэ. Ноолуурыг ялгахад хуруу өндөгний маш өндөр мэдрэмжээс гадна өнгийг нь ялгахад нүдний хараанаас гадна байгалийн болон зохиомол гэрэлтүүлэг тун чухал гэсэн. 

Энэ цехэд ялгасан ноолуурыг угаах цех рүү шилжүүлнэ. Угаах цех их халуун, чийглэг учир барагтай бол гадны хүнийг оруулдаггүй юм байна. Ингээд гурав дахь дамжлага болох Хялгас ялгах үйлдвэрт ирлээ. Ноолуурыг 0.1, 0.2, 0.3, 0.4 гэж үндсэн өнгөөр нь ялгахаас гадна тэмээний ноос, сарлагийн хөөврийг ч ангилна. Угаах цехээс гарч ирсэн ноолуурыг 28 метрийн урттай машинд оруулна. Уг машин нь энгийн нүдээр харвал сам, шүдтэй олон дамартай юм. Ноолуур машинаар дамжсаар ажилчны гарт хүрэхдээ хөвсийсөн, зөөлхөн, хөнгөн болчихсон байна. Ажилчин машинаас зугуухан урсах адил унах ноолуурыг хоёр гартаа тосч аваад тасдаад гэрэлд харна. Хялгас үлдсэн эсэхийг няхуур шалгана. Монгол ямааны ноолуур үндсэн дөрвөн өнгөтэй, цагаан, цайвар шаргал, хөх саарал, бор гэсэн. Худалдан авагчид “Говь” ХК-ийн “Mongolian Organic Cashmere” брэндийг мэддэг. Ямар нэгэн аргаар цайруулаагүй, өнгө нэмж будаагүй ноолууран бүтээгдэхүүн тун ховор. “Говь”-ийнхон дээрх үндсэн дөрвөн өнгийг элдэв будагт оруулахгүй, байгалийн өнгийг нь хэвээр хадгалсан нь “Gobi Mongolian organic cashmere”-ийн онцлог гэдгийг худалдан авагчид хэдийнэ мэддэг болсон билээ.

Мөн “Говь”-ийн хамт олны сүүлд гаргасан “Говь Гольф” брэнд нь дулаан, биед эвтэйхэн тансаг материалаар хийгдсэн нь олны талархлыг хүлээгээд байгаа аж. Дээд зэрэглэлийн спортын тансаг хувцсыг урласан нь цагаа олсон хамгийн зөв сонголт хэмээн хэрэглэгчид дүгнэж байгаа гэсэн. Энэ коллекцийнхоо нээлт болгож “Говь Гольф” цомын төлөөх тэмцээнийг зохион байгуулсныг хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд мэдээлцгээсэн билээ. 

Цэвэрхэн болсон ноолуурыг будах цех рүү шилжүүлнэ. Энэ цехийн машин, тоног төхөөрөмжүүд нь Итали, Японых. Ажилчин залуус ноолуураа өнгөнд оруулах гэж томоос том тогооны дэргэд зогсоцгооно. Хэрэглэгчдийн хүссэн ямар ч өнгийг тус цехийнхэн гаргаж өгнө. Одоогоор 1080 өнгө гаргаад байгаа гэнэ. Хэрвээ эдгээр өнгөнөөс хүссэн өнгө байхгүй бол шинээр гаргаж өгдөг юм байна. Ингэхээр дуртай өнгөөрөө хийлгэсэн ноолууран хувцас өмсөх боломж хүн бүрт бий гэсэн үг. Энэ цех хоёр ээлжиндээ нийлээд 20 гаруй ажилчинтай. Ер нь “Говь” компанийн ажилчдын ихэнх нь залуус. Нийт 1400 гаруй ажилчинтайгаас 80 гаруй хувь нь эмэгтэй юм байна. Компанийн удирдлага нь залуу, ажилчид нь ч залуу болохоор ажил нь тэр хэрээр хурдан, шуурхай өрнөнө. Дөрөвдүгээр сараас аравдугаар сар бол “Говь”-ийнхны хувьд оргил ачааллынх нь үе гэсэн. 

Өнгөтэй болсон ноолуурыг холих цех рүү оруулна. Холих цехийн төхөөрөмжүүд нь бүгд Итали улсын нэртэй брэндийнх аж. Будах цехээс гарч ирсэн ноолуур бүхэл, том болчихсон байна. Тэрийг холих машин сэмэлж, жижиглэж холино. 

Холигдсон ноолуурыг ээрч, утас болгоно. Ээрэх үйлдвэрээр ортол шөнийн ээлжийн ажилчид ажлаасаа бууж байгаа болохоор бүх машин төхөөрөмжөө цэвэрлэж, тосолж байгаатай таарлаа. Уртаас урт ээрэх машины урд ажилчин бүсгүйчүүд зогсч арчиж харагдана. Засварчид засвар үйлчилгээ хийж, машинуудын энд тэнд гарна. Энэ цехээс гарсан утас Сүлжих үйлдвэрийн ажилчдын гарт очно. “Говь” компани сүлжих хоёр үйлдвэртэй бөгөөд нийт 500 гаруй ажилчинтай.  Эхлээд Сүлжих-2 үйлдвэрээр нь орлоо. Энэ үйлдвэрт 253 хүн ажиллаж байна. Оёдолчин, чанар шалгагч, индүүчин гээд олон төрлийн мэргэжилтэй залуус. Үйлдвэр бүрэн автомат сүлжмэлийн машинуудтай бөгөөд Японы SHIMASEIKE, Германы STOLL брэндийн машинууд харагдана. Автомат машинд цаанаас нь ямар бүтээгдэхүүн сүлжихийг тусгай программаар өгчихнө. Тэгэхээр машин программаар өөрөө уншаад бүтээгдэхүүнээ сүлжиж эхэлнэ. Нэг машин дээр очтол хар өнгийн ноолууран цамц сүлжиж байна. Нэг машин цагт нэг цамц сүлждэг гэнэ. Энэ үйлдвэрт нэг цамц сүлжиж дараагийн дамжлагад хүргэх хүртэл 22-29 дамжлага дамжина. Сүлжмэлийн төрөл хязгааргүй бөгөөд хэрэглэгч, захиалагчийн хүссэн сүлжмэлээр бүтээгдэхүүн хийдэг талаар Сүлжмэлийн үйлдвэр хариуцсан дарга Г.Саруулзаяа ярилаа. Энэ үйлдвэрийнхэн жилд 450 мянган сүлжмэл бүтээгдэхүүн гаргадаг юм байна. Оёдолгүй сүлжмэл буюу ямар ч оёдол, залгаас, зүүдэлгүйгээр бүтээгдэхүүн нэхдэг машинууд анхаарал татлаа. Цамцны программаа уншуулахад машин ажиллаж эхэлнэ. Цагийн дараа ямар ч оёдолгүй сүлжээсэн цамц бэлэн. Маш нимгэн, нарийн сүлжээстэй цамц, гоёлын ноолууран даашинзууд байдаг шүү дээ. Тэдгээр бүтээгдэхүүнийг энэ машинаар сүлжих нь тохиромжтой гэсэн. Хамгийн нарийн ноолууран утсаар технологийн дэвшлийг шингээсэн бүтээгдэхүүнийг монголчууд төдийгүй гадныхан хэдийнээ мэддэг болсон. Жилийн аль ч улиралд өвөл зун гэлгүй хэзээ ч өмссөн хөөрүүлэхгүй, дааруулахгүй шинж чанартай. 

Дээхнэ үед хэрэглэгдэж байсан сүлжмэлийн хагас автомат цөөхөн машинууд сүүлийн үеийн шилдэг технологийн машинуудтай “мөр зэрэгцэн” ажиллаж байна. Эдгээр машинууд дээр халаас, зах гэх мэт жижиг хэсгүүдийг сүлждэг аж. 

Сүлжих-1 үйлдвэрээр дайран гарлаа. Өнгөрсөн онд ашиглалтад орсон энэ үйлдвэр 250 ажилчинтай. Сүлжмэлийн машинуудын дээр шар, хөх гэрлүүд анивалзаж, автомат машинууд бүтээгдэхүүн сүлжиж, ажиллагаа нь хэвийн үргэлжилж байгааг сануулна. Бүрэн автомат машинууд суурилуулсан болохоор ажлын бүтээмж дээшилж, бүтээгдэхүүний чанар ч сайжраад байгаа аж. 

Ер нь орсон цех, үйлдвэр болгоны тоног төхөөрөмжийг зуун хувь шинэчилж, сүүлийн үеийн шилдэг технологиор бүтээгдэхүүн хийж байгааг ажилчид, мастерууд нь бахархалтайгаар дуулгаж байсан юм. 

Сүлжих үйлдвэрээс гараад Сүлжмэлийн программын албаар орлоо. Албаны программистууд бүгд Японы сүүлийн үеийн мундаг хүчин чадалтай компьютер дээр ажиллана. Эл албыг энэ үйлдвэрийн цохилох зүрх гэж нэрлэх болох аж. Дизайнеруудаас ирсэн загварыг энд л боловсруулж, сүлжмэлийн үйлдвэр рүү илгээнэ. Өмнө нь бэлэн болгосон программ, өгөгдлөө флашаар зөөж Сүлжмэлийн үйлдвэрийн компьютерт уншуулдаг байсан бол одоо программистын компьютерээс сүлжээгээр шууд өгөгдөл явна. Энэ албаныхан Японд тогтмол мэргэжил дээшлүүлдэг юм байна. Программистууд тухайн бүтээгдэхүүний эс ширхэг бүрийг нарийн гаргаж, зурна. Нэг ширхэг сүлжээс, утсан дээр хүртэл маш нарийн ажиллагаа хийж байгаа харагдлаа. 

Тойрон аялал маань үргэлжилсээр Принтийн цехэд хүрлээ. Та ноолууран бүтээгдэхүүн дээрээ юу хэвлэмээр байна вэ, түүнийг тань л хэвлэнэ. Цэцэг, байгаль, абсурд маягийн, уран зураг гээд элдэв төрлийн зурагтай бүтээгдэхүүнүүд байна. Алдарт “Монголын нэг өдөр” зургийг шаалин дээр буулгачихаж. Мөн сүүлийн үеийн шилдэг зураач нарын бүтээл ч харагдана. Хэн нэг зураачийн бүтээл бүтээгдэхүүн дээр хэвлэгдлээ гэхэд ашгийн тодорхой хувийг нь тухайн уран бүтээлчид өгдөг гэрээтэй юм байна. Гадныхан шааль, цамц, ороолт гээд ноолууран бүтээгдэхүүн дээр төрөл бүрийн зураг хэвлүүлэх сонирхолтой байдаг гэнэ. Гадаадын нэг захиалагч цамцны захаа тойруулаад индианчуудын эртний бичээсийг хэвлүүлж байжээ. Зарим захиалагч “Би ийм зурагтай алчууртай болмоор байна. Цор ганц хувийг л би нөмөрмөөр байна” гээд зургаа үзүүлдэг гэнэ. Тэгэхээр тэр зургийг нь сонирхсон бүтээгдэхүүн дээр нь хэвлээд өгчихнө. Захиалагч цор ганц гэсэн учир түүний өнөө зураг дахиад ямар ч бүтээгдэхүүн дээр хэвлэгдэхгүй. 

Ноолууран дээр хэвлэх энэ машин, цехийг “Говь” компани Монголд анх удаа нэвтрүүлж, суурилуулсан гэдгээрээ онцлогтой. 

Принтийн цехэд алив нэг бүтээгдэхүүн дээр юм хэвлэх захиалга орж ирэхэд эхлээд будгийг сайн тогтоож бэхжүүлдэг тусгай бодисд тухайн бүтээгдэхүүнээ оруулна. Ингэсний дараа тусгай гэрлээр шарж хатаана. Хатсаных нь дараа нь зургаа принтлээд дахиж хатаана. Ноолууран дээр юм принтэлдэг машин нь асар хурдтай хэрнээ, ухаалаг. Эхлээд ноолууран бүтээгдэхүүнийхээ талбайн хэсэг тус бүрийн зургийг нэг бүрчлэн аваад дэлгэцэнд гаргахаар оператор дээр нь хэвлэх зургаа байршуулна. Ингээд хэвлэх гол ажил эхэлнэ. Зураач Ч.Сэндэмийн “Говь” хэмээх зургийг шаалин дээр хэвлэж эхэллээ. Говийн тэнгэрийн хаяа, тэгснээ ботгоо дагуулсан ингэ шаалин дээр хэвлэгдээд гараад ирлээ. Ингээд говийн алтарсан шаргал элсэн манхан хэвлэгдсэнээр “Говь” зурагтай шааль бэлэн болчихов. Хэрвээ зураг хэвлэх явцад ноолууран бүтээгдэхүүний гадарга дээр ганц ширхэг хялгас байвал принтийн машин мэдрээд дохио өгнө. Одоогоор Принтийн цех нийт 1300 гаруй зураг, дүрсний сантай болчихоод байгаа аж. 

“Говь” салоны үйл ажиллагааг сонирхлоо. Пальто, пиджак, дээл, нөмрөг, хүрэм, хантааз, хөнжил, майк гээд ноолуураар ямар бүтээгдэхүүн хийдэг вэ. Тэр бүгдийг энэ салоны уран гартай үйлчин бүсгүйчүүд урлана. Энэ салоны наяад ажилчин сард 1200-1500 гаруй бүтээгдэхүүн гаргах төлөвлөгөөтэй ажилладаг аж. 

“Говь” компани өнгөрсөн онд салоныхоо үйлдвэрлэлийн шат дамжлагыг шугаман системд шилжүүлэн, үйлдвэрлэлээ өргөтгөж хүчин чадлаа нэмэгдүүлжээ. 

Төлөвлөгөөнийхөө дагуу ажилладаг ч улсын баяр наадам, цагаан сараар ачаалал нь эрс нэмэгдэнэ. Учир нь энэ үеэр монголчууд маань дээлээр гангардаг. Ганцаараа ноолууран дээлээр гангарахгүй. Гэр бүлээрээ, хань ижилтэйгээ хос дээл хийлгэнэ. Бүр битүүнд амрах гэж байхад нь хүртэл дээл хийгээд өгөөч гэж гуйдаг гэсэн. Улирал нь эхэлсэн болохоор драпан пальто, нөмрөг ихээр оёж байлаа. Гадаад, дотоодын захиалга их байгаа аж. Мөн гадаадаас ноолууран хөнжлийн захиалга их ирж байгаа гэнэ. Драпаар бүтээгдэхүүн хийхэд хаягдал гардаг бөгөөд тэр хаягдлыг дахин боловсруулж хөнжил хийж байгаа аж. Драпны хаягдлыг дахин боловсруулж, хөвөн зөөлхөн болгоод хөнжил хийхэд түүн шиг дулаахан эд үгүй гэнэ. Ноолуурыг тансаг хэрэглээ хэмээн хүлээж авдаг ч нөгөө талаар хүний биед эрүүл мэндийн талаасаа ямар их ашиг тустайг төдийлөн мэддэггүй гэнэ. Хүний биеийн дулааныг барьж, хөлс гадагшлуулж амьсгалдаг учир өвөл, зуны алинд ч тохиромжтой. Нимгэн ноолууран хөнжлөөр хучихад хөнгөн, зөөлнөөс гадна ерөөсөө жиндүүлдэггүйгээр гайхамшигтай. 

Та “Говь”-ийн сонгодог загварын аль нэг пальтог сонирхлоо гэж бодъё. Очоод биеийн хэмжээсээ өгөхөд эндхийн дизайнер, оёдолчид 48 цагийн дотор таны хүслийг биелүүлнэ. Манайхан гэлтгүй гадныхан эдний сонгодог загваруудаас өөрт тохируулан захиалдаг гэсэн шүү. 

Хоёрхон өдрийн дотор амждаг гэж үү хэмээн зарим захиалагчид гайхдаг гэсэн. “Говь” салоныхон үйлдвэрлэлийн хүчин чадлаа нэмснээр “Захиалгын хувцас дор хаяж арав хоногийн дараа бэлэн болдог” гэх ойлголтыг халж, хоёрхон өдрийн дотор захиалсан бүтээгдэхүүнийг бэлэн болгодог болсон нь маш том дэвшил юм. 

Нэхэхийн гүйцэтгэн боловсруулах цехээр орлоо. Энэ цехийн үйл ажиллагаатай танилцсанаар тойрон аялал өндөрлөнө. Үйлдвэрээс гарсан бүтээгдэхүүнийг худалдан авагчдын гарт хүрэхэд шаардлагатай эцсийн боловсруулалтыг хийнэ гэсэн үг. Жишээ нь, хүзүүний ороолтыг  эрчлээд, агшаагаад, угаагаад, хатаагаад, үслээд, хагийг нь түүгээд, индүүдээд, хэсэгчлээд, жигнээд гээд олон үе дамжлагаар явуулаад эцэст нь савлана. Энэ цехийн үйл ажиллагааг ерөнхийд нь хэлбэл ийм аж. 

Дэлхийд эхний тавд ордог “Говь” компанийн үйлдвэрт хийсэн тойрон аялал маань өндөрлөлөө. Яагаад эхний тавд ордог вэ гэхээр хүчин чадал, тоног төхөөрөмж нь сүүлийн үеийн технологийнх, ноолуур нь дээд зэрэглэлийнх гэдгээсээ гадна хамгийн гол нь ноолууран бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэхдээ малчны хотноос очиж түүхий эдээ авчраад эцсийн бүтээгдэхүүн болгон гаргах бүх үйл явцыг нэг дор, бүрэн цогцоор нь хийдэгт байгаа юм. 

Засгийн газраас “цагаан алт”-ыг зуун хувь эцсийн бүтээгдэхүүн болгон экспортлох бодлогын хүрээнд “Говь” компани техник технологио шинэчлэн, хүчин чадлаа нэмэгдүүлж бүтээгдэхүүний тоог өсгөх, гадаад зах зээлээ тэлэх, оёмол бүтээгдэхүүнийхээ үйлдвэрлэлийг өсгөх, үнийн уян хатан бодлогыг баримтлан ажиллаж байгаа нь уулзсан ажилчин бүрийн яриа, үйлдвэрлэлийн бүхий л үе шат дамжлагаас мэдрэгдэж байлаа. 

Манайхан ноолуурыг хэтэрхий тансаг, нийгмийн хэсэг бүлэг хүмүүст зориулсан бүтээгдэхүүн мэтээр ойлгох нь бий. “Говь”-ийн үйлдвэрийн бүх шат дамжлагыг сонирхож, тойрон аялж, ажилтай нь танилцан нэг өдөр өнжихдөө нэг ширхэг ноолууран бүтээгдэхүүн гаргахад ямар их хөрөнгө хүч, цахилгаан эрчим хүч, хөдөлмөр ордгийг ойлгосон юм. Олон хүний хүч хөдөлмөр, сэтгэл шингэсэн ноолууран бүтээгдэхүүн үйлдвэрээс савлагдаад дэлгүүрийн лангуун дээр очихдоо өөртөө асар их үнэ цэнэ, хүндэтгэл агуулдгийг мэдэрч байлаа. Тэгтэл дэлхийд чанараараа гайхагддаг Монголын ноолууран бүтээгдэхүүн бусад орны ижил төстэй, чанар нь адил бүтээгдэхүүнээс даруй хэд дахин хямд гэдгийг сонсоод гайхах, үл итгэх зэрэгцэв. “Говь” үйлдвэрийн Монголын брэндийн цамц дунджаар 140 ам.долларын үнэтэй байгаа бол “Loro Piana” дэлхийн брэндийн цамц дунджаар 1000 ам.долларын үнэтэй. Ингэхээр бид дэлхийд гайхагдаж буй Монгол брэндийн цамцаа бусад орны иргэдээс хэд дахин хямдаар худалдан авч байгаагаа хүлээн зөвшөөрөх болох нь. 

Ийнхүү Монголын томоохон үйлдвэрлэгч, дэлхийд Монгол ноолууран бүтээгдэхүүнээр улсынхаа нэр төрийг өргөж яваа “Говь” ХК-ийн үйлдвэрт өнжсөн тэмдэглэлээ өндөрлүүлж байна. Монгол хүн бүр үндэсний энэ том үйлдвэртэйгээ танилцаж өвөг дээдсээс уламжлагдан ирсэн мал аж ахуйн гаралтай түүхий эд хэрхэн дэлхийн түвшний тансаг бүтээгдэхүүн болон гарч байгаатай танилцах боломжтой гэдгийг дуулгая.

Д.ГАНСАРУУЛ

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН