Category: булангууд

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

Ухаалаг ба тэнэг

Ухаалаг гэж ямар хүнийг хэлдэг юм бол. Сүүлийн үед гарч байгаа ном зохиолоос харвал товчхондоо Ж.Самбуу гуай шиг хүнийг хэлэх юм шиг байна. Олон таван үггүй, шулуун шударга, ноён нуруутай, дотроо бодолтой, дороо суурьтай. Улааныг дагаж улцганахгүй, шарыг дагаж шарвалзахгүй тийм л хүнийг ухаантай гэх болов уу гэж бодогдоно. 

Гэхдээ манай төрийн яам тамгын газрын залуучууд бие биеэ ухаантай ба тэнэг  гэдэг хоёр ангилалд хуваачихсан тухай хөгжилтэй яриа сонслоо. Тэдний үнэлэмжээр тэгвэл ухаантай хүн гэж хэн бэ. Даргынхаа цүнхийг барьж гүйдэг, элдэв арга заль, маапааныг мэдрээд тендер зохицуулалтад орчихдог,  хов жив базаж, худал үнэн аргаар ажлаа хийдүүлдэг, хор найруулж суудаг амбицтай, хөдөлгөөнтэй нөхдүүдийг ухаантай хэмээн ангилдаг. 

Харин юм болгон дээр шударга царайлж, бүгдийг үнэнчээр хийх гэж хичээдэг, аливаа арга заль маапаан дээр ямар ч найраагүй, ажлаа тасалдаггүй, цагаа барьдаг, улаан хэнхэг нөхдүүдийг тэнэгүүд хэмээн нэрлэдэг гэнэ. Тэгэхээр  орчин цагт ухаантай ба тэнэг хоёрын үнэлэмж ийм л болсон бололтой. 

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

Ажиллаж амьдрах урлаг

Хүмүүс ажилтай, хот нүргээнтэй, энд тэндгүй зам барилга засвар хийгдэн оволзож, өөрөөр хэлбэл амьдрал буцлаад сайхан л байна. 100 мянган айлын орон сууц барихаас арван мянгыг нь лав барьчих шиг. Одоо ерэн хувь нь дутуу. Ёо ёо энэ  их ажил хэзээ дуусч чих амрах юм. Ер нь манай орны бүтээн байгуулалт жилээс жилд улам л өсөн нэмэгдэнэ үү гэхээс хөгшин Европ шиг хамаг замаа тавиад, байшингаа барьж дуусталаа өдий биз.
Жил жилийн зуны дэлгэр сайхан цагтай давхцан түгжрэл, хаалт, толгой руу машин цөм цохин орж ирдэг барилгын төмөр бэхэлгээнүүд сэлттэй эвлэрэн амьдрах болж байна. Эхэлж орон сууцанд орогсод дараагийн ээлжинд босох учиртай барилгын дутуу орхисон хана туурган дундуур хэдэн ч жил бүдчин алхах юм билээ.
Наад ажлаа боль, бид ая тухтай амьдармаар байна гэлтэй биш. Ажил амьдрал хоёр нь  аль алиндаа түвэг учруулах ёсгүй. Энийг бүр концерт найруулах лугаа урлагийн хэмжээнд зохицуулдаг олон арга туршлага бий. Аливаа ажлыг нэн таатай, аз  жаргалтай хэлбэрээр өрнүүлэх нь цалинтай эн зэрэгцэхүйц чухал байдаг. Гэтэл энэ гадаа өрнөж байгаа зуны бүх л ажлууд ял эдэлж байгаа ч юм шиг, дайн болоод түр завсарласан аятай хөглөрүүлж орхидгийг өөрчилмөөр байна.

Ж.ГАНГАА

Categories
булангууд мэдээ нэг-ангийнхан

“Энхийн хүч” отрядынхон

Монгол Улсын их сургуу¬лийн хуулийн ангид элсэхэд шалгуур өндөр учир хүссэн хүн бүр ордоггүй байв. 1984 онд их сургууль хуулийн ганц¬хан ангид элсэлт авчээ. Гэтэл 35 хүүхэдтэй энэ ангид аравдугаар ангиа төгсөөд конкурсдэж тавхан хүүхэд орсон байна. Бусад нь хуулийн дунд сургуулийг дүүргэсэн, хот, сум, дүүрэгт захиргаанд даргын алба хашдаг албан хаагчид голдуу байжээ. 

17-36 насныхнаас бүр䬬сэн энэ ангийг бусад оюутнууд сониучирхана. Ямар сайндаа ангийнх нь хаалгаар шагайснаа “Хуулийн нэгдүгээр курсийнхэн эцэг эхийн хурлаа хийж байгаа бололтой. Оюутнуудын аав ээж нь ирчихэж” гэж ярилцаж байсан удаатай гэнэ. 

Хэдий гаднаас нь харахад ах, эгч нар сурч байгаа юм шиг ч эдний ангийнхны хувьд нас бол зүгээр л тоо байж. 37 настай Ц.Данзансодов ангиа даргална. Тэрээр таван хүүхэдтэй, өрхийн тэргүүн учир ангийнхандаа ихэд анхаарал хандуулна. Б.Даваасүрэн, Г.Бадамханд, Ж.Бямбаа, Б.Пүрэвдорж, Ю.Ганбат Н.Тунгалагтамир нар ангийнхаа ахмадуудын тоонд орно. Эд нар бүгд гэр бүл, үр хүүхэдтэй учир аливаад хариуцлагатай ханддагаараа багш нарынхаа итгэлийг хүлээнэ. Эдний ангийнхан факультет, сур­гуулийнхаа Оюутны зөвлөлд ажиллацгаана. Ж.Бямбаагаа их сургуулийн оюутны зөв­лөлийн даргаар ажиллаж байсныг одоо ч дурсах дуртай аж. Мөн Монголын хуулийн салбарын бүхий л мундаг, чадалтай багш нараар хичээл заалгаж байснаа их хувь заяа хэмээн бодоцгоодог гэнэ.

Ангийн багш Н.Чинбат нь 28 настай залуухан багш. Ангийнхаа зарим оюутнуудаас насаар дүү ч мэдсэн сурсан дуулснаараа бүгдийг гайхаш¬руулна. Оюуны өмчийн газрын дарга Н.Чинбат гэхээр хүн бүр таних билээ. Тэрээр ангийнх­наа дөрөв, таваар нь микро болгоод хуваачихна. Микро микроороо ширээнд сууж гэрийн даалгавар, бие даалтаа хий­нэ. Хэрвээ микрээс хэн нэг нь хичээлээ таслах юм уу, даалгавар хийгээгүй ирвэл бусад нь зэмлүүлнэ. Зэмлэл хүртэхгүйн тулд өнөө тасалсан нөхрийнхөө араас нэхэл дагал болж олж ирэх юм уу, даалгаврыг нь хийлцэнэ. Ийм болохоор эдний ангийнхан бие биендээ их амь. Хичээл дээр нэгэндээ анхаарал хандуулдаг шигээ хувийн амьдралд нь ч тусална. Стипентийн мөнгөнөөс хүүхэдтэй хүмүүс­тээ зориулж ангийн фонд үүсгэнэ. Нийт 40-өөд хүүхдийн нэрс гаргаад хүүхэд тус бүрт 70 төгрөг төсөвлөнө. Энэ бүхнийг хөтөлж байсан дэвтрээ одоо ч хадгалдаг юм байна. Уг дэвтэрт хүүхдүүдийн нэрсийг жагсаагаад юу юу авч өгсөн, бэлгүүдийг хэн аваачиж өгсөн зэргийг нямбай бичжээ. 

Пальто, даашинз, ноосон цамц, захны даавуу гээд хувцас хунараас эхлүүд алим чихэр гээд амттан,  хоёр гурван ч хүүхдэд унадаг дугуй авч өгчээ. Бүр хөдөө байдаг ар гэрийнхэн рүү нь шуудангаар бэлгээ илгээнэ. Хариуд нь хүүхдүүд баярласнаа илэрхийлж цахилгаан явуулдаг байжээ.  

Аравдугаар ангиа төгсөөд орж ирсэн тавыгаа нөгөөдүүл нь дэргэдээсээ салгахгүй. Хичээл номыг нь ягштал хийлгэж, чадах ядахаараа тусална. Хичээл номын тал дээр эдний ангийнхан гаргууд сайн. Бүгд онц сурна. Багш нараасаа магтаал сонсоцгооно. Ихэнх хичээл нь орос хэл дээр явагддаг. Сурах бичгүүд нь орос хэл дээр. Багш нарынхаа лекцийг дурайтал нь бичнэ. Тэгээд гэртээ ирээд ойлгохгүй үгүүдээ толиноос орчуулна. Хуулийн хэллэг учир орчуулахад заримдаа хүндрэлтэй. Гэхдээ хуулийн чиглэлээр ажиллаж байсан ангийнх нь ах, эгч нар нь баргийн зүйл дээр толгойгоо гашилгахгүй болохоор бусдадаа заана.

Шалгалтын өмнөх өдөр дотуур байранд ирээд билетээ бүгдийг нь уншиж давтана. Гадуур гэртэй хүүхдүүд нь шөнөжин билетээ уншаад дотуур байранд хонох нь элбэг байж. 

Залуу хүмүүс хойно заримдаа саваагүйтэлгүй яахав. Оюутны дотуур байранд ороод сүнс дуудна гэж хөөрцөглөнө. Ширээ тойрч суугаад бүгд гараа барьцгаана. Энэ үед сүнс ирвэл ширээний голд байх аягатай ус цалгилах ёстой аж. Нэг удаа тэр аягыг нэг банди нь чигчий хуруугаараа сэм хөдөлгөчихсөн чинь охид нь айгаад бөөн дуу шуугиан болж байсан гэнэ.

Хичээлээс бусад үед насны зөрүү алга болчихно. Олон хүүхдийн эцэг болсон залуус ангийнхаа багачуудтай танхимдаа хөөцөлдөн тоглоно. Ширээн дээгүүр гүйлдэж ноцолдоно. Яг л хүүхэд шиг сахилгагүйтэцгээнэ. 

Хичээлээс гадна урлаг, спорт, нийгмийн олон ажилд идэвхтэй оролцоно, ангиараа. Урлагаар эдний урд гишгэх анги факультетад нь байдаггүй байсан гэнэ. Сургуулийнхаа нэгдсэн тоглолтод шалгарцгаана. Ж.Наранцацралт, Д.Ариунцэцэг хоёр их сайхан хоршиж дуулна. Д.Бадрах гармон гайхалтай тоглодог. Д.Түдэв, Н.Тунгалагтамир хоёр “Цэнхэрлэн харагдах уул”-ыг сонсголонтой гэгчийн дуулцгаадаг байжээ. Эрэгтэй, эмэгтэйгээр хор дуулна, бүжиглэнэ. Эдний ангийн Ч.Нямсүрэн гоё биелдэг бол С.Отгонбаяр нь хөгжим, дуу, бүжигт авьяастай оюутан байсан гэнэ. 

Харин спортод ах, эгч нар нь маруухан. Ялангуяа модон морин дээгүүр харайна гэдэг тэдэнд бэрх даваа. Дүү нар нь модон морин дээгүүр салхи мэт л шунгинаад өнгөрдөг бол нөгөөдүүл нь чадахгүй, мордчихно. 

Эдний анги бөхтэй. Тэр нь улсын начин Д.Бадрах. Самбо бөхийн дэлхийн аваргын хүрэл, Дэлхийн цомын хошой мөнгөн медальт, ОУХМ, олон улсын шүүгч Д.Бадрах хичээлдээ тун чармайлттай нэгэн байсан гэнэ. Спортынхон тэр дундаа бөхчүүдийг хичээл номондоо тааруу гэцгээх нь бий. Гэтэл Д.Бадрах аль болох хичээлдээ суухыг хичээнэ. Хичээлээ таслахгүй. Спорт, сургууль хоёроо гайхалтай зохицуулдаг байсан тухай ангийнхан нь магтана. Зайлшгүй олон улсын тэмцээн уралдаанд явахаар болбол нөхөд нь түүний хичээл, лекцийг нөхөж бичиж өгцгөөдөг байж. Хортой цаасаар дэвтэр дээр нь хичээлийг нь нөхөж өгч байсан удаа ч бий гэсэн. 

Эдний ангиас ганц хос төрсөн нь Б.Болд, Р.Болормаа нар. “Өөр хэд хэдэн хос гарахаа дөхсөн шүү” гээд тухайн үед үерхэж байсан нөхдөө хуруу даран тоолцгооно. Баяр ёслол болбол бие биедээ бэлэг өгнө. Эрэгтэй, эмэгтэйгээрээ сугалаа татаж, нэр нь таарсан хүндээ бэлэг бэлддэг учир баяр дөхөхөөр “За, хэн намайг сугалсан бол. Ямар бэлэг ирдэг бол доо” хэмээн догдолдог байсан гэнэ. Ангийн охид нь гэр бүл, үр хүүхэдтэй ангийнхаа эгч нарынд очиж хоол унд эргүүлж, үс гэзгээ орооно. Дэгжин хувцасны моод ярьцгааж, бие биедээ зовлон жаргалаа хуваалцана. 

Хэн нэг нь найз охин, найз хөвгүүнтэйгээ муудалцвал ангийнхаа ах, эгч нарт сэтгэлээ уудалж, тусламж гуйна. Өнөөдүүл нь амьдрал зохиож олон хүүхэд өсгөж яваа болохоор туршлагаасаа хуваалцаж зөвлөдөг байсан аж. “Манай ах нар ч үгүй ээ мөн олон хосыг эвлэрүүлж, нийлүүлж өгсөн хүмүүс шүү” хэмээн дурсацгааж байлаа. 

Тухайн үед МУИС-ийн Нийгмийн ухааны факультетийн “Энхийн хүч” отръяд улс орон даяар нэрээ цуурайтуулж байжээ. Уг отръядынхон зуны амралт, намрын ажлаар эх орныхоо бүтээн байгуулалт өрнөж байгаа газруудад очиж зам засч, хашаа барих зэргээр хөдөлмөрлөнө. Энэ отръядын бүрэлдэхүүнд багтан ажиллаж байсан үе үеийн оюутан залуусын хөдөлмөрийг үнэлээд “Энхийн хүч”-ийг Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонгоор шагнаж байжээ. 

Эдний ангийнхан дээд ангийнхантайгаа хамт Хөвсгөл аймгийн Төмөрбулаг суманд нэг зун ажиллажээ. Тэд Хохиуртын давааг сэтэлж, зам гаргахад хүч хөдөлмөрөө зориулсан байна. Тэдний хувьд энэ зун хэзээ ч мартагдахааргүй дурсамж үлдээжээ. Ажлын амт гэдэг чухам юу байдгийг мэдэрцгээсэн байна. Хамт олны хүч гэж ямар аугаа зүйл байдгийг ухаарах тусмаа бие биендээ ээнэгшин дасна. Тэднийг Төмөрбулаг суманд даваа сэтлэхээр очиход сумын дарга, нутгийн иргэд баяр ёслолын байдалтай угтаж авч байжээ. Ингээд залуус өдөр шөнөгүй ажиллаж Хохиуртын давааг сэтэлсэн байна. Уг давааг давахад цаана нь өгөөж ихтэй бэлчээр нутаг байдаг аж. Бэлчээр сайтай газарт малчид очиж буухын тулд тойрч, их зам туулдаг байсан гэнэ. Харин Хохиуртын давааг оюутнууд сэтэлж өгсөн нь нутгийнханд их буян болжээ. Их ажил хийсэн тэдэнд урам өгч сумын дарга нь уг давааны нэрийг Оюутны даваа хэмээн өөрчлөх шийдвэр гаргаж байжээ. Оюутнуудыг ажил хийж байхад нутгийн иргэд айраг, цагаагаар ер таслахгүй. Өдөр бүр шинэ өрөм ааруул авчирцгааж дайлна. Ажил төрлөө дуусгачихаад орой үдэш ил галын дэргэд дуулна даа. Х.Батбаяр, Д.Түмэнжаргал хоёр гитарыг жинхэнэ уйлуулна гэдэг шиг ямар ч ая аялгууг гайхалтай тоглоно. Ангийн багш нь оюутнуудаа хоёр баг болгож байгаад дууны сэдэв өгөөд дуугаар уралдуулна. Өөрөө ч сайхан дуулна. 

…Явсан зүгийг чинь ширтээд би

Янагийн дуугаа аялаад

Яралзах одтой нөхөрлөөд

Явж л байна даа хонгор минь. Энэ бол эдний ангийн сүлд дуу нь. 

Ингээд зунжингаа ажиллаж наймдугаар сарын эхээр ажлаа дуусгачихаад буцах болж. Нэгэнт Хөвсгөлд ирсэн юм чинь Хөвсгөл нуурт очъё гэцгээжээ. Гэтэл гэр бүлтэй хүмүүс нь бушуухан харих минь хэмээн гэр гэр рүүгээ яарсан гэнэ. Ангийн багш нь Хөвсгөл нуурт очиж үзье гэсэн саналыг дэмжсэн учир ангиараа далайг зорьжээ. Сүхбаатар хөлөг онгоцон дээр дурсгалын зураг татуулцгааж, дурсгалын дэвтэрт сэтгэгдлээ бичиж үлдээсэн нь одоо ч хэвээрээ. Алчуур дээр хайр сэтгэлийн үгс, амжилт ерөөсөн дурсгалын үгээ бичиж үлдээцгээжээ. 

Зун, намрын ажлаар Сэлэнгийн Ерөө, Хөтөлийн цемент шохойн үйлдвэр, сангийн аж ахуйд очиж ажиллаж байсан гэнэ. Эрдэм ном сурч, их сургуулийн оюутан гэгдэж явсан он жилүүддээ эх орныхоо бүтээн байгуулалтад гар бие оролцон зүтгэж явснаараа эд нар одоо ч бахархдаг юм байна. Учир нь тэр бүхэн өнөөдрийн зэрэгт хүргэсэн гэж боддог аж. Одоо эдний ангиас 12 хүүхэд шүүгч, тав нь прокурор, гурав нь багш, дөрөв нь зөвлөх, хоёр нь нотариатч, зургаа нь хувиараа ажил хийж, улс эх орныхоо ирээдүйд хөрөнгө оруулалт хийн амжилттай явж байна. 

1989 онд сургуулиа төгсөхдөө арван жил болоод уулзаж байя гэж тогтоцгоожээ. Ингээд 1999 онд уулзсан байна. Дараа нь 2009 онд. Гэтэл ангийнхнаас нь дөрөв, тав нь бурхны оронд одчихсон байж. “Хэдүүлээ ойр ойрхон уулзаж байхгүй бол болохгүй юм байна. Арван жил гэдэг чинь хол юм байна. Сайхан нөхдөө алдсанаа ч мэдсэнгүй. Ингэхээр таван жил болоод уулзаж байя” гэж тохирчээ. Өнөө зуны долдугаар сарын 4-нд уулзахаар болсон гэнэ. Энэ удаагийнх олон ой тохиож байгаагаараа онцлог уулзалт болж байна гэцгээнэ. Юу гэвэл 1984 онд нэг ангид орсны 30, их сургуулийн төгсөлтийн 25 жилийн ой нь давхцаж байгаа аж.  

…Удтал хүлээсэн сэтгэлийг минь амрааж

Усны чанадаас нисээд ирээрэй

Уяхан зүрхний дурсамжаа хөглөж

Учран золгохын ерөөл тавья гэсэн шүлгээр ангийнхнаа урьж байгаагаа хэсэг нөхөд нь илэрхийлсэн юм.

Д. САРУУЛ

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

Зун цаг ч ирлээ дээ, монголчууд минь

Монголчууд дөрвөн улирлын ард түмэн. Хүссэн хүсээгүй бид улирлаа дагасан ааш аягтай. Өвөл өнтэй жил бол хот хөдөөгүй налайна. Энэ улирал монгол хүний хувьд жинхэнэ төвлөрдөг улирал. Өвлийн идэш уушаа хийчихсэн, гэр орноо дулаалчихсан, элдэв зүйлд сатааралгүй, өмнөх ажилдаа, уран бүтээлдээ төвлөрч ажил хэрэгч, бүтээлч болдог. Хавар харин хачин болцгоодог нь мөн л улирлынх. Гадаа хуурайшаад, шороо тоос босоод, өдөр уртсаад, сэтгэл тавгүйрхээд монгол хүмүүсийн сэтгэл донсолгоотой болдог. “Хаврын хүмүүс” гэсэн нэр томьёо гарсан нь эндээс эхтэй. Шар хадны өвчтөний тоо эрс ихэснэ, талбайн жагсаал цуглаан олширно, хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудын редакциар эргэлдэж элдэв зүйлийг ярих хүмүүсийн тоо олон болдог гэхчлэн ширүүснэ дээ. Харин намар бол яг үнэндээ налайдаг улирал биш шүү дээ. Язагнадаг, бужигнадаг ажил хэрэгч улирал байхгүй юу. Эдийн засгийн цусны эргэлт огцом ихэсдэг улирал. Хүмүүс ажил төрлөө хийх асар өндөр эрч хүчтэй орж ирдэг улирал. Энэ улирал нь өвлийн хүйтэн, хаврын хахирыг давах оршил улирал болой. Энэ бүгдээс хамгийн онцгой нь зун. Өнөөдөр зуны эхэн сарын шинийн 3. Зун цаг ч ингээд нэг юм ирлээ дээ, монгол түмэн минь. Монголын ард түмний стресс, нервээс салдаг ганц улирал. Зун л монгол нутаг, монгол хүмүүсийн нуруу тэнийдэг. Сэтгэл нь хөнгөрч, сайхан бодлууд толгойд эргэлдэж, хотын унаган хүүхдэд ч хөдөө нутаг бодогддог нь хөх толботуудын цусанд байдаг мөн чанар билээ. Монгол оронд нүүр тэнэгэр, жаргалтай хүмүүсийн царайг энэ улиралд л дүүрэн харна даа.

П.ХАШЧУЛУУН

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

Хүүхдүүддээ худлаа хэлж байхаа больё

Хүүхэд гэдэг гэнэн итгэмтгий улс. Таныг хичнээн худлаа ярьсан ч шууд үнэмшдэг, тийм л цагаахан амьтад. Үлгэрийн баатруудтай хүүхэлдэйн кино үзээд  үнэн голоосоо киноныхоо дүрд нь хувирчихсан суудгийг нь та, бид  мэднэ. 

Эцэг эхчүүд өдөр тутмынхаа ажилд түүртээд хүүхдүүддээ алхам тутамд худлаа ярьдаг. Наад захын жишээ гэхэд “Цэцэрлэгээс нь хамгийн түрүүнд авна” гэчихээд сүүл мушгидаг аав, ээжүүд олон. 

Худалч аав, ээжийн балгаар бяцхан хүү хорвоог орхисон гашуун түүх бий. Хөвгүүд болгон хүн аалз, бэтмэний  дүрд  хувирч, энд тэнд нисч дүүлэхийг мөрөөддөг. Нэгэн залуу хос бяцхан хүүгийнхээ энэ хүслийг биелүүлж үлгэрийн баатрын хувцас авч өгчээ. Жаал хүү “нисдэг” хувцсаа өмсч, ээж, ааваасаа “Энэ хувцсыг өмсөхөөр нисдэг тийм ээ” гэж асууж. Тэгтэл тэд нь элдэв янзын юм бодолгүй “Тиймээ” гээд хариулчихсан аж. Гэтэл аав, ээжийнхээ үгэнд  итгэсэн гэнэн хүү тагтан дээрээсээ үсэрч, хорвоог орхисон харамсалтай явдал тохиолдож байв. 

Хүүхдүүдийн хувьд эцэг эх нь энэ хорвоогийн танин мэдэхүй байдаг. Юм л болбол “Яагаад” гэдэг асуулт тавьдаг бяцхан сониучдаас битгий цааргалж байгаарай. Худалч аав ээждээ хууртдаг хүүхдүүд том болоод бас л тэдэн шигээ болно. Тиймээс үр хүүхдүүддээ худлаа хэлж байхаа больё. 

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

Зөв бичихэд чинь зориулж зөвлөхөд…

Интернэтээр их багагүй хавтгайдаа бичдэг болжээ. Сэтгүүлчтэй арцалдан нийтэд хандан “нээт”-ээр үгээ ч хэлж байх шиг.
Мэргэжлийн үүднээс энэ удаа гурван зүйлийг сануулж байна. Хүмүүс амьдран буй нийгэмдээ санаа зовж, болж бүтэхгүй юмсыг гаргаж тавьцгаадаг. “Ийм болчихож. Одоо яах вэ? Та минь ээ…???” гээд л эхэлдэг. Уран зохиол л бичээгүй юм бол амьдралын бүх л проблемд  гарах гарц олддог. Түүнийг одоо юм уу дараа нь түмэн олондоо заавал хэлж өгөх нь бичигчийн үнд­сэн үүрэг юм. Гарах гарцаа мэдэх­гүй юм уу буруу зам заамаар бол тухайн сэдвийг орхи. Чадахгүй хэвтэж битгий илүү үглэж бусдад садаа бол.
-Байгаль нийгмийн даваг­дашгүй хүчин зүйлийн тухай сэдвийг орхиорой. Дэлхийтэй өөр гариг мөргөлдөх, гал ус, газар хөдлөлтийн аюул бий болох магадлалд түгшин олныг айлгаж яах гээв. Тийм юм боллоо гэхэд яаж ч чадахгүйгээс хойш “сүх далай­тал амар” амгалан явцгааж байг л дээ.
-Монгол хүн буруу ярьж зөв ойлгодог бол бичгийн хувьд утга нь зөв байхгүй бол хожим уршиг тарьж мэдэх. Ялангуяа цаасан дээр үлдэх үг үсэг аягүй бол мянга наслах ч магадлалтай. Хөшөөний анхдагч нь сонин сэтгүүл юм шүү дээ. Улсын начин Б.Заяамандах гэхийг сүржигнээд “Улсын начин Бямбадоржийн Заяамандах” гэх төдийд л утга хадуурч бөөн маргаан үүснэ биз.
Хэрэв та сонирхвол иймэрхүү зөвлөгөө зөндөө. Сониныхон бид өглөө болгон энэ сэдвээр хуралддаг юм.

Ж.ГАНГАА

Categories
булангууд мэдээ томилолт

Нямсүрэнгийнхээ “Дөрвөн цаг”-ийг унших ЭРЭЭНЦАВЫНХАН

Түрүүч нь ¹ 123 (4763), 124 (4764), 126 (4766) дугаарт

Чулуунхороот сум  тариа­лангийн бүс нутаг. Эрээнцавын сан­гийн аж ахуйнханд  улаан­буудай тариалалтаараа улсдаа тэргүүлдэг байсан үе бий. Аймаг, аймгаас ирсэн илгээлтийн эзэд энэ суманд суурьшин, газар тариалантай амьдралаа холбосон байдаг аж. САА тарж, “Эрээнцав хувьцаат” компани болсон цагаас улаанбуудай тариа­лалт хумигдсаар сүүлдээ хаалгаа барьсан түүхтэй. Энэ сумын иргэдийн олонх нь тариалангаар амьдралаа болгодог байж. Эрээнцав ХК-ийн үйл ажиллагаа зогссоноос болж олон хүн ажилгүй болж, амьдрал нь хэцүүдэж байсныг нутгийн олон мартаагүй гэнэ. Тухайн үед “Эрээнцав” компанийн ажилчдын цөөн хэд нь хувьцаагаа зарж чадсан гэнэ. Олонх нь хувьцаагаа зарж чадалгүй үнэгүйдүүлжээ. Тэгсэн хоёр жилийн өмнөөс хэнд ч хэрэггүйн дээр зарим нь байдаг эсэхийг нь ч мэдээгүй хувьцаа нь Хөрөнгийн бирж дээр үнэд орж эхэлсэн байна. Бүр хаалгаа бариад 20 орчим жилийн нүүр үзээд байсан “Эрээнцав” ХК-ийн үйл ажиллагаа сэргэж эхэлсэн байна. Энэ талаар сурвалжлахаар “Эрээнцав” компанийн тариалалт хийж буй газарт очсон юм. 

Сумын төвөөс 30 гаруй километрийн зайд хаврын тариалалт хийж байв. Компа¬нийн ажилчид гэх 50 гаруй насны зургаан хүн техник угсралтын ажил хийж байлаа. Шинээр ирсэн үрсэлгээний техникийг угсарч байгаа нь аж. Хаврын тариалалтын ажлыг нугалахаар Эрээнцавын САА байх үед ажил хөдөлмөрөөрөө бусдыгаа манлайлан аварга болж байсан тариаланчид ирцгээсэн нь энэ. Залуу насаа тариалангийн талбайд зориулж, “Мягмарын аварга салааныхан” гэж өргөмжлүүлж байсан нэг салааныхан өдгөө ажиллахаар очоод байгаа нь энэ аж. Мягмарын салааны Б.Цогтсайхан, П.Цогтбаяр, Г.Мөнх-Очир, Р.Очиржав, Д.Зоригт нар гурван мянган га талбайд тариалалт хийх аж.  Тэд “Биднийг залуу байхад энд бум бужигнасан тариан түрүү найгасан газар байлаа. Олон жил поолиндоо тариалалт хийсэнгүй. Тэгсэн 20 гаруй жилийн дараа 600 сая төгрөгийн үнэтэй трактортой дахин хаврын тариалалт хийдэг байна шүү. Шинэ техникүүдийг нь угсрахад хүндрэлтэй зүйл тулгарч л байна. Гэхдээ аргыг нь олоод, асууж сураглаад болгож л байна. Тариан тал­¬байдаа ирэх сайхан бай­¬на” гээд л ярих ажээ. Хам¬гийн сүүлийн үеийн тоног төхөөрөмжөөр Мягмарын са¬лааныхан “зэвсэглээд” бай­гаа гэсэн. Нэг бүр нь 600 сая төгрөгийн үнэтэй “КАТ”-ын трактор гэхэд тариалалт хийж байгаа хүн жолоо бариад байх шаардлага байхгүй. Ном уншаад кабин дотроо явсан ч боло¬хоор автоматжсан эд аж. Пооль дуусангууд трактороо эргүүлээд явуулчихад болох гэнэ. 

ЭЛЭГНИЙ ЭМИЙН ТҮҮХИЙ ЭД САЛМИРИНЫГ ЭРЭЭНЦАВААС ЭКСПОРТЛОХ ГЭНЭ

Мөн “Эрээнцав” ХК-ийн захирал Г.Одгэрэл “Хаврын тариалалт дундаа орж байна даа. Хэд хоногоос дуусах байх аа” гэсээр угтан авч уулзсан юм. Энэ жил 2400 га талбайд рапс, 600 га-д салмирин гэх ургамал тарихаар болжээ. Г.Одгэрэл захирлаас  “Эрээнцав” ХК-ийн үйл ажиллагааг хэрхэн дахин сэргээсэн талаар асуулаа. Тэрбээр “Гурван жилийн өмнө Хөрөнгийн бирж дээр  хувьцаа босгох гээд  хувьцаагаа ашиглаагүй  компаниудыг  хайж эхэлсэн юм. Тэгсэн “Эрээнцав” компанийн хувь¬цаа огт худалдагдаагүй бай­сан. Тэгээд компанийн захирал залуутай уулзаад хувьцааг нь худалдаж авсан юм. Анх хувьцааны ихэнх хувийг худалдаж авсан. Газар тариалан огт сонирхоогүй. Тэгээд компанийн эрхийг авахаар энд ирсэн хэрэг. Тэгээд л энэ их газрыг яах вэ гэж байгаад газар тариалангийн чиглэлээр ашиглаж болохыг анзаарсан. Манай компанийн Чулуунхороот болон бусад газрын 400 гаруй хүн хувьцаа эзэмшиж байгаа. Дэлхийд ганц хүний биш олон хүний хувьцаа орсон  компани илүү амжилтад хүрч байна. Тиймээс энэ компанийг эргэж сэргээсэн юм” гэв. “Эрээнцав” ХК-ийн хувьцаа Хөрөнгийн бирж дээр анх нэг хувьцаа 260 төгрөгийн үнэтэй байсан гэнэ. Харин одоо дөрвөн мянган төгрөгт хүрчээ. Цаашид хувьцааны үнэ өсөх аж. Энэ намраас ашгаа хүртэхээр болоод байгаа гэнэ. Өмнөх жилүүдэд  уринш хийж, газрыг дахин хагалах, боловсруулах, техник, тоног төхөөрөмж худалдан авах гээд хэдэн тэрбум төгрөгийн хөрөнгө гаргажээ. Зүүн хойд хязгаарт ирж тариалалт хийх болсон шалтгаан нь ийм учиртай гэнэ. 

Эрээнцавын хил гаалиар рапс, эмийн түүхий эд болох салмирин зэрэг тариалсан зүйлсээ урд хөршид худал­даа­лахаар зорьж байгаа гэнэ. Засгийн газраас зүүн аймгуудын газар тариалангийн бүтээгдэхүүнийг экспортод гаргахыг дэмжиж байгаа. 600 га-д тарих салмирин гэх ургамал нь элэгний эмийн ганц түүхий эд юм байна. Элэгний эм бэлдмэл үйлдвэрлэж байгаа эмийн үйлдвэрүүд салмириныг худалдаж авах сонирхол их. Дэлхийн зах зээлд эрэлт ихтэй өндөр үнэтэй байдаг аж. Га талбайгаас арван центнер салмирин хурааж авах гэнэ. Намар арвин ургац хурааж авах юм бол урд хөрш рүү экспортлох гэнэ. Ирэх жилдээ багтаад үтрэм, агуулах барихаар төлөвлөж байгаа аж. Мөн салмирины үйлдвэрийг сумын төв дээр барихаар төлөвлөөд байгаа гэсэн. 

ТАВАН МЯНГАН МАЛТАЙ П.ДАМДИНЛХАГВАГИЙНХ МЯНГА ГАРУЙ ТӨЛ ХҮЛЭЭН АВЧЭЭ

“Эрээнцав” ХК-ийн хээрийн бригадаас хөдөлж, Чулуунхороот сумын хамгийн олон малтай айлыг зорилоо. Өнгөрсөн жил дөрвөн мянга гаруй мал тоолуулсан  П.Дамдинлхагвагийн гэрт очлоо. Энэ хавар төл сайн авчээ. Мянга гаруй төл хүлээж аваад байгаа гэнэ. Хонь, ямаа үхэр төллөөд дуусчихсан байв. Харин гүү энэ жил орой унагалж байгаа гэнэ. Мянга гаруй хонь хургалж, 400 гаруй ямаа ишиглэж, зуу гаруй үнээ тугаллаад байна. Харин 120 орчим гүү унагалах гэнэ. П.Дамдинлхагвагийнх малынхаа үр шимээр сайхан амьдарч байгаа айлуудын нэг аж. Гэрийнхээ гадаа шинэхэн “Ланд 200” сойчихсон сууж байна лээ. 2008 онд Төв аймгийн Сэргэлэн сумаас нүүж ирсэн гэнэ. Чулуунхороот суманд ирэхдээ 1500 гаруй малтай байжээ. Харин сүүлийн хэдэн жил Эрээнцавд өнтэй өвөл болсноос төл алдалгүй авсаар таван мянгад хүрээд байгаа нь энэ аж.  П.Дамдинлхагвагийнх гурван малчинтай юм байна. Хонь, үхэр, адуугаа айл айлд хуваагаад өгчихдөг гэсэн. Тэрбээр “Хэдэн малынхаа хүчинд хэнээс ч дутахааргүй сайхан л амьдарч байна. Унах унаа, орон байр гээд дутагдах гачигдах зүйлгүй сайхан байна. Энэ нутаг надад үр өгөөжөө өгч байгаа. Тиймээс  нутгийн зон олонд тусалж байх юмсан гэж бодож явдаг”  гэв.

Чулуунхороот сум мал цөөтэй сумдын нэг. 2000 оны үед зуднаар сумынхан тэр аяараа хотоо харлуулж байжээ. Харин сүүлийн хэдэн жил бүгд малтай болжээ. Чулуунхороот сумын гурван айл П.Дамдинлхагвагийнд цалинтай мал хариулдаг байна. Сард  нийгмийн даатгал төлөөд 300 мянган төгрөгийн цалин авчихдаг гэсэн. Мөн цалин өгөхөөс гадна гурил, будаа, мах зэрэг шаардлагатай зүйлсийг нь худалдаж аваад өгчихдөг болохоор цалингаа хэрэгтэй зүйлд нь зарцуулдаг байна. Мөн малчдадаа тус бүр хоёр жилийн өмнө 50 тоо толгой мал тасалж өгчээ. Анх 20 хүрэхгүй шахам хэдэн богтой байсан айлууд 300 гаруй малтай болжээ. Төв аймгийн Сэргэлэн сумаас  алс хол энэ суманд нүүж ирсэн энэ айл ингэж л аж төрж байна. Дашрамд дурдахад, гурван жилийн өмнөөс Чулуунхороот сумын Засаг даргын Тамгын газраас нутгийн малгүй өрхийг малжуулах төсөл санаачлан хэрэгжүүлсэн байна. Энэ төслийн хүрээнд гурван айлд 30 эм хонь, арван эм ямаа өгч хоёр жилийн төлийг өгчээ.  Төллөх 40 тоо толгой малыг хоёр жил болгоод дараагийнхаа айлд шилжүүлдэг байна. Ингэж явсаар гурван ч айл зуу гаруй малтай болсон гэсэн.

ХӨХ НУУРТ ХУН ЧУУЛДАГ БОЛЖЭЭ

П.Дамдинлхагвагийн зусаж байгаа газраас холгүй манай улсын хамгийн нам дор газар болох далайн түвшнээс дээш 552 метр өргөгдсөн Хөх нуурын хотгор гэж бий. Хамгийн нам дор орших энэ хөх нуур цэв цэнгэг. Цэлийсэн тэнэгэр талд хөхрөн мэлтэлзэх нь гоо аж. Нуурт 1970-аад онд биологийн ухааны доктор Аюурын Дулмаа гуай загас нутагшуулсан аж. Гэтэл хэдэн жилийн өмнө хэсэг хүн нуурын загасыг хэдэн арван тонноор нь Хятад руу гаргаж худалдаалсан байна. Үүний уршгаар загасгүй болсон нуур хэдэн намрыг мэлмэрэн мэлмэрэн үдсэн ч ойрын жилүүдээс хун чуулдаг болсон гэнэ. Намрын сэрүүн унаж, усны шувуудын элэг жиндэж эхлэх үеэс хун шувуу Хөх нуурт ганганалдаж байгаад халуун орныг зорин оддог болжээ. Хун үдэлдэг болсон болохоор ч тэр үү нуурын ус цэнхэртэн цэнхэртэн нэмэгдэж байгаа гэнэ. Хунгийн чуулган үзэх гэсэн жуулчин ч намар цагт тасрахаа байсан гэнэ.  

Хөх нуурын эргээс хөдөлж зүүн хойд зүг рүү давхисаар Чулуунхороот суманд ирэв. Энэ сум Ховд аймгийн сумд шиг олон ястны өлгий нутаг. Халх, буриад, барга, үзэмчин, дарьганга, казак, дөрвөд, хотон, баяд, урианхай, захчин зэрэг 20 гаруй ястан аж төрдөг. 1960 оны эхээр Увс, Баян-Өлгий, Ховд, Хөвсгөл зэрэг аймгийнхан илгээлтээр ирж суурьшиж байжээ. Алс холоос зүүн хойд хязгаарт ирж суурьшсан хүмүүсийн хүүхдүүд хамаатан саднуудтайгаа уулзахаар зүүн хязгаараас баруун хязгаар нутаг руу явдаг байна. Үүнтэй холбоотойгоор Чулуунхороот сумын залуучуудын дунд “Увс аймгаас 1970 оны үед нүүж ирсэн айлын хүүхэд хотод очоод найз охинтой болж. Тэгсэн нөгөө охин хамаатан нь байж таараад баларсан гэсэн. Нутаг, усыг нь сайн судалж байж дотносохгүй бол ах, дүүстэйгээ  гэрлэх юм болох вий” гэх яриа ч гарчээ.   

Их найрагч Д.Нямсүрэн энэ л буйдхан сумын гудамжаар алхаж, тэнэгэр шаргал талыг нь ширтэж, суут бүтээлүүдээ энэ буйдхан газрын ус, агаар байгаль дунд бичиж туурвисан  болоод ч тэр үү цаанаа л утга уянгын нам гүм  орон мэт  санагдана.. Цэцэрлэгийн жаал нь хүртэл ”Эх орон минь дуу шиг сайхан

Эх нутаг минь шүлэг шиг сайхан

Эргэх дөрвөн цагт амьд явах сайхан

Эрээнцавд бороо орох сайхан” гээд л их найрагчийн “Дөрвөн цаг” шүлгийг цээжээр унших аж. Чулуунхороот сумынхан энэ шүлгийг бүгд мэддэг байна.   

Хэдэн жил усаа татаад байсан Улз гол эргээ хальсан дүүрэн устай халгин цалгин ирсэн байна. Зүүн хойд хязгаар гурван улсын хилийн зааг дээр орших Чулуунхороот сумаар иймэрхүү сонин сайхантай байна. Алс хилийн зааг дээр  Эрээнцавд үе үе зөөлөн бороо шиврээд даанч сайхан зун болж байна лээ.    

Э.ХҮРЭЛБААТАР 

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

Хичээл зүтгэл л бэлэг болж ирнэ

Хэдэн жилийн өмнө хоёр хүүхдийнх нь нэг нөгөөгөө галаас аврахад ээж нь ухаантай,  зоригтой хүүгээрээ бахархахаас илүүтэй “Их эзэн л бидэнд тусаллаа” гэж  ярьсан байж билээ. Хүү нь зориг гаргаж дүүгээ авраагүй бол их эзэн хүүг галд шатахаас аварчих байсан гэж үү. Мөн бурхны шашин шүтдэг зарим нь ламаар ном уншуулаад л бүх нүгэл арилчихдаг мэтээр төсөөлдөг. Саяхан Гандангийн хажуугаар өнгөрч явтал  тэнд ном уншуулах гэж яваа оюутнууд хашаан дахь тагтаанаас нь олон байх юм. Шалгалтандаа гайгүй дүн авчих санаатай ном уншуулж яваа гэнэ. Хичээлээ л сайн уншвал болоо биз дээ. Бурхны ном хичнээн уншуулаад хичээлээ мэдэхгүй бол таагүй л дүн авна.  Шашин номонд ч авах гээхийн ухаанаар  хандаасай.  

   Аль ч шашинд энэрэнгүй сайхан сургаал ном их байдаг.  Будда сайтар нягтлан судалсны үндсэн дээр сургааль номоо дагахыг сургасан. Түүнээс биш арван хар нүглийг хийчихээд нэг удаа ном уншуулаад л нүглээсээ ангижирчихдаггүй  байх. Тэгээд ч  хийсэн нүглийг тарни мааниар цайруулахгүй. Бүгдийг бурханд бүү даатга. Зөв явах замыг чинь өөр өөрсдийн сургаалиар шашинд заасан ч аль мууг  үйлдээд түүнийгээ бурханд даатгаад  буян хийлээ гэж нэрлэх нь яавч зүйд нийцэхгүй. Таны хичээл зүтгэл л  хариу болж ирэхээс хоосон залбирал танд юу ч бэлэглэхгүй. 

Д.МӨНГӨНДАЛАЙ

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

Урам хайрлах хэмжээ

Бусдад дандаа  урмын үг хайрлаж яв гэх. Тэр үнэн. Ухаантай балай хэн боловч урам сонсохыг битүүхэндээ хүсч явдаг. Шагналд дургүй гэх авч медаль өгөхөд өөдөөс гараа сарвайж л байгаа биз дээ.
Яг нарийндаа бол туршла­гатай сурган хүмүүжүүлэгчид хүмүүсийн энэ өчүүхэн сул тал дээр тоглолт хийдэг байдаг л арга хэлбэр шүү дээ. Тухайлбал олон жил шоронгоор явчихсан этгээдэд “Ямар сайхан мэндчилдэг юм. Маш амттай хоол хийжээ…” гэхчилэн жирийн амьдралд дасгах гэж хөөргөөд байхаар бүр егзөр хулгайч нь хүртэл уярч хайлдаг.
Урмын үгсийг маанийн чавганц нар шиг харааж ч чадахаа байтлаа хошуугаа дэвсэцгээн наль наль хийцгээвэл бүр утгагүй юм болдог. Хэзээ мөдгүй гэрлэх гэж буй том хүүхэн эрхийн тэнэгтэж, төрхөмдөө ганц удаа хог шүүрдэж, оёж шидсэнийхээ төлөө урам нэхэж урвайж байна, цаана чинь. Юуны чинь урам. Иймхэн юмыг хүн болгон хариу тус нэхэлгүйгээр хийгээд хэвшчихсэн байх ёстой хэмээн тас загнавал зохилтой.
Тэгэхлээр “Чи сайн” гэх үнэлэлтийг эзэлсэн эрэмбэ зиндаанд нь  тохируулж хэлдэг байхгүй юу. Дээхнэ манай Цэнддоог дадлагын оюутан “Таны фельетон бүр элэг авчихлаа. Та шог зохиол бичээч.Аягүй бол чадна даа” гэж “урам хайрлаж” билээ. Түүнд нь хэр урамшаа бол.

Ж.ГАНГАА

Categories
булангууд мэдээ танайд-өнжье

Хөвсгөл нуурыг анх удаа судалсан гидрогеологич Н.Батсүхийнх

Бороон хөшиг татан шивэрсэн бямба гаригийн өглөө эрт Н.Батсүх багшийнд очлоо. Амьдралаа тэр чигт нь Монгол орны усыг судлахад зориулсан эл эрхмийг Найдангийн Батсүх гэдэг. Тэрбээр Монгол Улсын гавьяат багш, ШУТИС-ийн хүндэт профессор, газарзүй болон Геологи минералогийн шинжлэх ухааны доктор цолтой. Говь нутагт төрж, өссөн энэ хүн Хөвсгөл нуурыг 25 жил, Сэлэнгэ мөрний ай сав газрыг арав гаруй жил судалсан түүхтэй.
Хос мэргэжилтэй болсон т¿¿х
Гэрийн эзэгтэй Ц.Энхтуяа бидэнд цай барьж байхдаа “Манай өвгөн өнөө өглөө босчихоод энэ хавиар юм түжигнүүлж байснаа гэнэтхэн дуу алдаад явчихлаа. Би цочоод босоод ирсэн чинь  толины өмнө очоод зогсчихож.  Өчигдөр шүдээ авахуулсан юм. Тэгсэн  хацар нь хавдаад хоносон байна лээ. Тэрийгээ толинд гэнэт хараад дуу алдсан нь тэр. Сэтгүүлчид ирэх гэж байхад хацар хавдчихлаа гээд манайхан энэ хавиар сандралдаж гүйлдлээ. Ойрын хэдэн жил ингэж сандралдаж, өрөө дамжиж гүйлдээгүй юм байна шүү” гээд инээж байна. Гэрийн эзэн ч инээд алдах ажээ. Н.Батсүх багш Өмнөговь аймгийн Хүрмэн сумын хүн. 1961 онд Өмнөговь аймгийн дунд сургуулийг төгсөж байжээ. 1961 оны хавар Гэгээрлийн яамны “хар” Жадамбаа гэх хүн Өмнөговь аймагт ирсэн гэнэ. Тэр хүн тус аймагт ирсэн шалтгаан нь ЗХУ-д долоон хүүхэд сургахаар болж, аравдугаар ангийн хүүхдүүдээс сонгон шалгаруулалт хийсэн байна. Онц сурдаг тэргүүний сурагчдын нэг Н.Батсүх мэс заслын эмч болохоор мөрөөдөж байсан учир хойд хөршид суралцах хуваарийг огт сонирхоогүй гэнэ. Гэтэл сургуулийнх нь захирал, ангийнх нь багш хоёр дуудаад “Чи энэ долоон хуваариас аль дуртайгаа сонго.
Чи заавал ЗХУ-д суралцах ёстой хүн” гээд тулгачихсан гэнэ. Ямар, ямар мэргэжил байгааг огт мэдээгүй хүү Гидрогеологич гэдэг үг нүдэнд нь тусахаар нь сонгочихжээ. Гидрогеологи гэж ямар утгатай үг болохыг ч мэдэлгүй сонгосныхоо дараа усны геологи гэсэн үг болохыг олж мэджээ.  Ингээд Геологи шинжилгээний газрын нэрийн дор Москва хотын Геологи хайгуулын дээд сургуульд явж байсан түүхтэй аж. Түүнтэй хамт нэг мэргэжлээр рашааны гэдгээрээ олонд танигдсан судлаач, эрдэмтэн З.Нарангэрэл, Шинжлэх ухааны доктор Н.Жадамбаа нар явж байжээ. Эхний жил хэл сурах гэж нэлээд хэцүүдэж, дээр нь гэрээ санаад арай ядан л өнгөрсөн гэнэ. Харин дараа жилээс нь байдал өөрчлөгдөж, сонгосон мэргэжил нь ч сонирхолтой болж,  өмнө нь таарсан бэрхшээл бүрийг өөрийнхөө хүчээр давахыг хичээж, сургуулиа амжилттай төгссөнөө дурсав. Ингэж л манай улс гидрогеологи, инженер геологи гэсэн хос мэргэжилтэй анхны боловсон хүчнээ бэлтгэж авсан түүхтэй аж.
Орост сургуулиа төгсөж ирээд Дундговь аймгийн Цагаан-Овоогийн нүүрсний орд бүхий газарт дагалдан инженер, гидрогеологичоор ажлынхаа гарааг эхэлж байсан гэнэ. Дараа нь МУИС-ийн Геологи, газарзүйн тэнхимд багшаар ажиллаж эхэлжээ. Тухайн үед манай орны геологи тэр дундаа гидрогеологийн мэргэжилтэй боловсон хүчин олноор шаардагдаж эхэлсэн байна. Уул уурхай шинээр нээгдэж буй газруудад газрын гүний ус ямар түвшинд байгаа зэргээс эхлээд судалгаа хийх хүн ховор байжээ. Мөн нийслэл хотод баригдаж байгаа барилга байгууламжид инженер геологийн судалгаа маш чухал учир холбогдох газруудад асуудал тавьжээ. Үүнийхээ дараа сургалтын төлөвлөгөө боловсруулж, батлуулаад 15 оюутан элсүүлж,  1973 онд гидрогеологи, инженер геологийн анхны мэргэжилтэн бэлтгэх суурийг тавьж байсан гэнэ. Одоогийн ШУТИС-ийн гидрогеологийн тэнхимийг Н.Батсүх багш ийн үүсгэн байгуулсан байна.

Хºвсгºл нуурыг судалсан анхны х¿н
ЗХУ-ын Эрхүүгийн сургуулийн болон манай улсын эрдэмтдийн хамтарсан баг  1971 онд Хөвсгөл нуурыг бүхэлд нь анх удаа судлахаар болжээ. Хөвсгөл нуурын ойр тойрны байгаль, ан, амьтан, ургамал, загас, газрын баялаг гээд бүх зүйлийг судалж эхэлсэн байна. Энэ судалгааны багт гидрогеологи талаасаа Н.Батсүх ажиллахаар болсон нь түүний Хөвсгөл нууртай амьдралаа холбох болсон шалтгаан гэнэ. Манай орны цэвэр усны нөөцийн 68 хувийг эзэлдэг Хөвсгөл нуурын талаарх судалгааг анх удаа хийсэн талаараа  өнжиж буй айлын гэрийн эзэн ийн ярив. “Хөвсгөл нуурыг судлах нэрээр би уг нуурын хөвөөг ширтэж, эргээр нь алхаж 25 жилээ хамт өнгөрүүлсэн байгаа юм. Төрсөн нутаг шиг минь л санагддаг. Зүүдэнд ирнэ. Хөвсгөл далайг би судалж байгаа нэрээр далай намайг хүн болгосон доо. Хөвсгөл нуур геологийн хувьд  их залуу нуур. Насжилтын хувьд залуу гэсэн үг. Сүүлд бий болсон шинэ ус  гэдэг нь геологийн хувьд батлагддаг. Хөвсгөл нуурын газар зүйн тогтоцын хувьд гүн хавцал бүхий цардаст бүрхүүл дунд оршдог. Бусад нуур, далайгаас нас залуу болохоор шорвог болж амжаагүй. Цэнгэг, цэвэр уснаас бүрддэг болохоор манай орны цэвэр усны 68 хувийг бүрдүүлж байгаа юм. Судлаачид Хөвсгөл, Байгал нуурийг ах дүү нуур гэж нэрлэдэг юм. Энэ хоёр нуурын тогтсон байдал, хэлбэр дүрс хоорондоо ижил төстэй.  Хөвсгөл нуурын хувьд лийр хэлбэртэй. Голын сүлжээ нь мөчирлөсөн мод шиг. Ийм л гүн цэнхэр нуурыг хэрхэн бий болсон, хэдэн шоо метр ус эзэлж байгаа, хаанаас эх авсан гол, горхи тэтгэж энэ их усыг бүрдүүлж байгаа зэргийг судалсан. Яах аргагүй анхны бөгөөд одоогоор хамгийн олон жил судлуулсан нуур” гэв. Н.Батсүх багшийн гаргасан судалгаагаар Хөвсгөл нуур бий болсон тэр хонхор газрыг манай орны бүх гол горхи 11 жилийн турш цутгаж байж сая нэг юм дүүргэх тооцоотой гэнэ. Хөвсгөл нуурын ус мөнх сарьдаг уулнаас эх авсан голоор тэжээгдэн тэтгэгдэж байдаг бөгөөд уг нуур далайн түвшнээс өндөрлөг цэгт байдаг болохоор ус нь  их хүйтэн байдаг аж. Хөвсгөл нуурын усны  нөөцийг Их ханх, Хороо, Далбаа, Түргийн гол зэрэг 40 гаруй гол, горхи бүрдүүлдэг. Гэхдээ эко системийн хувьд маш эмзэг нуур гэдгийг онцолж, “Хөвсгөл нуурт хог битгий хэл хиртэй хөлөө ч дүрэх  ёсгүй” хэмээсэн юм.
Тэрбээр Хөвсгөл нуурын усны хэмжээ, түүнд цутгаж буй 96 голын судалгаа, нуурын ус жилийн дөрвөн улиралд ямар хэмтэй байдаг талаар мөн өвлийн улиралд хаагуураа мөсөн бүрхүүл зузаан тогтдог, загас, ан агнуур зэргийг 1970 -1995 он хүртэл 25 жилийн турш судалжээ. Энэ судалгааны үр дүнд “Хөвсгөл нуурын ай сав голуудын гадаргын ба газар доорхи урсац бүрэлдэх зүй тогтоц” гэсэн сэдвээр докторын зэрэг хамгаалсан байна.

Хºвсгºл нуур эргээ тэлэхийн цаад  у÷ир   
Хөвсгөл нуурын эрэг, хөвөөгөөр 25 жил бэдэрч, судалгаа хийсэн эл эрхмээс “Хөвсгөл нуур эргээ тэлээд байгаа гэдэг нь үнэн үү. Ямар учиртай юм бол” гэхэд Н.Батсүх гуай “1971 онд үер болсон юм аа. Бид судалгаа хийгээд байж байтал хэдэн өдөр үргэлжилсэн ширүүн бороо орсон юм. Тэгээд Өлхөн гэдэг их том сайраар бөөн шороо орж ирээд Эгийн гол гардаг хадан хавцал бүхий газрыг бөглөчихсөн. Үүнээс болоод Эгийн гол тасарчихсан. Биднийг анх очиход Ханх сум сайхан сэргэлэн дэнж дээр байдаг байлаа. Эгийн гол гардаг газар бөглөрснөөс болоод сум усанд автаад дээшээ буурь сэлгэн нүүж байлаа. Мөн Хатгал сумынхан Эгийн голоос ундны усаа авдаг байсан чинь усгүй болоод арав гаруй километрийн зайд оршдог Чулуутын булгаас усаа зөөдөг болсон. Иймд бид бөглөрсөн газрыг ухсан. Тэгээд Эгийн гол урсаж эхэллээ. Хэдэн жилийн өмнө бас үер болоод Эгийн голын ус тасраад байгаа гэж дуулдсан. Нутгийнхан ухсан гэж байна лээ. Үүнтэй л холбоотой л доо” гэв. Энэ эрхэм Хөвсгөлөөс гадна Сэлэнгэ мөрний ай сав газрыг судалсан юм. Энэ мэт судалгааны ажлуудын талаар яриад байвал яриад л байх шинжтэй юм.
Биднийг ийн ярилцаж байх хооронд гэрийн эзэгтэй  “Та нар усаа л яриад байна уу. Ус яривал өдөржин яриад байж мэдэх л хүн” хэмээн инээх. Хариуд нь гэрийн эзэн “Би ч усаа судалснаас биш эмэгтэй хүн олигтой судлаагүй хүн шүү дээ” гэж егөөдөх юм. Н.Батсүх багшийнх айл гэр болсон түүх сонин аж. Гал голомтоо анх бадраасан газар нь одоогийн МУИС-ийн Комьютер, мэдээлэл зүйн сургуулийн өрөө аж. Тухайн үед МУИС-ийн багш нарын байр тэнд байжээ. Харин энэ хоёр өрөө байрандаа амьдраад 30 гаруй жил болжээ. Энэ айл дөрвөн хүүхэдтэй. Хоёр хүү нь АНУ-д амьдардаг аж. Нэг охин нь хувиараа бизнес эрхэлдэг бол том охин Б.Сийлэгмаа аавынхаа мэргэжлийг өвлөн авчээ. Одоо ШУТИС-д багшилдаг гэнэ.
Н.Батсүх багш Монгол Улсын Ерөнхийлөгч асан Н.Багабандиас гавьяатын тэмдгээ гардан авч байгаа зургаа томоор угаалгаад ханандаа өлгөжээ. Ач, зээ нарынхаа зургийг ажлын өрөөнийхөө ширээн дээрээ тавьжээ. Өнжиж байгаа айлын гэрийн эзэд үнэтэй тавилга энэ тэр гэхээсээ илүүтэй ном, судалгааны зүйлсээ илүүд үздэг нь харагдаж байв. Энгийн даруухан эд хогшилтой тов хийсэн айл. Судалгааны бүтээл, ном зэргээ коридортоо байх хаалгатай шүүгээнүүдийг дүүргэжээ.

Гэрийн эзэгтэйд зºвлºх нь гэсэн ор÷уулгын номоо арван мÿнган хувь хэвлэжээ
Гэрийн эзэгтэй Ц.Энхтуяа сүүлийн үед зохиолч Л.Өлзийтөгсийн номуудыг худалдан авч уншиж байгаа гэнэ. Тэрбээр МУИС-ийн Монгол хэл, уран зохиолын ангийг төгсөж, насаараа багшилсан нэгэн. Мөн өөрийнхөө сонирхлын дагуу ном орчуулдаг байна. Ихэвчлэн орос хэлнээс орчуулга хийдэг гэнэ. Түүний анхны орчуулгын “Гэрийн эзэгтэйд зөвлөх нь” ном 1988 онд  гарсан байна.  Түүнийгээ арван мянган хувь хэвлүүлж, гэрийн эзэгтэй нарт хоол хийх аргуудаас эхлээд хувцас индүүдэхийг хүртэл зөвлөсөн аж. Тухайн үед нэг төгрөг дөчин мөнгөөр борлогдож, гэрийн эзэгтэй нар булаацалдах шахан худалдан авч байжээ. Харин хоёр жилийн өмнө “Тархийг цэнэглэгч буюу оюунлаг танд” гэсэн суут хүмүүсийн хэлсэн үгийг орчуулан эмхэтгэн гаргажээ. Энэ мэт зургаан ном гаргасан байна. Харин гэрийн эзэн мэргэжлийн олон ном хэвлүүлэн гаргасан байна. Сүүлд өөрийнхөө удам судрын талаар “Хорвоод ганцхан Найдангийн Батсүх” гэсэн ном гаргажээ. Сүүлд гаргасан  номынхоо талаар “Батсүх гэж хүн хорвоод ганцхан шүү дээ. Дахиж хэзээ ч давтагдахгүй хүн. Тийм болохоор номоо ингэж нэрлэсэн юм”  гэж хэлж байна лээ.
Гэрийн эзэд удахгүй зуслан руугаа нүүх гэнэ. Тэд гэр бүлийнхээ уриаг “Хүн хөгширч биш хөшиж үхдэг” хэмээн тунхагласнаа ч ярив. Хүнд хөдөлгөөн, дасгал байнгын хэрэгтэй амин чухал зүйл гэдгийг сүүлийн жилүүдэд улам бүр мэдэрч байгаагаа ч ярив. Тиймээс өвлийн улиралд гүйлтийн замаар гүйдэг байна. Харин урин дулааны цагт байрныхаа гадаах цэцэрлэгт гүйж, дасгал хийдэг гэсэн. Түүнчлэн хоёр хөгшин маань амар амгаланг бэлгэдэж заан цуглуулдаг юм байна. Мөн гадаад болон эх орныхоо сонин хэлбэр хийц бүхий чулуу цуглуулаад олон жил болсон аж. Гэрийн эзэгтэй Ц.Энхтуяа  гарынхаа буузыг хийж өгөхөөр гал тогооны өрөө рүү орлоо. Зөв хооллолтын талаар сайн мэдлэгтэй болохоор ах, дүү хамаатан садан найз нөхөд гээд зөвлөх хүн мунддаггүй тухайгаа ч ярив.
Монгол, Орос эрдэмтэд манай орныг 609.5 шоо километр усны нөөцтэй хэмээн тогтоожээ. Үүнээс 1.96 хувийг газар доорх ус эзэлдэг байна. Нийт хэрэглэж буй усны 90 гаруй хувийг газрын хэвлий дэх ус эзэлдэг аж. Сүүлийн үед гидрогеологичдын ур чадвар сайжирч байгааг тэрбээр дурдав. Одоогоор 270 гаруй газар доорх усны ордыг илрүүлээд байгаа юм байна.  

Барилга, зам барихад Инженер геологи÷ийн судалгаа маш ÷ухал
Н.Батсүх багштай дахиад л ажил мэргэжлийнх нь талаар яриө өрнүүллээ. Монголд гидрогеологийн талаар шинжлэх ухааны докторын зэрэг хамгаалсан хоёр хүн байдгийн нэг нь эл эрхэм. Монголын усны нөөцийг тогтооход гар бие оролцож ихээхэн үүрэг гүйцэтгэсэн хүн гэдгийг мэргэжлийнх нь хүмүүс андахгүй. Н.Батсүх багш хос мэргэжилтэй хүн. Инженер, геологи мэргэжлийнх талаар асуулаа. Тэрбээр барилга байгууламж, зам, төмөр зам барихад газарзүйн нарийн судалгаа хэрэгтэй талаар ярив. Тухайлбал, нэг барилга барих болоход хөрсний хувьд ямар хөрстэй, өвөл, зундаа ямар өөрчлөлтөд ордог. Бас ус бороотой үед доошоо суулт өгдөг үү. Намагтай газар таараад өвөлдөө дэндийж, овойж хөлдөж байна уу гэх зэрэгт нарийвчилсан судалгаа хийдэг байна. Мөн сүүлийн үед тавигдаж байгаа замуудын чанар тааруу байгаа талаар хэлж байна.  Мэргэжлийн  инженер геологич хүнээр нарийн судалгаа гаргахгүй байгаагаас үүдэн муу зам тавиад байгааг ч хэлж байв. Тухайлбал хэл ам дагуулаад байгаа Лүнгийн зам гэхэд зарим газраа үерийн ус их авдаг газрыг мэдэхгүйгээс нэмэлт  давхарга  хийлгүйгээр шууд зам тавьсан. Зуны борооноос үерт автаж хөрсөндөө суулт өгснөөс болж зам эвдэрч энхэл донхолтой болдог байна. Мөн намаг ихтэй газрыг мэдэлгүй зам тавьснаас үүдэн өвөлдөө овойж хөлдөөд их хэмжээний мөнгийг салхинд хийсгэж байгаа гэнэ. Барилга байгууламжийн хувьд ч барих гэж байгаа газраа геологи талаас нь судалгаа сайн хийлгэх хэрэгтэй гэнэ. Хэдэн жилийн өмнө Н.Батсүх багшаас “Голомт” хотхоныг барих гэж байгаа компани мэргэжлийн зөвлөгөө авсан байна. “Голомт” хотхон барих гэж байгаа газарт өндөр барилга барихаар төлөвлөж байгаагаа хэлжээ. Тэгсэн тэр газарт нь 20 гаруй давхар  өндөр барилга барих юм бол суулт өгөх аюул байгааг судалгаагаар нотолсон байна. Ингэж 20 гаруй давхар барилга бариад дараа нь эрсдэлд орох аюулыг урьдчилж харж, болиулж чаджээ. Хоёр жилийн өмнө Сайншандыг Чойбалсан хоттой холбох төмөр замын газрыг инженер геологи талаас нь судлаад иржээ.  Мөн Дорноговь аймгийн зам барих гэж байхад нь судалгаа хийж өгчээ. Эндээсээ бид хоёрын яриа Улаанбаатар хотын газар нутгийн талаар өрнөсөн юм. Сэлбэ голын хөвөөн дээр Улаанбаатар хот байрлаж байгаа талаар ярив. Бүр Төрийн ордон байгаа газарт газрын гүний ус ойр байдгаас болж усанд автах аюул ойрхон байдгийг ярив.

“Бид усаа хайрлах хэрэгтэй”
Түүнчлэн Туул голын ай сав газар цаашлаад газрын гүнд байгаа ус их цэвэрхэн цэнгэг гэнэ. Гэвч нийслэлчүүд цэвэр усаа ууж чаддаггүйд санаа зовниж явдаг байна. Тэрбээр “Бидэнд ийм сайхан цэвэр ус уух хувь заяа байна. Гэтэл сүүлийн үед инженерийн шугам сүлжээ хэт хуучирснаас болж нийслэлчүүд зэвтэй ус ууж байгаад санаа зовниж явдгаа ярьж байна лээ. Түүнчлэн “Манай орон цэвэр усны нөөц ихтэй ч барагдахгүй зүйл гэж үгүй. Тиймээс усыг дахин ашиглах, ногоон ус буюу борооны усыг хүн бүр ашиглах хэрэгтэй. Ядаж машинаа ундны усаар угаамааргүй байна. Өнөөдөр яах вэ, бид цэвэр, цэнгэг усаа ууж, асгаад амьдарч болно. Бид усаа гамнах хэрэгтэй. Орон сууцны айлууд гэхэд бие засах газрын ус нь үргэлж урсаж байдаг  гэх юм уу янз бүрээр усыг хайр гамгүй хэрэглэдэг. Харин сүүлийн үед уул уурхайн компаниуд усыг хайр гамгүй хэрэглэж байна. Алтыг гэхэд маш бүдүүлэг аргаар олборлодог. Газар ухаад том ширхэгтэй алтыг авчихаад дараа нь жижиг алтаа усаар ялган авдаг. Үүнээс болж бид алтаа ч усаа ч сүйтгэж дууслаа. Уул уурхайн компаниуд ногоон ус, саарал усыг ашиглах нь чухал болоод байна. Улаанбаатар хотын хувьд усаа газрын гүнээс авдаг. Гэтэл Туул голын  хөндийн элс хайргыг олборлож байгаагаас үүдэн газар доорх усны ууршилтыг нэмэгдүүлж байна. Манай гидрогеологичид усын нөөц бүрэлдэх талбайн зураг хийсэн. Усны нөөц бүрэлдүүлж буй уулын орой хэсэг газар гэсэн үг. Ойн модны навч  унаад дагтаршсан хөрс борооны  усыг өөртөө агуулж аажмаар усны нөөцийг тэтгэж байдаг. Өөрөөр хэлбэл ой байхгүй бол ус хадгалагдахгүй гэсэн үг. Иймд ой модтой алтны нөөц бүхий газарт ашиглалтын лиценз олговол бид усгүй болно гэсэн үг” гэв.  1990 оноос өмнө цасыг хадлан бэлдэж байгаа юм шиг нуруулдаж бөөгнүүлээд дээгүүр нь юмаар хучиж хаврын цагт ашигладаг байсан тухай ярив. Н.Батсүх багш руу шавь нар нь чөлөө завгүй утасдах ажээ. Хөдөө орон нутагт судалгаа хийдэг шавь нараас нь эхлээд хэн хүнгүй л зөвлөгөө авах юм. ШУТИС-д 40 гаруй жил тэнхимийн эрхлэгчээр ажиллаж байгаад 2005 онд тэтгэвэртээ гарсан ч одоо хүртэл сургуульдаа багшилж байгаа аж. Бид өглөөнөөс орой болтол хөөрөлджээ. Өглөөний намирсан бороо зогсож тэнгэр хангай цэлмэсэн байв.  
Бидний өнжсөн айлд  зээ нар нь хагас бүтэн сайн өдөр ирж дуу, хөөр баяр баясгалан болдог гэнэ. Охин Б.Сийлэгмаа нь аав, ээжтэйгээ хамт амьдардаг аж. Гэр бүлийн хоёр анх танилцаж байсан Аржанчивлан сувиллын газартаа очиж амрах дуртай гэсэн. Жил бүрийн оюутны өвлийн амралтын үед очиж хэд хоног амраад ирдэг байна. Харин зуны амралтаараа нөхөр нь судалгааны ажилд явчихгүй бол АНУ руу хоёр хүүхдийнхээ гэрт очдог байна. Орой болсон хойно өнжиж буй айлаасаа гарлаа. Гэрийн эзэд цэцэрлэгтээ салхилахаар хамт гарцгаасан юм. Ус судлаач Н.Батсүхийнд усан бороо хөшиг татан шивэрсэн өдөр өнжсөн тэмдэглэл ийм буюу.

Э.ХҮРЭЛБААТАР 
Гэрэл зургуудыг Г.ЛХАГВАДОРЖ