Category: булангууд

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

Ээжийн захиас

Автобусанд. Ар талын суудалд настайвтар эмэгтэй сууж явлаа. Хүүтэйгээ утсаар ярина. “За миний хүү ээж нь Төв аймаг руу гарч байна. Маргааш өглөө очно. Захиргаагаар нь явж нөгөө ажлаа хөөцөлдөхөөс. Пагмаа эгчийнд хононо.  Миний хүү шалгалтаа яав. Дажгүй юу. Ээж нь сая гарахдаа гоймонтой шөл хийсэн. Аягалаад тавьчихсан. Орой адууны махтай цуйван хийж идээрэй. Хөлдөөгчинд цэнхэр гялгар уутанд мах байгаа. Хоолондоо сармис хийгээрэй. Хөргөгчний хоёр дахь тавиур дээр байгаа. Байна уу, байна уу…байна уу” гэснээ “Өө, утас тасарчихлаа” хэмээн өөр өөртэйгээ ярина. Тэгснээ дахиад хүүтэйгээ холбогдоно. 

“Хоёр дахь тавиур дээр ногоон тагтай саванд нухсан сармис байгаа. Тэрнээс нэг халбагыг хийгээрэй. Их хийвэл гашуурчихна. Үзэм авсан. Орой унтахдаа гурван литрийн нөгөө шилэн савандаа буцалсан ус хийгээд үзмээ дэвтээгээд хонуулчих. Үнээний зурагтай дундах саванд нь шүү” гээд л ярьж гарлаа. Эргэн тойрны бүх хүн эмэгтэйн яриаг сонсоно. Арваад минут ийн ярьсан юм. Утас нь тасрав бололтой “Байна уу, байна уу…миний хүү сонсч байна уу” гэнэ. Тэгтэл урд суусан залуу эргэж хараад “Айдасын даваа даваад гар утасны сүлжээ тасардаг юм. Аль түрүүн л сүлжээгүй болчихсон шүү дээ” гэхэд эмэгтэй “Тэгэхээр би өөр өөртөө л захиж хэлээд байжээ” гээд инээж билээ. 

Хэний ч ээж ялгаагүй. Ээжүүд хаашаа ч явсан үр хүүхдэдээ анхаарал хандуулж, санаагаа чилээдэг улс. Утасны сүлжээ тасарсныг мэдэлгүй ганцаараа баахан ярьсан ээжийн яриаг хэн ч таслаагүй нь бүгд л ээжээсээ захиасын үг сонсдог, дуулгавартай хүүхдүүд байсны шинж л дээ. 

Д.ГАНСАРУУЛ

Categories
булангууд мэдээ

Н.Гэрлээ: Жамц баяны дүрийг бүтээхдээ нагац ахынхаа амьдралаас санаа их авсан байх

 “Миний аав” буланд Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Д.Найдангийн том охин Гэрлээг урьж оролцууллаа. “Хүргэн хүү” киноны Жамц, “Хөдөөгийн баясгалан” кинонд Ширнэн­гийн дүрээрээ алдаршсан Доржийн Найдан гуайг мэдэхгүй хүн ховор билээ. Түүний охин Гэрлээ өдгөө 70 нас шүргэж явна. Тэрбээр аавынхаа тухай ийнхүү дурслаа. 

-Гавьяат жүжигчин Д.Найдан гуайн бүтээсэн дүрүүд монгол хүн бүрийн сэтгэлд их ойр санагддаг. Аав, өвөө минь юм шиг тийм дотно сайхан мэдрэмж төрүүлдэг. Аавынхаа намтрын талаар ярихгүй юу. Бага залуудаа юу хийж байв?

 -Угаасаа миний аав чинь их сайхан хүн байсан юм. Кинонд тоглосон дүр, амьдрал дээр байгаа хоёр нь ялгаа байхгүй дээ. Амьдрал дээрээ тийм аядуу, зөөлөн зантай, уурлаж, уцаарладаггүй. Хэлэх гэсэн үгээ шулуухан хэлчихдэг. Бас их алиа хошин, найрсаг зантай хүн байсан юм. “Хөдөөгийн баясгалан”-д Ширнэн өвөөгийн дүрээр залуу үеэ халамжлан хүмүүжүүлж, мал маллах нарийн ухааныг харуулж, хөдөөдөө жаргаж байгаа тэр дүр нь яг л гэртээ, хүүхдүүдтэйгээ байгаа юм шиг. Гэртээ орж ирээд цайгаа уугаад сууж байгаа тэр дүр төрх нь одоо ч нүдэнд минь харагдаж байна. Хүүхдэд их хайртай. Хүүхдийг загнана гэж мэдэхгүй тийм хүн байлаа. Тиймээс би Ширнэн өвөөгийн дүрд нь их хайртай байдаг юм.  

Аавын минь бага залуу нас мал дээр өнгөрсөн. 1917 оны долдугаар сарын 13-нд Ховд аймгийн Дарви суманд төрсөн. 21 нас хүртлээ мал маллаж байгаад 22 насандаа ээжтэй маань ханилан сууж, тэр жилдээ цэрэгт явсан юм. Сүхбаатар аймгийн Дарьганга сумын 20 дугаар морьт хо­роонд хуваарилагдаад, цэр­гийн клубт уран сайханчид бүртгүүлэхэд аав маань хам­гийн түрүүнд нэрээ бичүүл­сэн гэдэг. Тэгээд 1941 оноос урлаг руу орсон юм. 1945 онд Ховд аймгийн төвд театрчилсан клуб бай­­гуу­лагдахад аав маань анхны дуучин, жүжигчнээр орж  байлаа. Тэндээ 1969 он хүртэл 24 жил ажилласан юм. 

-Урлагт их дуртай байж дээ?

-Угаасаа урлагт их ойр хүн байсан юм. Бага залуу нас нь мал дээр өнгөрсөн ч өөрөө их авьяастай байж. Монгол ардын уртын дууг их сайхан дуулна. Залуу зандан цагтаа нутаг хошуундаа ган хоолойтой Найдан гэж нэрлэгддэг байв. Их сайхан нарийхан хоолойгоор дуулдаг учраас цэрэгт байхдаа ардын цэргийн клубт дуучнаар орсон. Нутгийн ард түмэн малчин Найдан, дуучин Найдан, ерөөлч Найдан гээд Найдангийн халаасанд мөн ч олон Найдан байгаадаа гэж хошигнодог байсан гэдэг. Өөрөө тамхи их татдаг байсан юм. Тэгээд тамхинаас болоод дуулж чадахаа байлаа гэж  ярьдаг байсныг санаж байна. “Амны тамхи дуучин хүнд их хэрэггүй эд дээ. Намайг уртын дуу дуулж байсан гэхэд одоо хүмүүс бараг шоолно биз.  Юуны ган хоолой байхав, сөөнгө хоолойтой Найдан л гэх байлгүй” гэж хошигнож ярьсан байдаг. Ер нь дууг сайхан дуулахаас гадна сэтгэлээрээ дуулах ёстой гэдгийг аав маань багшаасаа суралцсан. Сэтгэлээсээ дуулдаг байсан тэр мэдрэмж  нь жүжигчин болоход нь дэвсгэр болсон юм болов уу. Ховдын театрт ажиллаж байхдаа их олон жүжгийн дүрийг бүтээсэн. Бид нар аавынхаа тоглосон жүжгийг үзэх гээд театрт очно. “Далан худалч”, “Тожоо жолооч” зэрэг олон драмын жүжиг, С.Гончигийн зохиол Д.Лувсаншаравын хөгжим “Цэцэгт нуурын хошуунд” хөгжимт бүжгүүдэд тоглосон. Тэгээд хот руу орж ирээд кинонд тоглож эхэлсэн юм. Нэг дүү маань өвдөөд Улаанбаатар хотод очиж эмчлүүлэх шаардлагатай болсон. Хотод ирээд шууд л Улсын драмын театрт жүжигчнээр орж  олон кинонд сайхан  дүрүүдийг бүтээсэн.  Нийтдээ улсад 33 жил ажилласан байна. 

-Залуудаа гавьяат жүжиг­чин цол хүртсэн юм билээ?

-Тиймээ. 1954 онд Ховд аймгийн театрын урлагийн арван хоногоор Гавьяат жүжигчин цолоор шагнуулсан.  Ардын хувсгалын 50 жилийн ойд зориулсан уран бүтээлийн уралдаанд “Хүргэн хүү” киноны Жамцын дүрээр Тусгай шагнал хүртсэн. Бас залуу үеийн хүмүүжүүлэгч, тэргүүний ажилтан зэрэг ойн медаль тэмдэг, сайшаалын үнэмлэх, диплом, баярын бичгээр шагнуулж байсан.  1971 онд Москвад болсон олон улсын кино наадамд оролцсон. Тэнд гадаадын олон урлаг судлаач, үзэгчид ирж Жамцын дүрийг өндрөөр үнэлсэн гэдэг. 

-Аавтайгаа байсан дур­самжуудаасаа хуваалцахгүй юу. Одоо ч санаанаас гардаг­гүй захиас байдаг байх?

 -Аавтай маань холбоотой их олон сайхан дурсамжууд бий. Их завгүй байсан нь санаанаас гардаггүй юм. 1954 онд Ховдын театрынхан Хятад руу ажлаар явсан. Аавыг явсан хойгуур ээж маань алдарт эхийн нэгдүгээр одон авдаг юм байна. Дээр үед орон сууц гэж байх биш. Аавын ах нь манайхтай нэг хашаанд байлаа. Ээж маань одон авч байхад аав байдаггүй. Тэгээд яахав, аавын ах нь ээжид минь баяр хүргэж, чихэр жимс авчирч өгөхөд би нээх их баярлаж билээ. Ер нь тэгээд цаг наргүй ажилладаг байсан даа. Бас нэг өдөр ээж төрөх гээд  гэнэт өвдлөө. Тэгсэн аав ажилдаа яваад байдаггүй. Намайг шалавхан яваад аавыгаа дууд гэлээ. “Ээж төрөх гээд байна” гэж хэл гээд захив. Тэгээд би театр руу очоод аавд сандраад хэлэв. “Ээж төрөх гээд өвдөөд байна” гэсэн чинь “Өвдөх барих юу байдаг юм. Цаашаа очоод улсуудад хэлээд эмчид үзүүлээд төрж бай. Би жүжигт гарах гээд байна. Энэ чухал ажлыг хаяж болохгүй. Очиж чадахгүй” гээд орчихлоо. Ажилдаа дуртайгаас гадна асар их хариуцлагатай байдаг байсан. Тэр үе санаанаас гардаггүй юм.

-Жамц баяны дүрд монголчууд их хайртай байдаг. Энэ дүрээр баян хүн бүр муу биш гэдгийг харуулсан. Дүрээ хэрхэн бүтээснээ юу гэж ярьдаг байв?

-Яг тэр дүрийг ингэж бүтээж байсан гэж хэлж байсныг нь санахгүй байна. Хүүхэд байсан болохоор нарийн ширийн юм ойлгохгүй байсан болов уу даа. Ямар ч байсан их завгүй, хөдөө гадаа явдаг. Шөнөжин суугаад жүжиг, киноныхоо дүрийг гаргах гээд дэвтэр бариад суудаг. Монгол бичгээр их сайхан бичдэг хүн байсан. Аавын маань ээжийн дүү баян Базар гэж хүн байсан юм. Аав тэр ахтайгаа их ойр өссөн байх. Мал хуй ихтэй баян хүн байсан. Тиймээс баян хүний зовлон бэрхшээлийг сайн мэддэг учраас “Хүргэн хүү” киноны Жамцын дүрийг бүтээхэд дөхөм байсан болов уу. “Хөдөөгийн баясгалан”-гийн Ширнэн, “Хүргэн хүү”-гийн Жамцын дүрээс гадна  драмын жүжгийн олон туслах болон гол дүрийг бүтээсэн. Тэгээд 1969 оноос хойш “Эр цэргийн жирийн өдөр”, “Хатанбаатар”, “Говь Хянганд тулалдсан нь”, “Цэрэг эрийн дууль” гэх мэт кинонд тоглосон.  

-Тэтгэвэртээ хэдэн онд гарсан бэ. Тэтгэвэртээ гараад юу хийж байв?

-1978 оноос өндөр насны тэтгэвэртээ гарсан. Тэтгэвэртээ гарсан ч гэсэн урлагийнхаа ажлыг хийсээр л байсан. Тэр нь “Ахмадын цуурай” нэвтрүүлэг юм. Энэ нэвтрүүлгээ хийж, хот, хөдөөгийн хооронд их явна. Нэг ч зүгээр суухгүй байсаар 1990 онд өөд болсон доо.   

-Та ах, дүү хэдүүлээ вэ?

-Би ээж, ааваасаа арвуу­лаа. Аав, ээж маань таван хүү, таван охин төрүүлж өсгөсөн. Одоо амьд сэрүүн байгаа нь зургаа байна. 

-Аав тань ямар хүнтэй ойр байж, хэнийг хүндэлдэг байсан бэ?

 -Үеийнхээ нөхдүүдтэй сайхан нөхөрлөнө. Залуучууд­даа үлгэр дуурайл болж, ахма­дуудыг их хүндэлдэг бай­сан. Манайхаар орж гарсан хүмүүс бүгд л жаажаа жаажаа гээд хүндэтгэлтэй хандана. Цагаан сар, улсын баяраар театр, урлагийнхан бүгд л ирнэ шүү дээ. Тэр бүгдийг тоочоод барахгүй биз. Миний санаж байгаагаар жүжигчин Дамчаа гуайтай их найз байсныг санаж байна. Өөрөө их алиа хошин хүн байсан болохоор аавыг минь явсан газар болгонд бөөн инээдэм ханиадам болдог байлаа.  

Х.ЦЭНД-АЮУШ

Categories
булангууд мэдээ өд-бэх

Хойд мөсөн далай руу түрхэрэгч Идэрийн гол

 “Хангайн сайхан нуруунаас эх авсан  Идэрийн сайхан гол өндөр уулнаас буусан тул урсгал түргэн түргэн эрэг дээр сууж чагнахуйяа бас хөгжим мэт” гэж их зохиолч Д.Нацагдорж нэгэн өгүүллэгээ эхэлснийг  хүүхэд бага балчир насны сэтгэлд хоногшсон байх юм. Эх орны минь нэгэн гайхалтай чимэг болсон Идэрийн гол уртаараа дэлхийд тавдугаар байранд ордог гэдгийг өдий болтол мэдээгүй явж. Үүнийг манай газарзүйчид яагаад мэдүүлээгүй, хүмүүсийн чихэнд хүргэхгүй байсаар өдий хүрсэн юм бол? Энэ тухайд Америкийн адтай жуулчин Дон Кронер гэгчийн “Монгол орны хоймор нутгаар” номоос л мэдлээ. Энэхүү номонд гоё ганган,  гялбуур хуурай  үг нэг ч байсангүй. Үгийн сэрэл, үгийн мэдрэмж, үгийн  сэтгэмж гэж  юм бий. Тэр чигээрээ үгийн утгазүй сэрэл, сэтгэмжийг шингээсэн энгүүн, ончтой, амтлаг, утгат,  зохист найрууламжтай сэтгэлд нэн таатай бууж байгаа нь  зохиогчийн чадвар гэж болох ч орчуулагч Л.Амарбатын эх хэлний найруулгын  ид шид, дүйцүүлэн буулгах чадалтай холбомоор байна. Үгийг тод өнгө, зохист эгшиглэнтэй нь хам хөрвүүлэгч ийм орчуулагч бусдын хараанд өртөлгүй чимээгүй даруу хаагуур явсан юм бол? Корнерийг адтай жуулчин гэдэг үгийг зөнд нь  зүгээр унагасангүй. Хойд мөсөн далайн ай савд хамгийн түрүүн цутгаж хүрдэг Енисей мөрнөөс хөөн Ангар, Сэлэнгэ, Байгаль гэж туучуулан яван  явсаар хамгийн цаад тулгарах эхийг олох гэж зориглосоор мэтгэсээр түүний эх нь Идэр гэдгийг “алх цохих” мэт  тогтоожээ. Утга зохиол судлаач  нэг үг, өгүүлбэрийн хойноос  эрэл болдог бол, газарзүйн шинжээчид ингэж уул уул, мөрөн мөрөн, гол гол дагаж явсаар нээлт хийдэггүй юмаа гэхэд баталгаа нотолгоог бий болгодог  байна. Сонирхлыг өдөөгч энэхүү ном болоод “Бөхөн шарын нурууны” аяллаас олсон олз гэвэл энэ. Идэр голын хөвөө эрэг дээр шарз шимсхийн зогсож байхдаа энэ ертөнцийн цэвдэг умард туйл хязгаар Хойд мөсөн далайн эцэс дээр зогсч байна гэхээс говийн хүний хувьд сэтгэл хөдлөхөөс өөр аргагүй байв. 

Ертөнцийн  юмс бү­хэн  цаанаа учир шалтгаацал­тай. Үндэснийхээ эх хэлээ хайрласан, бахархан хөгжүүлсэн, баяжуулсан хувьсгалын эхэн хаанаас үүдэлтэй вэ? гэдгийг чангаар дуулгах цаг ирж байна. Тэгвэл Идэрийн голоос гэж болно. “Оюун санааны Идэрийн гол” жилээс жилд, хавраас хаварт  монгол газар нутгийнхаа зүүн, өмнөд, хойд руу салаалан урсан орон даяар дархаж эхэллээ.Энэ бол жил бүрийн хавар гол мөрөн мөсөн баринтагаа тайлж, цэцэг ногоо жигдэрч, хүн малын зоо тэнийсэн байгаль цагийн уур амьсгал уясан газраас манан дэгдэн хөөрөх үеэр зорьдог байна. Энэ бол Завхан аймгийн Идэр сумын харьяат  монгол хэлний нэрд гарсан багш сурган хүмүүжүүлэгч  Лутын Лхагважавын нэрэмжит эх хэл бичгийн олимпиад юм. Улс орон даяар хүчээ авч байгаа энэ сайхан үйлсийн эхлэл багш шавийн ариун  барилдлага дороос анх сэдэгдэн гарчээ. “Шинэ Ази” группийн ерөнхий захирал Лхамсүрэнгийн Төрбаяр нөхдийн хамт багшийнхаа нэр алдрыг өргөх зорилгоор үүсгэсэн эрдмийн өглөг бэлэг юм. Манайханд ямар нэгэн үйлсийг сүржин эхлээд даржин хаячихдаг гэм бий. Урлаг, уран зохиол, соёлыг бишрэн хүндэтгэдэг, түүний хамаг нандин гоо сайхны ертөнцийг  өөртөө шингээсэн энэ эрхэм  сэдсэн бүхэндээ тангараг тавьсан мэт үнэнч явдаг нэгэн гэж хүмүүс ярьж байна.  Эх орны газрын зураг дээр эх хэлнийхээ тунгалагшилын тугийг хатгажээ. Зөв хүний бүх зүйл зөв, тэр тусмаа наргиж хошигнохдоо ч зөв байх юм. 

Үүнийг бичигч “За даа, энэ олимпиад ч зөвхөн баруун бүсийнхний явдал биз ээ” гэж боддог байснаа нуух юун. Гэтэл “Монгол эх хэлний  хувьсгал” Идэрийн голын эрэг хөвөөнөөс  нүүн нүүсээр хаа тэртээ говийн аймагт хүрч очжээ. “Эх хэл ядуурлаа, сүйрлээ, мөхлөө” гэж олон жилийн туршид хашгирсаар ирсэн боловч үнэндээ олныг цочирдтол, түмнийг дэнсэлтэл, шаагиж нижигнэтэл зуурч авсан нь цөөхөн  шүү дээ.  Уг нь манайхан эрдэмтдээр дутаагүй,  хэлбичгийн ухааны  докторуудын нэг хүнд ногдох тоогоор дэлхийд дээгүүр  давхинаа. Эх хэлний үгийн сан хомсдож, утгазүй саарч, монгол хэл сэтгэлгээ захаасаа хуурайшиж намагшиж байгаа нь үнэн. “Төсвийн өсөлт явагдаж байна, авлига төрийн хөрөнгө оруулалтаар хийгдэж байгаа, тэмүүлэл рүү явах, магадлал өндөр байгаа тийм зарчим руу хатуу явах, дасгалжуулалт авах, 240 обьектын хөрөнгө оруулалтыг царцааснаар, төсвийг царцааснаар, тоглоомын дүрэм, зар сурталчилгаа хүмүүсийн үг ярианы цэвэршилтийн түвшинг ихэсгэж, багасгадаг, эерэг хүлээн зөвшөөрөлт, ойрын үед цаг агаарын муудалт болно, аягүй гоё арга хэмжээ, дээрэмчин маань, ДОХ маань, хулгайч маань, эдийн засгийн солонгорол, эдийн засгийг долларжуулах” зэрэг албархаг хэллэгийн  хив хорхой хаа сайгүй гүйлдэж байдаг. Гадаадад хэдэн арван жил суралцсан гэх зөв ч бичиж чаддаггүй төрийн алба хашдаг  эрхмүүдийн албан бичгийн найруулгын наад захын зүйл бол  энэ. 

Ийн атал эх хэл соёлын хүрээлэл бүснээс хол, харь  хамаагүй өөр мэргэжлийн гэж болохоор Л.Төрбаяр бизнесмен шууд өөрөө үлгэрлэж, өөрөө нөлөөлж, өөрийн биеэ болон өөрийн мөнгө санхүүгээ харамгүй шидэн байж энэхүү “эх хэлний хувьсгалыг” эхлүүлжээ. “Хувьсгал” гэдэг үг сүржин сонсогдож магад. Гэвч ядаж л өнөөгийнхний амны уншлага болсон  ”ногоон, цагаан хувьсгалаас” дутахгүйгээр түргэн зуур түгэх нигууртай нь мэдэгдэж мэдрэгдээд байна лээ. Газрын хол, замын урт  хамаагүй болсон нь энэ жил Говь-Алтай, Ховд, Увс, Завхан, Эрдэнэт, Дархан, Дундговь  аймгаас монгол хэлбичгийн олимпиадад 100 гаруй  багш, 500-аад сурагчид монгол бичгээр зөв сайхан бичих, яруу сэтгэе нэрийн дор шүлэг зохиох, уран сэтгэмжийн эсээ бичлэгийн зэрэг дөрвөн төрлөөр  оюун ухаанаа сорилоо. Маш хатуу даваа давдаг аж. Энэ даваанд багш нар ч, сурагчид ч, шүүгчид ч долоо хоногийн турш өдөр шөнөгүй үзэлцсээр сульдахыг харлаа. Мань мэт нь гэхэд л шилдэг эсээ шалгаруулахад 150 сурагчийн бүтээлийг нэг бүрчилэн уншив.  Талдаа 1200 км туулаад ирсэн Дундговийн багш, сурагчидтай уулзаад “Тэртээ говь  нутгаас та нар анх удаа иржээ. Энэ жил ч  ганзага хоосон буцаж магадгүй шүү. Сэтгэлээр бүү унаарай. Идэрийн голын уснаас амсаад, магнайдаа хүргээд буцахад алсдаа учиртай. Хамба гэгээн, Ялгуулсан хутагт гээд төр шашныг хослон баригч  Богд хаан Жибзундамбаас адислаж, жанлайлавласан хоёрын хоёр халхын тамгатай хувилгааныг төрүүлсэн энэ баян хангай газрын Бөхөн шарын нуруу, Сэвжидбалбар хайрхандаа мөргөж сүшиглээд гарна бизээ” гэсэн чинь юу вэ? төдөлгүй амаа алгадуулав. Ядаж энэ үгээ журмын нөхдийн өмнө хэлчихсэнийг хэлэх үү? Дундговь аймгийн Сайнцагаан сумын III дунд сургуулийн монгол хэлний багш Б.Отгонсүрэн урд жилүүдийн  аваргуудыг ханаруулан шуудхан түрүүлчихлээ. Энэ чинь одоо цолгүй ирээд улсын заан болоод явчихлаа гэсэн үг. Энэ олимпиадын маш чухал нэгэн онцлог байна. Шударгаас шударга, чанадаас чанд, журамлагаас журамлаг, цэгцээс цэгцлэг, үнэнээс үнэн гэсэн  баримтлал хууль шиг үйлчилж байнаа. Отгонсүрэн багшийг аян замд үдэгсэд ингэж хэлж байжээ. “За даа, тээр хол яваад нэмэр байна уу даа. Тэрүүгээрээ л болоод өнгөрнө шүү дээ” гэжээ. Үнэндээ ч одооны уралдааны тэмцээн ямархан болсон билээ??? Цул хуйвалдаан, нутгархал, талцал, найзархал,  бүлэглэл дунд болдогийг хэн хүнгүй мэднэ. Нууцлалыг дээд зэргээр хангаснаараа  хаанахын хэн ч түрүүлж болдгоороо гайхалтай бөгөөд, шүүж тунгаах үйлдэлд бас нэгэн хувьсгал гаргаж байгааг харлаа.  Тэртээ холоос шавар шавхай, тоос тортог  болчихсон, хүүхдүүд нь  бүр борлож харлачихсан ирсэн орос “Пургоныхон” маань дорхноо сэргээд гялалзаад ирэв.”Орос пургон” энэ олон “Land”, “Лексусын” дунд бараг өнгө зүс ороод “янцгаах” шахаж байв.  Түрүүлсэн багш гурван сая төгрөг, араас байр эзлэгсэд хоёр, нэг сая төгрөгийн шагнал хүртсэн нь ерөөсөө оюуны хөдөлмөрийг ингэж үнэжүүлж, ингэж мандуулж, ингэж бадруулсныг  би л лав дуулаагүй, үзээгүй. Говь-Алтайн Сүнжидмаа багш энэ олимпиадын анхны аварга гэсэн бууриа хадгалсаар энэ удаа хоёрдугаар байрт орлоо. Нууц л байх даа, хэл ам загатнаад болдоггүй, энэ удаа  150 сая  төгрөгийг зарлагадсан гэсэн үг чих шүргэсэн. Улсын хэмжээний монгол хэлний  олимпиадад ийм хэмжээний  хөрөнгө мөнгө зарж чадах уу?   Төрбаяр захирал үгээ бодож хэлдэг, бодож амладаг, бодож гүйцээдэг хааш хаашаа Хангай нуруу шигээ ханатай эр юм билээ. Ингээд оюун руу, эрдэм мэдлэг рүү, шинжлэх ухаан руу хөрөнгө мөнгөө хаяад урлаг соёлыг дээдлэгсэд  хошуураад, өрсөлдөөд ирвэл Монгол орон маань ямар гоо үзэсгэлэнтэй сайхан харагдах болоо? Эх орны маань байгалийн ховор гоо үзэсгэлэнгээс гадна оюун ухаан, шинжлэх мэдлэгийн үзэсгэлэн бүүр ч илүү  гайхамшиг шүү дээ.

Хөдөөний багачуудыг ажлаа. Зургаа, долоо, наймдугаар ангийн  хүүхдүүд гэхэд тохойн чинээ  жаахаан амьтад юм. Нүд нь цогтой, гар нь борхон, хацраас бараг цус дуслам улаан аж. Яахлаараа хүүхдүүдийн бие хаа  ингэтлээ жижгэрээ вэ? гэхлээр үнэндээ зургаан настайгаасаа сургуульд ордог л доо гэдгийг сүүлд санав. Яруу сэтгэлгээ, эсээ бичлэг гээд олон зүйлийг шалгав. Эсээ бичлэгийг гэхэд л  үг бүрийг барихыг хичээв. Их эрдэмт Д.Урианхай, Д.Галбаатараар гар дамжуулан шүүлгэв, энэ цагийн зохист аялгууны дархчуул Х.Чилаажав, Г.Мөнхцэцэг, Б.Золбаяр Н.Гантулга нараар дахин дахин дамжуулан шалгуулав. Тархинд гадны вирус нэвтрээгүй, эх онгон байгалийнхаа уснаас амсаж, аав ээжийнхээ эх хэлээс хөхөж, хөх борог  өвсөн дээгүүр хөл нүцгэн гүйж, адуу малынхаа хойноос хөөцөлдөж гүйснийхээ үрээр “хэл нь ээдрээгүй, хөл нь солбиогүй, үг нь алт, үйлс нь тостой” юм. Хэзээний зохиолч шиг уран дүрслэлтэй, утга төгс санаатай, урамтай сайхан найруулгатай маш олон эсээ шалгаруулсан ч 146 нь хоосон үлдэх нь харуусмаар ч юм шиг.  

Гоо бүсгүйн гишгэсэн мөрөөр галбараа цэцэг ургадаг гэсэн мөр бий. Бичгийн билэг авьяастан, уран үгийн дарчхуул, урлагийн бурхад, хүчит бөхчүүд багтсан энэхүү “Бөхөн шарынхны” явсан газар,туулсан зам мөрөөр цас бороо холилдон орж байгаль дэлхий сэргэж, төд удалгүй  үүлний цаанаас хурц нар гялбан гарч ирээд  цас мөсийг хайлуулж, урд намрын цасан доороос гарч ирсэн хөвд, хаг өвсний дороос нялх ногоо, яргуй цухуйж байв. “Дөрвөн улирлын дөрвөн өнгийг” долоохон хоногийн дотор бүрэлдэх юмаа гэлцэж байлаа. Монголоо, үндэсний уламжлалаа, эх хэлээ гэсэн сэтгэл байгаль дэлхийг ч баясгаж тэнийлгэх шиг санагдлаа. Адис дээдсийн маань сэтгэлийн чилээрхэл, төөнөрч хурсан атираа тэнийх шиг болов. 

Энэхүү оюуны чуулганы эзэн багш Лутын Лхагважав гуайн намхан бие улмаа ханхайж, хүрэн бор царай сүлэгдэн, магнай тэнийж, үг хэллэг нь улмаа цэцэн болж, “Дараа жил ч хол байна шүү. Газар газраас та нар минь  давхиад л  ирнэ дээ, хүүхдүүд минь. Говь, тал, уул хангай зүг зүгийн замын тоос харж зогсдог болсон шүү, өвгөн багш нь…” гээд хэдэн өдрийн турш  галтай цогтой гялалзаж байсан нүдэнд ялигүй гуниг тунарах шиг болсон. Байгаль дэлхийн дэлэгнэл, уулнаас хайлан буусан хур цасны шар ус Идэрийн голыг улмаа өргөн арвин, улмаа хүчтэй болгож шаагин шуугин тэртээ хол руу гялалзан урсахыг хараад эх хэлний маань ч гол мөрөн ингэж сэлбэгдэн гадаад далай тийш урсах болноо гэж бодогдсон билээ.

До.ЦЭНДЖАВ

Categories
булангууд мэдээ томилолт

Өмнөд Монголын залуус Монголоороо бахархдаг

Өмнөд Монголын нийслэл Хөх хот руу редакцийнхаа томилолтоор явлаа. Тэндхийн залуусын амьдралыг сурвалж­лахаар яваа нь энэ. Хэн нэгэн дарга дагаагүй учраас очоод хэнтэй уулзаж ямар сурвалжлага хийх вэ гэдэг чөлөөтэй. Өмнөд Монгол залуустай уулзаж нэг өдрийг хамт өнгөрөөхөөр гадагш гарлаа. Их сургуулийн ойролцоо залуучууд их байх гэж бодоод Хөх хотын үндэсний дээд сургуулийн тэр хавиар жаал алхав. Гудмаар явж байтал шилэн хаалган дээр урт үстэй рок хамтлагийнхны зурагтай хуудас наачихаж. Эндхийн хамтлаг байх нь гэж бодсоор дөхөөд очтол манай “Харанга” хамтлагийнхан байдаг байгаа. Тавдугаар сарын 17, 18-нд Хөх хотод тоглох зар байна. Зар наасан газар нь “Хас-Уянга” нэртэй номын сан ажээ. Дотогш орлоо. Эрэгтэй, эмэгтэй хоёр оюутан ном уншаад сууж байна. Уншиж буй ном руу нь өнгийгөөд хартал босоо монгол бичигтэй юм.

“Сайн байна уу” гээд мэндлэв. Хоёул зэрэг ухасхийн босоод “Та монгол хүн үү” гэв. Тиймээ гэтэл эмэгтэй нь хүрч ирээд тэврээд авахаас наагуур юм боллоо доо.

Хөөрч, баярлаад бүр сүйд. Манай номын санд яаж яваад ороод ирэв. Энд амьдардаг юм уу гэж асуугаад л. Харь холын нутагт хамаатан садантайгаа таарч байгаа мэт дотносож байна. Яг л эртний сайн найзтайгаа, эсвэл олон жил уулзаагүй эгчтэйгээ уулзаж байгаа мэт халуун дотноор танилцлаа. Эмэгтэйг нь С.Цоморлиг, эрэгтэйг нь Б.Алмааз гэдэг ажээ. Хоёул Хөх хотын Үндэсний дээд сургуулийн гадаад хэлний салбарын сургуулийн англи хэлний сурган хүмүүжүүлэх ангийн нэгдүгээр курсийн оюутан юм байна. Хичээлээ тарж ирээд номын санд сууж байгаа гэлээ. С.Цоморлиг богино ханцуйтай цамц, жинсэн өмд өмсч үсээ ардаа шуугаад боочихож. Манай оюутан охид шиг нүүр ам, хумс хуруугаа будаж чамирхсан юм алга. Өмссөн хувцас нь ч гэсэн янз бүрийн хээ хуар, хурц тод өнгөгүй. Б.Алмааз ч бас жинсэн хүрэм, өмд өмсөж. Илүү дутуу зүйлгүй энгийн даруухан хувцаслажээ. “Харанга хамтлаг манай улсад тоглолтоо хийхээр ирчихсэн байгаа. Өнөөдөр Ордост тоглож байгаа байх. Тавдугаар сарын 17, 18-нд Хөх хотод тоглоно” гэв. Тоглолтын тасалбар нь суудлаасаа хамаарч 200-350 юань байдаг юм байна. Манайхаар 60-100 мянган төгрөг болно. Хөх хотод ирсэн манай уран бүтээлчид голдуу Одон телевизийн цагаан сарын баярын концерт болдог гурван мянган хүний суудалтай танхимд тоглодог ажээ. Харанга гээд ярьтал өнөө хоёр маань “Тоглолтыг нь үзэх юмсан” гэлээ. Б.Алмааз 

Толин хулын тоосонд хийморь зүггүй наадам 

Торгон жолоо өргөхөд нулимс тогтохгүй наадам 

Толин хулын төвөргөөнд 

Тугаа өргөсөн Монгол оо” гээд нүдээ тас аньчихаад дуулж гарав. Үгийг нь яасан сайн мэддэг юм гэж бодож зогстол яг энэ хэсгийг дуулаад зогслоо. Нүдэнд нь нулимс цийлэгнэжээ. “Би энэ дуунд хайртай. Ар Монголд очиж үзээгүй ч тэндхийн наадмыг дотроо төсөөлж бодоод дуулдаг. Шинэ жилээр хүмүүс янз бүрийн гадаад дуу дуулдаг бол би “Толин хул”-аа л дуулдаг. Гадаа цастай байхад би хөх ногоо униартсан уудам талыг сэтгэлдээ төсөөлж мөрөөддөг. Миний энэ насны мөрөөдөл тусгаар тогтносон Монгол Улсад очиж үзэх” гэлээ. Түүний чин сэтгэлийн мөрөөдлийг сонсоод С.Цоморлиг “Нэг үндэстэн хоёр улсад байх ямар хэцүү гээч. Би таныг танихгүй мөртлөө төрсөн эгч шигээ санаж байна” гэв. Тэгснээ гэнэт нэгийг санав бололтой “Хүүе нээрээ С.Сэрчмаа сайн уу. Хүүхэд нь том болж байгаа юу. Ар Монголдоо тоглолтоо хийгээд, дуугаа дуулсаар явна уу” гэлээ. Манай хамтлаг, дуучдыг л асуугаад байх юм. Ice top өнгөрсөн өвөл тоглолтоо хийсэн биз дээ. Та үзэв үү, гар утсаараа бичлэг хийсэн бол үзүүлээч гээд л. Хамтлаг, дуучид, хошин урлагийнхныг маш сайн мэдэх юм. Бүр реппер Gee, Ice top, Lumino, The Lemons гэж нэрлэж байгаад шинэ гаргасан дуу бүрийг зааж өгөх нь холгүй юм боллоо. Эндхийн залуус орой үдшийн цагаар интернэтээр манайхны уран бүтээлийг байнга үздэг юм байна. Нэг хэсэг Монголын үндэсний олон нийтийн телевизээр “Тусгай салаа” олон ангит кино гарч байхад “Уулын буга нь урамдах цагаар…” гээд тус киноны Дэндэвийн дуу моодонд оржээ. Ерөөс хөгшин залуу гэлтгүй хүн бүрийн гар утсанд тус дууны ая эгшиглэж байсан байна. Одоо харин “Гэзэгний чинь үзүүр сэрэл хөдөлгөөд байна аа ай хө Гэнэ гэнэхэн сэтгэл минь чамайг харахаар догдлоод байна аа” гээд дуучин Д.Намсрайноровын “Дурлан дурлан хайрламаар” дуу хит болж байгаа ажээ. Бас нэг хэсэг “Ice Top” хамтлагийн “Гандан буурахгүй” дуу залуусыг жинхэнэ байлдан дагуулжээ. Одоо ч бас дуулсаар л байгаа юм билээ. Б.Алмааз “Энэ дуу маш гоё үгтэй. Сонсохоор хийморь сэргэх шиг болдог. Би үеийнхээ зургаан залуутай нийлдэг. Бид хэд нийлэхээрээ за хийморийн сангаа тавья гээд дуулж гарна даа. 

Мандах нар мэт хийморьтой, омог бардам эр хүн би 

Тиймээ би монгол хүн, тэнүүн ухаант аавын хүү 

Асах гал мэт халуун цустай омог бардам эр хүн би 

Амьдралд сөгдөхгүй, гандан буурахгүй” гээд л дуулна” гэв. Энэ дуунаас хойш залуучуудын дунд гандан буурахгүй гэдэг үг дэлгэрчээ. Юм л бол гандан буурахгүй шүү гэнэ. Аливаа хариуцлагатай ажлын өмнө, эсвэл хэн нэгэндээ ерөөл хэлэхдээ гандан буурахгүй шүү л гэх болжээ. 

Хас-Уянга номын сангийн жижигхэн өрөөнд бид хэсэг ярилцлаа. Манай хоёр үдээс хойш хичээлгүй учраас номын санд сууж жүжгийн зохиол уншихаар ирцгээжээ. Хоёулаа хөтлөгч болох хүсэлтэй. Тиймээс уран зохиолын ном, шүлэг яруу найраг, жүжгийн зохиол унших дуртай юм байна. Манай сор болсон яруу найрагчдыг шүтдэг ажээ. Пунцагийн Бадарч, Дөнгөтийн Цоодол, Бавуугийн Лхагвасүрэн гээд аваргуудын шүлгийг цээжээрээ уншиж байна. Шинэ зүйл сурсан цэцэрлэгийн хүүхдүүд шиг л би нэг шүлэг уншиж өгөх үү, дуулж өгөх үү гэсээр бид номын сангаас гарч ойролцоох хоолны газар руу явлаа. Оюутнууд ер нь барагтай бол гадуур хооллодоггүй гэсэн. Онцгой тохиолдолд л гадуур хооллоно. Бусад үед дотуур байранд хоолоо иднэ. Бид нэг, нэг таваг хоол аваад ширээний ард суулаа. “Энд тэнд хоол идэхдээ болж өгвөл монголчууд бөөнөөрөө сууцгаадаг. Зодолдож нүдэлдэх юм залуу хүмүүс хойно гаралгүй яахав. Хэн нэг нь зодуулчихсан байвал хариуг нь заавал авна. Тэр хүнийг таних танихгүй нь хамаагүй зодсон залууг очоод нүдчихнэ. Болохгүй бол олуулаа нийлж байгаад ч болтугай зодолдоно. Сургуулийн орчинд нэгнээ өмөөрсөн иймэрхүү зодоон байнга гардаг гэж ирээд л хуучлав. Яагаад ингэж ярих болов гэхээр би санаандгүй “Та нар их томоотой юм. Барагтай бол зодоон гардаггүй байлгүй” гээд асуучихсан юм. 

Эндхийн сургуулийн нэг жилийн төлбөр дунджаар 3500 юань. Дотуур байр, хоолтойгоо нийлээд жилд долоон мянган юань төлнө. Манайхаар хоёр сая орчим төгрөг. Хичээл ихтэй. Оюутнууд нь ч мэрийлттэй. Өглөө найман цагаас хичээл эхэлж 14 цагийн үед тарна. Гадуур сэлгүүцэж, эсвэл гэртээ харина гэсэн юм байхгүй. Аль нэг номын санд очиж судлах зүйлээ уншсаар 18 цаг хүргэнэ. Оройн хоолоо идчихээд хөтлөгчийн, эсвэл жүжгийн сургалтад яваад 21 цагийн үед дотуур байрандаа ирдэг байна. 

Бид гурав хоолоо идэж дуусчихаад цүнхнээсээ уруул өнгөлөгч гаргаад иртэл С.Цоморлиг “Таны уруулын будаг хаанахынх вэ. Орифлэймынх уу” гэлээ. Эндхийн охид нүүр амаа учиргүй будаад байхгүй ч эмэгтэй хүн л болсон хойно гоо сайхны хэрэгсэл сонирхоно. Голдуу Хятадын бүтээгдэхүүн авдаг юм байна. Нэг хэсэг харин ар монголоос “Орифлэйм” орж иржээ. Охид хүүхнүүд ч өдөр шөнийн тос, биеийн шингэн саван, хумсны будаг, уруул өнгөлөгч, үнэртэй ус авч хэрэглэдэг байсан гэнэ. Өмнөд монголчуудад овоо танигдаад, нэр хүндтэй ч болж байтал захиалга авдаг хүний холбоо тасарчээ. Хааяа нэг Хөх хот руу явдаг байсан нөхөр л Орифлэймийн каталоги өгөөд захиалга аваад байсан шиг байгаа юм. Дөрөв таван сар захиалга авч, хүргэлт хийж байгаад өнгөрсөн өвлөөс сураггүй болжээ. Шинэ бүтээгдэхүүн хэрэглээд дасаж байсан хүүхнүүд нэг хэсэг Орифлэймээ үгүйлж байгаад одоо эргээд хятад бүтээгдэхүүндээ орсон гэсэн. Эндхийн охид, хүүхнүүдийн нүүр царайгаа арчлах арга манайхантай төстэй. Оройд нүүрээ угаагаад сүүн шингэн, чийгшүүлэгчээрээ арчаад тосоо түрхэнэ. Гадуур явж байхад нүүрээ будсан хүн бараг таарахгүй юм. Нүдээ теньдэж, уруулаа өнгөлсөн бүсгүйчүүд хааяа нэг таарсан ч хятадууд байх ажээ. Манайх шиг хуурай, ширүүн уур амьсгалтай биш учраас сайртана гэж санаа зовох хэрэггүй. Тэгээд ч уур амьсгал нь чийглэгдүү, зөөлөн талдаа болохоор нүүрээ будлаа ч халуунд урсчихдаг байлгүй. Бас Өмнөд Монгол хүүхнүүд гангалж гоодож сураагүй бололтой юм. 

Бид гурав номын сан руу буцах замдаа Хөх хотод байдаггүй мөртлөө Улаанбаатарт байдаг, бас Улаанбаатарт байдаггүй хэрнээ Хөх хотод байдаг үйлчилгээний газрын талаар ярилцав. Хөх хотод ломбард байдаггүй бололтой юм. Зээл өгдөг газар бий ч гар утсаа, эсвэл зүүж яваа алт, монетон ээмэг бөгжөө барьцаанд тавиад мөнгө авдаг гэхээр өнөө хоёр маань гайхаад болдоггүй. Гэнэт мөнгө хэрэг болвол зүүж яваа монетон бөгжөө 20 мянган төгрөгөөр барьцаалж болдог гэж байж сая нэг үнэмшүүлэв. Хөх хотод бас эрүүлжүүлэх байдаггүй гэсэн. Хүмүүс тасарч унатлаа архи уух нь ховор. Хаа нэг ухаан мэдрэлээ алдсан согтуу хүн явж байвал цагдаа нар эмнэлэгт хүргэж өгөөд тэндээ дусал залгаад хонуулдаг гэнэ. Харин манайд сүүлийн үед ихэнх барилгын булан тохойд нээгдээд буй фитнес Хөх хотод ховор байдаг юм билээ. Орон сууцнуудын дунд болон нийтийн эзэмшлийн талбайд хэдхэн алхаад л цэцэрлэгт хүрээлэнтэй, тэндээ бялдаржуулах хэрэгсэлтэй учраас заавал мөнгө төлж биеэ чийрэгжүүлэх шаардлагагүй. Бас сургуулийн дотуур байрны дэргэд гүйлтийн зам бүхий чийрэгжүүлэх газартай болохоор залуус нь фитнест явдаггүй гэсэн. Фитнест хэн явах вэ гэхээр голдуу төрийн албан хаагчид. Эсвэл баян айлын гэрийн эзэгтэй нар чөлөөт цагаа өнгөрүүлдэг юм байна. 

Хаа газрын охид хүүхнүүдийн ярианы сэдэв болсон турах асуудал ч энд байна. Бүсгүйчүүд турах гээд хоолоо сойхоос гадна төрөл бүрийн эм бэлдмэл их хэрэглэнэ. С.Цоморлигийн найз охид ч бас янз бүрийн тураах эм уудаг гэсэн. Хөх хотын эмийн сангуудаар юу л байна тураах эм байдаг учраас хоол идэж байгаа юм шиг л эм хэрэглэдэг ажээ. Өрөөнийх нь охин бүр 01, 02 цаг хүртэл орон дээрээ унтахгүй суугаад байдаг гэсэн. Хана налж суугаад толгойгоо дохиод л. Тэгсэн хэрнээ хэвтээд унтахгүй. Хэвтэхээр таргалчих гээд. Бүрэн унтахгүй, сууж байвал ходоод нь ажиллаад турна гэх ойлголттой байдаг ажээ. “Турах гэж байгаа хүн харин ч эсрэгээрээ сайн унтаж байх ёстой шүү дээ” гэтэл хүлээн зөвшөөрдөггүй ээ. Унтчихаар хүний бие эрхтэн дагаад унтана. Тэгэхээр турах явц зогсоно гэж үздэг юм байна. Яаж ч маргаад дийлсэнгүй. Ингэж унтахгүйгээр турна гэж боддог охид шөнө 01, 02 цагийн үед орондоо орж унтаад үүр цайхаар дахиад л босоод суучихдаг гэнэ. Зарим нь бүр нойр, хоолгүй явсаар гадаа гарч гүйх ч тэнхэлгүй болдог ажээ. Гэхдээ байнга ийм байхгүй. Улирлын чанартай аяглана. Гадаа дулаарч хөнгөн нимгэн хувцсандаа орох үедээ турах талаар ярина. Зунжингаа иймэрхүү маягаар өөрийгөө ядрааж жингээ хассан болоод намар эргээд хамаа замбараагүй идэж эхэлдэг гэж байгаа. Тэгээд л өвөлжин хуримтлуулсан таргаа зун нь хасах гээд шөнө ч бүтэн нойртой хонож чадахгүй өөрийгөө зовоодог байна. Бас хажуугаар нь хэрэгтэй хэрэггүй тураах эм, бэлдмэлд хамаг мөнгөө үрээд хачин юм болдог ажээ.   

Өндөр гоолиг С.Цоморлиг хүртэл турах талаар ярих юм. Би 170 см өндөр, 55 кг жинтэй. Надтай чацуу өндөртэй хэрнээ миний тал шиг харагдахаар туранхай. Тэгсэн мөртлөө Улаанбаатарын хүүхнүүдийн турах аргыг асуугаад байх юм. “Хоолоо сойдог уу. Олон давхар хувцас өмсөж хөлсөө гаргаж байна уу” гээд л. Хэт туранхай байх юу нь сайхан байна вэ гэхэд “Эрэгтэй хүний нүдэнд арьс хүртэл зузаан харагддаг гээ биз дээ” гэж байна шүү. Бараг л хөх мах нь харагдахаар тийм туранхай байвал гоё байж, эрчүүдийн нүдэнд сайхан харагдах юм гэнэ. Бас яс арьс болсон бие хаатай байвал ямар ч хувцас зохидог талаар ярилаа. Зун цагт ганган хувцаслахдаа зориулж ийн биеэ бэлддэг ажээ. Ганган хувцас гэснээс тэндхийн охид хүүхнүүд энэ зун моодонд ороод байгаа дэрэвгэр хормойтой даашинзаар гоёж байна. Бас шөвгөр хоншоортой гадсан өсгийт жийнэ. Ерөнхийдөө тэгш, майга ямар ч хөлтэй байсан богинохон дэрэвгэр даашинз өмсдөг болжээ. Зохисон зохиогүй моодоо дагаж байгаа нь тэр.    

Хоолны дараа  хотын залуусын оройдоо цуглардаг газар болох Шар гудамж руу явлаа. Тэнд караоке, баар, хоолны газар, тоглоомын төв гээд залуусын чөлөөт цагаа өнгөрөөх газрууд бий.

С.АЛТАНЦЭЦЭГ

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

Жүйс намой давай

Гаднаасаа түгжигддэг Бүргэд  хаалганаас хаширсан охин маань орсон гарсан болгонд “Тү аваа даяаа” гээд байсныг хожуухан “орчуулж” наргиан болж билээ. “Түлхүүрээ аваад гараарай” гэсэн уг нь маш хэрэгтэй захиасыг нь шал худлаа таацгаагаад …(Өнгөрсөн жил эгчтэйгээ хоёулхнаа гэр сахих зуураа хаалганы хоёр талд тусгаарлагдан онгойлгох түлхүүргүй хэдэн цаг болсон юм)    

Одоо тэр үеэ бодвол хаалгаа өөрөө очоод онгойлгочихно, “Монгол”-оор ус цас болсон л доо. Харин ойрмогхон “Жүйс намой давай” гэнэ үү бас нэг ойлгомжгүй хэллэг гараад ирэв. Гэр бүлээрээ институци  байгуулах нь холгүй ажиллаж “юу гэж байгаа юм, дахиад нэг хэлчих дээ” гэцгээлээ. Шалгалт хэмжээнээсээ хэтэрч гоё инээдэмтэй юм олж сонсохоор бүгд л хорхойсов.

Аливаа алдаа сургамж эхлээд инээдэм, давтагдвал эмгэнэл гэдэг юутай үнэн ажээ.

-Би дахиж хэзээ ч хэлэхгүй за. “Пидаа” минь??? гэдэг байна шүү. Юун инээдэм манатай. Та нарын хэн чинь хүүхдэд  энэ муухай үгийг заасан бэ? гэсэн ноцтой асуудал үүссэнээр “Жүйс намой давай”-н хэргийг бушуухан хаацгаав.  

Ж.ГАНГАА

Categories
булангууд мэдээ томилолт цаг-үе

Жиа Юү Линг: Анагаах ухаан хорт хавдрыг бүх шатанд эмчилдэг болчихлоо. Тэр эмнэлгүүдийн нэг нь манайх юм

Өмнөд Монголын нийслэл Хөх хотод очсон эхний өдрөө тэндхийн эмнэлгээр
явлаа. Хөх хотыг зорьж буй монголчууд худалдаа наймаа гэхээсээ илүүтэй эмнэлэгт
үзүүлж, эмчилгээ хийлгэх гэж очдог. Очсон хүн бүр Анагаахын их сургуулийн харьяа
нэгдүгээр эмнэлгийг мэднэ дээ. Хятадаар фу шу и юань гэхэд аль ч таксины жолооч
олоод очно. Хотынхоо баруун зах руу болохоор эмнэлгийн эргэн тойронд өндөр байшин
байхгүй. Сүндэрлэн буй хорин хэдэн давхар ганцхан байшин бий нь нэгдүгээр эмнэлгийн
төв байр. Тойроод дөрөв, таван давхар бүхий байшинтай. Бүгд тус эмнэлгийн тасаг.
Энд анх үзүүлэхээр очсон хүн Монголд үйлчлэх төв дээр яваад очиход ерөнхий чиг баримжаагаа
авчихна шүү. Тэнд саадгүй хэл нэвтрэлцэх өмнөд монголчууд хүлээгээд авна. Эмнэлгийн
орчуулга хийх, анхан шатны тусламж үзүүлэх хэмжээний мэдлэгтэй хөтөч-сувилагч тосож
ирээд сайн найз аа, юу өвдсөн бэ гэдэг. Эмнэлгийн дотоод зарчим манайхтай яг ижил.
Зүрх өвдлөө гэхэд зүрхний эмчдээ эхлээд үзүүлнэ. Тэгээд эмчийн бичиж өгсөн шаардлагатай
шинжилгээнүүдийг өгнө. Тэгээд л оношоо тодорхойлж аваад эмчилгээгээ эхэлнэ дээ.
Юу өвдсөн, ямар эмчилгээ хийлгэхээс хамаараад үнэ нь харилцан адилгүй. Шинжилгээнүүд
нь санасныг бодвол тэнгэрт хадсан үнэтэй биш.

Судсанд тариа хийж байгаад шинжилдэг цөмийн оношилгооны аппаратын
шинжилгээ хамгийн үнэтэй нь. 10 мянган юань буюу манайхаар 2.9 сая төгрөг болно.
Бусад нь ерөнхийдөө боломжийн үнэтэй. Ер нь Хөх хот руу ирж буцах хоёр талын замын
зардал, очоод байрлах зочид буудал, идэх хоол, унаа хөсөгний зардал, эмнэлгийн бүх
төрлийн шинжилгээ өгөөд, тэндээ таваас долоо хононо гэж тооцоолоход таван сая төгрөг
хангалттай.

Ийм хэмжээний мөнгөтэй явахад бүр ганц нэг дэл­гүүрээр ч ороод ирж
болох байх шүү. Харин эмчилгээ хийлгэх харилцан адилгүй юм билээ. Жишээлбэл хорт
хавдар авахуулах мэс заслын өртөг адилгүй. Аль эрхтний, хэддүгээр үедээ байгаа хавдар
вэ гэдгээсээ хамаарна. Ходоодны хорт хавдартай, тэр нь нэг, хоёрдугаар шатандаа
байлаа гэхэд 10 сая орчим төгрөгөөр мэс засал хийлгэнэ. Гэхдээ үүнд бүх зардал шингээгүй.
Тариа хийлгэлээ гэхэд тарианыхаа мөнгийг төлнө. Бас нэг удаагийн зүүний мөнгө гээд
хэдэн юань өгөх болдог.

Манайхан шиг нэг дор эмнэлгийн
төлбөр гээд авчихна гэх зүйлгүй. Хэн, юу хэрэглэж байгаа зардлаа дор дор нь төлөөд
явдаг ажээ. Эмнэлгийн эргэн тойронд зочид буудал зэрэглэл зэрэглэлээрээ бий. Гуч,
дөчин юанийн хоног төөрүүлчихээр тааруухан буудал байхад яг хажууд нь төдөн одтой
гэх буудлууд ч байгаа. Хөдөөнөөс ирээд ганцхан өдрийн үзлэг, шинжилгээ өгөх хүмүүс
хямдхан буудлууддаа буучихна. Олон өдөр эмчилгээ хийлгэх, тав тухыг эрхэмлэсэн хүмүүс
200-400 юань төлөөд хоёр, гурван одтой гайгүй шиг буудалд буух боломжтой. Ингээд
хорт хавдрын талаар Хөх хотын Анагаахын их сургуулийн харьяа нэгдүгээр эмнэлгийн
Туяаны тасгийн эрхлэгч Жиа Юү Лингтэй ярилцлага хийснээ хүргэе. Бидний яриаг Анагаахын
их сургуулийн ерөнхий мэс заслын чиглэлийн магистрант Б.Оюунгэрэл орчуулж өгсөн
юм.

 

-Монголчууд Хөх хотод, тэр дундаа танай эмнэлгийг зорин ирж
эмчлүүлдэг. Эмчилгээ сайн байдаг нь тоног төхөөрөмждөө байна уу, эмч нарын мэдлэг
чадвартай холбоотой юу?

-Манай эмнэлгийн, тэр дундаа туяаны
тасгийн эмчилгээ улсдаа хамгийн сайн нь. Манай эмнэлэгт дотоод гадаадын хүмүүс ирж
эмчлүүлдэг. Тэр ч үүднээсээ янз бүрийн өвчтэй хүмүүс ирдэг. Ийм хүмүүстэй нүүр тулж
ажиллана гэдэг эмч нарт маш их туршлага болдог юм. Манайд ажиллаж буй эмч нар хамгийн
багадаа магистрийн зэрэг хамгаалсан байгаа. Бас Хятадын хамгийн сайн гэсэн эмнэлэгт
очиж туршлага судалж, суралцсан байдаг. Хэрэглэж буй тоног төхөөрөмжийн тухайд олон
улсын стандартад нийцсэн, хүлээн зөвшөөрөгдсөнийг ашигладаг. Манай тасагт монгол
өвчтөн тийм ч олон биш. Харин бусад тасгуудад байгаа шүү.

-Анагаах ухаан сүүлийн үед ямар ололттой байгаа вэ. Эмчлэгдэхгүй
өвчин гэж байна уу?

-Анагаахын шинжлэх ухаан хорт
хавдрыг бүрэн эмчилдэг болсон. Хорт хавдрууд дундаас хөхний, хамрын хөндийн, тархины,
умайн хүзүүнийхийг маш сайн эмчилдэг болсон. Энэ бол ололт. Гэхдээ ямар шатанд байгаагаас
бүх зүйл шалтгаална. Сүүлийн шатандаа буюу бүх биеэр үсэрхийлчихсэн байвал хэцүү.
Мэдээж хэрэг эрт мэдэх тусмаа эдгэх магадлал өндөр болдог.

-Хорт хавдар үнэхээр бүрэн эмчлэгдэх үү?

-Хорт хавдар эхний шатандаа барагтай
бол зовиур өгдөггүй. Эрүүл саруул хүн шиг зүв зүгээр яваад л байдаг. Тиймээс нэгдүгээр
шатанд мэдэх нь ховор. Гэнэт бие нь муудаад ч юмуу эмнэлэгт хандахад хорт хавдрын
сүүлийн шатанд очсон байх нь олон. Биед нь ямар нэгэн зовиур байхгүй бол хүмүүс
эмнэлэгт хандаад, шинжилгээ өгөөд байдаггүй шүү дээ. Тэгэхээр эрт илрүүлж чадахгүй
байгаа юм. Манай тасагт голдуу дундаас дээш, сүүлийн шатандаа орсон хүмүүс ирж эмчлүүлдэг.
Хэрэв хорт хавдрыг эрт мэдэж, эмчилгээ эхлүүлбэл эерэг үр дүнд хүрнэ.

-Хорт хавдраас хэрхэн урьдчилан сэргийлэх вэ. Ер нь яавал
хорт хавдар тусахгүй байх вэ?

-Манай эмнэлэгт иж бүрэн шинжилгээ
хийдэг тасаг бий. Тэнд хүссэн хүмүүс шинжилгээ хийлгэж болно. Жилдээ нэг удаа урьдчилан
сэргийлэх үзлэгт орж байвал сайн. Ийм үзлэгээр хавдартай байлаа гэхэд эрт мэдэх
боломжтой. Ингэснээр цааш үсэрхийлэхээс сэргийлэх юм. Харин хорт хавдраас урьдчилан
сэргийлэх хэцүү. Бидний амьсгалж буй агаар, ууж буй ус, идэж байгаа хоол хүнсээс
их зүйл шалтгаалдаг. Тийм болохоор шүдний өвчинтэй адил хоол идсэнийхээ дараа амаа
сайн угаа гэх мэт зөвөлгөө өгвөл өрөөсгөл ойлголт болно.

-Хорт хавдар туссан хүмүүс сэтгэл санааны хувьд тогтворгүй
болдог. Ийм өвчтэй хүмүүс өөрөө өөртөө яаж тусалж болох вэ?

-Хорт хавдар туссан хүмүүсийг,
тэдний гэр бүлийг анзаараад байхад ганцхан зүйл голлодог. Юу вэ гэхээр тухайн өвчтөн
хорт хавдартай болсон гэдгийг ар гэрийнхэн нь хэлдэггүй. Нуугаач гэж эмч нараас
гуйдаг. Учир нь цаад хүнээ сэтгэл санаагаар унаж өвчнөө дийлэхгүй болчихно гэж боддог.
Тиймээс хорт хавдартай хүмүүсийн ихэнх нь ямар өвчин туссан, эсвэл хэддүгээр шатандаа
явж байгаагаа мэддэггүй. Эсвэл хорт хавдар тусчихаад гэрийнхнээсээ нуух гээд байдаг.
Гэтэл эмчийн зүгээс харахаар ямар өвчин туссан бэ гэдгийг өвчтөнд шууд хэлсэн нь
дээр байдаг. Та ийм өвчин туссан, одоо ийм эмчилгээ хийлгэж үр дүнд хүрч эдгэх ёстой
гэдгийг тодорхой хэлчихмээр байдаг юм. Өвчнийх нь үе шат, мэдэхийг хүссэн бүгдийг
хэлж ойлгуулан сэтгэл санааг нь бэлдээд өвчнийг хамтдаа даван туулах ёстой. Гэтэл
хүмүүс мэс засал хийлгээд бие сайхан болчихоод байхад дахин дахин эмчилгээ хийж
намайг зовоогоод байна гэж боддог. Уг нь тухайн хүн өвчнийхөө талаар бүрэн мэдээлэлтэй
байж ямар эмчилгээ хийлгэвэл өөрт нь хэрэгтэй вэ гэдгийг мэдэж байвал зүгээр. Тэгээд
ч одоо бол XXI зуун. Анагаахын шинжлэх ухаан баргийн өвчнийг ялдаг болсон байна.
Хорт хавдар л гэхэд маш олон төрөлтэй. Дөрвөн үе шаттай. Аль ч хавдрыг эхний нэг,
хоёрдугаар шатанд нь эмчилж болдог. Дунд болон сүүлийн шатны хавдрыг ч эмчилж байна.
Эцсийн шатандаа ороод бүх биеэр үсэрхийлчихээгүй л бол эмчилгээ бий. Найдвар байгаа
гэсэн үг.

-Хорт хавдрын дараахь эмчилгээг ямар хугацаанд хийлгэх ёстой
байдаг юм бэ?

-Мэс засал хийсний дараа эхний
хоёр шатны хавдар бол химийн эмчилгээ хийх үү, үгүй юу гэдгийг шийддэг. Химийн эмчилгээг
бүх өвчтөнд ч хийгээд байдаггүй. Хавдрыг үсэрхийлэхээс сэргийлж хийдэг. Туяа эмчилгээг
ч бас хорт хавдартай хүн бүрт хийхгүй. Жишээлбэл, залгиур эрхтний хавдартай хүнд
мэс засал хийхэд өвчтөн дараа нь ярьж чадахаа больдог. Харин туяа эмчилгээгээр хавдрыг
шарж аюулгүй болгодог. Ингэснээр тухайн өвчтөн ярьж чаддаг хэвээрээ үлдэнэ. Бас
хорт хавдартай хүнд мэс засал хийхдээ өөрөөс нь болон ар гэрийнхнээс нь зөвшөөрөл
авдаг. Мэс засал хийлгэхийг зөвшөөрөөгүй тохиолдолд туяа эмчилгээ хийлгэдэг юм.
Бас биеийн байдлаас нь хамаарч мэс засал даахааргүй хүмүүст туяа эмчилгээ хийнэ.

-Манай улсад хорт хавд­рыг уламжлалт эмчилгээгээр, бас энергиэр
эмчилнэ гэх хүмүүс байдаг. Ийм аргаар эмчлэх боломж байдаг уу?

-Энерги, эсвэл уламжлалт аргаар
эмчилнэ гэдэг тухайн өвчний дархлааг сайжруулах төдий л байдаг. Өвчтэй хүмүүсийн
биеийн эсэргүүцлийг сайжруулах, бүх биеийн тамирыг сэргээхэд л дэм болдог байх.
Түүнээс биш зөвхөн тан уугаад, энерги аваад хорт хавдрыг эмчилнэ гэдэг бүтэшгүй
зүйл. Иймэрхүү эмчилгээ хорт хавдрыг бүрэн эмчилж болно гэдгийг анагаах ухаан батлаагүй
байгаа шүү дээ. Харин хавсран эмчилж байж үр дүнд хүрнэ. Хэрэв уламжлалт анагаах
ухаан, бас төрөл бүрийн энергийн эмчилгээнд итгэдэг хүмүүс байвал хорт хавдрын үндсэн
эмчилгээтэй хослуулж болох юм.

-Танай эмнэлэгт оношлогдохгүй өвчтэй хүмүүс ирдэг үү. Ийм
үед яадаг вэ?

-Ерөнхийдөө бүх өвчнийг оношилж,
бас эмчилж болно. Манай эмнэлэгт шаардлагатай бүх л тоног төхөөрөмж бий. Тиймээс
хэрэгтэй гэсэн шинжилгээнүүдээ авдаг. Тэгэхээр ямар ч өвчнийг оношилж чадна гэсэн
үг.

-Танай эндхийн эмнэлэгт гадаад эмч нар байдаг уу. Гадныхантай
туршлага солилцдог уу?

-Байхгүй. Гаднаас эмч нар урьж
хичээл заалгах үе бол байна. Эмнэлгүүдэд дандаа хятад, өвөр монгол эмч ажилладаг.
Туршлага со­лилцохын тухайд гэвэл гадаад руу зорьж явдаггүй. Энд хичээл заахаар
ирсэн эмч нартай л санал солилцдог юм.

-Та нар сүүлийн үеийн ямар тоног төхөөрөмж хэрэглэдэг юм бэ?

-Хамгийн сүүлийн үеийн голдуу
Германд үйлдвэрлэсэн тоног төхөөрөмж хэрэглэдэг.

-10 жилийн өмнө эмчилж чадахгүй байсныг одоо үед эмчилж байгаа
тохиолдол байна уу. Ямар өвчин байна вэ?

-Арван жилийн өмнөхийг одоотой
харьцуулбал мэдээж хэрэг эмнэлгийн тоног төхөөрөмжөөсөө авахуулаад эмч нарын дадлага
туршлага, ур чадвар, мэдлэг гээд бүх л зүйл сайжирсан. Тиймээс өвчтөний амьдрах
хугацааг уртасгаж чаддаг болсон. Ямар ч эмчилгээгүй болсон хүнийг таван жил амьдруулдаг
байсан бол одоо 10 жил амьдруулах боломжтой болсон.

-Гаднаас ажиллах санал ирдэг үү?

-Уривал Монголд очиж ажиллаж болно
шүү.

-Эндхийн эмч нарыг хараад байхад ихэнх цагийг эмнэлэг дээрээ
өнгөрүүлэх юм?

-Би өглөө долоон цагт ирээд ажилдаа
ордог. Өдөр 12-14 цагийн хооронд амарна. Өвчтөн ихтэй үед амрах цаг гардаггүй. Орой
17 цагт тараад гэртээ харьдаг. Гэртээ бол зурагт үзнэ, гадуур гарч найз нөхөдтэйгээ
уулзана. Хүнд гайхуулах зүйлгүй энгийн л амьдрал.

-Та хаана ямар сургууль төгссөн юм бэ?

-Би 1982 онд Бугат хотод анагаах
ухааны их сургуулийг төгссөн. Сургуулиа төгсөөд Бугатынхаа эмнэлэгт ажиллаж байгаад
1995 онд энд ажиллаж байна. Анх залуухан эмч ирээд тасгийнхаа эмчээр ажиллаж байлаа.
Одоо бол тасгийн эрхлэгч.

С.АЛТАНЦЭЦЭГ

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

Монголчууд аливаад үнэнч хандана гэдгийг мэддэг болов уу?

Аливаад чин үнэнчээр хандаж, өөрийнхөө жинхэнэ дүр төрхийг гаргана
гэдэг “уул шугамандаа” бол сайнсан. Гэвч манайхан хэзээд ч чин сэтгэлээ бусдад үзүүлж,
хэн нэгэнд мэдрүүлдэггүй. Дандаа л худал хуурамч сэтгэлээ олны өмнө дэлгэж, нэг
л их өө сэвгүй цэвэр цэмцгэр хүн болж хувирах нь бий.

Үнэн чанартаа чин сэтгэл гэдэг юугаар ч үнэлшгүй эрдэнэ байдаг. Ингэхэд
“юугаар ч үнэлшгүй” гэдэг үг бас буруу юм. Хэн нэгэн найрагчийн ухаандаа,билэг туурвилын
төлөө шаналж явдаг миний бүтээл туурвилыг алт, эрдэнэстэй зүйрлэвэл би лав дургүйцнэ.
Ядмаг амьтан даа гэж байгаа ч юм шиг юм нэг л ёозгүй санагдана биз дээ.

Саяхан даа, зохиолчдын гар бичмэлийг хавсаргасан “Монгол найргийн
сувдан шастир” гэсэн ном гарсан. Уг номонд энэ цагийн бүхий л нэртэй зохиолчид шүлэг
найргаа гараар бичиж оруулсан байна лээ. Харин Д.Урианхай зохиолч л гар бичмэлийн
анхны хувилбар гэдгийг нь үнэнчээр гаргасан байгаа юм.

“…Аялгуу сайхан монгол хэлээр хүмүүс ярьж л байвал би амьд явна

Тэр хэлэнд би хачин их хайртай

Ариун нь мөнх Монголоор дэлхий дутаж л байвал би амьд явна

Тэр оронд би хачин их хайртай

Хайраар би амьдардаг аа” гэх “Мөнхийн шалтгаан” шүлгийнхээ эх нооргийг,
балласан, зассан, шинээр сэргээсэн бүгдтэй нь номонд хэвлүүлжээ. Бусад нөхөд маань
шүлгийнхээ эх нооргийг бус зүгээр л шүлгээ хуулаад, гараараа бичээд л өгсөн байна.
Үүнээс нэг зүйл нэвт шувт уншигдсан хэрэг л дээ. Манайхан аль ч салбартаа үнэнч
байна гэдэг худлаа болжээ. Бүгд л хуурамч, нэг л цэмцгэр гялтганаж, гялалзсан гоё
ганган хээнцэр хүмүүс. Уран бүтээлчдийн гараар бэлдээд өгсөн бүтээлээс Д.Урианхайн
баллаж цохлосон эх ноорог ямар үнэн, ямар гоё, ямар хайр хүрмээр харагдсан гэж санана.

Н.ГАНТУЛГА

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

Гадныхны гайхшралыг төрүүлдэг монгол зан

Энэ ертөнцөд хот, хөдөөг хослуулан амьдрах боломж, амьдралын хэмнэл зөвхөн монголчуудад заяажээ. Монголчууд элгэмсүү ард түмэн. Ах дүүсэг, нэг нэгнийхээ төлөө амиа тавьдаг. Боломж нь олдвол байраа, машинаа ч төрсөндөө зүгээр өгчихдөг. Нэг нь өвдлөө гэхэд байгаа бүхнээ ямар ч эргэлзээгүй зориулдаг. Ийм ард түмэн дэлхийд их цөөхөн. Монголчуудын сэтгэл зүрхэнд байдаг энэхүү онцгой шинжид хамаарах бас нэг үзэгдэл нь нэг айлын хоёр хүүхэд байлаа гэхэд нэг нь хотод, нөгөө нь хөдөөд амьдарна. Хот сууринаас хамааралтай хүүхдийн сургууль соёлын асуудал, эрүүл мэнд… гэхчлэн олон асуудлыг нь хотод байгаа нь хөдөөд байгаа нөгөөдөө шийдэж өгдөг. Хөдөө мал дээрээ байгаа нь хот сууринд суух нэгнийхээ идэш уушаас эхлээд өөрөөс шалтгаалах бүхнийг хариуцна. Энд маш сонин хийгээд том эдийн засаг оршин байдаг нь аав ээжээс адилхан тасалж өгсөн хотод байдаг ах дүүгийнхээ малыг хөдөөд байгаа нь бүрэн хариуцдаг явдал юм. Хотын нөхөрт малыг маань хариулж байгаа юм гээд цалин хөлс өгөх тухай ойлголт байдаггүй. Хөдөөд амьдардаг нь “Би муу ахынхаа, эсвэл дүүгийнхээ хэдэн малыг 100 хувь хариуцан маллах ёстой. Юун цалин хөлс…” гэсэн ухамсартай. Хэрэвзээ ах дүү хоёрын хооронд цалин хөлсний асуудал босч ирвэл аав ээж дундуур нь шууд орж ирнэ. Олон хөлийн газар амьдрах гэж яваа муу ахаасаа юм нэхлээ, энэ хэдэн малыг нь хариулж өглөө гээд чиний махнаас чинь мах, яснаас чинь яс уначих гээд байна уу гэж ирээд хөдөөд байгаа дүүг нь баллах шахна. Ийм учраас хотын нөхрийн мал байнга өсч байдаг нь /эзэн нь огт оролцохгүй байж шүү/ сонин. Ийм нэгэн өвөрмөц харилцаа монголчуудын дунд өнөөдрийг хүртэл байсаар ирсэн нь гадныхны гайхшралыг төрүүлсээр иржээ. 

П.ХАШЧУЛУУН

Categories
булангууд мэдээ цаг-үе эх-орон-сумаас-эхэлнэ

Чулуут голын цуурай


“Циркчин” сарлаг

Төв Азийн өндөр уулархаг нутаг, Балба, Бутан, Монгол, Хятад, ОХУ, Пакистан, Энэтхэг зэрэг улсад сарлагийг өсгөн үржүүлсээр иржээ. Үүнээс хамгийн олон сарлагтай нь Хятад улс юм. Харин манай улс 700 мянга орчим сарлагтайгаараа дэлхийд хоёрт ордог.

Энэ жилийн мал тооллогын дүнгээр Архангай аймгийн Чулуут сум 38321 үхэр тоолуулж үхрийн тоогоор улсад хоёрдугаар байр эзэлсэн ба бүх үхрийн 93 хувь сарлаг бөгөөд энэ үзүүлэлтээр улсын хэмжээнд хамгийн олон сарлагтай сум болсон юм. Энэ ч үүднээс Хангайн нурууны салбар, Хатан Чулуутын ай сав нутгийг “Сарлагийн орон” гэж хэлэлцдэг. Одоо тус суманд 400, 500 сарлагтай айл цөөнгүй бий.

Урьд Шиваа ширээтийн хүрээнд жил бүрийн зуны дунд сард Майдар бурхан эргэж, шашны цам дэглэхэд “сургуультай” сарлагийн цагаан, хар бухыг цамын дэгэнд гаргаж сүсэгтэн олныг гайхуулж бишрүүлдэг байсан тухай Чулуут нутгийн ахмад буурлууд хуучилдаг байсан нь маш сонирхолтой юм.

Гэтэл Монгол Улсад орчин үеийн циркийн урлаг үүсч хөгжин, анх сарлагийг тоглуулахад Чулуут сумаас авчирсан “Хургаа” гэдэг бөртэ цагаан сарлаг таарсан нь санамсаргүй хэрэг биш бололтой. Ерөөс сарлагийг ачилга уналгад өдөр тутам хэрэглэж, “сургаж” ирсэн энэ нутгийн ард түмний арга ухаан уламжлагдсан нь лавтай.

Энэ тухай 2004 онд улсын циркийн амьтан маллагчаар 30-аад жил ажилласан Бүрээгийн Дашбал гуай “Одоо манай циркт Билүүт, Асгат, Уянга гэдэг хоёр сарлаг, нэг хайнаг тоглож байна. Урьд нь Архангайн Чулуут сумаас авчирсан Хургаа, Их тамир сумын үржлийн станцаас авчирсан Тайхар гэдэг хоёр сарлаг байлаа. Энэ хоёр сарлаг бөгсөөрөө суудаг, бөмбөг түрдэг, бүжиглэж буй мэт тойрч давхидаг үзүүлбэр үзүүлдэг. Орос, Чех, Польш, Дани зэрэг улсад тоглож байсан. Манай Хургаа их номхон, ягаандуу бөөртэй цагаан сарлаг байсан юм” гээд тухайн үед Хургаагийн Оросын хэвлэлд гарсан зургийг надад үзүүлж билээ.

Нөгөөтэйгүүр, Сарлагийн сүү шимээр амь амьжиргаагаа залгуулдаг энэ нутгийн ард түмний бахархалт амьтан, бэлгэ тэмдэг бол яахын аргагүй сарлаг юм.

Баян Гочоо дайчингийн “зэрлэг” явсан түмэн бор сарлагийн удам улам улам, түм түмээр үржих болтугай

“Чулуут Чулуут” гэхийн учир

Эртнээс Сайн ноён хан аймгийн Цэцэн чин ван (Чулуут)-гийн мэхээртэй тос, Шивээ ширээт (Чулуут)-ийн ааруул хурууд, Далай чойнхор вангийн шар тос, Сүжигт бэйс, Ачит гүн, Зоригт гүний хошууны гүний айраг амт чанараараа нутаг усандаа төдийгүй хот хүрээ, зах зээлийн газраа их алдартай байжээ.

Социалист нийгмийн үед, Архангай аймгийн Чулуут сумын “Шинэ-Амьдрал” нэгд­лийн саальчид нэг үнээнээс 464-507 литр сүү саахын зэрэгцээ сүү тосны заводод тос масло боловсруулж төлөвлөгөө нормыг цаг тухайд нь давуулан биелүүлсэн амжилтаараа улс аймагтаа тэргүүлж байв. Мөн нэрт үхэрчин Ш.Ядамсүрэн ЗХУ(тухайн үеийн нэрээр)-ын “Алатау” үүлдрийн үхрийг сарлаг, хайнагийн үнээтэй эрлийзжүүлэн малын жин, сүүний гарцыг 70-80 хувиар нэмэгдүүлжээ. Ш.Ядамсүрэн гуайн, сарлаг, хайнагийн үнээг Алатау үүлдрийн бухаар хээлтүүлж, төлийнх нь мах сүүний гарцыг нэмэгдүүлж болох эсэхийг туршиж санаачилсан нь, манай улсад сарлаг үхрийг өндөр ашиг шимтэй үхэртэй эвцэлдүүлэх эх үүсвэр болсон юм.

Улмаар 1980-аад он гэхэд Чулуут сум түмэн сарлагтай болж, Шинэ-Амьдрал нэгдэл аж ахуйн хувьд бэхжиж, иргэдийн ахуй амьдрал сайжирч, манай улсын тэргүүний нэгдэлд тооцогдох болсон нь яах аргагүй энэ нутгийн ажилсаг түмний нөр их хөдөлмөрийн үр шим билээ.

Одоо ч Чулуутынхан энэхүү сайхан өв уламжлал, арга технологио алдалгүй сарлагийн өтгөн шаргал сүүгээрээ 30 гаран төрлийн цагаан идээ бэлтгэж, сарлагийн сүү, цагаан идээ үйлдвэрлэлээрээ улсдаа тэргүүлж, жил бүр нийслэл хотноо үзэсгэлэн худалдаа гаргаж хөдөлмөрчин олныхоо хүнс, цагаан идээний хэрэгцээг хангадаг сайхан уламжлалтай болжээ.

Энэ жил сумынхаа 90 жилийн ойд зориулж, сумын ЗДТГ, Улаанбаатар хот дахь Нутгийн зөвлөл “Чулуут-90” цагаан идээний үзэсгэлэн худалдаа зохион байгуулсан нь нийслэлчүүдийн талархлыг хүлээсэн сайхан ажил боллоо.

Малчид цагаан идээгээр гурил будаа, хувцас хунар зэрэг ойрын хэрэглээний зүйлээ худалдан авахын зэрэгцээ илүүчлэн хураасан идээ цагаагаа зарж борлуулахад дундаж айл жилд 10 орчим сая төгрөгийн орлого олж байна.

Сүүлийн үед, цагаан идээг гэр ахуйн хүрээнд хийгээд зогсохгүй Чулуут суманд цагаан идээний жижиг дунд үйлдвэрлэлүүд буй болсон нь нэн чухал юм. Үүний нэг, Ч.Чимэддэлэг захиралтай “Ар Тусгалт” нөхөрлөл сүүлийн арав гаруй жилийн хугацаанд жилд дунджаар 30 гаруй тонн хэвийн болон хорхой ааруул үйлдвэрлэн аймаг нийслэлчүүдийн хэрэгцээг хангахын зэрэгцээ нутгийн залуусыг ажлын байраар хангах, амьдрал ахуйг дээшлүүлж буй шиг сайн жишээ улам олон болтугай.

Тал эвдэрвэл тамын ёроол сахина

Бараг л Чулуутынханд үлдсэн нэгэн биет бус соёлын өв бол эртний монголчуудын анд бололцох ёсны ул мөр болох “Тал бололцох ёс” юм.

Анд бололцох (тал бололцох) гэдэг нь төрөл садан бус боловч дотно итгэлцсэн хүмүүс хоорондоо ах дүү барилдах ёсыг хэлдэг байна. Тухайлбал:

“Бум-Эрдэнэ” туульд: Хажир хад, Бум-Эрдэнэд

“Хоёр төрсөн чи бид хоёр салах бүү хэл

Нэг төрсөн эрүү толгой хоёр салдаг” гэж,

Бум-Эрдэнийн эх Хажир хард

Алтан уургийг

Ариун цагаан хундганд хийгээд

Хар нүдний минь хараа болсон

Халуун зүрхний минь цусан болсон

Харах үрийн минь мах болсон

Хайрт сайн үр минь

Миний үртэй адил сайн үр болж

Алтан шар уургийг минь ид ид……гэж

МНТ-ны 181 дүгээр зүйлд: Тэмүүжин Сэнгүмд

Дээлтэй төрсөн хөвүүн би ажгуу

Нүцгэн төрсөн хөвүүн би ажгуу хэмээн хэлдгээс анд бололцох ёсны утга учрыг илүү ойлгох биз ээ.

Тал бололцох ёсыг үйлдэхдээ: Урьдаар тэдний аав ээж төрөл садангийн хүмүүс зөвшөөрч, өдөр судраа тохирч, товлосон өдөр аль дүү нь ахмадынхаа гэрт түрүүлэн очиж андын тангараг өргөж монгол ёс дагуу хоёул гарынхаа эрхий хурууг улаан утсаар холбон боож, эмээлийн тохмон дээр өвдөг нийлүүлэн суулгаж,

Тал эвдэрвэл тамын ёроол сахина

Сал эвдэрвэл далайн ёроол сахина хэмээх андгайн үгийг хэлж Эвийг засах хуурай Эвлүүлж наах даавуу Татаад тасрахгүй сур, морь (улаан ногттой цагаан зүсмийн) тэргүүтнийг солилцож тангарагладаг. Мөнхүү ёсыг гүйцэтгээд өргөн дэлгэр найр үйлддэг.

Бие биеэ “тал аа, тал ах аа”, талынхаа аав ээжийг “талын аав”, “талын ээж” гэж авгайлан дуудаж ажил төрөл, амьдрал ахуйдаа харилцан туслалцдаг ах дүүс манай нутагт олон. Энэ бол Чулуутынхны бие биеэ дэмжиж ирсэн нэгэн онцлог юм.

Чулуут голын цуурай, их хөдөлмөрийн уриа

Чулуут гол хангай нурууны Гурван Ангархай уулын баруун хэсгийн араас эх авч, Даваатын гол нэртэйгээр урсан хэд хэдэн гол горхиудыг нийлүүлэн авч “Чулуут гол” болон 415 км урсаж, Идэр голын баруун талд очиж нийлнэ. Чулуут гол Тээлийн голын адгаас доош Ацатын горхины адаг хүртэл 100 орчим км газарт 50-60 м орчим хүрмэн чулуун хавцал үүсгэж урсана. Үүнийг Чулуутын хавцал гэж нэрлэдэг.

Чулуут гол, Чулуутынхны тухай нутгийн үргэлжилсэн үгийн зохиолын нэрт авьяастан О.Цэндийн “Эгийн саарал” роман, “Дулмаа олонтой нутаг”, Идээ сайхантай нутаг”, Чулуут голоор” өгүүллэг, Сарлагийн тухай дуу (Л.Ванганы хамт), Ардын уран зохиолч С.Эрдэнэ “Чулуут голын цуурай”, Төрийн шагналт зохиолч Ч.Лхамсүрэн “Чулуут голынхон”, Б.Бааст “Ар булангаар нутагтай ангууч Бэлэгтийнд”, зохиолч Ч.Уламбаяр “Хурал болох нутаг”, Жамцын Шагдар “Цэвэлдорж” зэрэг нийтлэл тэмдэглэлээс гадна А.Самбалхүндэв, Ч.Мягмарсүрэн, Ц.Бавуудорж зэрэг яруу найрагчдын шүлэг нутгийнхан төдийгүй нийтийн дуртай дуу болон хүн ардын сэтгэлд уянгалсаар байна.

Чулуут гол, Чулуут сумынхаа нэрийг үеийн үед цуурайтуулж яваа Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар У.Доржпалам, Д.Дашжоо, Р.Зинээмэдир, гавьяат багш Н.Биндэръяа, хүний гавьяат их эмч Г.Дуламжав, В.Пунцаг, Д.Дагвасүмбэрэл, Эрүүлийг хамгаалахын гавьяат ажилтан Б.Намбар, гавьяат механикжуулагч Х.Самбага, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Г.Ренчинсамбуу, төрийн соёрхолт хүний их эмч Б.Батчулуун, төрийн соёрхолт зураач Ц.Цэгмид, Улсын аварга малчин Т.Маргид, Ш.Ядамсүрэн, Д.Дашжоо, Б.Авирмэд, Д.Гунгаабуу төлчин Б.Дуламжав, эрдэмтэн доктор Г.Ренчинсамбуу, Б.Бэхтөр, Б.Дамдинсүрэн, Г.Буянтогтох, Н.Аминдаваа, Г.Ёндонгомбо, В.Дагвийхорол, Ц.Эрдэнэчулуун, Б.Пүрэвдорж, Ц.Чимэдлхам, зохиолч О.Цэнд, яруу найрагч Ш.Лхамноржмаа, Монгол Улсын арслан С.Лундаажанцан, улсын заан Н.Мэнтэг, П.Ванчигжав, Д.Ванчинсүрэн, Д.Даваасүрэн, Т.Зундуй, улсын начин Г.Сүхбаатар, П.Моломжамц, Б.Амарзаяа нараараа нутгийн ард түмэн бахархаж явдаг юм.

Мөн Монгол Улсын гурав дахь ерөнхийлөгч Намбарын Энхбаяр, Бүх цэргийн жанжны нэгдүгээр орлогч, Улс төрийн газрын дарга, Бүх цэргийн ерөнхий комиссар, Цэргийн яамны дэд сайд О.Дашчирав, Дотоодыг хамгаалах газрын орлогч дарга, партизан Сэрээнэнгийн Гиваапил, УИХ-ын гишүүн, ХХААХҮ-ийн сайд асан Т.Бадамжунай, Ой мод, аж үйлдвэрийн яамны орлогч сайд асан Д.Сэд-Очир, Үйлдвэр худалдааны сайд асан С.Баярбаатар, УИХ-ын гишүүн Б.Болор нарын зэрэг төр нийгмийн зүтгэлтнүүд энэ голынх оо.

МУИС-ийн багш Ч.БАТТУЛГА

Categories
булангууд мэдээ танайд-өнжье

Төгс төгөлдрийн эрэлд…

“Тэр үеэ эргээд бодоход айдас төрдөг. Ямар ч зоригтой эхэлж байсан юм” хэмээн хятад хэлний гүнзгийрүүлсэн сургалттай “Үй-цай” бүрэн дунд сургуулийг үүсгэн байгуулагч Д.Баяраа захирал хэлсэн юм. 1997 онд “Үй цай” сургуулийг байгуулахдаа цэцэрлэгийн хэдэн өрөөг түрээслэн ажлаа эхэлж байсан гэнэ. Есдүгээр сарын 1 болох гээд байдаг. Мөнөөх түрээсийн өрөөнүүдэд өмнө нь нарийн боовны цех байсан болохоор будаг шохойны ажил ихтэй.  Будаад шохойдоод, угааж арчаад дуусахад үүрийн дөрвөн цаг болжээ. “Угаасан шалан дээрээ  хэсэг хэвтэж амраад нээлтээ хийж байсан даа” хэмээн Д.Баяраа дурсав.

-Тэр үеийн хүмүүс ямар ч сайхан сэтгэлтэй байсан юм. Цэцэрлэгийн буланд түрээсийн байранд нээгдсэн төлбөртэй сургуульд хүүхдээ авчраад өгч л байсан. Ирээдүйд маань л итгэсэн байх даа гэж тэр хэлсэн юм. “Үй цай” бага сургууль анх нэгдүгээр ангийн 30 сурагч, хятад, монгол хоёр багш, нэг үйлчлэгчтэй үүдээ нээжээ.  

Д.Баяраа Эрхүүгийн Улсын багшийн дээд сургуулийг согог зүйч мэргэжлээр төгссөн багш хүн. Тусгай боловсрол шаардлагатай хүүхдүүдэд багшилдаг  ховорхон мэргэжилтнүүдийн нэг тэрбээр хятад хэлний сургууль эрхэлсэн нь хувь заяаны эргүүлэг гэлтэй. Хятад сургуулийг үүсгэн байгуулагч түүнийг хэр зэрэг  хятад хэлтэйг сонирхвол “Би ямар ч байсан сайн байна уу, баяртай баярлалаа, явъя, шалгая гэх мэт үгнүүдтэй” гэсэн. Түүний гэргий Д.Цэцэгмаа нөхрийнхөө хамтран зүтгэгч. Сургуулийн ерөнхий захирлын албыг хашиж, багш сурагчидтай харилцахаас авахуулаад бүхнийг зохицуулж явдаг. Нөхөр нь харин гэргийгээ “Хэл шинжлэлийн онолын түвшинд биш юм аа гэхэд харилцааны хэмжээнд хятад хэлтэй” гэж танилцуулав. Гэргий нь эдийн засагч хүн.  Америкт эдийн засагч  эмэгтэй ганц бие хүүхнүүдэд хэрхэн нөхөрт гарах тухай зөвлөсөн ном бичсэн нь ихэд эрэлттэй байсан гэдэг. Гэхдээ  эмэгтэй хүнийг борлуулах гэж байгаа бараатай адилтган харсан нь амжилтанд хүргэсэн юм билээ.  Бүтээгдэхүүнийг борлуулахын тулд  сав, баглаа боодолд нь анхаардаг шиг нөхөрт гарахын тулд  хувцаслалт, хэв маягтаа анхаарах тухай бичсэн хэрэг. Түүн шиг л Д.Цэцэгмаа багшийн ажлыг технологижуулах гэж үздэг. “Тэр нь ч одоо цагтаа тохироод байгаа” гэж нөхөр нь сайшаасан. “Танай боловсролын стандартыг дээрээс нь бий болгодог. Үйлдвэрийн стандарт дороосоо бий болоод, дээрээ хэвшүүлээд дуусгадаг” гэж эхнэр нь хэлдэг гэнэ.  “Сургалт мундаг технологижсон ажил. Технологийн карт гэдэг нь гэрийн даалгавар, дамжлагын шугамын зохион байгуулалт гэдэг шиг багшийн ажил мэндлэхээс эхлээд стандартын дагуу явах ёстой” гэж гэргий нь тайлбарлав. “Гологдол бараа” гаргахгүйн тулд Д.Цэцэгмаа захирал тэмцэж байна даа.  Зах зээл эхлэхэд Д.Цэцэгмаа үйлдвэрт чанарын инженер хийж байжээ. Инженер, эдийн засагч мэргэжилтэй тэрбээр болоо ч үгүй Улсын багшийн дээд сургуульд багшилдаг нөхрөөсөө илүү мөнгө олдог байсан гэнэ. Сургууль нээснийхээ дараа энэ эмэгтэй БНХАУ-ын Ухань болон Бээжин хотын Боловсролын их сургуульд хятад хэлний сургалтын арга зүйгээр мэргэжил дээшлүүлсэн аж. 

Одоо бол “Үй цай” нүсэр айл. 15 бага ангитай юм билээ. Нэг ангиар орохдоо хүүхдийн тоог лавлахад багш нь “40 хүүхэдтэй” гэсэн шүү. Төлбөр нь 3 сая 500 мянган төгрөг гэсэн. Хятад хэл ирээдүйтэй гэж хүмүүс үзэж байгаа байх нь.

Д.Баяраатай тохиролцсон ёсоороо “Үй цай”-гаар ороод гарахаар өглөө  очлоо. Ерөнхий захирлын өрөөнд  сууж байтал Д.Цэцэгмаа захирал ахлах ангийн шар охинтой орж ирээд “Нанжин хотын тэтгэлэгт хөтөлбөрт хамрагдахаар болсон хүүхэд” гэж нөхөртөө танилцуулж байна. 2014 оны  Хятадын Засгийн газрын тэтгэлэгт уралдаант шалгаруулалтад “Үй цай”-гийн хүүхдүүд эхний 15-д шалгарсан аж. Захирлуудыг ажил ярьж байх зуур охинтой хэдэн үг сольж амжлаа. С.Анужин “Үй цай”-д 11 жил сурч байгаа учраас Д.Цэцэгмаа багш “үндсэн хүүхэд” хэмээн онцлов. “Ээж хувиараа бизнес эрхэлдэг, аав татвар хураагч” гэж охин хэллээ. “Үй цайг яагаад сонгох болсон”-ыг нь сонирхов. 

-Багадаа сургуулийн гадуур явж байхад хүүхдүүд дуу дуулаад,  шүлэг уншиж сонсогдсон нь гоё санагдаад “Аав аа, би энэ сургуульд ормоор байна” гэсэн юм. 

Нанжиний их сургуульд  эдийн засаг, хятад хэлээр дагнаж суралцана. Есдүгээр ангиа төгсөөд л тэтгэлэгтэй суралцахаар бодсон. Бээжин, Чан чунд очиж байсан. Ээж хувиараа бизнес эрхлэгч болохоор Эрээнд байнга очдог. Ээжтэйгээ хамт явж орчуулга хийж өгдөг. Ээж намайг орхиод явахаараа “Ёстой бүтэхгүй юм байна” гэдэг хэмээн охин хуучлав. “Сургууль дээр үндсэн хятад хэл үздэг. Эрээнд нутгийн аялгатай ярьдаг болохоор эхлээд хэцүү байсан. Бээжинд илүү чөлөөтэй ойлголцдог” гэнэ. “Үй цай”-д өдгөө 1000 гаруй хүүхэд сурдаг.  “Үй цай” гэдэг нь төгс төгөлдөр гэсэн утгатай үг юм байна. Өмнөд хөршид “Үй цай” нэртэй сургууль цөөнгүй байдаг аж.

Дуу хөгжмийн багш Ц.Батцэцэг бишгүүр тоглож үзүүлэв. 4-5 дугаар ангийн 210 хүүхэд бишгүүр тоглож сурсан гэнэ. Япон, Канад, Америкт бага ангид бишгүүрээр хичээллэдэг сургалтын хөтөлбөр байдаг. Түүнийг нь “импортолж” байгаа аж.  Анги өгсөхөөрөө хүүхдүүд саксофон тоглох гэнэ. Сурагчид завсарлагаанаар нүдний дасгал, хөгжимт гимнастик хийж харагдсан. Хичээлийн дараа, дугуйлан давтлагад хамрагдаж, даалгавраа хийж, үдийн хоолоо идэж, ойлгоогүй зүйлээ багшаасаа асуух мэтээр тэд 17 цаг хүртэл сургууль дээрээ  өнждөг.

Удаан цагаар хичээллэхэд хүүхдүүд ядардаггүй юм уу гэж Д.Баяраа захирлаас асуучихлаа. “Монголоос бусад бүх Азийн оронд бүтэн өдөр үргэлжилсэн хичээлийн цагтай байдаг” гэж дуугарч байна. Түүгээр ч барахгүй түүнийг дөрвөн жилийн өмнө Солонгост явж байхад  дунд сургуулийн хичээл долдугаар сарын 20-нд тарж, зуны амралт эхэлж байсан. Хөх хотод наймдугаар сарын 15-нд төгсөх ангийн хичээл эхэлж байсныг жишээ татлаа. Харин эхний хэдэн жил  зуны амралт оройтоход эмээ өвөө, ээж аав нар “Зуслан гарна”, “Хөдөө явна” гэх мэтээр өгүүлэл тавьсан гэнэ. Өндөр төлбөртэй уригдаж ирсэн гадаад багш нар цөөн сурагчтай хичээллэх асуудал тулгардаг учраас одоо зуны амралт бусад сургуулийнхтай ижил болжээ. 

“Ачаалал ихтэй” гэж Д.Баяраа хүлээн зөвшөөрлөө. Хоёрдугаар ангийнхан гэхэд л 700 гаруй дүрс үсэгтэй танилцдаг гэнэ дээ. Элсэлт авахдаа л эцэг эхчүүдэд хичээлийн агуулгаа танилцуулж, хос хэл дээрх сургалтын агуулга хүүхдэд нь тохирох эсэхийг  тодорхойлоод, зөвлөгөө өгдөг байна. Зургаан настай хүүхдүүд ачаалалтай суралцдаг ч мэдрэлийн ядаргаанд орсон удаагүй. Төгсөгчид нь “Сууж сургадаг, ачаалал дааж сурдаг” гэж талархдаг гэнэ шүү.  “Хүүхдэд тохируулаад эзэмшүүлэх мэдлэгийн тавилыг зөв тавих, технологийг зөв сонгох талаар” захирал онцолж байна лээ. 

Сургуулийн хаалгаар ормогц шагнал, хүндэтгэлийн хэсэг нүдэнд өртөнө. Энд морин хуур, “ Монголын нууц товчоо”-г залсан хараг­¬дав. Ардын уран зохиолч, төрийн шагналт Д.Пүрэвдорж, төрийн хошой шагналт Н.Жанцанноров нар сургуулийн хойморт “Нууц товчоо”, Морин хуурыг залж өгчээ. Д.Пүрэвдоржтой холбоотой хөгжилтэй түүх бий. 

Хятад сургууль болохоор ч тэр үү “Баяраагийн эхнэр нь хятадын эрлийз юм гэнэ лээ” гэсэн шивэр авир яриа эцэг эхчүүдийн дунд гарч л дээ. Үүнийг сонссон Д.Пүрэвдорж гуай ахлах ангийнхан, багш нарыг суулгаж байгаад хоёр захирлыг дэргэдээ суулгаад, өөрийнхөөрөө залруулга хийж гэнэ. Эхнэр нөхөр хоёр зохиолчтой нэг нутгийнх агаад  Өвөрхангайн Бүрд сумаас гаралтай аж. Тэгээд Д.Пүрэвдорж “За, нөхөр хүүхдүүд, багш нараа, танай энэ  хоёр захирал жинхэнэ төв халхын үхэр монголчууд байхгүй юу” гэжээ. Д.Пүрэвдорж гуай хүүхдүүдэд сургаал хайрлахаа ч мартсангүй. “За хүүхдүүдээ, жо гуаны хэл гэж мэдэх үү” гэж асуухад нь Д.Баяраа захирал “Надаас асуучих вий дээ” гэж айж суусан гэнэ. Жорлонд орохын тулд хүн жорлон хаана байгааг асууж сурдаг. Гуанзанд орохын тулд бас л асуух шаардлагатай болно. Хоол идэх, жорлонд орох хэмжээний хэлтэй байж болохгүй гэсэн санаа. “Сонгодог зохиол унших түвшний хэлтэй байх учиртай” гэж ардын уран зохиолч зөвлөжээ. Тийм ч учраас Д.Баяраа багш хүүхдүүдээс сонгодог зохиолуудыг гурван хэл дээр уншихыг шаарддаг. “Монголд хятад хэлний орчин байхгүй учраас хэлийг нь дэмжих үүднээс уран зохиолын ном уншуулдаг” гэж тэр тайлбарласан юм.  11 дүгээр ангийнхан “Монте Кристо гүн”-г хятад, монгол, англи хэлээр судалснаа тайлагнах үеэр нь эцэг эхчүүд байлцаж сэтгэл хангалуун хоцорчээ. “Морь унасан толгойгүй хүн”, “Парисийн дарь эхийн сүм”, “Гамлет”-ийг уншсан хүүхдүүд ч байна. Гурван хэлээр уншихад аль нь илүү ойр санагдсан талаар асуухад маань Ч.Батбаяр “Монгол хэл дээрээ уншихад илүү ойр. Хятад англи хэлээр уншихад хятад нь илүү дөхөмтэй байдаг” гэсэн. Эдний ангийн Б.Оюунтөгс “Монте Кристо гүнг хятад хэл дээр уншихад хоёр сар зарцуулсан” гэлээ. 

Н.Жанцанноров ч бас сургуульд уригдсан учир шалтгаан бий. Д.Баярааг УБДС-ийн шинэхэн оюутан байхад Багшийн сургуулийг онц төгсөгч, сургуульдаа багшаар үлдэж байгаа өндөр цагаан залуу, хичээлийн жилийн эхний мөнгөн хонхыг дуугаргасан түүхтэй. Тэр нь Н.Жанцанноров байж. “Энэ залуу шиг болох сон” гэсэн бодол манай баатарт төрсөн гэдэг. 

Нэг ангиар шагаймагцаа “Ханын сонин”-д буй  дурсамжид захирал анхаарал хандуулав. Сурагчид хандивын  тоглолт хийж олсон 6 сая 250 мянган төгрөгөө Ажиа гэгээний санаачлан босгож буй хүүхдийн эмнэлэгт хандивласан байна. Дөрөвдүгээр ангитай танилцахаар ороход маань хүүхдүүд бүгд босч мэндлэв. Ангийн дарга О.Анужин хятадаар ангийнхнаа танилцуулсан нь “Манай анги 40 сурагчтай. 21 эрэгтэй, 19 охидтой. Бид өдөр болгон хичээж сурдаг” гэсэн юм. Багш нарын өрөөнд дэвтэр засч суугаа Монгол хэлний багш И.Буяннэмэхээс хүүхдүүд монгол хэлээр бичихдээ хэр алдаа гаргадгийг сонирхов. “Зөв бичих дүрэм дээр хүүхдүүд нэг их алдаад байдаггүй. Зургадугаар ангиасаа эхлээд программаас гадна сонгодог зохиол уншиж эхэлдэг” гэж тэр хариулсан. “Хос хэлний сургалтын хөтөлбөрийн онцлог нь бага ангид хятад хэл дээрх сургалтын агуулга илүү байдаг бол ахлах ангид ороод ирэхээр нь монгол хэл дээрх хичээл нь ихсэх байдлаар тэнцвэржүүлдэг” гэж Д.Баяраа захирал тайлбарлав. Тэрбээр “Хос хэлний тэнцвэрт сургалтын хөтөлбөрийг туршиж судалсан нь” сэдвээр докторын зэрэг хамгаалжээ. Эднийх харин спорт танхимгүй учраас урлагийн танхимдаа хүүхдүүд биеийн тамирын цаг дээр спорт бүжгээр хичээллэдэг аж. Үй цай сургууль дээр мөн Күнзийн танхим байрладаг юм билээ. Үй цай сургууль, БНХАУ-ын Олон улсын радио хамтран энэхүү танхимыг ажиллуулдаг.

Англи хэлний Ц.Оюунчимэг багш “Хэлний сургууль учраас хүүхдээ олон улсын түвшинд хүргэхээр ажилладаг. Канадад төвтэй, англи хэлний олон улсын AP хөтөлбөрт хандсан.  Англи хэлний шалгуурыг нь хангавал дэлхийд нэртэй коллежуудад сурах эрхийг нь олгодог юм” гэлээ. Монгол, Хятад хос хэлний сургалтыг хэрэгжүүлж байгаа тус сургуулийнхан олон хэлт боловсролын хандлагыг судалж байгаа юм билээ. 

БНХАУ-ын Боловсролын яамнаас жил бүр зохиодог Хятад хэлний мэдлэгийн түвшин тогтоох NSK шалгалтад “Үй цай”-гийнхан дээгүүр  давхидаг. Ийм түвшинд хүртлээ эхнэр нөхөр хоёр 17 жил хөдөлмөрлөжээ. Согог зүйч, багш хүн яагаад хятад хэлний бизнес рүү эргэчихэв гэж сонирхлоо. 

-1990 онд олон багш ганзагын наймаанд хөл тавьсан. Миний авдаг цалингаар эмэгтэй хүний өрөөсөн гутал авч хүчрэхээр байсан. Тэгээд улсын байгууллагад ажилтай, хуурай ахаасаа 500 доллар зээлээд, Хятад руу наймаанд гарсан даа. Галт тэргэнд явахдаа сугандаа мөнгөө хийчихээд, шөнө тэмтэрч үзнэ. Авгай, хүүхэдтэйгээ хадмынхаа байранд амьдардаг байсан болохоор алдчихвал хаанаас олж өгөх билээ” хэмээн манай баатар дурсав. Наймаанд одтой үе ч байж, шатах ч тохиолдол гарчээ. Гэргий нь Унгарт амьдардаг багынхаа найз дээр очиж, хувийн үйлдвэрт ажиллах болсон нь тэдний амьдралд эргэлт гарахад нөлөөлжээ. “Хэдийгээр тэр нь оёдлын жижиг цех байсан ч манай хүн инженер учраас “гялалзсан”, өөрийн өмч, үйлдвэртэй байж болно гэдгийг ойлгож, сэтгэлгээний гайхамшигтай тэнхээ суусан” хэмээн нөхөр нь тодорхойлов.  Москва, Будапештын галт тэрэгний буудалд хоёулаа зогсоо зургаа тайлбарлахдаа Д.Баяраа “Манай хүн Унгарт боолын хөдөлмөр эрхэлж, ганзагын наймаа хийж байхдаа би эргэж очсон үе” гэв.  Урд хөрш рүү наймаанд гүйсэн үе нь түүнд хятад хэл ус агаар шиг  хэрэгтэйг  ойлгуулсан аж. Ингээд л 131 дүгээр цэцэрлэгийн ашиглагдаагүй гурван өрөөг түрээслэн, гэр бүлийн бизнес цэцэглэсэн. Ганзагын наймаанаас хуримтлуулсан хэдэн төгрөгөөрөө урьсан хятад багш нараа байрлуулах сууц олж, ажлаа эхэлжээ. Хятадад багшийн цалин өндөр. Бага ангийн багшийн цалин 3000 юанаас өгсдөг. Илүү нөхцөлтэй үед л Монголд ажиллах нь мэдээж.   “Сургуулийнхаа байрыг худалдаж авч, гурван давхар болгоод саяхнаас өр зээлээ дуусч байна даа” гэж нөхөр нь хэлсэн. Сургуулийн ажлаа цэгцлээд тэр мэргэжлийнхээ дагуу МУБИС-д тусгай хэрэгцээт боловсролын  багшаар ажиллаж эхэлжээ. 

“Төгсөгчдийн дүү нар, ах дүү хамаатан садны хүүхдүүд орж ирээд байдаг юм билээ” гэж Д.Баяраа захирал ярив. Саяхан нэг ээж хүүхдээ авчирч өгөөд “Хулан шиг л болгох хэрэгтэй байна” гэсэн шаардлага тавьжээ. Хулан гэдэг нь Бээжингийн Санхүү, эдийн засгийн сургуульд орсон хүүхэд. Хулангийн аав нь захирал руу утасдаж, охин нь сургуульдаа сайн сурлагатайд тооцогдож, 10 мянган юаниар шагнуулсан баярт мэдээг дуулгаж, талархжээ. Харин хавар нь мөнөөх Хулангийн хамаатны хүн хүүхдээ авчирч тушаахдаа хүсэлтээ илэрхийлсэн нь тэр. “Хулангийн ген, тэр хүүхдийн ген өөр шүү дээ” гэж захирал инээв. Харин Хуланг сургасан орчин бол “Үй цай” нь үнэн л дээ. 

Бусад сургуулиудыг бодвол “Үй цай” дорнын соёл ханхлуулсан газар юм билээ. Хятад багш нар хатуу чанга шаардлагатайгаараа алдартай. Сурагчид нь  чих зөөлөнтэй харагдана. Эсгий таавчигтай хүүхдүүд содон харагдсаныг яана. Эсгий таавчиг, дүрэмт хувцсаар  ижилсэх шаардлагыг Д.Цэцэгмаа захирал тавьдаг.  Сургууль дээр хүүхдүүд үнэтэй пүүзээр гангарч, ялгаа үүсгэхийг тэр тэвчдэггүй. Хүүхдүүд сургуулийн шаардлагын дагуу  хөх ширэн ултай, эсгий таавчигаар ижилсдэг ч таавчигны загварыг харин боломжоороо сайжруулжээ. “Манай сургууль бүтэн өдрийн үйл ажиллагаатай. Өдөржингөө гадуур гуталтай явах хэцүү. Эсгий таавчигтай хөл амардаг, сургууль дотор чимээ ч багассан. Өвөл манай хүүхдүүд ханиад хүрээгүй” гэж Д.Цэцэгмаа захирал ярив. 

Хятад хэлний сургалт эрхэлдэг болохоор урд хөршийнхөн дэмждэг үү гэхэд маань Д.Баяраа захирал “БНХАУ-ын Элчин сайд Хуан Жакуо цагаан сараар манай гэрт ирж, хоёр орны найрамдлын гүүр болсон ирээдүйтэй ажлыг эхлүүлсэн гэж хүндэтгэл үзүүлсэн” хэмээн бахархав. Ван Дайчу гэж  БНХАУ-ын ЭСЯ-ны соёлын зөвлөх манай сургуулийг хамгийн их дэмжсэн. Олон хүүхэд тэтгэлгээр сургахад тусалсан, хятад хэлний лингафоны танхим байгуулж өгсөн” гэв. ЭСЯ-ны зөвлөх Хуан Хайлин “Бид өөрийн хэлийг бүрэн гүйцэд эзэмшиж чадаагүй, нас хүрэхгүй. Тийм болохоор та битгий ухарч шантраарай” гэж зөвлөсөн аж. 

Харин хятад хэлний сургалтын зөвшөөрөл авах бэрх даваа байж. “Англи, орос хэл дээр зөвшөөрөл өгч болно. Харин хятад хэл дээр явах сургалтад зөвшөөрөл өгөхгүй” гэж  нийслэлийнхэн гэдийгээд байж. Тайваньд тохиолдсон явдал дарга нарт нэгийг бодогдуулаагүй бол юу болох байсныг бүү мэд.  “Хотын орлогч дарга Я.Мөнхжаргалын тэргүүлсэн комиссын хурлаар зөвшөөрөл өгсөн” гэж эхнэр, нөхөр хоёр ам уралдан ярилаа. Ж.Наранцацралт дарга Тайваньд айлчлах үеэр Монголын түүхэн бичиг дурсгалын талаар орчуулагч нь тайлбарлаж дийлээгүй аж. Тэрхүү айлчлалын багт явсан Я.Мөнхжаргал “Яг л хятад хүн шиг хятадаар ярьдаг сайн мэргэжилтэнүүдийг бэлтгэх хэрэгтэй байна” гэж онцгойлон захьсан гэнэ. 

“Үй цай”-тай танилцсны дараа бид Тэрэлжийг зорив. Эдний сургуулийн “Төгөлдөр” хүүхдийн зуны  сургалт, амралтын төв энд бий.   Эхнэр нөхөр хоёр өчигдөр тэнд хоноглосон гэнэ.  Ц.Шаравдорж гуай гишүүн байхдаа энд төв байгуулах газрын зөвшөөрлийг өөрөө хөөцөлдөж, олж өгсөн гэнэ. Охин нь “Үй цай”-гийн сурагч байсан учраас хүүхдүүд зун агаарт амрангаа суралцах төв хэрэгтэй гэж эцэг  хүн ойлголгүй яах вэ.  Ойролцоох малтай айлуудтай шефийн холбоо тогтоож, хүүхдүүд үнээ сааж, сүү хөөрүүлж, тараг бүрэх боломж олгодог. Өөрсдийн бүрсэн тараг, сүүгээ хүүхдүүд амтархан уудаг гэсэн. 

Д.Цэцэгмаа гэрт орж ирээд, шүрэн толгойтой жижигхэн ногоолин хөөрөг гаргаж тамхилав. “Ногоолин хүнийг муу юмнаас хамгаал­даг, эрч хүч сэлбэдэг гэж оросууд их хэрэглэдэг” гэж тэр хуучилсан. Лам багш нь бэлэглэсэн хөөргөө эзэгтэй ядрахаараа барьж явдаг зуршилтай. Энэ гэр бүлийнхэн их л энгийн хэрэглээтэй улсууд юм. Үе үе унтардаг “Соната” машинаараа олон жил хөл дүүжилжээ. Арван жилийн өмнө Улаан-Үдийн Багшийн сургуулийн захирал эмэгтэйг хоттой танилцуулж явтал замын голд машин нь унтарчихжээ. Оросын буриад эмэгтэй аргагүйн эрхэнд буугаад, машин түрсэн гэнэ. Одоо ч захирал эмэгтэй  мөнөөх адал явдлаа ярьж бөөн инээд болдог аж. 

Сургуулийн өргөтгөл энэ тэр гэж барилгачин болох шахсан үе тэдэнд бий. Портероороо элс хайрга, барилгын материал зөөж, футболка, өмдтэй голцуу явна. Хөнжил гудас нь ч портерт нь явдаг байж л дээ. “Эргээд харахад бид хоёр бүтээсэн юм билээ, босгосон юм билээ” гэж нөхөр нь дүгнэсэн.  Эхнэрээ бас  “Оёдол сайн хийдэг” хэмээн магтав. “Тэр үед айл бүхэн гэртээ оёдлын машинтай байсан даа” гэж гэргий нь хэллээ. Өөдөс зүйж оёсон савхин дээлээ “ах нар”-т 500 рублиэр зардаг байсан гэнэ. Эднийх хэдэн жилийн өмнө л байр авчээ. Өмнө нь аавынхаа байранд амьдардаг байж. Эхлээд гадаад багш нараа суулгах байр авч, дараа нь сургуулийн байртай болсныхоо дараа багш нарынхаа нийгмийн асуудалд анхаарчээ. Сургуулиас нэг багшдаа байр авч өгсөн агаад сардаа зуун мянган төгрөг байгууллагадаа төлөх гэрээтэй. Сэтгэл гаргаж ажилладаг багшдаа амаржсаных нь дараа байрыг нь өгөхөөр ярилцаж байгаа аж.      

“Төгөлдөр” төвийнхөө хашаанд суулгасан  Хэнтийгээс авчирсан алтаргана, Германаас захиалж авчирсан нэрсний модны суулгац, далийн ягаан цэцэг, чацарганы моднуудаа эзэгтэй эргэж тойров. 

Тооноор нь хөх тэнгэр, зуны нар харагддаг хэмээн хотын хүүхдүүдийн гайхаж биширдэг  найман ханатай хичээлийн гэрийг Өвөрхангайн Уянгад захиалж хийлгэсэн гэнэ. Сийлбэртэй эрээн модтой гэр байна лээ. Энд хөхөө донгодоод, хөх ногоо үнэртээд сайхан гэдэг нь.

Б.ЯНЖМАА

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН