Category: ярилцлага

“Монголчууд бид өөрсдийнхөө бүтээлийг үнэлж амжаагүй байтал дэлхий үнэлчихлээ” гэх цахим орчин дахь “халаглал” Эс Девелопмент ХХК-ийн борлуулалт, маркетинг хариуцсан захирал Мөнхбаярын Энхжаргалтай уулзах шалтгаан болсон юм. Тансаг зэрэглэлийн “Жардин” хотхон нь тун саяхан олон улсын үл хөдлөх хөрөнгийн шилдгүүдийн шалгаруулалтад тэргүүлж, манай улсын барилгын салбарын нэр хүндийг өндөрт өргөөд байгаа билээ.

-Хоёулаа яриагаа өөрийн тань барилгын салбартай хэзээ, хэрхэн холбогдсон, энэ чиглэлийн мэргэжил эзэмшсэн үү эсвэл өөр ямар зүйл таныг барилгын салбарт дуудан оруулав зэргээр эхлүүлэх үү?

-Би Япон улсад Бизнесийн удирдлагын магистраар суралцаж төгсөөд, тэндээ ажиллаж байгаад 2011 онд Монголд ирж, Үүрэн холбооны компанид байгууллагын борлуулалтын хэлтсийг хариуцан гурван жил ажилласан. Харин 2014 оны намраас “Эс Девелопмент” ХХК-д Борлуулалт, маркетинг хариуцсан захирлаар ажиллаж байна. Анх барилгын салбарт орж ирээд ажлаа хэрхэн эхлэхээ мэдэхгүй эмээж л байлаа. Хэдийгээр би мэргэжлийн барилгын инженер биш ч энэ салбарт ажиллаж буйн хувьд барилгын талаар өргөн ойлголттой болж байна. Ер нь залуу хүн гэдэг утгаараа их зүйлийг хийж бүтээнэ гэсэн хүсэл эрмэлзлээр дүүрэн явна. Мэдээж ямар ч бизнес анхандаа амар байдаггүй. Ялангуяа барилгын салбар гэдэг бол том хариуцлага шаардсан бизнес.

-Барилгын салбарт бизнес эрхэлж байгаагийн хувьд Улаанбаатарын барилгажилт, орон сууцны хүртээмжтэй байдлын талаар ямар бодолтой явдаг вэ?

-Монголын барилгын салбар өөрчлөгдөн хөгжиж байна. Шинэ технологиуд нэвтэрч, хаана ч гологдохгүй байгальд ээлтэй барилгууд баригдаж байна. Дизайн, интерьерийн хувьд ч Монгол гадныхнаас дутахааргүй болжээ. Харин барилгын хүртээмжийн хувьд манай улсад 794 мянган өрх байдгийн 334 мянга нь нийслэлд амьдардаг. Тэдний 133 мянга нь л орон сууцанд амьдарч байна гэсэн судалгаа бий. Ийм эрэлт хэрэгцээ дагаад барилга ихээр баригдаж байна. Гэвч байгаль цаг уурын нөхцөлөөсөө шалтгаалаад жилийн хэдхэн сард л барилгын гүйцэтгэл хийх боломжтой байдаг. Ийм өрсөлдөөнд тэсэж үлдэхийн тулд барилгын компаниуд төслөө богино хугацаанд дуусгахыг хүсдэг. Ингэснээр барилгын чанарт сөргөөр нөлөөлөх зүйлс ажиглагддаг. Хэдхэн жилийн өмнө хүмүүс орон сууцанд амьдрах хүсэл, шаардлагаасаа болоод барилгын чанарт анхаардаггүй байсан бол одоо оршин суугчид нь ч, бүтээн байгуулагчид нь ч барилгын чанар, байршил, интерьер дизайн, үнэ цэнд ихээхэн анхаардаг болсон байна. Энэ нь манай орны барилгын салбар хэд хэдэн шатаар үсрэлт хийж буйн илрэл төдийгүй дэлхийн томоохон хотуудын барилгатай дүйх хэмжээнд ойртож байгааг баталж буй хэрэг юм. Монгол улсын нүүр царай болсон Blue Sky, Central tower зэрэг барилгууд бол манай улсын барилгын салбар дэлхийн барилгын хөгжилтэй хөл нийлүүлэн алхаж буйн жишээ шүү дээ.

-Хүртээмжтэй, чанартай, дээр нь орчин үеийн тансаг өнгө төрх бүхий, урлаг гоозүйн илэрхийллүүд шингэсэн орон байртай болохыг хүмүүс хүсэх болжээ. Энэ талаар та юу хэлэх вэ?

-Орчин үед барилгын компаниуд зөвхөн барилгын чанарт бус орчин, гадна талбай, аюулгүй байдлыг ч өндөр түвшинд хангаж өгдөг болсон. Ер нь аюулгүй, амгалан тайван орчин бүрдүүлэхэд онцгой анхаарах болсон. Хүмүүс “чанартай” гэхээр гарт баригдаж, нүдэнд үзэгдэх зүйлийг л хайдаг. Харин бидний бүтээн байгуулалт бол шалан доор, хананы цаана гэхчлэн нүдэнд үл харагдах хэсэгт ч дээд зэргийн чанартай бүтээгдэхүүн, технологийг ашигласнаараа давуу талтай.Мөн хотхоны нийтийн эзэмшлийн талбайг бүхэлд нь хянах зориулалттай камер болон хамгаалалтын нэгдсэн систем бүрдүүлснээрээ онцлог. Түүнчлэн аюулгүй байдал, тав тухаас гадна хүрээлэн буй орчныг хөгжүүлэн, хамгаалахад анхаарснаар оршин суугчдад зүгээр нэг хотхонд амьдраад зогсохгүй байгальд байгаа мэт тааваараа байх мэдрэмжийг төрүүлдэг.

-Уудам дэлгэр нутагтаа дураараа нүүдэллэдэг, гэрийнхээ босгоор даваад л байгальдаа гарчихдаг монголчууд бидний сэтгэл зүй орон байрыг таашаах хандлагад хэрхэн нөлөөлдөг бол, Ер нь монголчууд болон гадныхны орон сууцыг таашаах мэдрэмжид ямар ялгаа ажиглагддаг вэ?

-Монголчуудын хувьд эзгүй байгальд очихоороо эргэж гэртээ харихыг хүсдэггүй байх хандлагатай гэж ярьдаг шүү дээ. Тиймээс л байгальд байгаа мэт мэдрэмжийг гэрээсээ авдаг байх, барилгын салбарынхан ч үүнийг мэдрүүлдэг байх хэрэгтэй гэж боддог. Олон улсын үл хөдлөх хөрөнгийн тэргүүлэгч компаниудын судалгаагаар, томоохон бизнесмэнүүд орон сууц худалдан авахдаа юу юунаас илүүтэйгээр үйлчилгээг чухалчлан үздэг байна. Ялангуяа 24 цагийн харуул хамгаалалт, ухаалаг технологи, гэрийн үйлчлэгчийн үйлчилгээ, угаалга цэвэрлэгээ, хүүхдийн цэцэрлэг болон бүх төрлийн хүргэлтийн үйлчилгээ нь тансаг зэрэглэлийн орон сууцны чухал, салшгүй шаардлага байдаг. Тиймээс ч гадаадын өндөр хөгжилтэй орнуудад хувийн хаусаас илүүтэй тансаг зэрэглэлийн тауэр, хотхонуудад нийгмийн элитүүд хэдэн арван жилээр амьдарсаар ирсэн байдаг. Тансаг зэрэглэлийн хотхоны бусдаас ялгарах үйлчилгээнүүд нь оршин суугчдын цагийг хэмнэж, шаардлагатай үйлчилгээг нэгэн дор цогцлоодог, тухайлбал, дээд зэрэглэлийн ресторан, консерж үйлчилгээ, ажлын алжаал тайлж зөвлөгөө өгөх 24 цагийн фитнесийн сургагч багш, сэтгэлзүйч зэрэг төрөл бүрийн үйлчилгээ үзүүлдэг. Тэгэхээр орон сууц гэдэг зөвхөн амьдрах зориулалттай төдий биш, хүний бүхий л хэрэгцээг хангасан үйлчилгээний цогц шийдэл бүхий хотхон болон хөгжиж, ингэснээр тухайн хотхоны үнэ цэнийг нэмэгдүүлж байдаг байна. Олон улсын үл хөдлөх хөрөнгийн мэргэжилтнүүд үнэ цэнтэй үл хөдлөх хөрөнгийг маш олон үзүүлэлтээр тодорхойлсон байдгаас хамгийн чухлыг нь дурдвал байршил, барилгын загвар дизайн, үйлчилгээний чанар юм. Түүнчлэн газрын үнэ цэн гэдэг нь цаг хугацаа өнгөрөх тусам өсөн нэмэгдэх амьдралын сэтгэл ханамжаар тодорхойлогддог бөгөөд амар тайван амьдрах нөхцөлийг тань бүрдүүлэх дээд зэрэглэлийн үйлчилгээнүүдийг санал болгодогт оршино. Өглөө бүрийг баяр хөөртэйгөөр угтахад тань халуун кофе, цэвэр цэмцгэр орон гэр, сэтгэл зовох зүйлгүйгээр үр хүүхдүүдээ гэртээ үлдээн ажилдаа явах тэр мэдрэмж болон баталгааг зөвхөн консерж үйлчилгээнээс авдгаараа тансаг зэрэглэлийн орон сууц ялгардаг.

-Орон сууц зөвхөн амьдрах байраар хязгаарлагдахгүй цогц үйлчилгээг дагуулан хөгжиж байгаа нь, ялангуяа консерж үйлчилгээ тун сонин, сайхан санагдлаа. “Жардин” хотхоны бүтээн байгуулалт ба дээрх үйлчилгээнүүдийг хэрхэн бүрдүүлсэн нь сонирхол татаж байна?

-Барилга бат бөх байх, хүний хэрэгцээнд тохирсон байх, гоо сайхны таашаалд нийцсэн байх гэсэн архитектурын үндсэн гурван зарчмыг дээд зэргээр хангасан тансаг зэрэглэлийн хотхоныг бүтээсэн нь “Жардин”. Хотхоны анхны концепц, архитекурыг Италийн Genarro De Angelis, Ерөнхий архитектор Luciano Cosmo нар монголын цаг уурт тохируулан, хүн амьдрахад ая тухтай, амар тайван, төгс төгөлдөр байх орчныг чухалчлан бүтээснээрээ онцлог. Хотхоныг монголын эрс тэрс уур амьсгалд тохирсон чанартай, эдэлгээ сайтай байлгахын тулд барилгын деталиуд дээр нөр их судалгаа явуулж гүйцэтгэсэн. Францаар “Жардин” нь цэцэрлэгт хүрээлэн гэсэн утгыг илэрхийлдэг тул хотхоныг бүтээхдээ байгальд анхаарлаа хандуулсан юм. Хамгийн тааламжтай орон зай, ногоон бүсийг хаанаас олж авах вэ гэдэг санаанаас ч үүдсэн. Өрөөний зохион байгуулалтын хувьд л гэхэд гүн хөх, номин ногоон өнгийг ашигласан нь Газар дундын тэнгисийг санагдуулам, мөн цэвэр модон доторлогоотой хана бүхий Азийн сонгодог хэв маягийг илтгэсэн гэхчлэн зургаан төрлийн дотоод засал, зохион байгуулалттай өрөө бүхий хотхоныг цогцлоосон юм. Өөрөөр хэлбэл, бид зөвхөн байр бус интерьерийн цогц шийдлийг санал болгож байгаа юм. Хотхонд амьдрах хүмүүс ямар ч стрессгүй, амар тайван амьдрах ёстой гэдэг үүднээс бүхий л зүйлийг бодолцсон. Манай хотхоныг сонгосон гадаад, дотоодын оршин суугчдын сэтгэл ханамж өндөр байдаг. Тийм ч учраас бид хөгжилтэй орнуудын орон сууцны салбартай хөл нийлүүлэн алхаж байна гэж би хувьдаа дүгнэдэг.

-Танай хотхонд гадныхан, нэр дурдвал Стивен Сигал байр худалдан авсан гэж хэвлэлээс уншиж байлаа. Холливудын одын сон-голтын шалтгаан юу байсныг та сонирхож байв уу?

-Манай хотхонд олон сайхан айл өрх бий. Би хотхоныхоо оршин суугчдаар бахархаж, амьдрах урлаг гэдгийг үнэхээр тэднээс л мэдэрдэг. Тиймээс оршин суугчдынхаа аюулгүй байдал, амар тайван амьдралыг алдагдуулахгүйн тулд би энэ асуултад хариулахаас татгалзмаар байна.

-Тантай уулзаж ярилцах болсон гол шалтгаан маань олон улсын үл хөдлөх хөрөнгийн шалгаруулалтаас “Жардин” хотхон “Таван одтой шилдэг орон сууц” шагнал хүртсэн явдал байлаа. Ёслолын арга хэмжээний талаар сонирхуулна уу?

-Их Британид төвтэй International Property Awards арга хэмжээ нь олон улсын үл хөдлөхийн шилдгүүдийг 21 жилийн турш жил бүр шалгаруулсаар ирсэн. Энэ жилийн Ази, Номхон далайн бүсийн шалгаруулалтад нь “Жардин” хотхон маань оролцож “Таван одтой шилдэг орон сууц”-ны төрөлд стандартуудыг хангаж, хамгийн өндөр оноо авч ялагчаар тодорсон байгаа. Энэ бүсэд Япон, Солонгос, Малайз, Сингапур, Хятад зэрэг 25 улсын барилгын компаниуд тухайн жилийнхээ бүтээн байгуулалтаар оролцож, интерьер дизайн, архитектур, зочид буудал, тансаг зэрэглэлийн орон сууц, хотхон зэрэг нийт 32 төрөлд өрсөлдөж, ялагчийг тодруулсан. Улмаар Америк, Европ, Африк, Канад, Карибын тэнгис, Араб зэрэг бүс бүрээс тодорсон ялагчдаас энэ оны эцэст Их Британид болох International Grand Finale ёслолын арга хэмжээн дээр World’s Best тодрох юм. Бидний хүртсэн Ази, Номхон далайн бүсийн энэхүү нэр хүндтэй шагнал нь олон улсын үл хөдлөх хөрөнгийн салбарт Монголын барилгын салбарын хөгжил өрсөлдөхүйц гэдгийг нотлон харуулсан үйл хэрэг боллоо.

-Үнэхээр ч монголын барилгын салбарт ирж буй үнэлэмж гэж хүлээн авч байгаа нь хүмүүсийн сэтгэгдлээс анзаарагдаж байсан. Шалгаруулалтын бүрэлдэхүүнийг Их Британийн Лордын танхимын гурван гишүүн тэргүүлдэг тухай уншаад нэр хүндийнх нь хувьд сүрдэж байлаа. Ёслолын арга хэмжээнд цаашид манай улсаас оролцох хүсэлтэй байгууллагуудын хувьд ямар боломж байна вэ?

-Манай улсын барилгын салбар өдрөөс өдөрт хөгжихийн хэрээр чанаржиж байна гэж би боддог. Дээр хэлсэнчлэн, барилгын компаниуд орчин үеийн, шинэ, дэвшилтэт технологийгстандартын дагуу барилгадаа нэвтрүүлж байгаа нь олон улсад өрсөлдөх, үнэлэгдэх боломжийг бүрдүүлнэ гэдэгт итгэлтэй байна.

-Бизнесийн удирдлагаар мэргэшсэн, бүтээн бай- гуулалтын салбарт, борлуулалт, маркетинг хариуцан ажиллаж байгаа залуу хүний хувьд цаашдын зорилго, алсын хараа тань сонирхолтой санагдаж байна. Магадгүй “Жардин” хотхоны адил тансаг зэрэглэлийн өөр төслүүд хэрэгжүүлэх төлөвлөгөө байгаа болов уу?

-Мэдээж цаашид илүү ихийг хийж бүтээхийн төлөө ажиллах болно. Бид хотын төвд үйлчилгээний төв, оффисын барилга, улмаар таван одтой зочид буудал барихаар төлөвлөж, зураг төслийг нь гаргаад байгаа.

Bank of China-гийн салбар Монголд байгуулагдана гэсэн мэдээлэл цацагдаж буй. Өмнө нь тус банкны төлөөлөл Улаанбаатарын эдийн засагчдын клубынхэнтэй уулзахдаа банкныхаа салбарыг байгуулах хүсэлтийг Төв банкинд тавьснаа онцолж байсан. Харин энэ удаа хэвлэлээр байр сууриа илэрхийлжээ. Хятадын банкны Улаанбаатар хот дахь Төлөөлөгчийн газрын ахлах төлөөлөгч Дай Шинжун “Хятадын банк маш том банк. Харин монголын зах зээл жижиг. Иймд олон хүн монголын эдийн засгийн аюулгүй байдалд нөлөөлнө гэж болгоомжилж байна. Би энэ талаар олон газар ярьж байна. Бид монголын банкуудтай өрсөлдөхөөс илүү хамтарч ажиллана. Мөн уул уурхай, дэд бүтцийн томоохон төслүүдэд л зээл олгоно. Жижиг дунд бизнес эрхлэгчдэд зээл олгох, хадгаламж төвлөрүүлэх үйлчилгээ үзүүлэхгүй. Монголд үйл ажиллагаа явуулж буй арилжааны банкууд нийт 1500 гаруй салбартай. Эдгээрт 10 мянга орчим хүн ажилладаг гэж би дуулсан. Хэрэв бид салбараа байгуулах зөвшөөрөл авбал зөвхөн Улаанбаатарт салбараа нээнэ. Мөн манай ажилчдын тоо 40-өөс хэтрэх ёсгүй гэж заасан. Тэгэхээр бид монголын банкуудтай өрсөлдөх ямар ч боломжгүй… Монгол бол тусгаар тогтносон улс. Гадны ямар ч байгууллага үүдээ нээхэд өөрийн хууль тогтоомжийн дагуу хяналт тавих эрхтэй” хэмээн ярьжээ. 

 Гадаадын хөрөнгө оруулалтын газар, Татварын ерөнхий газар, Монголбанк гэх мэт хууль сахиулах, гадны байгууллагуудыг хянах олон байгууллага бий. Хууль зөрчлөө гээд үйл ажиллагаа явуулах зөвшөөрлийг нь хүчингүй болгох буюу гэрчилгээг нь ч хураах эрхтэй. Тийм болохоор Хятадын банк орж ирснээр үндэсний аюулгүй байдал, эдийн засгийн эрх чөлөөнд нэвтрэх вий гэж санаа зовох шаардлага байхгүй юм.

-Туушин компанид олон улсын сүлжээ зочид буудлын нэг салбарыг барихад та бүхэн зээл олгоход би хувьдаа талархалтай хүлээж авсан. Учир нь ганц буудал баригдахгүй. Аялал жуулчлалын олон улсын стандарт дагаад нэвтэрнэ. Жуулчдын тоо ч өснө. Гэтэл УИХ-ын гишүүн Х.Баттулга наадмын өмнө ил захидал бичин, “Монгол Улсын арилжааны 13 банкны нэг жилийн цэвэр ашиг нийлээд 150 сая ам.доллар хүрэхгүй байхад зах зээлийн сонирхлоос өөр зүйл л дэлхийд дөрөвт бичигдэх аварга банкийг Монгол руу дуудаж байгаа болов уу” гэсэн. Та энэ талаар юу хэлэх вэ?

-Би энэ талаар шууд тайлбар, хариулт өгөх боломжгүй. Энэ бол мэдээж эмзэг асуудал. Монголын улстөрчид бүгд л өөрийн саналыг илэрхийлэх эрхтэй. Хятадын банк байгуулагдаад 100 гаруй жилийн хугацаа өнгөрчээ. Энэ хугацаанд бид өөрсдийн зарчмаа баримтлан ажиллаж ирсэн. Энэ нь бид тухайн улс орны дотоод үйл хэрэг болон улс төрд оролцохгүй гэсэн зарчим юм.

-Умард Солонгосыг эдийн засгийн эрхшээлдээ оруулан, хяналтандаа хэдийнэ оруулсан гэж жишээ татдаг. Энэ бодит мэдээлэл үү?

-Би монголын зах зээлийн талаар л судалж байгаа болохоор энэ талаар  сайн мэдэхгүй юм.

-Хятадын банкны зээлийн бүтээгдэхүүнийг танилцуулахгүй юу. Хугацаа, хүү, зээлийн дээд хэмжээ ямар байдаг вэ. Харилцагчдад өөр ямар шаардлага тавьдаг вэ?

-Хятадын банкны улс орон бүр дэх  салбарын зээлийн бүтээгдэхүүний шаардлагууд харилцан адилгүй байдаг. Тухайн төслөөс мөн олон зүйл шалтгаалдаг.

-Тэгвэл та ойролцоо тоо хэлэх боломжтой юу?

-Тодорхой хэлэх боломжгүй ч монголын арилжааны банкуудын дундаж хүүнээс доогуур. Зээлийн хугацаа төслийн хэрэгжих хугацаанаас шалтгаалах бол зээлийн дээд хэмжээг тухайн компаний санхүүгийн чадамж тодорхойлдог.

-Ер нь Хятадын банкны салбар нээгдсэнээр тухайн улсын эдийн засагт бодит түлхэц болсон жишээнүүд хилийн чанадад байдаг уу?

-Ямар ч газарт банк нээх нь эдийн засагт эерэг нөлөөтэй. Хятадын банк төлөөлөгчийн газар эсвэл салбараа нээлээ гэх сургаар хятадын хөрөнгө оруулалттай бусад команиудын тоо олширдог талтай. Энэ нь эдийн засагт сайн нөлөөтэй. Энэ шалтгаанаар бусад улс орнууд гадны банк үүдээ нээхэд талархаж хүлээж авдаг.

-Одоогоор та бүхэнд нийт 3 тэрбум ам.долларын зээлийн хүсэлт иржээ. Эдийн засгийн одоогийн нөхцөл байдлаас харахад цаашид зээл авах хүсэлт улам л нэмэгдэх байх. Та бүхэн нэг жилийн хугацаанд Монголын аж ахуйн нэгжүүдэд нийт хэдий хэмжээний зээл олгохоор төлөвлөж байна? 

-Хэрэв бид охин компаниа монголд байгуулвал гаргах зөвшөөрөлтэй капиталын хэмжээ 56 сая ам.доллар байна. Тэгэхээр олгох зээлийн нийт хэмжээ нь 460 сая ам. доллар байх юм. Монголбанкны зүгээс гаргах зөвшөөрөлтэй капиталын 12 хувиас зээлийн хэмжээгээ давуулж болохгүй гэсэн шаардлага тавьсан. Тэгэхээр Улаанбаатар дахь охин компанийн зээлийн дээд хэмжээ адартаа туллаа гэхэд бид бусад салбарууд руугаа уламжлах юм. Бидний олгох зээлийн нийт хэмжээ бусад арилжааны банкуудын олгодог нийт  зээлийн 7 хувьд ч хүрэхээргүй байгаа юм.

Монгол бол хөгжиж буй улс. Барилга, дэд бүтцийн салбарт санхүүжилт маш их хэрэгтэй байна. Миний хувийн үзэл бодол гэвэл гадны банк монголд орж ирэх нь сайн зүйл. Гадны банк монголд үйл ажиллагаа явуулснаар бусад хөрөнгө оруулагчдыг ч татна. Энэ нь монголд шинэ үнэлэлт, дүгнэлт өгөхөд хүргэнэ.

-Одоо танай төлөөлөгчийн газарт хэдэн хүн ажиллаж байгаа вэ?

-Одоо 15 хүн ажилллаж байгаагаас 9 нь хятадаас ирсэн.

-Анхаарал татсан бас нэг зүйл байгаа нь Хятадын хөрөнгө оруулалттай компаниуд болон бусад компаниудад олгох зээлийн хувь хэмжээ. Энэ харьцаа ямар байх вэ?  

-Тийм зүйл огт байхгүй. Тус тусад нь шаардлага тавихгүй байгаа. Гэхдээ аль болох Монголын компаниудад зээл олгох бодлого баримтална. Бид шинэ салбаруудаа тухайн газарт нь нутагшуулах бодлого баримталдаг. Өөрөөр хэлбэл тухайн газрынхаа компанийг илүү дэмжихийг хичээдэг. Тэгэхээр бид зөвхөн Хятадын хөрөнгө оруулалттай компанийг илүүд үзнэ гэж бодох нь бас л андуу ойлголт. Хамгийн түрүүнд бид Туушин компанид зээл олгосон нь энэ бодлогын илэрхийлэл юм.

-Засийн газрын төсөл хөтөлбөрүүдэд илүүтэй зээл олгоно гэдгээ та мэдэгдсэн. Гэтэл манайхны дунд төр сайн бизнесмэн, менежер биш гэсэн ойлголт, хандлага түлхүү байдаг. 

-Засгийн газраас хэрэгжүүлэхээр шийдвэрлэсэн цахилгаан, ус, харилцаа холбооны төслүүд олон нийтийн эрх ашигт чиглэсэн байдаг. Ийм шалтгаанаар бид өндөр ач холбогдол өгдөг. Энэ нь  ганц Монголд ч биш, дэлхийн өнцөг булан бүрт л бидний баримталдаг зарчим. Хэдийгээр энэ төрлийн төсөлд хөрөнгө оруулах нь бизнесийн хувьд ашиг багатай ч олон нийтийн гэдэг утгаараа онцлогтой төслүүд юм.       

БНХАУ-ЫН ЭДИЙН ЗАСАГ ШИЛЖИЛТИЙН ҮЕДЭЭ БАЙНА

-Хятадын банкны ойрын жилүүдэд хилийн чанадад баримтлах бодлого юу вэ. Аль улс болон салбарт илүүтэй анхаарч ажиллах бол?

-Хятадын банкны эх орондоо баримталж байгаа болон хилийн чанад дахь бодлогууд өөр хоорондоо ялгаатай. Улс улсын хууль тогтоомж өөр байхаас гадна салбар бүрийн хөгжил харилцан адилгүй байна. Хятадад хөгжүүлэхийг эрмэлзэх салбар нь зарим оронд хэдийнэ дээд цэгтээ хөгжсөн байх жишээтэй. Гадаад улс орнууд дахь Хятадын банкны бодлого ч өөр өөр. Гэхдээ ерөнхий нэг зарчим нь ашигтай ажиллахын төлөө, эрсдэлээ бууруулахын төлөө л ажиллах юм.

-Хятадад цагаан заан олон байдаг гэж нэг эдийн засагч ярьж  байсан. Сүүлийн жилүүдэд дотоодын бүтээн байгуулалтаа дэмжих зорилгоор хийсэн хөрөнгө оруулалтууд төдийлөн үр дүнд хүрээгүй гэж дүгнэсэн байсан. Хятадын эдийн засгийн үзүүлэлтүүд сайнгүй байгаа гэх юм. 

-Барилгын салбарын хувьд байдал их хүнд байгаа нь үнэн. Мэргэжилтнүүд тал талаас үзэл бодлуудаа уралдуулж байна. Энэ салбар олон жил үр бүтээлтэй байсан ч одоо үнийг нь зохицуулах цаг болсон. Сүүлийн жилүүдэд үл хөдлөх хөрөнгийн үнэ тогтмол өссөөр ирсэн. Хотуудын хөгжлийн түвшин өөр тул хот тус бүрт энэ салбарын хөгжил мөн л өөр. Зарим барилын үнэ өндөр байсан бол зарим нь буурч байна.   

-БНХАУ-д бүтээн байгуулалтын эрч саарч байгаатай холбогдуулан гадаад зах зээл рүү тэлэх бодлого баримталж байна гэж ойлгож болох уу?

-БНХАУ-ын эдийн засаг шилжилтийн үедээ байна. Эрчим хүч их хэрэглэдэг, агаарын бохирдол ихээр бий болгож буй хүнд үйлдвэрүүдийг олноор нь хаасан. Энэ нь эдийн засгийн хүндрэл үүсгэсэн тал бий. Цемент, төмрийн гэх мэт хүнд үйлдвэрүүд үүнд олноор багтсан нь эдийн засгийн өсөлт буурахад хүргэсэн юм. Гэхдээ урт хугацаанд харвал эерэг нөлөө үзүүлнэ гэж бид харж байна.

-Шилжилт нь хэр удаан үргэлжлэх вэ?

-Ахин хугацаа шаардлагатай.

-Ярилцсанд баярлалаа. 

Монгол Улсын Боловсролын их сургуулийн захирал, доктор Д.Мөнхжаргалтай боловсролын шинэчлэлийн сэдвээр ярилцлаа. Сургуулийн үүдэнд тэтгэлгээр сурах боломжийн тухай мэдээлэл харагдана. Энэ сэдвээр захирлаас эхлээд тодрууллаа.   

– 650-750 гэсэн тоо бидний хувьд онцлог.  750-аас дээш оноотой хүүхэд багш мэргэжлээр элсээд ороод ирвэл төлбөргүй суралцах  боломжтой. Төлбөрийг нь Засгийн газрын 181 дүгээр тогтоолоор төрөөс хариуцна.

-Багш бэлтгэхэд төрөөс анхаарч байна гэсэн үг үү?

-Тиймээ. Төрөөс багш бэлтгэхэд анхаарч байгаа хэрэг.   Энэ бол багш бэлтгэдэг их дээд сургуульд төрөөс олгосон боломж юм даа.

-Тэр боломжийг хэр олон хүүхэд эдлэв?

-650-750-ийн хооронд оноо авчихвал сургалтын төлбөрөөс 70 хувь хөнгөлүүлчихнэ. Өнгөрсөн хичээлийн жилд 923 хүүхэд  650-иас дээш оноотой элсэн орсон. Багшийн мэргэжлээр 2000 гаруй оюутан элсүүлсэн. Түүний тал хувь нь 650-иас дээш оноотой оюутан байв. Энэ жил бас л энэ журмаа мөрдөөд явна. Ноднин жилийнхтэй адил тооны хүүхдүүд энэ жил элсэнэ гэж найдаж байгаа. Чанартай багш бэлтгэхэд төрийн зүгээс үзүүлж байгаа санхүүгийн, бодлогын дэмжлэг юм. 

-Өмнөх нийгэмд багшийн мэргэжил нэр хүндтэй байсан. Одоо багшийн мэргэжлийг хүүхдүүд хэр сонгож байгаа вэ?

-Манайд элсэгчдийн 60-70 орчим хувь нь хөдөө орон нутгаас элсдэг. Хөдөөд багш болох сонирхолтой хүүхдүүд их байдаг. Аав ээж нь багш мэргэжилтэй, уламжлаад багш болох хандлага элбэг. 

-Багш болох хүүхдүүдэд онцгой шалгуур тавьдаг уу?

-Манайд  багш болох авъяас сонирхолтой хүүхдийг нээх илрүүлэх, сонгон шалгаруулах,  шинжлэх ухааны үндсийг боловсруулах, эрдэм шинжилгээний төсөлт ажил явж байна. Энэ төсөлт ажлаар тодорхой хэмжээний сонгон шалгаруулалтын даалгаврууд боловсруулж, багш сонгоны хүүхдүүд дээр туршиж үзсэн.  Иймэрхүү ажлын үр дүнд бид сонгон шалгаруулалтдаа арай өөрчлөлт оруулах юм. Одоо бол төвлөрсөн маягаар сонгон шалгаруулалт явж байна шүү дээ. Цаашдаа багшлах авъяас сонирхолтой хүүхдүүдээ эрж хайж нээн илрүүлдэг, оношлодог. Үүнийхээ үр дүнд сонгон шалгаруулдаг тогтолцоонд шилжих юм.

–Дээд боловсролын агуулгад шинэчлэлт хийнэ, сургалтын агуулгад өөрчлөлт гаргана гээд яригдаад байгаа. Танай сургуулийн хувьд шинэчлэл яаж өрнөж байна?

-Дээд боловсролын шинэчлэл нийтлэг явж байна. Зарим хүн үүнийг буруу ойлгоод байх шиг. Ерөөсөө нарийн мэргэжил эзэмшүүлэхгүй, маш ерөнхий юм заачихаад төгсгөх юм байна гэж ойлгодог. Боловсролын шинэчлэлийн мөн чанар нь юунд байна гэхээр бид мэргэжлийн суурь чадамж гэдэг юмыг эхлээд олгох ёстой. Багшийн чадамжийг гурван чиглэлээр багцалдаг. Нэгдүгээрт, хувь хүний чадамжууд, хоёрдугаарт нийгэмшлийн чадамжууд, гуравдугаарт нь мэргэжлийн чадамжтай хүн төгсч гарвал нийгмийн захиалга, одоогийн  шаардлага хэрэгцээг хангах юм. Шинэ зууны монгол багшийн загвар боловсруулж байна. Шинэ зууны монгол багш дээр өгүүлсэн гурван чадамжтай байх учиртай. Монголоо гэсэн сэтгэлтэй, хүүхдийг зөв хүн болж төлөвшихөд сэтгэл зүрхээ зориулж чадахуйц зөв төлөвшил хандлагатай багш чухал. Хувийн чадамж гэдэгт өөрийгөө хөгжүүлэх, илэрхийлэх чадвар асуудал шийдэх чадвар, мэдээллийн технологийг ажил төрөлдөө хэрэглэх чадвар гэх мэт олон чадварууд багтана. Нийгэмшлийн чадварт хүнтэй зөв боловсон харилцахаас эхлээд бусдыг сонсдог, өөрийгөө бусдад ойлгуулж, илэрхийлэх чадвар орно. Үүний дараа нарийн мэргэшүүлэх багц сургалтууд орохоор өөрчлөлт  хийсэн. Дээд боловсолд хийж байгаа шинэчлэл эцсийн эцэст үр дүнд суурилсан шинэчлэл болж байна. Бид багшийн  хөгжилтэй холбоотой хичээлүүдийг түлхүү оруулж өгсөн. Тухайлбал энэ жилийн хичээлийн хөтөлбөрт логик сэтгэлгээ гэсэн хичээл байгаа. Энэ хичээл хүүхдийг сэтгэн бодох, бүтээлчээр сэтгэх чадвар, сурах арга барилд сургах, аливаа зүйлийг шүүн тунгаах чадвартай болгох,  зөв үнэлэлт дүгнэлт өгөх чадвартай болгоход тустай. Дараагийн нэг шинэ хичээл нь “Яриа бичгийн соёл“. Энэ хичээлийг нэгдүгээр курсээс ороод эхэлсэн.  Амаар болон бичгээр өөрийгөө илэрхийлдэг чадварт хүүхдүүдээ сургах юм. Энэ хоёр хичээлийг бүх оюутнуудад заавал үзүүлэхээр сонгосон. Мэргэжлийн гүнзгийрэлтийн түвшингээ хаяж гээхгүй. Өндөр ур чадвар суулгах хичээлүүд ордогоороо орно.

-Өмнө нь багш нар  дүрсгүй, хичээлдээ  муу хүүхдийг тоншоод авах нь байж болох үзэгдэл байсан. Одоо ч ийм тохиолдол гардаг. Ирээдүйн багш нарт энэ талаар сургадаг уу?

-Цаг цагаараа цахилдаг хөхөөрөө. Шинэ багш нарт тийм юм байж болохгүй. Дэлхий нийтээрээ үүнийг  хориглож байгаа. Хүүхдийн онцлогт тохируулаад, арга барилаа чөлөөтэй өөрчилж чаддаг хөрвөх чадвартай багш нар хэрэгтэй учраас сургалтын технологио шинэчилж, хүүхдийн онцлог, авъяаст зохицуулсан шинэчлэлтүүдийг хийж байгаа. Энэ талаар бид нэлээд судалгаа хийж үзсэн. Та бүхний сэтгэл судлал боловсрол судлал хичээлээр үзсэн мэдлэг хэр хэрэг болж байна гэхэд залуу багш нар харилцааны чадвар дутагдалтай байна гэдэг.   Жишээлбэл математикийн бодлогыг хүүхэд ойлгохгүй бол яах вэ, хүүхэд бүртэй яаж ажиллах юм, энэ бүхнийг бид шинэчилсэн агуулгаар зааж өгөхийг оролдож байна. Хэт их онол заагаад л байдаг. Эцсийн эцэст хүүхэдтэй ажиллах арга барил нь дутуу дулимаг байна гэдэг судалгааны дүн гарсан юм. Боловсрол судлал, сэтгэл судлал, заах аргын хичээлийн хөтөлбөрүүдээ шинэчилж амжсан л даа. Энэ хөтөлбөрүүдээр хичээл явагдах юм.

-Сургалтын хөтөлбөрийг шинэчлэхдээ дэлхий нийтийн хандлагыг тусгасан байлгүй.  Бусад орнуудтай харьцуулбал манайх хаана нь явж байгааг харах боломж байдаг уу?

-Байлгүй яах вэ. Манай МУБИС 60 гаруй орны их, дээд сургуультай хамтын ажиллагааны гэрээтэй. Ихэнхи нь багш бэлтгэдэг сургуулиуд. Жишээлбэл би сая Японд  яваад хэд хэдэн багш бэлтгэдэг сургуультай гэрээ байгуулахаар ярилцаад ирсэн. Дэлхийн их сургуулиудын холбоо,  Азийн  боловсролын их сургуулиудын сүлжээнд хамрагддаг.  Багш бэлтгэх хөтөлбөрийн Олон улсын магадлан итгэмжлэл гэж бий. АНУ-ын багш бэлтгэдэг хөтөлбөр, магадлан итгэмжлэлийн байгууллагатай тодорхой зүйл ярьж байгаа. Сүлжээгээр дамжуулаад хуулбарлах нь гол биш. Үндэсний их сургуулиуд ямар түвшинд ажиллаж байна. Бид тэр түвшинд ажиллах ёстой.  Чадамжид суурилсан багш боловсрол гэдэг маш чухал  байна. 

-Боловсролын шинэчлэл,  сургалтын хөтөлбөр, технологийн шинэчлэл хийхэд мөнгө  хэрэгтэй. Энэ бүхнийг сургалтын төлбөрөөр хийж хүчрэхгүй болов уу. Санхүүжилтын эх үүсвэр олж чадаж байгаа юу?

– Чанарын шинэчлэл  гэдэг асар их зардал гаргадаг. Ганц том дэмжлэг бол Боловсрол шинжлэх ухааны яам. Нэгдүгээрт түрүүний хэлдэг багш мэргэжлээр өндөр оноотой элсч байгаа хүүхдүүдэд сургалтын төлбөрийн хөнгөлөлт үзүүлж байгаа дэмжлэг. Онлайн сургалтын  орчин бүрдүүлэхэд энэ жил бас бидэнд дэмжлэг үзүүлж байна. Дээр нь мэдээж төсөл хөтөлбөрүүд байна. АХБ-ны дээд боловсролын шинэчлэл, дунд боловсролын шинэчлэл төслүүд, ЖАЙКА,  НҮБ-ын Хүүхдийн сан, Швейцарын хөгжлийн  сангийн төсөл байна. Энэ бүх төслүүд манайд тодорхой хэмжээний хөрөнгө оруулалтууд хийж байна.

-Сургалтын төлбөр хэд байна. Манайхан хувийн,  өндөр төлбөртэй бага, дунд сургуульд өчнөөн саяар хүүхдээ сургаад байдаг. Гэтэл нөгөө талд нь дээд боловсролыг хямдхан авах гээд улайраад байдаг эсрэг тэсрэгийн туйл яваад байна?

-Энэ бол боловсролын салбарыг улстөржүүлсний гай.  Боловсролын салбарын  нэг чөдөр нь төлбөрийн хязгаарлагдмал байдал. Манай МУБИС сая 240 мянган төгрөгийн төлбөртэй. Энэ жил инфляцийн түвшинтэй уялдуулаад арав орчим хувь нэмж байна. Сая 400 мянган төгрөг л болох юм уу даа. Нэг оюутанд ногдох зардал гурван сая төгрөг болдог. Талыг нь бид оюутны сургалтын төлбөрөөс авч байна. Талыг нь улсаас өгч байгаа гэсэн үг. Өнгөрсөн хичээлийн жилд бид тусгай хэрэгцээтэй боловсролын багш бэлтгэх ангийг шинээр нээсэн. Лабораторийг нь яамнаас тохижуулж өгсөн.  Монгол Улс түүхэндээ анх удаа эх орондоо тусгай хэрэгцээт боловсролын багш бэлтгэж  байгаа. Нээхээс өөр аргагүй л дээ.  Эхний 60 багш нь тусгай  сургууль, цэцэрлэгийн багш нар голдуу байсан. Тэндээсээ 47 хүн төгсгөлөө. Энэ жил бид  ажиллаж байгаа багш  нараа үргэлжлүүлээд нэг жилээр сургана. Шинээр дөрвөн жилийн анги авч байгаа.  Тусгай хэрэгцээ гэдэг нь  хоёр талтай. Нэг талаасаа хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүд нөгөө талаасаа онцгой авъяастай хүүхдүүдийг хөгжүүлэх багш нарыгаа бас тусгай хэрэгцээт гэж нэрлээд байгаа юм.  Нэг ангид байгаа хоёр туйлын хүүхдүүдтэй ажиллах багш нар бэлтгэгдэж байна. Нэг ангид ороход сурлагаар хоцрогдсон хүүхдүүд байна, эсвэл түрүүлээд хөгжчихсөн хүүхдүүд байна. Тийм хүүхдүүдтэй яаж ажиллах вэ гэсэн ур чадвар суулгах хөтөлбөр юм. 

-Боловсролын салбарт хүйсийн хувьд жендерийн тэгш байдал алдагдсан салбар. Үүнийг тодорхой хэмжээгээр залруулах боломж бий юу?

-Хүйсийн харьцаа алдагдсан гэдэг нь ойлгомжтой. Нийт элсэгчдийн 80 орчим хувь нь эмэгтэй байдаг. Тийм учраас эрэгтэй элсэгчийг ахиу авахаар жендер дээр санхүүгийн дэмжлэг үзүүлээч гэсэн асуудал тавьдаг.  Үндсэн хуульд хүнийг хүйсээр нь ялгаварлан гадуурхаж болохгүй гэж заасан учраас хүйсийн харьцааг тэнцвэржүүлэх тал дээр санхүүгийн дэмжлэг авч болохгүй байгаа юм. Ноднин жил төлбөрийн хөнгөлөлтийг дагаад эрэгтэй хүүхэд олон элссэн. Монгол хэлний ангид 30 хүүхдийн нэг, хоёр нь эрэгтэй байсан бол ноднин жилийн ангид 5-7 эрэгтэй хүүхэд байсан. 

-Сургалтаас гадна судалгааны чиглэлээр ажиллана гэсэн. Ямар судалгаанд анхаарч байна?

– Бид судалгаа-сургалтын  статустай их сургууль болох зорилт тавьсан юм. Боловсрол судлалын судалгааны ажлыг тэргүүлэх чиглэлтэй хөгжүүлэхээр Боловсрол судлалын төв байгуулсан. Энэ төв дээр судалгааны төсөл хөтөлбөрүүдийг төвлөрүүлээд, туршлагатай судлаач багш нарын баг бүрдүүлээд, ажиллаж байна. Хэд хэдэн төслүүд явж байна. Багш, боловсрол судлалд анхаарал хандуулж бид юу болоод байна, манай төгсөгчид юу болж байна гэсэн тандалт судалгаануудыг хийнэ. Сургалтын үнэлгээ арга зүй гэсэн чиглэлүүдээр нэлээд нарийн судалгаа явуулаад инновацийн шинжтэй бүтээгдэхүүнийг гаргаж ирье гэсэн санаа бий. Боловсролын их сургуулийн боловсруулсан сурах бичиг гэвэл ямар сонсогдож байна.  Бид бас сургалтын технологич гэсэн магистрын анги нээж хичээллүүлсэн. Аливаа нэг шийдвэр судалгаа шинжилгээний үндэслэл муутай гараад байна гэдэг. Тэгэхээр хэрэгжилт нь дутуу дулимаг болоод улс орны хөгжилд саад болоод байгаа хэрэг. 

Сургалтын хөтөлбөр, арга зүйгээр мэргэжлийн хүмүүс бэлтгэнэ.  Энэ нь орчин үеийн дэлхий дахины боловсролын ерөнхий сургалтын технологийн чиг хандлага арга зүйгээр сурсан  хүмүүс байх  юм. Энэ жил 30 магистр элсүүлээд арай өөр хөтөлбөрөөр явж байна.  Гадаад, дотоодоос хамгийн сайн багш нарыг урьж ажиллуулахаар хичээж байна. Ялангуяа манайхыг  төгсөгчид ерөнхий боловсролын салбарт өрнөж байгаа шинэчлэлээс хоцорч болохгүй, харин манлайлах учиртай. 

-Энэ олон шинэчлэлийг хэн хийж байгаа вэ. Танай сургуулийн багшийн цалин шинэчлэл хийх хэмжээний багшийг уяж чаддаг уу?

-Манай сургуулийн цалин хөлс боломжийн түвшинд хүрсэн. Гадаад дотоодод төгссөн хүмүүс ч ирж байна. Өнгөрсөн хичээлийн жилд гадаадын их, дээд сургуульд доктор хамгаалсан таван багш шинээр авсан. 

Манайх 500 багш, эрдэмтэн судлаачтай том хамт олон. Энэ хүч нөөцийг зөв чиглүүлэх учиртай. Манайд Монгол судлал хөгжиж ирсэн уламжлалтай. Монгол судлалын төв маань монгол хэл бичиг, түүх зан заншил, угсаатны зүй, энэ бүхнийг өргөн хүрээтэй судалдаг. Олон улсын Монгол судлалд жинтэй хувь нэмэр оруулдаг их сургууль болох зорилго өвөрлөж байна.     

-Багш бэлтгэж байгаа хүмүүс өөрсдийгөө  хэр шинэчилж, сурч байдаг бол?

-Манайх  60 сургуультай хамтын ажиллагаатай. Багш нараа гадаадын их дээд сургуулиудтай хамтарсан судалгааны ажил хийлгэх, туршлага судлах, ажлуудыг тогтмол хийж байна. Сургууль дотор багшийг тасралтгүй хөгжүүлэх хөтөлбөр хэрэгждэг.  Цахим  бүтээлийн сантай боллоо. Энэ бүртгэл тасралтгүй өсч байх ёстой. Үүнд үндэслээд ажлын байр өгсөх, цалин хөлс нэмэгдэх учиртай.

 Б.ЯНЖМАА

БНХАУ-ын Гадаад хэргийн сайд Ван И энэ сарын 24-26-ны өдрүүдэд манай улсад айлчлах гэж байна. Уг айлчлалын талаар Гадаад харилцааны дэд сайд Д.Ганхуягтай ярилцлаа.

-БНХАУ-ын Гадаад хэр­гийн сайд Ван И-гийн энэ удаагийн айлчлалын ач холбогдлыг Та хэр­хэн дүгнэж байна вэ. Айлчлалын гол онцлог юунд оршиж байна? 

-Монгол Улсын Гадаад харилцааны сайд Л.Болдын урилгаар БНХАУ-ын Гадаад хэргийн сайд Ван И 2014 оны зургадугаар сарын 24-26-ны өдрүүдэд Монгол Улсад албан ёсны айлчлал хийх гэж байна. БНХАУ-ын Гадаад хэргийн сайдын айлчлал нь Монгол Улсын Гадаад харилцааны сайд Л.Болдын энэ оны нэгдүгээр сард БНХАУ-д хийсэн албан ёсны айлчлалын хариу айлчлал юм. Хятадын Гадаад хэргийн сайдын энэ удаагийн айлчлал нь Монгол Улс, БНХАУ-ын стратегийн түншлэлийн харил­цаа, хамтын ажилла¬гааг бүхий л салбарт өргөжүүлэн хөгжүүлэх, харилцан итгэл­цэл, ойлголцлыг бэхжүүлэх, олон улсын болон бүс нутгийн хүрээн дэх хамтын ажиллагааг идэвхжүүлэхэд түлхэц үзүүлэхэд оршиж байна. Үүгээрээ энэ удаа¬гийн айлчлал чухал ач холбогдолтой болох юм. 

Гадаад харилцааны сайд Л.Болд Хятадын Гадаад хэргийн сайд Ван И-тэй албан ёсны хэлэлцээ хийж, хоёр талын улс төр, эдийн засаг, соёл, хүмүүнлэгийн зэрэг олон салбарын харилцаа, хамтын ажиллагааны өргөн хүрээтэй асуудлуудаар са¬нал солилцоно. Гадаад хэр­гийн яамд хоорондын хам­тын ажиллагааны өнөөгийн байдал, цаашдын төлөвийн талаар хэлэлцэж, олон улс, бүс нутгийн хамтын ажиллагааны асуудлуудаар хоёр талын баримталж буй бодлого, байр суурийн талаар нухацтай ярилцана. Түүнчлэн Хятадын Гадаад хэргийн сайд Ван И Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж, Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг, Шадар сайд Д.Тэрбишдагвад тус тус бараалхаж, хоёр талын өргөн хүрээтэй асуудлаар санал солилцохоор төлөвлөж байна. 

Мөн ойрын хугацаанд хоёр талын хооронд хэрэгжүүлэх өндөр, дээд төвшний айлч¬лалын бэлтгэлийг хангах, Гадаад харилцааны яамд хоорондын хамтын ажил-лагааг гүнзгийрүүлэн хөгжүү¬лэх, хоёр талын харилцааны болон бусад харилцан сонирхсон асуудлаар мэдээ¬лэл, санал солилцож, нэгдсэн ойлголтод хүрэхэд чухал ач холбогдолтой болно. 

-Энэ онд Монгол Улс, БНХАУ-ын хооронд дипломат харилцаа тог­тоосны 65 жилийн ой тохиож байгаа. Хоёр та¬лын харилцааны хэтийн төлөвийг Та хэрхэн харж байна вэ?

-Монгол, Хятадын хоо­ронд 1949 онд дипломат харилцаа тогтоосноос хойш 65 жил өнгөрч байна. Тэгэхээр энэ он тэмдэглэлт ойн жил бөгөөд хоёр улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 65 жил, Найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааны тухай гэрээг шинэчлэн байгуулсны 20 жилийн ой мөн тохиож байгаа юм. Эдгээр тэмдэглэлт ойг хамтран тэмдэглэн өнгөрүү¬лэх зорилгоор хоёр тал энэ оныг Найрсаг солилцооны жил болгон зарлаж олон ажил арга хэмжээ хамтран зохион явуулахаар тохиролцож шат дараатайгаар хэрэгжүүлж байна. Үүнд, харилцан соёлын өдрүүд зохиох, гэрэл зур­гийн үзэсгэлэн гаргах, урлагийн тоглолт хийх, кино өдрүүд зохиох, хүүхэд, залуучуудын солилцоо хэ¬рэг­жүүлэх зэрэг баялаг ар¬га хэмжээнүүд тусгагдсан байгаа. Эдгээр ажил арга хэмжээний дотор дээд, өндөр төвшний харилцан айлчлал багтаж байна. Хятадын Гадаад хэргийн сайдын айлчлалын дараа БНХАУ-ын даргын хийх төрийн айлчлал, мөн оны сүүлчээр УИХ-ын дарга З.Энхболдын өмнө хөршид хийх айлчлал төлөвлөгдөж байна. 

Сүүлийн жилүүдэд БНХАУ, Монгол Улсын бүх та¬лын харилцаа, хамтын ажиллагаа амжилттай хөгжиж ирлээ. Өдөр, дээд төвшний харилцан айлчлалууд тогт-мол­жиж, худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагаа идэвхтэй үргэлжилж байна. Хоёр тал бүс нутаг, олон улсын хамтын ажиллагааны механизмуудын хүрээнд ам-жилттай хамтран ажиллаж байна. Соёл, боловсрол, шинж¬лэх ухаан, техник, эрүүл мэнд, хүмүүнлэг зэрэг салбарын хамтын ажиллагаа идэвхтэй өрнөж байгаа нь хоёр улсын иргэдийн харилцан ойлголцол, най­рамд¬лыг бэхжүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэж байна.Энэ бүхний үндсэн дээр 2014 онд Монгол Улс, БНХАУ-ын харилцаа, хамтын ажиллагаа улам эрчимжин гүнзгийрч, өндөр дээд төвшний харил­цан айлчлал, салбар хоорондын, иргэд, хүүхэд залуучуудын харилцаа, со¬лил­цоо идэвхтэй хэрэгжих сай­хан төлөв бүрэлдээд байна.

Өнөөдөр Монгол, Хята¬дын харилцаа түүхэн дэх хамгийн таатай үедээ явж байна. Хятадын тал ч ингэж дүгнэдэг. Улс хоорондын харилцааны дээд төвшин болох стратегийн түншлэл хэрэгжиж байна. Улс төрийн харилцаанд ямар нэгэн маргаантай асуудал байхгүй, бүс нутаг, олон улсын асуудлаар үзэл бодол, байр сууриа тогтмол солилцож, дэлхий дахин, бүс нутгийн энх тайван, аюулгүй байдлын төлөө идэвхтэй хамтран ажиллаж байна. Газар нутаг, хилийн маргаантай асуудал байхгүй. Монгол, Хятадын хилийн зурвасыг хамтран бүрэн тодотгож тогтоосон. Нэг үгээр хэлбэл энхийн хил болсон. БНХАУ олон жилийн туршид манай худалдааны хамгийн том түнш, хамгийн том гадаад хөрөнгө оруулагч байсаар ирлээ. 

Өнгөрсөн тавдугаар сард Шанхай хотод болсон Азид хамтын ажиллагаа, итгэлц¬лийг бэхжүүлэх бага хурлын дээд төвшний уул­залтын үеэр Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж БНХАУ-ын дарга Си Зиньпинтэй уулзаж хоёр талын харилцаа, хамтын ажиллагааны өргөн хүрээтэй асуудлуудаар са¬нал солилцож ярилцсан. Энэ үеэр БНХАУ-ын дарга Си Зиньпин “БНХАУ нь Монгол Улсын тусгаар тогтнол, нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдал, Монголын ард түмний сонгосон хөгжлийн замыг хүндэтгэнэ. Хоёр улс харилцан ашигтай харилцаж, хамтран хөгжиж, хамтдаа хожих ёстой” гэсэн БНХАУ-ын албан ёсны байр суурийг дахин нотолсон юм. Түүнчлэн Монгол Улстай хамтран ажиллахдаа “Монголын талд илүү ашигтай байхаар хандана” гэсэн  нь манай улсад хөгжлийн боломж, давуу талыг бий болгох таатай нөхцөлийг бүрдүүлж байна. 

-БНХАУ бүс нутагтаа хамгийн олон хөрштэй орон. Тус улс хөрш орнуудын бодлогоо дахин тодорхойлж, хамт¬даа хөгжье гэдэг үзэл баримтлалыг гаргасан гэсэн. Энэ талаар тодруулж өгнө үү?

-Өнгөрсөн 2013 оны 10 дугаар сард Хятадын төр засаг хөрш зэргэлдээ улс орнууддаа чиглэсэн гадаад бодлогынхоо асууд­лаар хурал хийж, хөрш орнуудтайгаа тогтоосон га¬даад харилцаагаа шинэч­лэн идэвхжүүлэх, онцгой анхаарах талаар тусгай шийдвэр гаргасан. Энэ шийдвэрийн дагуу он гарсаар хэдхэн сарын хугацаанд хөрш орнууддаа чиглэсэн Хятадын гадаад харилцаа ихээхэн эрчимжиж, хэд хэдэн оронтой чөлөөт худалдааны хэлэлцээр, чөлөөт бүсийн хэлэлцээр байгуулж, мөн өнөөгийн харилцааны төвшин¬гээ дээшлүүлэх, шинэ алхам хийх зэргээр идэвхтэй харилцах боллоо. БНХАУ-ын удирдлага хөрш орнууддаа “илүү дотно, илүү чин сэтгэлээсээ, илүү нээлттэй, хүртээлтэйгээр хандаж, хамтын ажиллагаанаас хөрш орнууддаа илүү ашиг тус хүртээх” гэсэн шинэ үзэл санаагаар хандаж буй нь Монгол-Хятадын хоёр талын харилцаа болон бүс нутгийн хамтын ажиллагаанд илүү таатай нөхцөл бүрдүүлж байна гэж Монголын тал үзэж байгаа. Үүнтэй холбогдуулан хэлэхэд Гадаад харилцааны сайд Л.Болдыг энэ оны нэгдүгээр сард Хятадад айлчлах үеэр БНХАУ-ын дэд дарга Ли Юаньчао хүлээн авч уулзан дээрх бодлогоо тайлбарлан танилцуулж, Хятадын хөгжлийн энэ таатай боломжийг хөрш зэргэлдээ улс орнууд онцгойлон анхаарч ашиглаж эхэлснийг дурдаад Монгол Улс ч бас Хятадын хөгжлийн энэ боломжийг алдалгүй ашиглаасай, хамтдаа хөгжье гэж хүсч байгаагаа илэрхийлсэн байдаг. 

-Монгол, Хятадын худал­даа, эдийн засгийн харилцаа, хамтын ажиллагаа хэрхэн өрнөж байна вэ. Тэр дундаа томоохон төслүүдийн хамтын ажиллагаа ямар шатандаа явж байгаа вэ?

-Монгол Улс 2011 онд БНХАУ-тай стратегийн түншлэ¬лийн харилцаа тог­тоо­¬сон. Ерөнхий сайд Н.Алтанхуягийн 2013 онд БНХАУ-д хийсэн албан ёсны айлчлалын үеэр стратегийн түншлэлийг хөгжүүлэх дунд, урт хугацааны хөтөлбөр байгуулсан. Энэ үндсэн дээр хоёр талын улс төр, эдийн засаг, худалдаа, соёл, боловсрол, шинжлэх ухаан, хүмүүнлэгийн зэрэг бүх салбарт харилцаа, хамтын ажиллагаа идэвхтэй өрнөж байна. Ялангуяа сүүлийн жилүүдэд эрчим хүч, уул уурхай, дэд бүтцийн томоохон төслүүд дээр хамтран ажиллаж, түрүүчээс нь зарим тодорхой үр дүнд хүрэх сайхан төлөв бий болж байна. 

Монгол, Хятадын страте¬гийн түншлэлийн харил­цааны гол тулгуур нь худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагаа гэж талууд үздэг. Хоёр талын аж ахуйн нэгжүүд уул уурхай, барилга, зам, тээвэр, ХАА, банк, санхүүгийн салбарт эрчимтэй хамтран ажиллаж байна. БНХАУ нь Монгол Улсын гадаад худалдааны хамгийн том түнш, бас хамгийн том хөрөнгө оруу¬лагч билээ. Манай улсын гадаад худалдаа, хөрөнгө оруулалтад БНХАУ сүүлийн 14 жилийн турш тэргүүлэх байр эзэлж ирснийг дурдах нь зүй.

Энэ удаагийн айлчлалын үеэр Монгол, Хятадын харил­цааны ойрын жилүүдийн явц байдлыг дүгнэж, цаашид улам бүр гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэх хоёр талын сонирхлыг нотолж, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх болом­жуудын талаар санал солилцох юм. Өнгөрсөн онд хоёр улсын удирдагчдын хүрсэн чухал тохиролцоонууд болон “Монгол, Хятадын стратегийн түншлэлийн харилцааг хөгжүүлэх дунд, урт хугацааны хөтөлбөр”-ийг хэрэгжүүлэх тодорхой арга хэмжээнүүдийн талаар, тухайлбал эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, түүний дотор нүүрс хийжүүлэх,  төмөр замын бүтээн байгуулалт зэрэг томоохон төслүүдийн хамтын ажиллагааны талаар ярилцах болно.

Монгол Улс нийт 5600 км шинэ төмөр зам барихаар төлөвлөсөн бөгөөд 2013 онд эхний ээлжинд баригдах 1800 км төмөр замын бүтээн байгуулалтыг эхлүүлсэн. Шинэ төмөр замын болон түүнтэй уялдаатай хөгжүүлэх аж үйлдвэрийн бусад төслүүдэд Хятадын нэр хүнд бүхий томоохон аж ахуйн нэгжүүд, банк санхүүгийн байгууллагууд зах зээлийн зарчмын дагуу оролцох асуудал нээлттэй.Хамтын ажиллагааг улам идэвхжүүлэх зорилгоор урьд нь ажиллаж байсанМонгол, Хятадын Эрдэс баялаг, эрчим хүчний зөвлөлийг өргөтгөн Эрдэс баялаг, эрчим хүч, дэд бүтцийн хамтын ажиллагааны зөвлөл болгохоор талууд тохиролцоод байна. 

Монгол Улсад нүүрсний уурхайг түшиглэн цахилгаан станц хамтран байгуулж, БНХАУ-д эрчим хүч экспорт¬лох сонирхолтой байдаг. Энэ яриа хэлэлцээг үргэлжлүүлж өндөр, дээд хэмжээний айлчлалын үеэр ахиц гар­гах боломж бий.Нүүрс хийжүүлэх төслийн хамтын ажиллагаа нэлээд ахицтай байгаа бөгөөд ойрын үед бодит үр дүнд хүрэхээр ажиллаж байна. Энэ төсөл нь хоёр талын эдийн засгийн хамтын ажиллагааны түү¬хэнд хамгийн том төсөлд тооцогдох бөгөөд манай эдийн засгийн хөгжилд болон агаарын бохирдлыг буу­руулахад маш чухал ач холбогдолтой юм.  

-Олон нийт Монгол, Хятадын харилцаа, хамтын ажиллагааны талаар ойлголт, мэдээлэл багатай байдаг. Ялангуяа төмөр зам, уул уурхайн хамтын ажиллагааны талаар янз бүрийн сэтгэгдэл, байр суурь илэрхийлэх нь бий. Үүнийг Та юу гэж үздэг вэ? 

-Өнөөдөр дэлхийн улс орнууд маш түргэн хурдацтай хөгжин өөрчлөгдөж байна. Бүс нутгууд эрчимтэй хөгжин даяарчлагдаж, хөгжлийн боломжуудыг алдалгүй ашиг¬ла¬хыг зорьж, хамтын хөгж¬лийн төлөө гадаад харилцаа, аюулгүй байдлын таатай, найдвартай орчныг бүрдүүлэхийн төлөө улам бүр идэвхтэй хамтран ажиллах боллоо. Цаг ямагт өнгөрснийг эргэн харж, түүнтэй жишиж харьцуулах нь урагшлан хөгжихөд төдийлөн эерэг үр нөлөө үзүүлэхгүй байх нь бий. Өнөөдөр бид урагшаа харах, хөгжил цэцэглэлийн боломжийг алдахгүй ашиглах, хамтын аюулгүй байдлын найдвартай орчныг бий болгохыг илүү их анхаарах нь зүйтэй юм.   

Өнөөдөр шинээр тавих төмөр замыг өргөн, нарийн царигаар тавих асуудлаар янз бүрийн хэлэлцүүлэг өрнөж байна. Энэ асуудлыг холбогдох байгууллагууд хамт-ран хэлэлцэж УИХ, Зас¬гийн газарт оруулж шийдүүлнэ. Өөрөөр хэлбэл, монголчууд бид өөрсдөө л шийднэ. Шийдвэр гаргахад улс төрийн аюулгүй байдал, эдийн засгийн бодит үр өгөөж, бусад олон талын нөхцөл байдлыг харгалзан үзэж шийдэх нь мэдээж. Үүнд гадны ямар нэгэн нөлөө байх боломжгүй.                                                                                                           

Ярилцсан А.СҮНДЭР

“Алтаргана” наадмын ерөнхий найруулагч А.Энхтайвантай ярилцлаа.

-“Алтаргана” наадамд Хэнтийн Дадалд болно. Энэ жил ямар хөтөлбөртэй байх вэ?

-“Алтаргана” бол ОХУ, ӨМӨЗО, Монгол гэсэн гурван улсад амьдарч буй буриад ард түмний их наадам. Ирэх сарын 20-нд Хэнтий аймагт болох юм. Олон улсын чанартай наадмыг өндөр түвшинд, маш сайхан зохион байгуулах зорилготой сэтгэл өөдрөг байлаа. Ерөнхий сайдын зөвлөл болон Соёл, спорт, аялал жуулчлалын яамны төрийн нарийн бичгийн даргаар ахлуулсан комисс байгуулагдсан. Комиссоос намайг нээлт, хаалтын арга хэмжээг зохион байгуулах ерөнхий найруулагч болгоод давхар урлаг соёлын дэд холбоог даргалах үүрэг өгсөн. Хийх ажлаа хүлээж авсныхаа дараа Дадал сум руу гурван ч удаа явж төлөвлөгөө боловсруулсан. Нээлт, хаалт ямар болох вэ гэдгийг зохион байгуулж буй хүний хувьд мянган хүүхдээр нээлтийн үед ёохор хатируулахаар болоод байв. Бас хаалт дээрээ буриад үндэсний хувцастай таван мянган хүнээр ёохор хатируулж Гиннесийн номонд бүртгүүлэхээр төлөвлөөд байсан. Гэтэл одоо уг наадмыг зохион байгуулах ямар ч хөрөнгөгүй болчихлоо. Эдийн засгийн хямрал гээд хаа, хаанаа мөнгөгүй байгааг ойлгож байна. Гэхдээ улсын баяр наадамд 2.2 тэрбум төгрөг зарцуулахаар төлөвлөчихөөд байгаа биз дээ. Гэтэл олон улсын чанартай уг наадам оролцооч гэж олон улсад зараа тарааж мэдүүлгийг нь авсан хойноо нураах гэж байна. Хөрөнгө мөнгөгүй болохоор яаж ч хичээгээд сайхан зохион байгуулж болохгүй байна шүү дээ. Нэг сумын наадмаас ч долоон дор болох нь.

-Хэдэн төгрөг төсөвлөчихөөд байгаа юм бэ. Зохион байгуулалтад нэг ч төгрөг өгөхгүй гээд байгаа юм уу?

-Өнгөрсөн жил Алтаргана наадамд 1.8 тэрбум төсөвлөж байсан. Энэ жил 200 сая төгрөг төсөвлөчихөөд байна. Спорт, бөх, сурын харваанд 140 саяыг нь зарцуулаад үлдсэн 60 саяыг урлаг, соёлын арга хэмжээнд зориул гэж үүрэг өгсөн.

-Тэр мөнгөөр нь хүргэж болохгүй байгаа юм уу?

-Бүхэл бүтэн 12 номинацитай наадам шүү дээ. Ийм том наадмын 80-90 хувь нь дандаа урлаг соёлын арга хэмжээ. Сайн дураараа ирээд дуулах дуучин олдохгүй. ССАЖЯ-наас 60 саядаа багтаа гээд байгаа. Намайг нээлт, хаалтыг найруулаач гэж дуудсан хэрнээ одоо болохоор таны хэрэг байхгүй гэж байна. Би Хэнтийн хүн. Төрсөн нутагт минь болж байгаа энэ том наадмыг сайхан зохион байгуулчихъя гэж зүтгэсэн. Гэтэл эцэстээ нуралтын байдалд орчихлоо. Ний нуугүй хэлэхэд Улаан Үүдэд байтугай Агийн буриадад болж байгаа наадмын нэг номинацийн шагнал доод тал нь гурван сая төгрөг. Гэтэл манайд дээд тал нь 500 мянган төгрөг байвал их юм боллоо. Өнөөдөр ССАЖЯ-ны харьяанд байдаг урлагийн хэдэн байгууллагадаа албан шахалт үзүүллээ гэхэд уран бүтээлчдээс хэд нь явж чадах вэ. Бүгд зуныхаа ажлыг төлөвлөчихсөн байгаа. Жуулчдад зориулсан тоглолтоо хийх учиртай. Би үндэсний их найрал хөгжмийн тоглуулах, байг гэхэд мянган хүүхдийг гучин минутын турш таван янзын ёохор хатируулах гэж байсан. Бас нэг ч гэсэн өвийг дэлхийн дээд амжилтад бүртгүүлье гэж бодож байлаа. Бидэнд дараа гэж байхгүй шүү дээ. 2016 онд “Алтаргана” болно. Түүнийг зохион байгуулах оросууд, эсвэл Өмнөд Монголынхон өөрсдийнхөө нэр дээр бүртгүүлчихнэ. Бид нар цөөхүүлээ ч гэлээ маш олон жилийн түүх, баялагтай. Тэрний салшгүй нэг хэсэг нь буриадын өв соёл.

-Одоо ямар арга хэмжээ авбал наадамд сайхан болох гээд байна вэ?

-Ингэ тэг гэх ч юу байх вэ дээ. Хөрөнгө мөнгөгүй байна л гээд байгаа юм. 12 номинацитай гэж дээр хэлсэн. Номинацийн дарга нараа би томилсон юм. Тэд маань ч гэсэн больдог юмуу гэсэн бодолтой, урамгүй болчихлоо. Миний бодлоор “Алтаргана”-ыг хэний ч өмнө нүүр улайхааргүй сайхан зохион байгуулж болно. Одоо ч оройтоогүй байгаа. Засгийн газар хөрөнгө мөнгөө шийдэж чадахгүй юм бол буриадаар овоглодог хүмүүс Монголд зөндөө байгаа. Тэдэндээ хандахад хандив өгөхөөр, энэ зэргийн наадмыг сайхан зохион байгуулахад сэтгэл зүтгэл гаргахаар хүн бий. Засгийн газар, яам мөнгөгүй байгаа юм бол иймэрхүү маягаар хөрөнгө цуглуулъя гэхээр хориг тавиад байх юм.

С.АЛТАН

Д.ДОРЖДЭРЭМ

Монгол Улсын гарамгай баатар Лодонгийн Дандарын 100 жилийн ой өнөө жил тохиож байгаа юм. Уг ойг тохиолдуулан Дандар баа­тар­тай хамгийн ойр явсан хүмүүсийн нэг ардын уран зохиолч Пунцагийн Бадарч­тай ярилцсанаа хүргэж байна.

-“Домогт Дандарын морин жолооч явлаа, би” гэсэн таны дурсамж тэмдэглэл байдаг. Он жил улирах тусам түүх домог мэт хэлцэгдсэн тэр хүнтэй ойр дотно явсан дурсамж дурдатгалаасаа хуваалцана уу?

-Өнөө жил Дандар гуайн минь 100 насны ой тохиож байна. Сэрүүн тунгалагтаа “Би чинь Бал даргаас хоёр насаар ах юм шүү дээ” гэж хэлдэг байж билээ. Миний бие Монголын нэр цуутай баатруудтай ойр дотно явжээ. Дүүдээ, Жам­баа, Данзанваанчиг, Дам­пил,Төмөрбаатар гээд олон хүнийг нэрлэж болно. Гэхдээ тэр бүгдээс Дандар гуайтайгаа л их ойр байж. Ямар сайндаа л “морин жолооч нь явлаа” гэхэв. Дандар бол гарамгай баатар гэдэг нэрэндээ дүйсэн, жинхэнэ монгол эр хүний хэмжүүр байсан юм шүү. Баатар гэж ийм л хүн байдаг байхдаа гэх бодол төрнө. Тэрээр юмыг чин үнэнээр нь л хэлнэ. Хүнийг худлаа магтаад байхгүй, аливаад тэгтлээ хөөрч дэврэх юм уу, мань мэт шиг нь нялганах, нялцганах зүйл даан ч үгүй дээ. Гэхдээ дотоод сэтгэлдээ бол асар их гуниг зовлон хадгалсан хүн байсан шиг санагдана. Архи уусан ч, шатар тавьсан ч, аян замд дөрөө нийлэхэд ч баатар машид бодлогоширч явдаг сан. Сэтгэлд нь гуниг их хурсны илрэл болов уу.

Намайг хүмүүс Дандар баатар­тай ойр дотно явж, агуу их Лууяа(Дагвын Лувсаншараваа рхэлж байна)-тай уран бүтээ­лийн анд нөхөд явсан гэхээр амьтан хүн үнэмшихгүй байх. 

-Яалаа гэж, та ч өөрөө яруу найргийн домог болсон хүмүүсийн нэг дээ. Дандар баатартай хэрхэн танилцсан тухайд чинь сонирхмоор байна?    

-Бүргэдийн даль шиг нөмрөгөө дэрвүүлсэн, алаг морьтой залуухан Дандарыг Халхын гол, Хамар даваа, Хайлааст манханд өгөр самуурайнуудыг цээж толгой хоёрын нь дундуур сэлмээрээ тоолж явахад, би гэгч арьсан өлгийд сүүл хөхсөн улаан цурав үрчийн хэвтсэн минь ёстой түүхэн үнэн л дээ. Гэвч надад тэр хүний “морин жолооч” явах хувь эртээ тохиосон юм. Тавин нэгэн оны зун аав ээжтэйгээ, ээжийн эгч гэж хөгшинтэй Жанчивлангийн рашаан хүртэхээр нутгаасаа гарч, замдаа Төв аймгийн Баян сум одоогийн Төмөр замын өртөөний наадамтай таарч билээ. Уг наадмын гол сонин өнөөгийнхний хэлдгээр сенсаци нь Дандар баатар байв. Мань хүн улсын начин Хөхөөгийн хамт тухайн баярт барилдахаар ирсэн дуулддаг юм. Арванхоёр настай жаалхан надад өнөөх домогт Дандарыг харах хүсэл гозолзож байсан нь мэдээж. Тэгтэл наадмын хоёр дахь өдөр Дандар баатрыг хажуунаас нь морьтой залуус дайрч хөлийг нь бэртээсэн яриа гараадахав.  Ингээд Дандар барилдах эрхгүй болж, Хөхөө начин түрүүлэх нь тодорхой болсон хэрэг. Энэ бүхнийг би яаж мэдэх билээ. Ааваасаа л сонч байгаа ухаантай. Наадмын сүүлчийн өдрийн орой бид олны хөлөөс зайдуу буугаад, гэрийнхээ хонины гэдэс чанаад  байж байтал морин туурай тачигнан, дөрөө харших чимээ гарч, яах ийхийн зуургуй өнөө миний хүсэн хүлээсэн Дандар баатар чинь Хөхөө начинтайгаа хамт ороод ирдэг байна шүү. Миний айж байна гэж юүхэв. Айх хэд хэдэн шалтгаан байсан. “Сэлэм гялс,толгой бөндгөс”  гэдэг домогт баатар үдэш оройн цаагаар гэрийн хаалгаар багтаж ядан орж ирэхэд над шиг жулдрай нь байтугай, хэн хүнгүйл айна, бэргэнэ. Мөн тухайн үед Дандар гуай шоронгоос дөнгөж гараад Төв аймгийн хэдэн сумдаар баахан төрхгүйтэж, янз бүрийн л яриа хөөрөө дуулддаг байсан цаг. Айлын уяан дээрээс эмээлтэй морийг нь, авдар дээрээс мөнгөн аягыг нь  өвөртлөөд мордож гэнээ гэж яригддаг сан. 

-Тэр үдэш ирээд чухам юу ярьж байсныг та санадаг уу?

-Санахаар барах уу. Дандар гуайг анх харсан тэр үдэш санаа сэтгэлээс гардаггүй юм. Аавтай наадам найр, нутаг усны тухай ярьж байтал тогоон дээрх гэдэс боллоо. Хөхөө начин тэр хоёр гэдэснээс огтолж, гогцоо цус хэд хэд явуулчихаад хойш суулаа. Удаа ч аав нэг архи гаргадаг юм. Одоо бодох нь ээ, манайхыг хүн амьтнаас сураглдаж ярилцаад авдрандаа ганц “юм”-тай байж магадгүй хэмээн өнөө хоёр ирсэн байж ч болох юм. Ганц нэг тагү юм тогтоосны дараа Дандар гуайн яриа хөөрөө ч задгайраад, миний айдас хүйдсийн ч хүлээс алдуураад сайхан болоодов. Тэгтэл Дандар манай ээжийн эгч хөгшнийг заагаад “Би яг ийм ээжтэй байсан хүн. Дандаа л байлдаж, дайтаж муу ижийнхээ амар заяаг үзүүлээгүй дээ” гээд өнөө баатар чинь уйлдаг юм байнаа.

-Өө за…Та чинь алаг морьт Дандартай анх уулзаад л нулимсыг нь үзсэн байх нь ээ?  

-Сүүлд бодож байх нь ээ, би гэдэг хүн Дандар гуайнхаа уйлахыг хэд хэдэн удаа үзсээн. Тийм хүн одоо Монголд надаас өөр байхгүй л болов уу гэж  санах юм. Хөхөө начин, Дандар баатар хоёр аавтай баахан ярилцаад явах боллоо. Аав минь жаалхан намайг хөтлөөд “Хүү минь, хоёулаа Дандар баатрыгаа мордуулж өгье” гэдэг юм. Ингээд аавтайгаа хамт гартал Дандар цагаан бор мориныхоо хааг алгадан хэвтүүлж мордоод шөнийн гүн харанхуйд морин туурайн чимээ нь  тачигнан алсраад одож билээ. Баатрыг анх харсан сэтгэгдэл энэ. Харин дотносож нөхөрлөсөгн минь сүүл л дээ. Миний бие 1976-1993 он хүртэл Бүх цэргийн дуу, бүжгийн чуулгад утга зохиолын эрхлэгч гэдэг алба хашсан ухаан­тай. Тэр үед “Батлан хам­гаа­лахыг сурталчлах сарын ажил” гэж сүртэй дуулиантай юм болдог байв. Энэ ажлаар Архангай, Өвөрхангай, Говь-Алтай, Баянхонгор, Дундговь, Увс, Завхан аймгуудад Дандар гуайтай хамт, дээрх аймгуудын хичнээн ч сумаар явсан юм бэ дээ. Улаанбаатарт хотод ч  цэргийн ангиудад уулзалтад очиж, сүүлдээ гэр орноор нь ч орж гардаг дотно нөхөд болсон юм. Хөдөө явахдаа Дандар гуайг халамжилж энгэр дүүрэн олон одон тэмдэгтэй, бараг л сум нэвтлэхийн аргагүй жигтэйхэн хүнд хүрмийг нь өмсгөх тайлах, “маллаж” явах үүрэг надад ирнэ дээ. Хаана ч очсон Дандар гуай надтай хамт нэг өрөөнд л орно. “Намайг Бадарчтай оруулна шүү” л гэнэ. Тэр нь сайндаа ч биш. Нийлж ганц нэг “юм”-ны бөглөө мулталдаг л байхгүй юу. Далаад оны төгсгөлөөс наяаад оны сүүл үе хүртэл Халх голын ахмад дайчид олонх нь сэрүүн тунгалаг байж. Сум болгон дээр Дандарын цэргүүд архайн баатартай ирж үнсүүлж, идээ ундаа болон хууч хөөр болдог сон. Манай хүн бусдын өгсөн бэлэг сэлт энээ тэрээг шууд л над руу явуулж, “манай морин жолоочид өг” гэнэ. Дандар гуайгаар морин жолооч гэж өөрийгөө хэлүүлэх дуртай. Дайны үед шадар туслахыг нь “морин жолооч” гэдэг байсан юм даг уу даа. 

-Дандар гуайтай хөдөөгүүр явахдаа осолд орж, баатрын нэг нүд хараагүй болсон золгүй явдал та хоёрт тохиосон байдаг? 

-Увс аймгийн баруун талын сумдаар явж байгаад машины осолд орсон юм.  Улаан­баатараас Улаангомд онгоцоор буугаад сумдаар “ГАЗ-66” машин хөлөглөж явлаа. Нүүр нүдгүй цасаар шуурч байхад  бид “жаран зургаа”-гаар дайруулж яваад гуу жалган дээгүүр харайлан урд талын цонхны шил хага үсэрч Дандар баатрын зүүн талын нүд, зовхийг нь зүссэн байлаа. Бид гэдэг нь  БХЯ-ны Соёлын хэлтсийн дарга, хурандаа буурал Болд, Увс аймгийн Намын хорооны харийн бичгийн дарга Цэрэннадмид бид хэд л дээ. Арай гэж цусыг нь тогтоогоод, хоёр дарга айл руу гүйлээ. Би Дандар гуайтай хоёул үлдэж цасан шуурганаар гадаа гарч зогслоо. Даарч бай­на гэж юүхэв. “Дандар гуай өвдөж байна уу” гэхэд,  “Өвдөж байна шүү. Би дайны үед нэг японтой ноцолдоод гуя руугаа бууны хутган жадаар хоёр ч дүрүүлсэн, сургагч орос маань золоор ирж шархыг минь боогоод цус алдуулахгүй гэж холбооны кабель утсаар гуяыг минь тасартал хэрж билээ. Тэгэхэд ингэж өвдөөгүй шиг санах юм” гэж яс янгинатал хариулт өгч билээ.

Оройхон хэрд аймгаас эмч нар ирлээ. Одоогийн гавьяат, доктор Цэгээнжав, мөн  Сүрэнжав гэж мөн л доктор нүдний их эмч сайхан бүсгүй ирж байлаа. Ойрх сумдын эмч нар ч ирцгээсэн. Машины зөөдөг гэрэл тавьж байгаад нүдийг нь эмчилж оёдол хагалгаа ч хийв. Болд дарга, баатарт хандан “Төвөөс Ёндон сайд цахилгаан ирүүлжээ. Таныг буцаа, онгоц явуулна гэнэ ээ” гэхэд Дандар гуай “Цэргийн  хүн үүргээ биелүүлээгүй хэзээ буцаж байсан юм. Би цаашаа сумдаар явна. Цаад Ёндон генералдаа намайг ингэж байна гэж хэл” гэдэг байгаа. Тэгээд л бид ёстой үүргээ биелүүлж дөрөв хоног яваад аймаг дайрч хаалтын тоглолт уулзалтаа хийгээд Улаанбаатарт ирж билээ. Түүнээс хойш Дандар гуайн нэг зүүн нүд хараагүй болсон доо, хөөрхий минь.

-Дандар гуай хүмүүстэй уулзахдаа юу ярихав. Дайтаж тулалдаж явснаа ярьдаг байв уу. Гарамгай баатар цолоо хураалгаж шоронд сууж байсан. Тэр тухайгаа дурсах уу?

-Тэр олон уулзалт үдэшлэгт хамт байж, аян замыг туулж явахдаа Дандар гуайг ихэмсэг зан гаргаж байхыг нэг чиг хараагүй. Мань мэт түүний оронд байсан бол яаж онгирч сагсуурч, агсамнаж, галзуурч байх бол доо. Дандар гуай хүний зовлонг, хүний хорвоог таньсан хүн байлаа. Галын шугамд ойртох тусам сайн хүмүүс олширдог гэдэг биз дээ. Аливаа уулзалт дээр цөөхөн хэрнээ жинтэй үг хэлнэ.  Ямар ч уулзалтын төгсгөлд “Дайн гэдэг чинь хүсмээр зүйл биш. Харин тулаад ирвэл бас буцмаар ч юм биш дээ” гэдэг сэн. Дайн байлдааны тухай, япончуудыг алж хядаж явсан тухайгаа, өөрийнхөө эр зоригтойы байснаа ярих их дургуй. Нэг удаа уулзалтаас ирчихээд намайг загнадаг юм. “Ямар олон юм ярьдгийн. Эх орон, тусгаар тогтнол , урлаг утга зохиол гээд баахан юм ярихын. Хэнд хэрэгтэй юм. Шүлэг зохиолоо одоо бага унш” гэж билээ. Эх орон тусгаар тогтнолынхоо төлөө галын шугамд явсан хүний үг юм даа гээд л би дуугуй өнгөрсөн. Дандар гуайн өөдөөс би юу хэлэх билээ. Над руу нэг чиг удаа муухай харж байсангүй. Гэхдээ би түүнээс айдаг байлаа.  Алаг мориных нь тухай хүмүүс их асууна. “Алаг морийг минь, Одсүрэн Хянганы нуруунд ёс төртэй оршуулсан гэж надад захиа бичсэн” гэж нэг удаа хэлж билээ. Одсүрэн гэдэг нь Дандар гуайн найз дайны жилүүдэд хороо, дивиз командалж явсан цуутай хурандаануудын нэг шүү дээ. Алаг морь, Дандар хоёр болл үнэндээ домог л доо. 1939 онд БНМАУ-ын гарамгай баатар цолыг олгосон байдаг.  Гарамгай гэсэн чимгийг нь маршал Х.Чойбалсан өөрөө биечлэн оролцсоноор тусгайлан тодотгосон ч гэдэг. 1945 оны чөлөөлөх дайнд дэд хурандаа цолтойгоор морьт хороо командлан оролцож хятадын цагаан хэрэм тултал тулалдсан. Дайны сүүлээр ЗХУ-ын цэргийн даргатай цэргийн бэлтгэлийн мал булаалдсан хэрэг үүсгэсэн байна. Цэргүүдийнх нь хүнсний үхрийг булаах гэсэн орос цэргийн даргыг буудан хороосон тухай яриа бий. Тэр тухайгаа баатар ярих, би ч асууж байсангүй. Гавьяат Шагдар Булганд явах үеэх зочид буудалд хоёул шатар тавьж суухдаа “Та ЗХУ-ын баатрыг буудаж алсан юм уу” гэж асуутал Дандар, Шагдарыг үсдэж аваад шатрын хөлөг гурав мөргүүлсэн гэдэг юм. Дандар гуай Монголын төрд их гомдсон. Чойлбалсанд ч, Цэдэнбалд ч их гомдсон. Би түүнийг хошой баатар гэж хэлэх дуртай. Яалт ч үгүй Монгол Улсын баатар гэх цолны зарлигийг хоёр удаа сонссон хүн. Далан насных нь ойгоор Бал даргыг хошой баатар өгчих болов уу гэж амихандаа горьдож байлаа. Тэгтэл Сүхбаатарын одон өгсөн юм даг. Дандар баатрыг Монгол Улс олон ч тамласан даа. Шоронд хорьж, Дорнод Улаанбаатар хоёрын хооронд пүүлэн машин бариулсан, япончуудтай Туул голд сал урсгасан, Зэлтэрийн сангийн аж ахуйн ойролцоо аваачиж,  хятадуудын эрлийзүүдтэй үзүүлсэн, за тэгээд баруун хязгаарт хасгийн дээрэмчдийн эсрэг тусгай ажиллагаанд гурван ч удаа явуулсан. Халх голын дайны талбарт тодорёон Дандарыг ингэж л Монгол төр тамласан байдаг.

-Гэр орноор нь очиж байснаа дурсахгүй юу. Үр хүүхэдтэй хэр ойр билээ?

-Үр хүүхдийг нь нэг сайн мэдэхгүй. Зүүнбаянд офицер байсан нэг хүүг нь мэдэхээс цаашгүй. Гэр орноор нь бол очилгүй яахав. “Ард” кинотеатрын тэнд гэр нь байлаа. Батаа генерал тэдний хоёр хөрш зэргэлдээ байсан. Гэрт нь хүрч очиход бусадтай шатар нүүчихсэн л сууж байдаг сан. Дашдооровтой хамт очсон маань санаанд байна. “Сайн байна уу, баатар аа” гээд л би сагсаганана л даа. Дандар гуай “сайн” гэчихээд л сууж байна. Диван орных нь ард байлдааных нь сэлэм өлгөөтэй байж байна. Дооров сахилгагүйтэж “Дандар гуай сэлмийг чинь үзье” гэдэг юм. Тэгтэл  “Яах гээв, толгойгоо авахуулах гээ юу” гэж хэлэхэд манай Дооров хачин царайлж билээ. Цаашлуулж байгаа нь тэр.  Дандар гуайгаа насан эцэслэхийнх нь өмнө Цэргийн госпиталийн гурван давхарт хэвтэж байхад нь буурал Болд­тойгоо хамт очсон. Уйлахгүй гэж бодсон уу, дээшээ хараад хэвтэж байлаа. “Би ганцхан жил л амьд явмаар байх юм” гэж хэлээд нүдээ цавчихад нь гялтгар нулимс чихийг нь дагаад урсаж билээ. “Дандар баатар миний найз” зэрэг хэд хэдэн шүлэг тэрлэсэн ухаантай. Мөн “Матад, Тамсаг, Баянтүмний 

Мартахын аргагүй дурсгалт жилүүд

Маргад эрдэнийн залуу нас минь 

Морин дэл дээр сэлэм шиг явлаа

Миний залуу нас                 

Дайны жилийн цэрэг явлаа

Алдар, үхэл хоёрын дундуур

Ассан гал шиг бадран өнгөрсөн…” гэдэг чинь Дандар гуайдаа зориулсан шүлэг шүү дээ. Монголын домог болсон хүнтэй ийм л ойр дотно явжээ. Сүүлд нь дахиад хэолэхэд, тэр бол хүний зовлон жаргалыг, хүмүүний орчлонгийн мөн чанарыг таньсан нэгэн байлаа даа.

Ярилцсан Н.ГАНТУЛГА

Төв аймгийн Жаргалант сумын Талбулагийн “Хөх баян булаг” ХХК-ийн ерөнхий захирал, Монгол Улсын гавьяат механикжуулагч Ж.Ариунболдтой уулзаж ярилцлаа.

 -Танай суманд өнгөрсөн өвөл нэлээд цас орсон бололтой. Газар чийгтэй, тариалалт эхлэхэд тааламжтай харагдлаа?

-Угтвар чийг хангалттай байгаа. Жаргалантын энэ хөндийд 4000 гаруй га-гийн уринш байна. Энд чинь янз бүрийн л юм тарина. Төмс, улаан буудай, овъёос, рапс гээд юу байдаг бүгдийг тарина. Бидэнд тариалалт хийхэд ганцхан л хүндрэл байдаг. Энэ бол мал. Жаргалант руу ороод ирэхэд дүүрэн мал байгаа биз дээ. Намайг анх 1994 онд ирж байхад Жаргалантын сангийн аж ахуй 25 мянга гаруй малтай байсан юм. Гэтэл одоо сумын хэмжээнд 170 мянган толгой мал байна. Тариа ургачихсан байхад дотор нь малаа оруулаад идүүлнэ. Хэлэхээр “Энэ чинь тариа юм уу. Бид мэдэхгүй ш дээ” гэдэг. Энд малчин, тариачин хоёр байнга биенээ ад үзнэ. Мал, бид хоёр хоёулаа Үндсэн хуулийн хамгаалалтад байдаг. Хүн зодвол шоронд ордогтой адил малыг хөөвөл би өөрөө асуудалд орчих гээд байна. Мал, тариа хоёр хуулиараа зөрчилдөөд байна. 

-Тариалангийн эрчимжсэн бүс нутгийг зарлачихвал энэ асуудал цэгцрэх байх?

-Тариалангийн бүс нутагт бэлчээрийн мал аж ахуйг болиулчих хэрэгтэй. Малын хулгай их байна гээд байдаг. Их байхаас яах вэ. Малаа хээр хаячихаад мотоциклио унаад айраг эргүүлээд, морь уяад явчихаар чинь эзэнгүй, бэлэн байгаа юмыг хүн авахаас яах юм. Тариалангийн бүсэд байгаа мал аж ахуйг эрчимжүүлэх хэрэгтэй. Хэрвээ эрчимжүүлэхгүй гэвэл энэ бүсэд байгаа малаас малын хөлийн татварыг нь өндөр авах ёстой. Тариаланчид хөрсөндөө анхаарал хандуулаад Оросын технологи болохгүй юм байна гээд химийн уринш хийх болсон. Дээрээс нь техник төхөөрөмжиндөө анхаарал хандуулаад утаа баагиулаад, хамаг тос маслоо гоожуулаад байдаг 75 трактороо больчихлоо. Өндөр хөгжилтэй орнуудын техник технологийг бүгдийг оруулаад ирчихлээ. Ингээд бүх зүйлээ зэхчихээд химийн уриншаа хийнэ. Гэтэл уринш хийсэн талбай дээгүүр мал явчихдаг.

-Химийн уринш гэдгээ тайлбарлахгүй юу?

-Химийн уринш гэдэг маань үндсэндээ хөрсөө хөндөхгүйгээр хөрсөн дээр ургаж байгаа зэрлэг ургамлыг устгаад буцаад хөрсөндөө үржил шимээ өгдөг. Би 2015 онд тарих тарианыхаа талбайг бэлтгэхийн тулд ирэх сард буюу хүүхдийн баярын маргаашнаас уриншдаа эхний ээлжийн хүмүүсээ гаргана. Хоёрдугаар ээлжээ улсын баярын дараа гаргадаг. Ингээд уриншаа хийчихдэг. Үүнийхээ үр дүнг би 15, 16 сарын дараа үзэх юм. Гэтэл тэр хооронд өвөлжингөө мал дээгүүр нь яваад талхиад хаячихдаг. Малын хөлөөр гадна нь байгаа зэрлэг өвсний үр цацагдаад миний хийсэн уриншид орчихдог. Малын ялгадсыг бараг л бордоо ухааны юм ярих гээд байдаг. Ялгадсыг тусгайлан боловсруулж байж шивтрийн бордоо гэж зүйл гаргаж ирдэг. Ялгадсанд бактери байдаг учир зэрлэг ургадаг. Ингээд л бидний хийсэн ажил талаар өнгөрдөг. Заримдаа би өөрийгөө ойлгодоггүй юм, юу хийгээд байгаагаа. Намар тариагаа ургачихсан байгааг харах юм уу, үтрэм дээр тариагаа буулгачихаар “Би чинь нээрээ тариачин хүн юм байна” гэж өөрөөрөө бахархана. Тэгтэл хүн амьтны мал талбай руу орчихоор туугаад гаргаад ирэхээрээ өөрийгөө шоронгийн хянагч юм болов уу гэж бодно. 

-Танайхыг газар тариалангийн салбарт хувьчлагдсан анхны компани гэдэг билүү?

-1994 онд хувьчлагдсан. 21 жил тариа тарьж байна. 

-Тариалангийн бүс нутагт малын тоо толгойг зохистой харьцаанд барьж байгаа газар хаана байна вэ?

-Хаана ч байхгүй. Сэлэнгэ аймаг бодлогоороо жаахан зохицуулсан. Тус аймаг 2012 оны жилийн эцсийн тооллогоор 1.7 сая малтай байж. Өнгөрсөн онд эрчимжсэн мал ахуйг дэмжсэнээр малын тоо нь 150 мянгаар багасчихаад байгаа юм байна. Энэ чинь болж байгаа юм. Малаа яах вэ, тариагаа яах вэ гэдэг дээр л бид зөрчилдөөд байна. 

Улс тариалангийн компаниудад 50 хувийн урьдчилгааг нь төлөөд шатахууныг нь зээлээр өгчихөж байна. Хорин хувийн урьдчилгааг нь төлөөд үрийн буудайг нь өгч байна. Банкны зээл олдоно гэж байхгүй л дээ. Жишээ нь, арван тэрбум төгрөгийн үндсэн хөрөнгөтэй газар тариалангийн компани компаниа барьцаалаад зээл авъя гэвэл өгөхгүй. Тэгэхийнхээ оронд Улаанбаатарт байгаа гурван өрөө байраа барьцаалаад зээл авч байна. Газар тариалан ийм үнэлэмжгүй болчихоод байна. Манай компани өнөөдөр гучин ажилчинтай. Тэдний нийгмийн даатгалыг тогтмол төлж байна. Эрүүл мэндийн даатгалыг нь төлж байна. Газрын татвар, ашигтай ажиллавал ашгийн татвараа төлж байна. Үндсэндээ бид баялгаа бүтээгээд л явж байна. Тэгтэл өнөөдөр малчин юу бүтээв. Малын хөлийн татваргүй болсон. Сүүлдээ малчдын нийгмийн даатгалыг нь төлөх гээд байгаа юм биш үү. Бид өчнөөн олон жил ганд нь ч нэрвэгдлээ, цасанд нь тариагаа дарууллаа. Тэр болгонд бид төрөөс ингээч, төр минь нэг ингэж үзээч гэдэггүй. Гэтэл малчдад асуудал тохиолдвол хангалттай харж үздэг. 

-Та малчдад анхаарал хандуулж байгаа шигээ тариаланчдаа ч харж үзэх ёстой гэж хэлэх гээд байна уу?

-Нэг кг гурил 520 төгрөг байсан. Тэгэхэд нэг кг махны үнэ 1500 төгрөг байсан. 2013 оны арванхоёрдугаар сарын 31-ныг хүртэл гурил тэр үнээрээ л байсан. Гэтэл мах өнөөдөр 10 мянган төгрөг болсон. Ийм байж болохгүй биз дээ. Малчин өнөөдөр мах, ноос, ноолуур, арьс, ширэнд урамшуулал авч, хүүхдүүд нь үнэ төлбөргүй сурч байна. Тариаланчдад буудайнд урамшуулал өгч байна гэж ярьдаг. Өнгөрсөн жил нэг тонн буудайны өөрийн өртөг нь 330 мянган төгрөг байсан. Тэгтэл борлуулсан үнэ нь 300 мянга. Нэг тонн буудайн дээр 30-40 мянган төгрөгийн алдагдал хүлээж байсан. Алдагдлаа үүрээд, засгаас өгч байгаа урамшуулал гэдэг юмаараа алдагдлаа нөхөж, банкны хүүгээ төлөөд явдаг. Өнгөрсөн жил Хөдөлмөрийн яамнаас ажилчдын цалингаа нэмэх шаардлагатай гэсэн. Бид нэмсэн. Цалингаа яаж нэмэх вэ. Бидэнд ганцхан л арга байгаа шүү дээ. 50 байсан ажилчнаа 35 болгож тоог нь цөөлсөн. 15 хүнийг нь би ажилгүйчүүдийн эгнээнд өгсөн. Тэгж л цалингаа нэмнэ шүү дээ. Өөр ямар ч арга байхгүй. Өнөөдрийн манай энэ тогтолцоо буруу байна. Үйлдвэрчний эвлэл гэдэг  байгууллага юу хийдэг вэ. Нам унтаж унтаж байгаад гэнэт нойрноос сэрээд “Цалин нэм” л гэдэг. Үйлдвэрчний эвлэл өнөөдөр цалин нэмэхийн төлөө биш ажилчин ангийг ажлын байртай байлгах, юмны үнийг өсгөхгүй байхын төлөө л тэмцэж байх ёстой. 

-Яам нэг тонн буудайн үнийг өсгөсөн гэж зарласан?

-460 мянга гэсэн үнэ зарлаж байна. Буудай үнийг өнгөрсөн жилийнхээс 43 хувиар нэмчихэж байгаа юм. Өнгөрсөн жил үтрэм дээр ажил эхлэхэд ирж байсан дизель түлшний үнэ 1600 төгрөг байсан юм. 2013 оны тавдугаар сарын 1-нд гэсэн үг шүү дээ. Гэтэл одоо үтрэм дээр ирж байгаа нэг литр түлшний үнэ 1790 төгрөг байна. Өнгөрсөн жилийг бодоход шатахууны өөрийн өртөг 11.8 хувиар нэмэгдсэн байгаа биз дээ. Манай компанийн жилийн нийт зардлын 0.003 хувьд нь дотоодоосоо юмаа авч байна. Өөрийнхөө хонины мах, Жаргалантын хөрсөнд ургуулсан төмс, өөрийнхөө тариад ургуулсан буудайгаар хийсэн гурилаа иднэ. Ингээд дээр нь “Мон лаа”-гийн лаагаа авна даа. Үлдсэн бүх юм нь валютын хамааралд байна. Дандаа гаднаас, импортоор орж ирсэн юм л хэрэглэдэг. Өнгөрсөн жил сэлбэг авахад нэг ам.долларын ханш 1420 төгрөг байсан. Одоо 1800 төгрөг болчихоод байна. Ингэхээр ам.доллар 23 хувиар өсчихөөд байна. Шатахуун 23 хувиар өсчихсөн. Хооронд нь нэмэхээр 43 хувиа барьчихаж байгаа биз. Буудайн үнийг өсгөлөө гэж ингэж худлаа яриад байгаа байхгүй юу. Ингэхээр бид яах вэ. Цалингаа нэмж чадахгүй. Дахиад л надад ашиг байхгүй, алдагдал хүлээнэ. Сэлгээний ургамал гээд рапсын тос тарихаас өөр арга байхгүй. Бид ийм л байдалд орчихсон байна. 

-Танай компани тариалалтаа хэзээ эхлэх гэж байна вэ?

-Энэ сарын 5, 6-наас тариалалтаа эхэлнэ. Манай Жаргалантын тариалалт эхлэх хамгийн ашигтай хугацаа нь тавдугаар сарын 5-наас 25-ныг хүртэл байдаг юм. Энэ хугацаанд багтааж тариалалтаа хийж дуусгана. 

Бид юу тарихаа мэдэхгүй байна шүү дээ, чин үнэнээ хэлэхэд. Аль алинаа бодоод л энэ компаниа яавал алдагдалгүй явуулах вэ гээд хэдэн га-д төмс тарих вэ, улаанбуудайг хэдэд нь тарих вэ. Овъёос тарих уу, тэжээлийн ургамал рапсийг нь тарих уу гээд л бодож байна. 

Д.САРУУЛ

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН