Category: арын-нүүр

Замын цагдаагийн эргүүлийн машинаас чанга яригчаар загнаж байна аа. “Хөөе, чи хөдлөөд өгөөч…тэд дугаар аа” гээд л захирангуй дуугаар хашгирав. Заримдаа үүнээс ч бүдүүлгээр захиран тушааж байгаатай нийслэлчүүд нэг бус удаа таардаг.  Ихэнх замд бөглөрөл ихтэй, зам чөлөөлөх шаардлага тулгарсан, бачим асуудал ихтэй зэрэг зовлон байж болно л доо. Гэхдээ чанга яригчаар нэг бус нэг хэсэг хүнд хүрдэг учраас  олон хүнд хүрч байгаа мэдээлэл гээд тодорхойлчиход буруудахгүй. Тийм учраас замын цагдаагийн  уур цухал тэртэй тэргүй асуудалтай нийслэлийн замын стрессийг нэмж орхино. Зүй нь  ….. дугаарын жолооч та (чи биш шүү)  тийшээ ийшээ эргэнэ үү гээд  хүсэх, зөвлөх  маягтай ярьж болно оо доо. Замын цагдаа гэхээр хэн нэгнийг загнаж зандрах эрх авсан этгээд биш шүү дээ. Замын хөдөлгөөнийг зохицуулж буй үйлчилгээний ажилтнууд. Тийм учраас үйлчлүүлэгчидтэйгээ зөв, зохистой харьцах учиртай. Социализмын үеэс явж ирсэн загнаж зандарсан байдалтай харьцдаг хандлага амь бөхтэй юм аа. Социализмын үед үйлчлүүлэгч гэж байсангүй. Хөдөлмөрчид л гэж байсан. Хөдөлмөрчдийг  цагдаа нар төрийн нэрийн өмнөөс загнаж, зандарч “хүмүүжүүлж” болдог байсан байх л даа. Харин одоо бол огт өөр нийгэм. Цагдаа төрийн мөнгөөр биш, загнаж зандраад байгаа татвар төлөгчдийнхөө мөнгөөр цалинждаг хүмүүс. Харилцаа, хандлагаа өөрчлөөч.

Б.ЯНЖМАА  

Үзэл сурталдсан нийгмийн үед чухалчлан анхааруулдаг “Дааганаасаа биш даравгараасаа болж унана шүү” гэх онч хэлц одоо ач холбогдолгүй болжээ. Үгээ хэлэх төдийгүй жагсах цуглах, тэмцэх эрх чөлөө бүгд нээлттэй. Хэн юу ч ярьсан яах ч үгүй, жиргэсэн ч жишим ч үгүй болоод байгаа цаг үе.

Харин үүний оронд хэтээсээ явган явах дургүй монголчууд унаж зайдалдаг унаандаа анхаарахгүй бол болохоо байжээ. Ялангуяа орон нутагт энэ “Яав” гэх бичил мотоциклийг техникийн наад захын мэдлэггүй жаахан хүүхэд охид, настай авгай нар хэн дуртай нь унан чавхдацгаана. Эзгүй хээр яаваараа хөтөл өөд орилуулсаар гараад ирэхэд өмнөөс нь бас нэг “яавчин” амьд амьтан уначихсан аятай шуугин гарч ирээд хоорондоо зөрж амжилгүй тас мөргөлдөж орхих юм. Сумын төв дээрх гудамж хашааны булан болгон “гүйдэл”-тэй болж байгаа бололтой. Аль нэг нь болгоомжтой байгаад ч нэмэргүй. Тооромзгүй, гэрэлгүй, араа соёондоо ордоггүй есөн шидийн унаа уначихаад хээвнэг эргэж хараад ярих, согтуу гуйвлан хаазлах бол наад захын үзэгдэл. Энэ муу жижигхэн дугуй байтугай эдэлж чадаагүй бол эмнэг хангал адуу ч амь нас авч оддогийг яагаад мартчихав. Агуу Чингэс хаан хүртэл морины “аваар”-аар өөд болсон тухай бичсэн байдаг биз дээ. Тэгэхлээр давын өмнө анхааруулсан үгтэй бичиг самбар, нөлөөтэй бөөрөнхий толь зэргийг энд тэндгүй тавьж өгөн, цаашдаа энэ талын хууль журмыг чангална биз ээ.

Ж.ГАНГАА

 “Улаанбаатар” сувгаар дууны уралдаант нэвтрүүлгийг үзэгчид нэлээд сонирхох юм. Олны талархлыг хүлээж буй “UNIVERSE BEST SONGS” нэвтрүүлгийн шүүгчээр урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Б.Долгион, гавьяат дуучин Т.Ариунаа, Буриадын гавьяат дуучин Б.Амархүү нар ажилладаг. Оролцогчдод тэд дуулах урлаг, дээд доод өнгө, биеэ авч явах байдал, тайзны соёл гээд дуулаачийн мэргэжлийн онцлогтой холбоо бүхий санал зөвлөгөө чамгүй сайхан өгөх юм. Анзаараад байхад дуучин Амархүүгийн амнаас “Аягүй гоё дуу байна, аягүй сайхан байна ш дээ, аягүй янзтай дууллаа” гэх мэт үг их хөврөх юм. Б.Амархүү дуучны “аягүй дуу, аягүй гоё дууллаа” гээд байгааг монголоор чухам юу гэж ойлгох вэ. Аливаа дуу ая эгшиггүй бол өрөөсөн жигүүртэй шувуунаас өөрцгүй гэдэг. Аягүй мөртлөө сайхан дуу энэ орчлонд огтхон ч байж болшгүй мэт. Аягүй сайхан байна ч гэж юу байхав гэх мэтээр олныг эргэцүүлж болмоор. Монгол хүн ардын сайхан хэлээ ингэтлээ гутааж доромжилж яасан ч болохгүй. Тэр дундаа олны танил од хүн. Аягүй сайхан, аягүй гоё гэдэг гоо сайхны таашаал энэ орчлонд ерөөс байхгүй. Аягүй гэдэг үг сонсошгүй хахир чихарган, үзэшгүй балиар муухай, үнэрлэшгүй сэжгийн өмхий гэсэн утгыг агуулдаг. Харин монгол хүн аятай сайхан аяс зөөлөн амгалан таатайг хэзээ ч “аягүй” хэмээн илэрхийлдэггүй билээ. 

Л.БАТЦЭНГЭЛ

Өнгөрөгч долоо хоногийн сүүлээр Нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын дарга Э.Бат-Үүл нийслэлд өрнөж буй авто замын бүтээн байгуулалтын ажилтай танилцсан билээ. Энэ үеэрээ “Бэрх зараа” гээд үйл ажиллагаа шигээ бэрх нэртэй газар байна шүү. Танайх харин “Тод газар” гэдэг сайхан нэртэй юм” хэмээн замын ажил хийж буй нэгэн компанийн төлөөлөлд хандан хэлж байв. Энэ яриа тухайн үед хошигнол болоод өнгөрсөн ч тэрхүү компанийн үйл ажиллагааны талаар Нийслэлийн Засаг дарга санал, бодлоо төвөггүйхэн илэрхийлчихсэн явдал байлаа. Үнэхээр ч аливаа компани, аж ахуйн нэгжийн нэр, хаяг гэдэг тухайн байгууллагыг хэн нэгэнд олон таван үггүйгээр шуудхан хэлчихэж байгаа хэрэг шүү дээ. 

Бодоод үзье л дээ, “Орж гарч бай л даа хө” гэсэн хаягтай дэлгүүрт ороход нэг л дотно мэдрэмж төрөх. Нийслэлийн 16 дугаар сургуулийн ойролцоо, энгийн л нэг жижигхэн подвальд байх тэр дэлгүүрт олон янзын барааны сонголт байхгүй ч хэрэг гарвал дахин дахин ормоор санагддаг юм.

Гэтэл бас “Хам хум” нэртэй хоолны газар байна аа. Энэ хаягийг уншсан хэн ч шууд орохгүй нь мэдээж. Яагаад ч юм элдэв янзын ногоо, өвс ургамал бас бус юу ч юм бүгдийг нь хутгаад, хам хум хийчихсэн хоол өгөх юм шиг бодогдоно. Аль эсвэл сэтгэл гаргалгүй яаран сандран хийсэн ч юм шиг.

Харин үүний оронд “Сэгсгэр цуйван, зантгар бууз” гэсэн хаягтай цайны газар байвал ямар санагдах вэ. Халдвартын эмнэлгийн ойролцоо байх уг цайны газрын хаягийг нь уншаад л бараг цадчихаар шүү.

Т.ГЭРЭЛМАА

Эрх баригчид зүрх сэтгэлдээ дандаа хүнээ эхэлж бодож явдаг буюу тийм бол тэрнийгээ л хэлж баймаар. Хүн гэхээр ард түмэн, эх орон гээд хадуураад явчихна. Бусад үед мал, эдийн засаг, машины зам…

Хүмүүс химийн хортой саванд ус, сүү, айраг хийгээд бүр сурчихлаа. Сайханы айраг хичнээн сайхан байгаад ч “Бор үнээ”, бондгор хөх поошгинд оруулж ирсэн бол наанадаж хүнсний аюулгүй байдлын хууль зөрчиж, цаанадаж цагаан идээ биш хор болоод хувирдаг.

Хуучин цагт айлуудын амьжиргаа хэдий дутуу гуцуу ч хангалттай бидон сав, сияан, төмөр хувин, шаазан аяга тавагтай байлаа. Бүгд экологийн цэвэр бүтээгдэхүүн байж шүү. Орчин үед жижиглэнгийн бараа зонхилж янз бүрийн сав баглаа боодлууд элбэгшсэн чинь үнэгүй юманд нугасгүй манайхан аяга худалдаж авахаа больчихдог байгаа. Энэнд санаа зовж, хүүе хаая гэж байгаа дарга даамал алга. Цаашилбал, гар чийдэнгийн зай, малчдын толь бүхий аккумлятор, гар утас, гялгар уут, угаалгын нунтаг гээд нуль хорон дунд яваа хүндээ санаа тавиач. Иргэд хоорондоо нэгнийгээ хүндэтгэн ундааны нэг хэрэглээний саванд сүү хийж өгдгөө болимоор байгаа юм. 

Ж.ГАНГАА

Худалдааны жижиг мухлагийн гадаа жаахан охин зогсоно. Цонхны цаана өлгөсөн элдэв янзын зураг хөрөгтэй, эрээн мяраан ил захидал, маркийг харна. Үндэстэн ястны хувцастай хөөрхөн хүүхэлдэйний зурагтай цуврал ил захидлуудыг нэг бүрчлэн удаан гэгчийн шимтэн үзнэ. Худалдагч эмэгтэй охиныг үл анзааран лангууныхаа цаана гиюүрэн суух аж. 

Охины ээж хүрч ирээд гараас нь угз татан чирээд явах гэтэл “Ээж ээ, энэ гоё зурагтай цааснууд юу юм бэ” гэж хэлээд гараа татав. Ээж нь “Отгирийд гэдэг юм. Алив явъя. Машинаа зам дээр орхичихсон. Хурдал” гэлээ. 

Тэмдэглэлт баяр ёслолын үеэр монголчууд бие бие рүүгээ сайхан зурагтай, энгүүн утга агуулгатай ил захидал илгээдэг байсан үе бий. Техник технологи хөгжиж, гар утас өдөр тутмын хэрэглээ болсон энэ үед ил захидал бичээд, илгээгээд сууж байдаг хүн бараг байхгүй, тун цөөн. Шаардлага гарвал цахилгаан шуудангаар зураг илгээчихнэ. Дахиад хэдэн жил өнгөрвөл ил захидал гэдэг зүйлийг мэддэг хүний тоо цөөрч мэднэ. 

Ээждээ чирүүлээд гарсан тэр охинд юуных нь буруу байх вэ. Алгын чинээ тэр амьтан ил захидал гэж юу байдгийг яаж мэдэх юм. Өнөө хорвоотой танилцсан түүх гээч чинь заавал чулуу энэ тэр байх албагүй нь. Бидний сайн мэддэг зүйл нөгөөд маань шинэ мэт санагдах нь энэ. 

Д.ГАНСАРУУЛ

Спортын тэмцээнд хүмүүс ерөөсөө хамрагддаггүй байсансан. Ялангуяа бөх барилдаадах гэхээр залуучууд пир гээд зугтаачихна. Одоо сум, аймгийн наадамд 512 бөх, зургаан насны ангилалд нийт долоо найман зуун морь уралдуулж байгаа нь биеийн тамир спортоор хичээллэж эрүүл мэнддээ анхаардаг болсны үр дүн гэхэд эргэлзээтэй.

Ердөө л бусдад атаархаж хэсэг явж байснаа амар хялбар аргаар хурдхан шиг ямарваа төрөлд алдаршаад авбал ашигтай гэсэн давалгаа нийтийг хамарчээ. Хэдий арьс өнгө, шашин, нам улс төрийн ялгаа ардчиллаар устсан ч энэ нийгэмд мөнгөгүй, эрх мэдэлгүй, нэрэн дээрээ нэмэлт цолгүй бол хэн ч биш болчихсон. Хязгаарын аймаг нутгаас орж ирэгсэд олон юмнаас хоцорчихсон тул бие хаа нь жаахан өсгөлүүн бол бушуухан бөх барилдах  эсвэл удган болцгоодог. Польшид очсон монголчууд зүү төөнүүрийн эмчийн мэргэжилтэй болчихдогтой их төстэй.

Одоо байтлаа бүр хар нялхаасаа алдарших дон тусч амбиц хөөн дух, энгэр дээрээ медальгүй морь, хүн хоёр бараг алга шив дээ. Нийгэмд үе үе иймэрхүү хийрхэл, солиорол ядуурал, хямралаас үүдэн бий болдог аж. Энгүүн эгэл амьдралыг үл тэвчигсдийг бурхан багш “чаралба” хэмээн тодорхойлж хожим үйлээ эдэлнэ гэж шоонд нь буужээ. Базарваань хум пад.

Ж.ГАНГАА

Америкийн элчингийн Эдийн засаг, худалдааны хэлт¬сийн дарга Дэвид Уайштай ярилцаж суухад “Би урьд нь”Уолл март” гэдэг сүлжээ дэлгүүрт менежер хийдэг байлаа. Асуудал гэдэг үгийг үгийн сангаасаа авч хаях нь бидний барьдаг гол зарчим байсан. Тэнд зөвхөн боломж, бололцоо гэсэн үгийг ашигладаг. Асуудлыг аль өнцгөөс харахаас  бүх зүйл шалтгаална гэх гээд байна л даа. Миний хувьд танай улсад болохгүй юм бий ч Монголоор дүүрэн боломж байна” гэж хэлсэн нь санаанд тод үлдчихэж. Саяхан даа, Завханы Бат¬сүх гавьяат хэвлэлд өгсөн нэг ярилцлагадаа “Би Мон¬голынхоо замын түгж¬рэлд хүртэл хайртай. Сайн анзаарвал хотын замаар машиндаа хүүхдээ суул¬гачихаад явж байгаа залуус ямар олон байдаг гэж санана. Өмнө нь байгаа өчнөөн болом­жийн төлөө тэмүүлж яваа харцыг би тэр залуусаас олж хардаг. Гэтэл айхтар өндөр хөгжсөн улсын нийслэл тийм эрчимтэй хэмнэлгүй. Явган хүний замаар нохой хөтөлсөн ахимаг насныхан л олон харагддаг. Замын түгж¬рээгээ хүртэл ийм талаас нь харж яагаад болохгүй гэж.  Би Мон¬голд өчнөөн боломж бий гэж боддог” гэж чин сэтгэлээсээ ярина лээ. 

Нээрээ л нийслэлд өрнөж буй амьдралын агшин бүр хэдэн жилийн дараах өндөр хөгжлийн төлөө өрнөж байгаа. Хаа сайгүй баригдаж буй өндөр байшингууд, их хотын гудамжаар завсар зайгүй хөл­хөлдөх завгүй хүмүүс, за тэгээд саяын ярьсан замын түгжрээ. Монголчууд тэр аяа­раа ирэх жилүүдийн аз жаргалынхаа төлөө боломж бүхнийг алдалгүй шүүрэхээр завгүй амьдарцгааж байна даа. 

Ц.БААСАНСҮРЭН

“Үйлдвэрээс гарсан бүхэн эргэж үйлдвэртээ очих ёстой” гэсэн дүрэм баримталдаг орон хог хаягдал багатай байдаг аж.  Архины үйлдвэрүүд шилээ буцааж татдаг бол аймаар том буян  болно гэж хэлэх гээд байгаа юм л даа. Үндэсний хэмээх тодотголтой, нийгмийн хариуцлагатай хэмээн өөрсдийгөө сурталчилдаг шингэн хүнс үйлдвэрлэгчид  маань хог хаягдалдаа анхаарах цаг болжээ. Архи, пиво, ундааны хуванцар сав, шил, лааз Улаанбаатарын хог хаягдлын 20-30 хувийг бүрдүүлдэг гэхээр хүнсний манлай компаниуд   хэр их идэвх зүтгэлтэй ажилладаг нь  илэрхий. 

Зүй нь тэд ундаа, архи, пивоныхоо хуванцар сав, шил, лаазыг буцааж авдаг бол  Улаанбаатарын хог хаягдлыг бууруулахад ихээхэн хувь нэмэр оруулах байлаа. Нийгмийн хариуцлагатай хэмээн өөрсдийгөө сурталчлахад л анхаарахаас биш нийгмийн хариуцлагаа жинхэнээр нь ухамсарласан компани алга. Хэрэглэсэн шилийг буцааж татсанаас   урд хөршөөс шинээр оруулж ирсэн нь хямд тусдаг  гэдэг.   УИХ импортын архины  шилний татварыг өсгөвөл  үйлдвэрлэгчид шилээ буцааж татахад анхаардаг болох вий. Үгүй бол байгальд шингэдэггүй хог хаягдал нэмэгдсээр байна. 

Архидалт их байна, архины үйлдвэрүүд мундаг ажиллаж байна гэдэг гайхуулмаар амжилт биш. Олон гэр бүлийг архинд живүүлэхэд хувь нэмрээ оруулж байгаагийнхаа нөхөн төлөөсөнд архи, пиво үйлдвэрлэгчид ядаж хог хаягдлаа багасгаж буян үйлдэх  ёстой. Бүтээгдэхүүнээ хууль бусаар сурталчлах гэж зовж байхаар ядаж архины  шилээ буцааж авдаг бол хамгийн лаг сурталчилгаа болох байлаа.   

Б.ЯНЖМАА           

Саяхны нэг өдөр Хан-Уул дүүргийн замын цагдаа хоёр гадаад иргэнийг хэлтэс дээрээ аваад ирэв. Ямар учраас гадаадын иргэдийг саатуулан авчирч байгаа нь тодорхойгүй байв.  Үүдний жижүүрт “Энэ хоёрыг үлдээлээ шүү. Би яараад байна. Мэдүүлэг авна биз. Би хэл нэвтрэхгүй юм байна лээ” гээд гараад явчихлаа. Замын цагдаад баригдаад ирсэн гадаадын иргэд Хан-Уул дүүргийн цагдаагийн хэлтсийн коридороор явах цагдаа болгонд тайлбар хэлээд яваад байх. Харин цагдаа нар нөгөө хоёр нөхрөөс чинь зугтаагаад, тойрч гүйгээд  байх юм. Тэгж байснаа үүдний жижүүр цагдаа нөгөө хоёрыг нэг өрөөнд орууллаа. Тэднээс   байцаалт авах гээд байгаа бололтой. Тэгсэн англи хэлтэй хүн байдаггүй. Жижүүр цагдаа өрөө болгоноор шагайж “Англи хэлтэй юу” гэж асууж байлаа. Гэвч   нэг дүүргийн цагдаагийн хэлтэст англи хэлний мэдлэгтэй  хүн олдсонгүй.  Хурандаа цолтой цагдаа  ирээд “Энэ хавиар англи хэлтэй хүн байна уу” гэж асуух. Тэгснээ “Хоёр давхраас Болдоог дууд. Англи хэлний гурван сарын курст сургасан юм” гэж байна. Тэгсэн   нөгөөх нь “Даргаа би ярьж сураагүй”  гэж хэлээд толгойгоо маажаад зогсоод байх. Энэ мэт англи хэлний гурван сарын эрчимжүүлсэн курст суусан дөрвөн ч  цагдааг дуудлаа. Тэд мөн л “Хэдхэн үг цээжилсэн” гэж хэлэх ажээ.  Ийн мунгинасаар хоёр цаг гаруй хугацааны дараа англи хэлний багш эмэгтэйгээр орчуулга хийлгэж  гадаадын хоёр иргэнээс байцаалт авсан юм.  

Э.ХҮРЭЛБААТАР