Category: арын-нүүр

Хотхоноос төв зам руу орох гарцан дээр хоёр приус шүргэлцэн таг хаажээ. Өөр гарц орц байхгүй тул хотхоны бүх хөдөлгөөн гацав. Гацаж түгжирсэн жолооч нар дэмий л дуут дохиогоо орилуулна. Шүргэлцсэн хоёр жолооч болох бүдүүн махлаг араб сахалтай залуу, туранхайвтар боловч өндөр эр буугаад ирчихсэн хоёр тийш харан утсаар зогсоо зайгүй ярьж юуг ч юм тайлбарлах аж. Таньдаг цагдаа руугаа ч юм уу даатгалын газар луугаа ярьж байгаа буй за. Шүргэлцсэн хоёроос хэдэн машины ард дуут дохиогоо цөхрөлтгүй хангинуулж байсан түргэний тэргэнээс нэг хижээл эр буун бээцийсээр тэдэн рүү очлоо. Их л зориг гаргаж байгаа бололтой нөгөө хоёроос “Зам тавьж өгөөч, хөгшний минь бие муу байна. Ахдаа ингэж тус болооч” гэж гуйлаа. Нөгөө хоёрын сахалтай нь “Хөдөлчихвөл би хохирлоо гаргуулж авч чадахгүй болно шүү дээ ах минь, тус боллоо гээд миний хохирол барагдахгүйгээс хойш чадахгүй нь дээ” гэв. Өөртэй нь харьцсан болохоор нөгөө бүдүүн эр лүү хандан “Ах нь их баярлана шүү, ёстой мартахгүй” гэв.

Нөгөө эр “хм хоосон баярлалаагаар яах вэ, сайхан сэтгэл гаргалаа гээд хэн төлбөр төлж байлаа” гэж хэлээд ширэв татлаа. Хижээл эр “төлбөр нь хэд байдаг юм бол” гэхэд “Дор хаяж хоёр зуу болдог юм байгаа биз дээ” гэж араб сахалт зандарлаа. Хижээл эр “Ээ гончигсүм минь” гэж хэлээд дуугаа хураав. Гэтэл хажуугаар нь гарч явсан идэр насны эмэгтэй “та дансаа явуулчих” гэж нөгөө сахалт руу шууд хэлэв. Хижээл эр “охин минь би наадахыг чинь төлж чадахгүй байх аа тэтгэвэр…” гээд ээрч мууран юм хэлэх гэв. Эмэгтэй “Ах минь сайхан сэтгэлд төлбөр нэхдэггүй юм” гэж хэлээд утсаа гаргалаа.

Сурагчдын өвлийн амралт эхлээд долоо хоногийн хугацаа өнгөрчээ. Сурагчид нийт зургаан долоо хоног амарна. Энэ амралтын урт хугацаанд айл бүрт тохиолдож буй нэг асуудал байна. Энэ нь хүүхдийн цахим хэрэглээ, гар утасны дэлгэцийн донтолт.

Мэдээж гар утас удаан хугацаанд хэрэглүүлэхгүй байхын тулд ном уншуулах, хичээлийн хоцрогдлоо арилгах, цэвэр агаарт гарах, дугуйлан секцэнд хамруулах гээд олон аргууд бий боловч хүүхэд утсаа оролдсоор л байдаг. Гэртээ өөр, өөр өрөөнд гар утас руугаа гөлөрсөн хүүхдүүдийн дүр зураг танай гэрт ч байдаг болов уу. иймийн учир утасны донтолтоос хэрхэн сэргийлэх талаар зөвлөе.

“Улаанбаатар Элит” олон улсын дунд сургуулийн хүүхдийн сэтгэл судлаач Б.Номин хэлэхдээ, хүүхэд гар утсанд донтож буй нь их олон шалтгаантай байдаг. Тухайлбал, ганцаардах, гэр бүлийнхэнтэйгээ ярилцахгүй байх, нойргүйдэл гэх мэт. Хүүхэд ер нь хийх зүйл нь олдохгүй болохоор гар утсаа оролдож эхэлдэг. Тиймээс хүүхдээ гар утсанд донтуулахгүйн тулд та хүүхдийнхээ шинэ хобби сонирхлыг нь олж, гэр бүлээрээ цагийг үр бүтээлтэй өнгөрөөх, бие биенээ ойлгоход илүү цаг зарцуулж ярилцах хэрэгтэй. Хүүхдэдээ огт гар утас хэрэглүүлэхгүй гэж хатуурхах биш, өдөрт хэрэглэх хугацааг нь зааж өгөөрэй. Мөн гэр бүлээрээ дагаж мөрддөг дүрэм тогтоох ч боломжтой. Түүнчлэн өдөр бүр дасгал хөдөлгөөн хийлгэж, тогтсон цагт унтуулбал дэлгэцийн донтолт багасна гэдгийг хэлж байна.

Тэгэхээр эцэг эхчүүд хүүхдийнхээ гар утсыг нь шууд булаан авч загнаж зандраад үр дүнд хүрэхгүй аж.

Хов их ярьж байгаа хүмүүсийн ихэнх нь өөрийгөө ховлож байгаагаа мэддэггүй. Үүнийг Дюмагийн зохиолуудаас мэдэрч болно. Хүнийг их шүүмжилдэг, хов их ярьдаг хүмүүс ухаалаг хүмүүст айхавтар ашиглагдаж ирсэн нь хүний түүх. Ухаалаг хэсэг тэдний юу ярихыг мэддэг, тэрийг нь яаж ашиглахаа бас мэддэг. Үүнийг нь өнөөх хов ярих, бусдыг муулах дуртай хэсгийнхэн огт мэдэрдэггүй. Энэ дотор ус, тосны ялгарал явагддаг. Тэднийг улс төрийн шинжлэх ухаанд “дамжуулагчид” гэж албан ёсоор томьёолдог. Бас “миний өмнөөс ажил хийж өгдөг хүмүүс” гэж ч том улстөрчид үздэг. Иймэрхүү хов ярих, бусдыг хэлэлцдэг хүмүүсийг бусдын гар хөл бологсод гэж ойлгох ёстой юм байна.

Энэ бүх зан чанар Монголд нийтлэг байгаа учраас өнөөдрийн Монголын нийгэм, монголчуудын хандлага буруу, ажил амьдрал нь стресс ихтэй байна. Яахав дээ, ярьж хөөрөх, хэн нэгнийг буруутгах үе бид бүгдэд бий. Гэхдээ ярихынхаа өмнө бодох, яасан гэж би тэр хүний тухай ярьж байгаа билээ гэж зогсолт хийх, тэвчээд үгээ залгих. Яагаад гэвэл та өөрөө зүв зүгээр байгаагүй, тэр хүний талаар хаа нэг газар ярьсан. Хариу реакци танд ирж байгаа нь тэр. Тэгэхээр зүгээр л хаана, юуг, хэнд ярихаа мэдэж явцгаа. Хов хэдүй мэдээлэл солилцох үүргийн нэг хэсэг мөн боловч шал дэмий, огт утга учиргүй нэгнийг муулах бус үг сонсох, үйлдлийг нь урьдчилж мэдрэх, цаашид үр дагавар нь ямар байхыг тооцох мэтээр хов ярьж, бусдын талаар дүгнэж байх нь танд ашигтай. Тэрнээс бусдын хатгаасанд орж, өөрт гэмгүй нэгнээ муучилж өөрийгөө хорлох хэрэг юу байгаа юм. Энэ талаар олон хүн, олон ч удаа ярьдаг, бичдэг, энэ удаад ч бас үргэлжлүүлье. Хов ярьцгааж өөрсдийгөө ховлох хэрэггүй дээ. Хов ярьж байгаа чинь хэн нэгэнд ашиглагдаж байгаа үйлдэл шүү дээ…

Монгол Улс төв Азийн цээжнээ оршин тогтнодог Ардчилсан орон. Энэ улсын эзэд нь дэлхийд хаа ч байхгүй цор ганц үндэстэн хэмээн өөрсдийгөө огшоодог. Хөх толботой, хүдэр чийрэг, мянганы суут хүмүүн Чингис хааны үр сад, нүүдэлчин ард түмэн гэж. Орчин цагт бүх зүйл баримтад тулгуурлаж, үнэлэгддэг болсон. Тиймээс шинжлэх ухаанчаар дээрх асуудалд хандаж, шүтэн биширч, хүндэтгэх нь зүйтэй байх.

Гэтэл Чингис хааныгаа хэдэн онд төрснийг ч мэддэггүй монгол хүн цөөнгүй. Тэр ч нэг хэрэг. Нөгөөтэйгүүр монголчууд хаа явсан газартаа нэгнийгээ хэмлэж, нохойд барьдаг мод шиг л биесээ өшиглөх юм. Ийм цөөхүүлээ атлаа дэлхийн аль ч үндэстэнд баймааргүй хагаралтай, нэгнийхээ дээр гарах гэсэн зантай, атаархуу, “би” гэсэн үзэлтэй иргэдтэй улс Монголоос өөр байхгүй л болов уу. Бензин, түлш ховордох нь ээ гэхэд л маргааш нь үнээ нэмчихдэг. Яг ч ховордоогүй байхад шүү дээ.

Дэлхий сөнөлөө гэх шар мэдээний сургаар лаа, шүдэнз цуглуулж, зах, дэлгүүрээ нураачих шахдаг. Танил талаа хүн гэж ойлгодог. Танихгүй хүнийг “золбин” мэт үздэг. Ийм аминчхан нийгмийн хүртээмжгүй. Хүнийг хуурч, хүнд өгсөн бараанаасаа хэдэн төгрөг олсныгоо ашиг гэж итгэдэг. Ийм зах зээл, эдийн засгийн мэдлэггүй. Эх орныхоо төлөө гэх үзэл санаагаа зөвхөн уран сайхны кинонд л дүрсжүүлдэг. Үүнийгээ амжилт гэж бахархдаг. Жинхэнэ эх орончдыгоо, амьдралынхаа төлөө тэмцэн үг, үзэл бодлоо илэрхийлж байгаа нэгнээ галзуу гэж гоочилдог.

Энэхүү өнгөцхөн, өнгө мөнгөний хандлагатай. Ийм оюун санааны мунхаглалаас бид салаагүй цагт улс орны хөгжлийг томьёолоод, тодорхойлоод ч хэрэггүй. Хүнийг хайрлаж, хүнтэй хүн ёсоор харилцаж, хүнлэг хандлагатай болж байж л бусад хөгжингүй орнуудын түвшинд улс нь ч тэр, нийгэм нь ч тэр дөхөж очих боломжтой. Гэвч бид нэгэндээ дэндүү хайргүй хүмүүс юм…

Дэлхийн түүхийн эцэг эртний Грекийн түүхч, түүхийн эцэг гэж алдаршсан Геродот мэө480-490 оны хоорондоос мэө425 оны орчим хүртэл аж төрж байжээ. Түүнийг анхны газар зүйч, аялан судлагчдын нэг гэж үздэг.Түүний “Түүх” гэдэг есөн дэвтэр бүтээл байдаг.Дан түүх биш газар зүй, аялан судлагчдын зүгээс хийсэн бүтээл болой. Геродот тухайн үеийнхээ л бүх мэддэг улсаар зорчиж байсан буюу Перс, Вавилон, Египет, Итали, Грек, Бага Азийн орнууд,Газрын дундад орны ихэнх арал, Хар тэнгис, Крым зэрэг газраар явжээ.Тэрбээр түүхэн домог, үлгэр, гэрчүүдийн аман яриа зэргээс энэ номыг бүтээсэн тул маш үнэ цэнэтэй бүтээл гэж үздэг.Тэр томоохон худалдаачны хүү учир эдийн засгийн боломжтой байсан нь энэ аялалд нөлөөлжээ.Тухайн үед дэлхийн хүн ам олон төрөл байсан ч нэг зан заншил түгээмэл байсан нь сонин. Тэр нь андгай л өргөсөн бол түүнээ хатуу чандаар сахин мөрддөг байжээ. Тэгэхлээр тэр үеийн хүмүүсийн яриа худал байх учиргүй юм. Худал байсан нь тухайн үеийн л хүмүүсийн нийтлэг ойлголт тийм байжээ л гэсэн үг аж. Уг номноос дан скиф үндэстэнтэй холбоотой хэсгүүдийг орчуулан Монгол Улсад 2009 онд хэвлэжээ. Номыг Б. Галаарид орчуулсан бөгөөд “Цадиг” хэвлэлийн газар хэвлэн гаргасан. Яагаад скифүүдтэй холбоотойг орчуулсан юм бэ гэвэл скиф гэдэг нь монголчуудын өвөг дээдэс юм гэж үздэгтэй холбоотой. Ямар ч байсан энэ скиф нь нүүдэлчид байсан гэдэг нь баталгаатай аж.Тэгээд уншиж үзэхэд манайхны тухай бичсэн гадаадын сурвалжуудтай адилхан ч юм уу төстөй байх нь үнэн байна. “Скиф ардууд ямагт хамгийн эртнийх гэгддэг байсан” гэж гэрэгийн (Грек) түүхч Юстин бичжээ. “Эдүгээгээс 30 зууны өмнө цэцэглэж явсан Шүмэрүүд монгол толботой байсан, мөн мэө500 зууны чанадад европыг донсолгож явсан скифүүд ч монгол ёс заншлаа хадгалсаар байжээ” гэж эрдэмтэн зохиолч Л.Түдэв зохиол бүтээлдээ тэмдэглэж байжээ.Скифүүдийн тухай уг түүхэнд тэд эхнэр сонгож авдаг ч эмэгтэйчүүдтэй нийтээрээ амьдарна. Мөн эр нь хэн нэгэнтэй ойртохыг хүсвэл өөрийнхөө саадгийг эмэгтэйнхээ гэр дээр тавиад тухтайхан хурьцдаг. Тэдэнд ямар ч хязгаарлалт тавьдаггүй.Өндөр насанд хүрэхэд түүнийг хамаатан садан нь цуглаад өтөл настныг өргөл болгон алж, махыг нь тайлгын бусад амьтантай цуг иддэг. Ингэж төгсөх нь тэдний хувьд эрхэм зүйл байдаг. Хэрэв өтөл настан өвчтэй бол ингэдэггүй, газарт тавьдаг. Өргөл болоогүйд нь ихэд хувьгүй явдал боллоо гэж харамсдаг. Тариа тарьдаггүй, мал маллаж амьдардаг, бас загас барьж иддэг. Тэдний шүтдэг ганц бурхан нь нар. Ийм хурдан бурханд хамгийн хурдан амьтанаар тахил өргөх ёстой гэж үзэн мориор тахил өргөдөг. Хэрэв тэд хүсээгүй л бол хэн ч тэдний нутгаас буцаж ирдэггүй. Бүгд хиар цохиулаад дуусдаг. Тэд орон хот барьдаггүй, хөсөг тэргэн дээр оромжоо барин нүүдэллэн явдаг. Халдсан цэрэг хэзээ ч тэднийг олдоггүй. Тэд бүгд морин цэрэг байдаг бөгөөд хүн бүр харваач байдаг. Төмөр байдаггүй учир алт зэсээр бүх юмаа хийдэг.

Алт бол тэнд хог шороо шиг элбэг. Гүүний сүү саадаг, сүүний өнгөн хэсэг үнэтэй үлдэгдэл нь нэг их үнэ үгүй гэх мэтчилэн. Грекл баатар морио алдаад хайж яваад могой биетэй үзэсгэлэнт эмэгтэйтэй учирсан. Тэр эмэгтэй өөртэй нь ханилбал морь хаа байгааг хэлнэ гэдэг. Эмэгтэй эрхтэнээсээ доош могой биетэй ажуу. Грекл баатар гурван хүүтэй болоод морио аван буцдаг, могой хүүхэн хүүхдүүдээ яах вэ гэж түүнээс асууна. Баатар миний нумыг татаж чадсан хүүд нутгаа эзэмшүүл, бусдыг нь хөөж явуул гэж захидаг. Бага хүү нь эрийн цээнд хүрээд нутгаа хамгаалан суусан гэж скифүүдийн домогт өөрсдийн уг гарвалын тухай өгүүлдэг. Номын тухай товч өгүүлэхэд ийм ажгуу. Та бүхэн уншиж өвөг дээдсийнхээ тухай дэлгэрүүлэн сонирхоорой.

Олон нийтийн сүлжээгээр “соц” үеийн нэг мэдээ нэлээн явж байгаа харагдсан. Тэр нь сүүтэй холбоотой. Одоо уншихад ч яахав инээдтэй, хөгийн харагдаж байгаа юм. Гэтэл тухайн үед бол яалт ч үгүй болж байсан үйл явдал. Тухайн багц мэдээ нь гурван хэсэгтэй. “Сүүнээс болж зодолджээ”, “Манаачаас болоод…”, “Ашиг багатай бараа” гэсэн гарчигтай жижиг мэдээнүүд л дээ. Эхнийх дээр 27 дугаар дэлгүүрт сүү нь ирчихээд байхад худалдагч нь ирэхгүй байснаас болж тэр хавьдаа олныг хамарсан зодоон болсон тухай. Дараагийнх нь 13 дугаар дэлгүүрт сүү хүргэхээр машин ирсэн боловч манаач нь байхгүйгээс болоод буцаад явчихсан тухай. Сүүлийнх нь сүүнээс ашиг маш бага буюу 30-50 мөнгөний л ашигтай байдаг учраас худалдагч нар нь дургүй байдаг гэсэн агуулгатай.

Эдгээрээс монголчууд нийтлэгээрээ ажлын хариуцлага гээч зүйл огт байдаггүйг харж болно. Гэхдээ хамгийн гол нь зарим хүмүүсийн магтан дуулаад байдаг “соц” үе бол жинхэнэ хөгийн цаг хугацаа байсныг бэлээхэн харуулж байгаа юм. Өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүн нь ховор, тэр чигээрээ оросоос хамааралтай. Орос бараа л хорвоод хосгүй чанартай гэсэн ганц ойлголттой. Бусад бараа бүтээгдэхүүнийг харьцуулж сонголт хийхийн эцэсгүй ганц л сонголт монголчуудын өмнө байсан. Үнэндээ орос бараа гэгч нь ямар байсныг хэлүүлэх юун. Элдэв түүхээс харж байхад тухайн үед оросуудын манайхтай хийдэг худалдаа нь гэж хөгийн л юм байсан харагддаг. Монголоос авч болох бүхнийг туйлын хямдаар авах мөртлөө эргээд бидэнд муухан бараагаа асар үнэтэй зардаг. “Дугуй булант” цай гэхэд л хаягдал шахуу иш энэ тэрхэнийг нь нийлүүлж шахаад Монгол руу нийлүүлэх жишээтэй. Жилдээ бараг ганц удаа шахуу шинэ жилийн хавьцаа л алим, жүрж амсана. Авах гэж дэлгүүрт ёстой л “алаан” болно. “45-н” нэртэй гутал авах гэж их дэлгүүрийн хамаг шатыг дүүргэсэн их дараалал үүснэ. Ингээд явбал монголчууд үнэхээр хөөрхийлөлтэй амьдарч байсан юм шүү дээ.

Уг нь бол хэдүүлээ чөлөөт зах зээлийн буянаар өнгөрсөн бүх цаг үеийнхээ туршид хэрэглэж байгаагүй чанартай гэсэн болгоныг өөрсдийнхөө сонголтоор авч байна. Энэ бүхэн үнэндээ чөлөөт эдийн засаг, зах зээлийн нийгмийн л ач өгөөж шүү дээ.

Их сургуулийн ойролцоох хоолны газар хүн ихтэй, голдуу залуучууд оюутнууд бололтой охид хөвгүүдээр дүүрэн байлаа. Хоолны танхимын баруун хойно оюутан бололтой залуу бүсгүй ахтайгаа хоол иднэ. Нөгөө “их хоол л гоё” гэдэг оюутны шог яриа шиг хоёул нижгээд таваг цуйван өмнөө тавьж том тавгаар нэг тахианы мөчтөй өтгөн улаан шөл оочилно. Зүгээр ч нэг шөл уугаагүй харваас илт оюутан охин шөлөндөө прожки дүрэн идэх аж.

Охин хоол идэнгээ байсхийгээд л ах руугаа харан ямар нэг юм шаардах нь нүднээ илт. Ах нь ч ойлгоод байгаа бололтой хоолоо орхин хажуугийн сандал дээр эвхэж тавьсан пэндийсэн зузаан хар куртикныхаа халаасыг ухан хорин мянган төгрөг гарган ирж “ээж өгүүлсэн юм” гээд өгөв. Охин түүнийг голонгуй авч ах руугаа дахин шаардаж эхэллээ. Ингэх зуурт шөлөө ховх сорон тавгийг нь харамсалтай нүдээр харан цааш түлхэж овоолгоостой цуйвангаа өмнөө дөхүүлэв. Бодвол тавгийг нь “долоох юмсаан” гэж бодсон биз. Охин “Энэ хүйтэнд аав ээжийг гадаа гаргаад л малын аргал хоргол арилгуулаад байгаа юм биш биз дээ, Алтаа эгч та хоёр” гэж ах руугаа загнаж сурсан шинжтэй аашлахаа мартсангүй. Ах нь “За яалаа гэж, яалаа гэж туслах малчин залчин гээд л зөндөө хүмүүс байна зүгээр, ах нь мөнгө муутай яваа, нэмээд энэ хорин мянгыг л илүүчилж чадна. Саяны зарсан махны мөнгөөр малдаа тэжээл авахгүй бол энэ өвөл их хүйтэрч байна. Бас гурил будаа гээд ямар айхтар үнэд ороо вэ. Ёстой илүү юм өгч чадахгүй нь. Дараа сард ирэхдээ ахиухан мах зарна, тэгэхдээ л дүүдээ ёстой цулайтал өгнө” гэж аргадлаа. Дүү охин мөн л дурамжхан авсан ч “түрүүнийхтэй нийлээд дөчин мянга” гэж хэлэн инээмхийлэв. Ах нь гэнэт нэг юм санасан бололтой “Өө тийм, таг мартах нь” гэж дуу алдан нөгөө том хар куртикныхаа өврийн халааснаас тэвхийсэн боодолтой цагаан цаас гарган ирж дүү рүүгээ сарвайв. Дүү охин нь гайхсан бололтой нөгөөхийг авснаа гэнэт дуу алдан цовхорч “Ах аа” хэмээн эрхлэн нялхрав. Тэр цаасыг хараад баярлаж байгаа гэж юү гэхэв.

Уг боодолтой цаас бол хөдөө гэрийнхнийх нь цуглуулсан нөат-ын баримт ажээ. Ах нь ч зурагтын сугалаанд мотоцикл хожчихсон мэт маадгар царай гарган тэрүүхэндээ ханхалзан “Алтаа эгч чинь л энэ нөат-ыг Жижгээд аваачаад өгчих. Буцаалт нь хаа юм гээд байсан” гэж хэлээд дүүгээ өхөөрдөн харлаа.