Нийгмийн инженерчлэлийн тухай Нийгэм, сэтгэл судлалын дээд сургуулийн Сэтгэл судлал, нийгмийн ажлын тэнхмийн эрхлэгч, докторант Б.Баярмаатай ярилцлаа.
-Нийгмийн инженерчлэлийн тухай асуухын тулд нийгмийн хөгжил гэж юуг хэлдэг тухай эхэлж сонирхмоор санагдлаа. Бид яг ямар хэмжүүрийг харж нийгэм хөгжиж байна, зөв зүйл рүүгээ явж байна гэж ойлгож болох юм бэ?
-Нийгмийн хөгжлийг бүрдүүлэгч нь бие хүн байдаг. Хувь хүн биш. Хувь хүн бие хүн болж төлөвших үйл явц маш чухал. Бие хүн нийгмийн бүрэлдэхүүн хэсэг болоод ирэхээрээ нийгэмд тодорхой хэмжээгээр үүрэгтэй, хариуцлагатай, оролцоотой ийм хэсэг болоод явчихдаг. Тэр бие хүмүүсийн бөөгнөрөл нь тухайн нийгмийг бүрдүүлж байгаа гэж үзнэ. Бид ямар нийгмийг бүрдүүлж байгаа вэ гэдгийн цаана ямар хувь хүний хөгжил явагдаж байна вэ гэдгийг харж болно гэсэн үг. Тэр зүйл нь хүмүүс хоорондын харилцаагаар дамжиж илэрнэ. Хувь хүний өөрийнх нь харилцаа хандлага, бие хүн болж төлөвших үйл явц үүн дээр чухлаар яригдах болно. Цаад тулгуур нь тухайн улс үндэстний хөгжилтэй холбоотой болж томорч ирнэ гэсэн үг.
-Бие хүний хөгжлөөс нийгмийн хөгжлийг харж болно гэж ойлголоо. Өнөөдөр монголчууд сошиалд ярьж бичиж, хуйларч байгаа сэдвүүд сайн гэхээсээ илүү сөрөг, асуудалтай тал руу хэлтийсэн. Бас дээр нь байсхийгээд л нэг сэдвээр дуулиан дэгдээх юм. Тэгмэгц тийшээ хуйлраад л. Энэ үйлдэл ер нь зөв юм уу?
-Анхаарал хаана төвлөрнө, тэнд мэдрэлийн эсүүд идэвхжиж байдаг гэж үздэг.
Хувь хүн дээр аваад үзэхэд тухайн хүн өөрийнхөө сайн тал дээр төвлөрч байна уу, муу тал дээр төвлөрч байна уу гэдгээс хамаарч хөгжил нь ч явагдаж байдаг. Сайн талаа илүү хөгжүүлэхийн тулд анхаараад, муу талаа багасгах зорилготой байвал хувь хүнийхээ хөгжилд ч ахиц дэвшилт явагдана.
Улс үндэстний хувьд бид сайн тал дээрээ анхаарч байна уу, муу дээрээ төвлөрч байна уу гэдгийг эндээс ялгаад харчихаж болно. Ихэнх тохиолдолд хүмүүс сенсаци, хэцүү төвөгтэй байдал үүсгэсэн зүйлүүд рүү, асуудлууд руу анхаарал хандуулж байна. Нийгэм өөрөө асуудлууд руу явж байна, нийгмийн сэтгэхүй асуудлын хойноос хөөцөлдөж байна.
Тэр нөхцөлд сайн зүйлийг хүлээж авахгүй. Яваандаа бидний тархи, сэтгэхүй муу зүйлдээ дасал болж, муугийн хойноос хөөцөлддөг, муу зүйлсийг сонсч байж таашаал авдаг болж эхлэх аюултай. Шүүж тунгаах тал дээр ч мууг олж хардаг. Сэтгэхүйн хүрээний зүйл ч зарим тал дээр муу зүг рүү явж өөрчлөгдөж эхэлж байна гэсэн үг.
Анхаараад үзвэл үг хэл гэдэг зэвсэгтэй адил. Сошиал дээр хүнийг өвтгөх, хэцүү болгох, босч ирэхээргүй болтол аюултай үгсийг замбараагүй бичиж байна. Бид хэл сэтгэхүй хоёр холбоотой гэж ярьдаг. Харин өнөөдөр сошиал дээрх үг хэллэгээр бол монгол хүний сэтгэхүйн цар хүрээ хогийн савтай зүйрлэж болохоор болчихоод байна. Уг нь түүний эсрэг сайныг хэлж түгээж байгаа, сайн харилцааг бий болгож бие биедээ хүндэтгэлтэй хандаж байгаа зүйлс өчнөөн бий. Сайн муу хоёрыг ялгаж салгах зүрх сэтгэлтэй, боловсролтой, мэдлэгтэй, төлөвшилтэй болох нь маш чухал болсон цаг ирж байна.
-Тэгвэл нийгмийн инженерчлэл гэж юу юм бэ. Монголчуудын барьж явах гол шугам юу байж болох вэ. Бид тэр шугамаа барьж чадаж байна уу?
-Бид ямар шугам барьж явах, бидний нийгмийн инженерчлэл юу байх вэ гэдгийг мэдэх нь монгол үндэстэн ямар үндэстэн бэ гэдгээ ойлгож таньж мэдэхээс эхэлнэ. Бид үндэстнээ таньж мэдэхийн гол ач холбогдол бол бид бусад үндэстнээс юугаараа давуу талтай, онцлогтой вэ, юугаараа сул талтай вэ гэдгээ маш сайн мэддэг байх ёстой. Монгол хүн өөрөө ямар онцлогтой юм бэ гэдэг зүйл дахиад гарч ирнэ. Түүхэн цаг үеийн хувьсалтай холбоотой, хүний зүрх сэтгэл, сэтгэц бол тодорхой хэмжээнд хувьслын үр дүнд өөрчлөгдөж, шинэчлэгдэж явдаг. Тэгэхээр түүхэн цаг үе рүүгээ өндийх ёстой.
Монгол үндэстэн хаашаа явж байна вэ гэж та асуусан. Англи хэлтэй холбоотой зүйл дээр асуудал үүслээ шүү дээ. Энэ тухайд эцэг эхчүүд хүүхдээ “Чи англи хэлгүй амьдрахгүй”, “Чи англи хэлгүй ирээдүйд хэцүүднэ” гэх мэтээр ярьдаг. Гэтэл монгол хүн 13 хэлээр чөлөөтэй ярих боломжтой. Бямбын Ренчин гуай өрнийн найман хэл, дорнын таван хэлтэй байсан. Чой.Лувсанжав гэдэг хүн бол түүнээс ч олон хэлээр ярьдаг байсан гэдэг. Монгол хүн ийм олон хэлийг эзэмшиж чаддаг юм байна, хэл сурах гэдэг үндэстний чухал соёл юм, тэр дотор эх монгол хэлээ цэвэр сайхан сурах нь чухал юм гэдэг ойлголтыг танин мэдүүлэх явц л буруу явж байгаагийн илрэл өнөөдрөөр харагдаж байна. Тиймдээ ч өнөөдрийн шуугиан, эсэргүүцэл үүсч байгаа юм шүү дээ.
Мөн монгол хүн бол соёлын хувьд хоцрогдсон, монгол үндэстэн сул дорой, хулгайчдаар дүүрч байна гэдэг хандлага их яваад ирэхээр дараагийн үе, шинэ үеийнхэн хүлээн зөвшөөрөхгүй болдог, үзэн яддаг. Эндээс үүдсэн үе хоорондын зөрчлүүд ч гарах эрсдэлтэй. Бидний гол ойлгуулах ёстой зүйл бол сайн мууг ялгаж салгаж сурах. Хэрэв үндэстнийхээ өмнө муу зүйл хийсэн байвал хариуцлага хүлээдэг хууль, дэг, журамтай байх ёстой. Нийгэм өөрөө маш том хүрээлэл байдаг учраас хуулиас илүү нийгмийн хандлага чухал. Өөрөөр хэлбэл, нийгмээрээ хүлээн зөвшөөрөхгүй байх, нийгмээрээ эсэргүүцэх явдал гардаг. Солонгост гэхэд амжилт, ялалттай байсан хүн ямар нэгэн алдаа гаргахад хуулийн шүүлтүүрээс илүү нийгмийн шүүлтүүр хэцүү байх жишээтэй. Монголд тэр зүйл дутагдаж байна. Нийгэмд хэцүү бэрхшээлтэй зүйлүүд байгаад, хариуцлага сул байх тусам сайн муугаа ялгахаа больдог. Энэ нь үндэстэн хөгжихгүй байх, шавар шавхай руугаа шигдэх гол нөхцөл болж байдаг.
-Хариуцлагатай гэдгээс гадна хэрсүү иргэд болох ёстой гэж бид үргэлж хөндөж уриалж бичдэг. Хэрсүү иргэн байхын ач холбогдлыг мэргэжлийн хүний хувьд та юу гэж харж байна?
-Монголчууд үндэстнээрээ хэрсүү, бодлоготой, нухацтай, нарийн шинж чанартай үндэстэн юм, уг нь. Хүний өвийн тэр шинж чанар алга болгоод арилгаад явчихдаг зүйл биш юм. Магадгүй түүхэн цаг үетэй холбовол Манжийн дарлалд байсан 200 жил гэдгээс улбаалж тодорхой хэмжээнд хүний сэтгэцэд үүссэн өөрчлөлттэй холбоотой зүйл үлдчихсэн байж болох. Тэр нь өөрөө хүнийг дагадаг, цаана нь байгаа мөн чанараа гаргаж чадахгүй болсон хэмжээнд хүргэсэн байж болно. Түүнийг бид нарийн судлах хэрэгтэй. Хэрсүү зан чанарыг суулгана гэдэг шүүмжлэлт, бүтээлч сэтгэхүйг суулгах тухай яригдана. Сэтгэхүй яаж төлөвшдөг вэ гэхээр хэл яриа сэтгэхүй хоёр холбоотой гэж үздэг. Сэтгэхүйн гүн зүйл үйлээр дамжиж явагддаг. Ээж, аавууд, өвөө, эмээ нарын үр хүүхэдтэйгээ хамтарч даган дуурайж хийдэг зүйл үйлээр дамжуулан сургах маш том боловсрол явагдаж байсан. Энэ зүйл одоо алсраад алдагдсан учраас тодорхой хэмжээнд хэрсүү байх зүйл алдагдаж байна гэж харагддаг байгаа юм. Монгол хүний хэрсүү чанар алга болчихоогүй, гол нь түүнийг төлөвшүүлэх л хэрэгтэй. Бүхий л зүйл хэлтэй холбоотой учраас эх хэлний асуудлыг хэзээ ч орхигдуулж болохгүй.
-Шийдэл нь юу байж болох вэ?
-Монгол гэдэг нэг үндэстэн учир бид нэг завин дээр суусан. Хүн бүр сайн руу чиглэсэн зүйл рүү явах ёстой. Би хүүхдээ сайн хүмүүжүүллээ, эсрэг талд өөр нэг нь хүүхдээ хүмүүжүүлж чадаагүй. Гэвч тэд хоорондоо харилцана. Тэгэхээр нийгмийн хариуцлага хүнийг эвддэг. 1990-ээд онд ардчилал, зах зээлтэй холбоотойгоор хүмүүс ганзагын наймаанд явсан. Монголын өнөөгийн том бизнесүүд тэр үед бий болсон. Нөгөө талд тухайн үед сэтгэл зүй бэлтгэгдээгүй гэр бүлийн харилцаатай холбоотой зүйл дээр асуудал гарч ирсэн. Наян хэдэн оны хүүхдүүдэд гэр бүлийн салалт их гарч ирж байгаа шүү дээ. Тэнд явагдсан алдаатай зүйл өнөөдөр үр дагавар нь гарч байна. Тэр үед ээж аав нь хамт байгаагүй, гэр бүл яаж бий болдгийг ойлгоогүй мэдрээгүй бол эргээд гэр бүл бүтээхэд нөлөөлж байдаг.
Тиймээс бид үндэстнийхээ соёлыг ойлгох ёстой, зовлонг ч ойлгох ёстой. Үнэ цэнийг мэдэх ёстой, болж байгаа зүйлийг ойлгох ёстой. Монгол хүн бүр үндэстнийхээ хөгжилд оролцоотой байх ёстой. Энэ нь УИХ-ын 76 гишүүний асуудал биш. Хүн бүрийн хөгжил нь нийгмийн инженерчлэл, генератор болж хөдөлж явахад чухал нөлөөтэй. Өвөг дээдсийн хүчирхэг суурь өгөгдөл бидэнд байсаар байгаа. Чингис хааны үг бий шүү дээ.
Холын зорилго үгүй бол ойрын зовлон эхэлнэ гэж. Өнөөдөр бид ойрын зовлон дундаа л хутгалдаж явна. Холын зорилготой болох асуудал дутмаг байгаагийн илрэл. Монгол хүн ямар байх монгол мөрөөдлийг бий болгож, түүнийг бүтээх хэрэгтэй. Монгол хүн бүр тэр мөрөөдлийн төлөө зүтгэдэг байх хэрэгтэй. Тэр нь өөрөө нийгмийн инженерчлэл юм