QGC компанийн нүүрсний давхаргаас метан хий олборлож боловсруулах үйлдвэр
АвстралийQGC компанийн нүүрсний давхаргаас метан хий олборлож боловсруулах үйлдвэрОнгийнн Күйнсланд мужийн Вестерн даун бүсэд нүүрсний давхаргаас метан хий олборлодог QGC компанитай танилцах боломж өнгөрсөн хавар олдсон юм. Эдийн засаг, уул уурхайгаар бичдэг сэтгүүлчдэд ийм боломж олгосон газар нь Германы олон улсын хамтын ажиллагааны нийгэмлэг (GIZ). GIZ-гийн Эрдэс баялаг, түүхий эдийн иж бүрэн санаачилга төслийн хүрээнд Монголын сэтгүүлчид Күйнсландад үйл ажиллагаа явуулж буй QGC-д зочилсон юм. “Бритиш газ”-ын дор байсан QGC өдгөө “Shell” корпорацид харъяалагддаг. Нүүрсний давхаргаас метан хий олборлож Хятад, Энэтхэг, Японд экспортолдог энэ үйлдвэр үүдээ нээснээсээ хойш Квийнсланд мужид 4.5 тэрбум ам.доллар оруулчихаж. Монгол төгрөгт шилжүүлбэл бараг 13 орчим их наядаар тоологдох асар том мөнгө. Бидний хувьд улсаараа хоёр жил амьдардаг мөнгөнөөс ч давсан хэмжээний долларыг австраличууд метан хийгээ зараад олсон гэсэн үг. Эхэндээ иргэдийнх нь цөөнх эсэргүүцэж, олонх нь гайхан хүлээж авч байсан метан хийн үйлдвэр өнөөдөр хүлээн зөвшөөрөгдсөн мөнгөний машин болжээ. Австралид доллар цутгаж эхэлсэн нүүрсний давхаргын метан хий манайд харин агаар бохирдуулагчдын нэг байсаар байна. Нүүрс, байгалийн хий, нефть олборлож, үйлдвэрлэж тээвэрлэх үед их хэмжээгээр ялгардаг метан хий агаар мандалд 15 жил задрахгүй хадгалагддаг гэсэн айхавтар тоо бий. Бусад хүлэмжийн хийнээс аюултай энэ хий дэлхийн дулааралд нүүрсхүчлийн хийнээс 21 дахин илүү сөрөг нөлөөтэйг эрдэмтэд аль хэдийнэ баталчихсан. Австралид нүүрсний ордоо ашиглахаас өмнө метан хийгээ соруулж аваад мөнгө болгочихож байна. Агаараа бохирдуулахгүйгээр, дэлхийн дулааралд гэмтэн болохгүйгээр метан хийгээ өөрсдөдөө ашигтайгаар эргүүлж чадаж байгаа улсад Австралиас гадна АНУ, Канад, Хятад зүй ёсоор багтдаг.
Нүүрсний давхаргаас метан хийг нь соруулж авдаг үйлдвэр тийм ч нүсэр биш юм билээ. Авсаархан, цомхон үйлдвэрийн эргэн тойрны байгаль унаган төрхөөрөө байгаа нь анхаарал татаж байсан юм. Нүүрсний давхаргын хийг соруулж, гадагшлуулдаг цооногуудыг газрын гүн рүү өрөмдөн суурилуулж, шингэрүүлсэн хийгээ гүйлгэх хоолой татаад л нүүрснээс метаныг нь ялгаад авчихаж байна. Цэвэр ус алтнаас үнэтэй Австралийн хувьд нэг том асуудал байгаа нь гүний ус болж. Метан хий нүүрсний давхаргад их хэмжээний устай хамт байрладаг. Эхний удаад их хэмжээний ус ялгардаг бэрхшээл байдаг юм байна. Тэгэхээр цэвэр усны хомсдолтой говийн бүсэд орших Таван толгойн ордын метан хийг соруулж авахад мөн л ийм асуудал үүснэ. QGC ус цэвэршүүлэх байгууламж бариад энэ асуудлаа шийдчихэж. Уурхайн цэвэршүүлэх байгууламж хийн цооногоос гарсан усны 97 хувийг цэвэршүүлээд орон нутгийнхны хэрэгцээнд нийлүүлж байна. Манайд ч ингэж шийдэх боломж байгаа гэсэн үг.
Нүүрсээ олборлохоос нь өмнө давхаргынх нь хийг соруулж аваад эдийн засгаа босгох хэмжээний мөнгө олох боломж бидэнд бий. Манай оронд нүүрсний 300 гаруй орд илэрснээс 70 гаруйд нь геологийн хайгуул хийгдсэн. Нүүрсний тойм нөөц 172 тэрбум тонноор хэмжигддэг. Хайгуулаар тогтоогдсон нөөц гэхэд л 23.5 тэрбум тонн. Нүүрсний ордууд нийт нутаг дэвсгэрийн 80 хувьд жигд тархсан гэж геологичид онцолдог. Тэгэхээр ашиглаж амжаагүй ордууддаа судалгаа хийж хийн агууламж өндөртэйг нь эхлээд жагсаачих хэрэгтэй. Ийм ордуудын нүүрсийг авахаас өмнө метан хийн олборлолт заавал хийнэ гэсэн зохицуулалтыг хуульд тусгачихад л болоод явчихна.
Австралийн тухайд дэлхийд гэж яригдах компаниуд хөрөнгө оруулж, нүүрсний давхаргын метан хийг шингэрүүлж экспортолж байгаа. Бидэнд ч дэлхийн томчуудыг татах боломж бий. Азийн Монгол нүүрсний давхаргын метан хийгээр Хятадын өмнө гишгэж Орос, Канадын дараа жагсах өндөр магадлалтай гэж мэргэжлийнхэн ярьдаг нь оргүй үг биш. Хятадын нөөц 28 их наяд куб метр. Харин манай улсынх 17-43 их наяд куб метр байж магадгүй хэмээн яригдаж буй. Нүүрсний давхаргын метан хийн судалгааг аль арваад жилийн өмнө 2004 онд Канадын “Стормкат” компани хийж эхэлсэн байдаг юм. Америкийн “Норвест” компани ч нүүрсний давхаргын метан хийн тойм үнэлгээг хийсэн удаатай. 2009 онд геологич Дашцэрэнгээр ахлуулсан баг Хархираа, Онгийн голын нүүрсний сав газруудын нүүрсний давхаргын метан хийн тойм нөөцийг тогтоож байсныг бас дурдахгүй орхиж болохгүй. Инженер З.Төмөрбаатарын санаачилгаар эхэлсэн энэ ажлын дүнд судалгаа хийсэн сав газруудад 40-80 тэрбум шоо метрийн хийн нөөц бий гэсэн тойм таамаг гарч байсан юм. Австралийн “Голденхорд” компани Засгийн газрын хүсэлтээр Таван толгойн нүүрсний давхаргын метан хийн тойм нөөцийн судалгааг тус нүүрсний ордод сүүлийн гучаад жилд явуулсан геологийн судалгаа, хайгуулын ажлын үр дүнд тулгуурлан хийсэн нь саяхны явдал. “Голденхорд” 4.3-8.6 триллион фут шоо хийн нөөцтэй гэсэн тойм таамаг хийж байв. Эрлийн гэрээг “Голденхорд”-оос гадна дөрвөн компани хийсэн гэх мэдээллийг Ашигт малтмал газрын тосны газраас өгдөг. “Голденхорт”-ын хувьд нүүрсний давхаргын метан хийн чиглэлээр амжилттай яваа цорын ганц төслийн хэрэгжүүлэгч. Эрлийн гэрээгээ дуусгаад бүтээгдэхүүн хуваах гэрээний хэлэцээрээ эхлүүлээд явж байгаа. Засагтай тохирч за зүй болоод гэрээнд гарын үсэг зурчихвал шууд олборлолт нь эхлэх юм.
Амжилттай хэрэгжиж болохоор дараагийн төсөл бол Таван толгой. Таван толгойн нүүрсний давхаргын метан хийн чанарын үзүүлэлт маш сайн гарсан учраас өмнийн говийн нүүрсний орд хөрөнгө оруулагчдын хорхойг хөдөлгөөд эхэлсэн. Таван толгойн өөр нэг давуу тал бол Хятад гэсэн аварга зах зээл. Хийн хэрэглээгээрээ дэлхийд гэж яригддаг урд хөрштэй ойрхон байрладаг нь Таван толгойг моодонд оруулж байгаа. Солонгосын “Коргаз”-аас гадна Хятадын хөрөнгө оруулагчид ч Таван толгойг сонирхож эхэлсэн нь цаанаа ийм учиртай. Нүүрсний давхаргын хийн нөөцөд цэвэр метаны агуулга 0-30 хувь байвал доогуур, 30-80 хувь байвал дундаж, түүнээс дээш хувьтай бол сайн чанарын гэж үздэг. Сүүлд хийсэн судалгаагаар Таван толгойн уурхай дахь метан хийн агуулгын хэмжээ 84.5-92.5 хувьтай гарсан юм. Тэгэхээр ашиг хийх бүрэн боломжтой гэсэн үг. Хятадын “Жентон ойл энд газ” компани манайд метан хийн чиглэлээр хөрөнгө оруулахаа илэрхийлсэн ч түрдээ хүлээзнэсэн байдалтай байгаа юм билээ.
Технологи нь тодорхой, олборлолт, үйлдвэрлэл явуулж буй туршлага нь бэлэн, байгальд хал багатай, эдийн засгийг тэтгэхээр хэмжээний ашиг олдог нь батлагдсан, зах зээл нь хажууханд, хөрөнгө оруулагчид сонирхоод эхэлчихсэн ийм үед нүүрсний давхаргын метан хийгээ мөнгө болгох уг нь тийм хэцүү биш. Хүний нөөц нь бэлэн биш гэх мэт саад бэрхшээлийг засаг зүгээс тоочдог л доо. Гэхдээ хүний нөөц байтугайг импортолж болдог хавтгай дэлхийд ийм шалтаг үнэнд ойрхон сонсогдохгүй.
Товчхондоо агаарт хор болоод дэгдэж байгаа метан хийгээ мөнгө болгох сонирхол засаг зүгээс ажиглагдахгүй байна. Өмнөх засгийн үед “Эрдэнэс Монгол” компанийн дор “Эрдэнэс метан” гэж охин компани байгуулсан нь уг нь олзуурхам зөв шийдвэр. Харамсалтай нь засаг солигдсоны дараа “Эрдэнэс метан” компани нэр төдий үлдсэн нь гашуун ч гэлээ үнэн. Одоо “Эрдэнэс Монгол”-ын нэр дор мэргэжлийн бус хүн хариуцсан төдий ажиллаж байна.