Author: Батсүхийн Янжмаа

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС…

Загвар зохион бүтээгч Н.Соёлмаа “25 дугаар суваг телевиз”-д “Амьдралаа гэж” нэвтрүүлэг хөтөлдөг байхад нэг ийм яриа өрнөсөн юм. Нэгэн ээж шууд нэвтрүүлэгтэй утсаар холбогдож “Би хүүхдээ юугаар ч дутаахгүй өсгөсөн. Гэтэл одоо…” хэмээн баахан гомдоллодог юм байна. Н.Соёлмаа хариуд нь “Юугаар ч дутаахгүй байж болохгүй, дутаах ёстой байсан юм” гэж “загнаж” билээ. Үнэндээ хэн ч гэсэн үр хүүхдээ юугаар ч дутаахгүй өсгөхийг хичээдэг. Амьтны хүүхдээс дутуугүй явуулахыг хүсдэг. Гэтэл юугаар ч дутаахгүй байх нь эргээд сул тал болдог биш байгаа. Б.Лхагвасүрэн найрагчийн “Ижийтэйгээ үзсэн тэр жилийн наадам, цэцэг нар хоёртоо бахардсан наадам, ижийтэйгээ үзсэн тэр жилийн наадам чихэр, инээд хоёртоо бялуурсан наадам” гэсэн шүлгийн мөрүүд бий. Хэрэв ижийтэйгээ жил бүр наадам үздэг байсан бол энэ өдрүүд ийм нандин мөрүүд үлдээх байсан болов уу.

Орой харих бүртээ хүүхдэдээ амттан авч өгөөд үзээрэй. Хүүхдийн чинь ааш шууд хувирч, цүнх рүү чинь дайрч, хэрэв ямар нэг юм авчраагүй бол бөөн юм болох вий. Харин хааяахан авчирдаг амттаны дараа охин маань ээждээ талархаж сурсан. Хүссэн юм болгоноо авч болдоггүй гэдгийг ухаарах шиг санагдсан. Сэтгэл зүйчийн зөвлөгөө уншиж байтал боломжтой байсан ч хүүхдээ өдөр бүр паркад тоглуулах хэрэггүй гэсэн байна лээ. Тэрбумтны охин амиа хорлосон мэдээ уншаад ойлгодоггүй үе байсан. “Юу дутсан гэж тэр вэ” гэж гайхсан сан. Магадгүй тэр охинд амьдралын зорилго алга болсон ч байж мэднэ. Ядуу, баян хүний сэтгэл ханамж өөр шүү дээ. Ядуу хүн хүүхдэдээ нэг шинэ хувцас авч өгч чадсандаа баярладаг байхад, баян хүний сэтгэлийн хоосон орон зайг дүүргэхэд уул овоо ч дутах вий. Хүүхдийг зарим юмаар дутааж болно. Харин хайраар л дутааж болохгүй.

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС…. ДАРААХ НИЙТЛЭЛИЙГ ХҮРГЭЖ БАЙНА.

1960 оны шинэ жилийг өнөр угтав. Урд эгнээнд: Зүүн гар талаас С.Наран хүү Сүх-Эрдэнэ, С.Янжмаа гуч Сүхбүрэн, С.Галсанзээ Сүхгэрэл, Сүхжаргалмаа нарын хамт.

Хойд эгнээнд: Зүүн гар талаас С.Намсрай (Г.Лувсандандарын гэргий), Жанжны дүү Долгорын охин Дэжид, хүргэнМ.Дүгэрсүрэнгийн эгчийн охин Дуня, Г.Лувсандандар (Орост Элчин байсан Хангайн аав),Хичээнгүй сайд Цэрэндоржийн ганц хүү, С.Галсангийн найз Юндэн.

Жанжин Д.Сүхбаатарын ганц хүү Галсангийн том охинНаран гуай “Эмээ нь 85 хүрэхгэж байна” гэсээр угтлаа. Ингэхэд тэрбээр Сүхбаатараар овоглодог юм билээ. С.Наран гуайн том охин Иргэний хөдөлгөөний намын ерөнхий нарийн бичгийн дарга гэдгээр нь хүмүүс мэдэх Д.Сүхжаргалмаа”1931 оны хүн шүү дээ” хэмээн нэмэлт тайлбар хийв. С.Наран гуай С.Янжмаа эмээгийнхээ авч өгсөн дөчин мянгатын байрандаа өнөөг хүртэл амьдарч ирсэн. Гэсэн ч мөнөөх байрандгал гарсан, бас нас өндөр, бие муутай хүнийг ганцааранг нь байлгаж болохгүй гэсэн шалтгаанаар том охиныдоо иржээ. Том охин Сүхжаргалмаагийн нөхөр нь олны танил хөгжмийн зохиолч С.Гончигсумлаа гуайнхүү Зориг. Зочны өрөөн дэх төгөлдөр хуур бодвол гэрийн эзнийх байлгүй. Тэднийх “Шинэ төгөл” хороололд амьдардаг юм билээ. Энэ айл гоёхон гацуур засчихаж.Янжмаа гуай цагаан сар хориотой цаг үед амьдарч байсан болохоор шинэ жил, мартын 8-ныг тэмдэглэдэг байсан гэнэ. Эмээ дээрээ өссөн Наран гуай “Миний ёолконд модоор хийсэн сүх, амьтан, хөвөнгөөр хийсэн бөмбөлөг өлгөдөг байсан” хэмээн хуучилсан. Янжмаа эмээ нь хожим Сүхжаргалмаад зориулсан гацуур ч засч байсан.”Тэр үед одоогийнх шиг гацуур зардаг байгаагүй. Ойгоос авчирсан гацуур гэр дүүрэн ханхлаад гоё үнэртэй. Харин дараа нь хатаад хог ихтэй” гэж Сүхжаргалмаа сонирхуулав. Наран гуай үрээ танихгүй өнөр болсон. Нэрт дипломатч М.Дүгэрсүрэнтэй ханилж, таван хүүхэд төрүүлжээ. Том охин Сүхжаргалмаа нь гэхэд л гурван хүүхэдтэй. Түүний том охин зургаан хүүхэдтэй гэхээр эднийхэн Монголын үрс олон болоход их хувь нэмэр оруулсан байж таарна. “Шинэ жил болохоор бэлэг боох гээд нөгөө хэдийгээ тоолоод, тоог нь алдаад байдаг” гэж Наран гуай хэлсэн.

С.Наранг “Янжмаа гуайтай хамгийн удаан хамт амьдарсан хүн” гэж тодотгохыг сонсч байлаа. Тэр басих олон нэртэй. Тамара гэж зарим хүн дууддаг юм билээ. “Төрөх газар эх барьж авсан залуухан орос эмч өөрийнхөө нэрийг өгсөн гэсэн.Сүүлд орос нэртэй байж болохгүй гээд 1950-иад оны үед нэрээ сольсон. Ээж, аав Наранцэцэг гэдэг нэр өгсөн, сүүлд товчлоод Наран болсон” хэмээн эмээ тайлбарлав.Наран гуай яагаад эмээгийн гар дээр өссөнөө ийнхүү тайлбарласан.

-19, 20-той залуусын хүүхэд эмээ дээрээ хаягдсан. Аав, ээж хоёр айл ч болж чадаагүй. Би хоёр эмээгийн дунд явж байгаад сүүлд Янжмаа эмээ дээрээ ирсэн. Намайг өвдөхөөр ээжийн ээж Тогтох эмээ, аавын ээж Янжмаа эмээг дууддаг. Янжмаа эмээ эмч дуудаж үзүүлдэг байсан. Эмээ нар найрамдалт харилцаатай. Сүүлд Янжмаа эмээ Тогтох эмээг ч өөр дээрээ аваад хамт амьдардаг байсан даа гэв.Сүхжаргалмаа “Янжмаа эмээ эргэн тойрны бүх хүмүүсийг цуглуулдаг байсан” гэж тайлбарлав. “Эцэг нэгтэй Амгалан гээд дүү байдаг. Ээж маань Галсан ааваас хойш хүнтэй сууж, хүүхэд гаргасан. Эх нэгтэй дүү нар бий” гэж Наран гуай хэлсэн.

-Намайг ээж өөрийнхөө нөхөр, хүүхдүүдэд ойр өсгөхийг бодсон шиг байдаг. Намайг авахаар очиход нь Янжмаа эмээ уйлж, “Надад энэ дөрвөн хананаас өөр хань байхгүй” гэж хэлсэн гэдэг.Амгалангийн ээж тусдаа. Салсан нөхрийндөө хүүхдээ өгье гэж бодоогүйбайх.Хамгийн том ач нь болохоор эмээнамайг гуйж авчээ гэж тэр хуучиллаа.Наран гуай аавтайгаа адилхан харагдав.

-Ижий жаахан байхад “Эсэргүү юм шиг л Галсантайгаа адилхан төрчихсөн” гэдэг байсан гэж тэр өөрөө ч хүлээн зөвшөөрөв.

-Эмээ намайг гэрээс ерөөсөө гаргадаггүй байлаа. Танц бүжгэнд ч явуулах дургүй.Нэг удаа бүр бүжгэн дээрээс чирээд гарч л байсан. “Гал команд”-ын бүжгэнд очоод, бүжгийн завсарлагаанаар гартал хүмүүс эгнээд зогсчихож. Эмээ ирчихсэн намайг хөтлөөд гарч байсан. Намайг “хариулах” гэж эмээ зовсон шиг байгаа юм. Тэрний хүчинд одоо ингээд явж байна гэнэ.Нөхөртэйгээ танилцсан түүхээ нэг өгүүлбэрт багтаав. “Оюутан болсон. Амралтанд танилцаад суусан” гэнэ.

Сүхжаргалмаа нэг удаа “Аавдаа адуу манахыг заажээ”.

-Монгол ёсонд айлын авгай босоод, нөхөртөө аяга цай, хоол хийж өгөөд ажилд нь явуулах ёстой. Ээж танд өглөө цай чанаж өгөхгүй юм аа гэж л дээ. Аав нь охин руугаа том хараад “Надад таван хүүхэд гаргаж өгсөн нь болоо юм биш үү” гэж дуугарчээ. “Их шударга ёсны мэдрэмжтэй байгаа биз” гэж охин нь дүгнэв. Долдугаар анги төгссөн Сүхжаргалмаа зуслан дээрээ орж гараад л гүйгээд байж. Бодвол ээж нь ийм насандаа танцанд яваад загнуулдаг шигтүүх давтагдсан бололтой. Аав нь “Ард түмэн чинь ядуу байхад юм сурахгүй, уншихгүй ингээд гүйгээд байж болохгүй” гэж их л дургүйцсэн маягтай хатуухан дуугарчээ. Тэгэхэд “Хөдөө тал минь малаар дүүрэн” гэдэг байсан үе. Айхавтар мессеж өгдөг байсан байгаа биз гэж охин нь ярина. Сүхбаатар жанжингучаадхан насандаа өөд болсон. Энэ хүний тухай та нарын л адил мэдээлэлтэй. Ганц мэддэг юм нь “Муу байж болохгүй” гэсэн үзэл санаа. “Муу явбал нэрнээс чинь Сүхийг нь хасч хаяна шүү” гэж аавыг хэлэхээр ухаан алддаг байж гэж Сүхжаргалмаа хэлсэн. Үнэндээ түүний нэрийг бүтнээр нь хэлэх түвэгтэй л дээ. “Дүгэрсүрэнгийн Сүхжаргалмаа гэхээр дэлхийн аль ч маягтад багтахгүй. “Хүүхдэдээ аль ч хэлээр дуудаж болох нэр өгөөрэй” гэж бусдад захидаг гэж урт нэрийн эзэн хэллээ.”Аав Сүхжаргалмаа гэж нэрийгөгсөн юм. Аав хөөрхийямар нэр өгөх вэ гэж их бодсон шиг байдаг. Дүгэрсүрэнгийн аавын Мангал, өөрийн нэрийн галыг оруулаад, Янжмаа эмээ болонминий ээж Дулмаагийн мааг оруулаад, Дүгэрсүрэнгийн ээж Мөнхжаргал гэдэг хүн байсан жаргалыг нь оруулаад, бүх хүний нэрийг цуглуулаадөгсөн” гэж Наран эмээ ярилаа. Урт нэртийн нэрийг хялбарчлаад зүгээр л Жаамаа гэж дуудацгаадаг. Нэгэнт анхны хүүхэд Сүхтэйболохоор удаах хүүхдүүддээ Сүх оролцуулсан нэр хайрлажээ.

“Эмээ долоо, найман жил Улс төрийн товчооны нарийн бичгийн дарга байсан. Тэгж байх үедээ эмэгтэйчүүдийн байгууллагаа өөд нь татаж авсан шиг байгаа юм. Эмэгтэйчүүдийг яаж уруулаа буддаг болгох юм, хувцас загвар, ариун цэврийн мэдлэг эзэмшүүлэх, боловсруулах талаар ярьж хэлдэг байсан санагдана” гэж ач охин нь дурсав. Харин жанжны гэргий буддаг байсан болов уу?

-Тухайн үед “Уултай тос” гэж нэрлэдэг орос тос байсан. Түүнийг л түрхдэг. Гоёж чимнэ гэж ерөөсөө байхгүй. Ёстой л пролетари зантай. Мөнгө төгрөг үрэхгүй.Сайхан үнэртэй ус л түрхэнэ. Жигтэйхэн цэвэрч. Цэрэг цамц, юбка, суран бүстэй. Шинелэрхүү пальтотой. Цэрэгжсэн байрын хувцастай хүн байсан санагддаг. Сайхан хромон гутал өмсөнө. Хоол сайхан хийнэ. Хагас, бүтэн сайнд хоёулаа мах авна. Аав маханд дуртай. Мах чанаж тавиадаавыгаа хүлээдэг байсан. Аавтай ойрхон байлгах гэж эмээ минь хичээсэн гэж Наран гуай дурслаа. “Эмээ гоёдоггүй байсан болохоор бид ч нэг их гоёдоггүй” гэж тэр тайлбарлав.”Эмээ юм угааж цэвэрлэхдээ сайн. Юм угааж байхад нь хөөс нь түмпэн дээгүүрээ хальчихсан харагддаг сан” гэнэ. Эмээгээс чинь үлдсэн эд зүйлс байдаг уу гэж лавлахад “Орос саарал плаж, бэхэн хөх пүүсүүн дээл нь бидэнд үлдсэн. Эмээурт хүрэн авдартай. Дээл хувцсаа уртаар нь хийж хадгалдаг байсан. Аавын сүүлд суусан авгай нь “Салхинд гаргая” гээд л авч явсан санагддаг. Эмээгийн саарал хэрмэн шубаг өмсөөдавахуулсанзураг нь ч байдаг” гэлээ. Сүхжаргалмаа “Би гурав дахь хүүхдээ гаргачихаад плажийг нь өмсч үзэхэд надад томдсон. Янжмаа эмээ надаас том биетэй хүн байжээ” гэв. Сүхбаатар өвөө үсээ дандаа эмээгээр авахуулдаг. Өглөө эмээ дурдан бүсийг нь ороож өгдөг байсан гэдэг. Хувьсгал хийгээд завгүй бас удаан хамт амьдраагүй болохоор жаргалтай амьдарч ч амжаагүй гэдэг хэмээн Наран гуай ярилаа.Сүхжаргалмаа “Эмээг бөгж, ээмэг зүүж байсныг нь санадаггүй. Орос алтан цаг лгартаа зүүдэг байсан” гэв.

Ээж, охин хоёр адилхан харагдана.Багадаа Янжмаагуайд эрхэлж өссөн охид гэдгээрээ ч тэд ижил түүхтэй. “Хамгийн том нь болохоор эмээЖаамааг аваад, эмээг өнгөртөл Жаамаа энэ хоёр ёстой найзууд байсан даа” гэж Наран гуайгхэлэхэд Сүхжаргалмаа “Гэр бүл” гээч хэмээн тодотгов. Дүү нарыг нь очихоор “Эдний хүүхдүүд ирээд муу хүүгийн минь тухыг алдагдуулчихлаа” гээд ад үзчихсэн суудаг сан гэж Нарангуай хөхөрч байна. Энэтхэг явахдаа таван настай Жаамаагаа эмээдээ ханьтай үлдээсэн юм. Хятадтай сайн харилцаатай болж, хоргой их зарагддаг. Тэр хоргойноос Жаамаа эмээгээр авахуулаад хүүхэлдэйндээ даашинз хийж байна гээд жижиглээд хаячихсан байдаг сангэнэ.

“1950-аад оны сүүлээр наадмаарэмээтэйгээ хөтлөөд явж байснаа санадаг. Бал дарга энэ хүүхэд яаж үймүүлчих бол гэсэн “айдастай” нүдээр харж байсан нь санаанд үлджээ гэжЖаамаа хуучлав. Харин Наран гуай Ю.Цэдэнбал даргыг их л дотноор дурслаа.Хамгийн сүүлд таарахад Бал дарга “Янжмаа гуайн муу шар сайн байгаа биз дээ” гэж байсан гэв. Сүхжаргалмаа “Миний бага нас эмээгийн машин дотор л өнгөрсөн” хэмээн наргиа болгов.

-Эмээ “Победа”унадаг. Эмээгийн жолооч Думаа гуайтай л үлдэнэ. Эмээгээс үлдсэн юм хайр халамжаас гадна хэлний баялаг гэлээ. Жаамаа орос сургууль төгссөн. Дэлхийгээр тэнэсэн,дипломатчийн охин,баруунжсан амьдралын хэв маягтай түүнд Янжмаа эмээгийн “Үд болтол унтаж, үхрийн дуугаар сэрж” гэх мэт сургааль хоногшиж үлджээ.

-Ганц муу хүүтэй. “Алт, дилерийн” гэдэг хэмээн Сүх-Эрдэнээ Наран гуай алдар гуншингаар нь тодотгож байна. Д.Сүх-Эрдэнэ Бээжин дэх ЭСЯ-нд эдийн засгийн харилцааны чиглэлээр томилогдсон юм билээ. “Миний хүүг явуулсан нь яамай даа. Одоо чинь биднийг байтугай хөшөөг нь авч хаячих гээд байдаг юм чинь” гэж ээж нь дуугарав. Сүх-Эрдэнэ АН-ын хүн. Тухайн үед Д.Сүхбаатарынгуч хүү ардчилсан хүчний талд яваа гэдэг ньардчиллынхны хувьд том пи арбайсан санагдана.Хүүгийнаав М.Дүгэрсүрэн НҮБ, Нью-Йоркт Байнгын төлөөлөгч байхдаа 1990 онд НАХ-яамны албан хэрэгцээний мэдээлэл авч их сандарсан гэдэг. Түүнд ардчилсан хөдөлгөөний өрнөлтийн тухай өгүүлэхдээ Д.Сүхбаатар жанжны гуч хүү Д.Сүх-Эрдэнэ нь цуглааны үеэр “Энэ МАХН бол миний өндөр өвөөгийн байгуулсан нам биш” гэж хэлсэн нь МАХН-д том цохилт болсон гэж тэмдэглэсэн байжээ. Энэ бүхэн аавыгаа шүтэж, “аавынхаа байгуулсан” намыг дээдэлдэг Галсан гуайд хүнд цохилт болсон байлгүй. Зээ хүүгээ тэр “урвагч”-ийн дайтай хүлээж авсан. “Аав буруу ойлгоод гомдчихсон” гэж Наран гуай хэлэв. Тухайн үед Галсан гуай өндөр настай, эмзэг болчихсон,ханилсанхань Цэрэндулам гуайч энэ гэр бүлийнхнийг ойлголцуулах гэж чармайлт гаргаагүй бололтой байдаг.Өсгөсөн хүүгийнхээ ирээдүйг л чухалчилсан сэтгэлийг нь буруутгах аргагүй. Охин нь нөхрөө дагаад гадаададолон жилээрсуусан нь ч нөлөөлсөн л байлгүй.Хүргэн М.Дүгэрсүрэн НҮБ-ынЖенев дэх төвд байнгын төлөөлөгч байхдаа Галсан гуайг гэргий Цэрэндулам, хүү Алтансүх нарын хамт урьж, энэ улс оронтой танилцуулсан түүх гэрэл зурагт үлджээ. Өдгөө Наран эмээ “Алтансүхтэй уулзах юм сан. Ажил төрөл нь яаж явдаг юм бол доо. Амаа гээд надад их сайн байж билээ. Аавд минь сайн байсан болохоор санаад байдаг юм” гэж сууна. Харин Сүхжаргалмаа “Хэрвээ сурсан мэдсэнээрээ байдаг бол өдийд Алтансүх Тагнуулын ерөнхий газрын дарга байхаар хүн” гэж үнэлэв.

Д.Сүхбаатар, С.Янжмаа хоёрын түүх хэрхэн эхэлсэн бол?

-Эмээ, Сүхбаатар хоёрнэг гудамжны хүүхдүүд юм билээ. Тэд Амгаланд нэг хашааны наана, цаана байсан айлын хүүхдүүд. Цагаан дээлт Дамдин өвөөгийнххуучнаар Сэцэн хаан, одоогийн Сүхбаатар аймгаас нүүж ирээд Даваа мээрэнгийн хашаанд бууж.Дамдин өвөө, Ханд эмээ хоёр Дэндэв, Аранжин, Сүх гээд гурван хүүтэй.Ганц охин гарсан нь Долгор гэдэг. Түүнийгээ хашаанд нь буусан, үр хүүхэдгүй Даваа мээрэнгийнд өргүүлжээ.Дараа нь бас охин төрүүлсэн. Өргүүлсэн охиноо бодоод дахиад Долгор гэж нэр өгсөн юм билээ. Бага Долгор эгч хорин хэдэн насандаа өөд болсон гэдэг. Даваа мээрэнг өөд болсны дараа Янжмаа эмээ том Долгор эгчийг ч харж ханддаг байсан. Дарханд Соёл-Эрдэнэ гээд гавьяат жүжигчин байдаг. Тэр бүжигчин жанжны дүү том Долгор эгчийн охин Дэжидийн хүүхэд юм. Даваа мээрэн нь цагаан дээлт Дамдины холын хамаатан. Нэмэндэйг таньдаг, түүний илүү хашаанд буусан хүн байж. Нэмэндэй нь хүрээнд өртөөний ажилтай хүн байсан. Янжмаагийн эмээ нь Балжид гэж айхавтар хүн байсан. Балжидын ганц охинСэрээнэн гэдэг нь Янжмаагийн ээж. Янжмаа эмээ “Хүү бид хоёр гурван үеийн хүний ганц” гэдэг байж билээ. Балжид эмээ Янжмаагаа удамтай айлд өгнө гээд Сүхэд дургүй байж. “Цэрэг дагахаар тэрэг дага” гэдэг. Ганц хүү Галсанд нь “Чи муу гуйлгачин миний аав биш” гээд үг заагаад өгчихсөн байсан тухай эмээ уйлаад ярьж байсан удаатай. Тийм болохоор Янжмаа эмээгээсээ зугтаад, нөхрөө дагаад Хужирбулан явсан юм билээ гэж Наран хуучлав.

Сүхбаатар жанжинг эх барьж авсанхүйн ээж ньГалсан хүүг нь ч бас боож авсан гэдэг.

-Амгаланд хүүхэд эх барьж авдагбайсан бүдүүн эмээ их хөгжилтэй түүх ярьдаг байсан. Янжмаа, Сүхбаатараас нэг л дүү. Хүүхдээрээ шахуу ээж, аав болсон болохоороо “Май хүүгээ ав” гэхэд Янжмааичээд, буруу хараад, дээлийн хормойгоо тоссон гэдэг. Сүх гадаа ирээдмориноосообуухад нь “Хөөе, Сүх ээ хүү гарсан шүү” гэсэн чинь буцаад мордоод давхичихсан гэдэг хэмээн Наран иш татлаа.

Сүх жанжны ганц хүү хожим сайханцэргийн дарга болжээ. “Хүрээний сайхан хүүхнүүдтэй сууж байсан” гэж түүний тухай ярьдаг.Наран эгч ч энэ түүхийн гэрч.

-Олон хойд ээж байсан.”Ижий” гэж нэрлэсэн нь Ардын жүжигчин Ичинхорлоо байсан. Надад ч сайн ханддаг. “Учиртай гурван толгой”-г би бүр цээжилчихсэн байсныг яана! Ичинхорлоо ижий жаахан халахаараа”Гоолингоо”-гоо дуулаад, уйлдаг байсан. “Чиний аав яах вэ, амьдрал мэдэхгүй тэнэг” гэдэг. Дайны дараа аав, Ичинхорлоо ижий хоёр гэр бариадгарчихсан. Эмээ бид хоёр байшинд суудаг байсан. Базарсад гээд нэг сайн эмэгтэй бас байсан гэнэ.

Галсан гуайг амьд байхад “Та хэдэн хүүхэдтэй вэ” гэж асуух боломж гарсан юм.”Би Наран, Амгалан, Алтансүх” гэдэг гурван хүүхэдтэй гэж хариулж билээ.Янжмаа гуай, Галсан, охин Амгалан нь хүүхэдтэйгээ хамт авахуулсан зураг байхыг бодоход холбоотой л явж дээ.

Янжмаа гуай ач охиноо Намын дээд сургуульд сургах гэж эрх мэдлээ ашигласан бололтой.”Эмээ ухаантай хүн байсан. Бүсгүй хүүхэд эрт хүнтэй сууж, хүүхэд гаргаад, сургуульгүй хоцрох вийгэж айгаад намайг зургадугаар ангид байхадНамын дээд сургуульд оруулчихсан. Манай ангийнхан аравдугаар ангиа төгсөх жил би Намын дээд сургууль төгсч байлаа” гэж Наран ярьсан. Түүнийг нөхрөө дагаж, гадаадад амьдраад ажил хийж амжаагүй байх гэж бодсон маань талаар болов. “Нийгэмд тустай хөдөлмөрөөс зайлсхийсэн этгээд” гээд ажилгүй хүнийг хүлээн зөвшөөрдөггүйүе байсан гэж Жаамаа тайлбарласан.Хүүхэд төрүүлж, өсгөх нүсэр ажлыг хөдөлмөрт тооцдоггүй байж дээ гэж бид шүүмжлэл өрнүүлж амжлаа. Эхийн хөдөлмөрийн үнэлэмж гэж том асуудал манайд битгий хэл дэлхийд маргаантай сэдэв. Юутай ч алдарт эх Наран гуай “Нийгэмд тустай хөдөлмөрөөс зайлсхийсэн этгээд” болоогүй аж. Намын дээд төгсөөд “Пионерын үнэн” сонинд эрхлэгчээр ажиллажээ. Зохиолчдын хороонд Н.Энхбаяр, Х.Мэргэн, Д.Урианхай нартай ажиллаж байв. “Энэ олон хүүхэдтэйзууралдаад, нэг их үр ашигтайажиллаж чадаагүй ээ” гэж тэр хэлсэн. Яарч сандраад юу өмсч зүүснээ ч анзаарахгүйгүйх үе олон. Ямар сайндаа Содномцэрэн гэж сэтгүүлч “Үгүй ээ, Нараан,чи наад хоёр хөмсгөө ижил зурчихаач” гэсэн удаатай.

Янжмаа69 насандаа нойр булчирхайн хорт хавдараар өөд болжээ. “Хоёрдугаар эмнэлэгт9 номерийн өрөөнд өглөөний нар тусч байхад өөд болсон доо” гэж Наран гуай дурсав.

Сүхжаргалмаа “Манай Галсан аав насаараа эрх чөлөөтэй, дураараа амьдарсан хүн. Янжмаа эмээ нас барсны дараа манайд(хүргэн М.Дүгэрсүрэнгийнд. сурв)амьдарч үзсэн. Бидэнд алим жигнэж, хоол хийж өгнө. Таван хүүхэдтэй бужигнасан айлд бас ч хэсэг хугацаанд тэсчээ гэж би дараа нь бодсон” гэв. “Сүхбаатарын үр удам өнөр олуулаа болсон. Буруу зөрүү хүн гараагүй” гэж жанжны ач охин Наранилтгэж билээ.

Б.ЯНЖМАА

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС… “Эх хүний үг хамгийн хүчтэй байдаг” ХЭМЭЭХ АРЫН НҮҮРИЙГ ДАХИН НИЙТЭЛЖ БАЙНА.

Гэр бүлийн ёс зүй судлаач С.Эрдэнэцэцэг багштай ярилцаж байтал “Эх хүний хараал хамгийн хүчтэй байдаг” хэмээн Америкийн зохиолч Луйз Хейгээс иш татдаг юм байна. Эхлээд сонсоход цочирдом энэ өгүүлбэрт утга учир бий. Ээж нар охиноо “Цаад нэг юмтайгаа таарч тохирохгүй хүрээд ирнэ дээ, чи” гэх мэтээр загнаж байхыг та бишгүй л сонсоо байлгүй.Үнэндээ ч охин нь хожим нөхөртэйгээ таарч тохирохгүйирчихсэн байх нь ч бий. Үүнийг эх хүн охиноо мэддэг гэдгээр тайлбарлаж болох ч эх хүний үг үр хүүхдэдээ хамгийн хүчтэй нөлөөлдөг гэдгээр ч тайлбарлагдана. Өөрөөр хэлбэл үр хүүхдийнх нь далд ухамсарт ээжийн үнэлгээ, зөн“бичигдэж” байдаг гэнэ л дээ. Тэгээд л хүүхдийнх нь амьдрал болж бүтэхгүй бол “Ээж минь яасан үнэн үг хэлээ вэ” гэж бодогддог байлгүй.

Үнэндээ үр хүүхдийнхээ мууг үзчихье гэж боддогээж нэг ч байхгүй. Харин санамсаргүй амнаасаа унагасан муу үгс үр хүүхдийнх нь хувь заяанд нөлөөлж болно гэдгийг л хэлье. Нэгэнт муу үг нөлөөлж байгаа юм чинь сайн үг сайн нөлөөтэй гэдэг нь мэдээж. Тэгэхээр ээж нар хүүхдийнхээ талаар зөвхөн сайныг ярьжбайх хэрэгтэй юм байна. Ардын уран зохиолч Б.Лхагвасүрэн Наполеоныгбагадэмээ нь “Францын агуу хүү минь сэрээрэй” хэмээн дууддаг байсан тухай ярина лээ. Эмээгийн үг хүүднөлөөлсөн талаар хожим Францын эзэн хаан дурсаж л дээ.Хүүхдийг “Сайн хүн болно оо” гээд байхаар сайн хүн болдог “Шоронгийн тав болно доо, чи” гээд зүхээд байхаар шоронгийн хадаас л болдог гэсэн яриа ч байдаг.Ээж таны хүү мундаг эр болно оо.

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС…

Монголын үндэсний бөхийн холбооны тэргүүн Р.Нямдоржтой ярилцлаа.

-МҮБХ-ны 25 жилийн ой болж байгаа гэхээр их л хэцүү цагт байгуулагдсан байж таарах нь. Цаг төр ороо бусгаа, нийгэм шилжиж байх үед чухам Монгол бөхийг онцлох санаа хаанаас төрсөн бол?

-Улсын заан Давааням анх санаачилсан юм. Миний дүү л дээ. 1989 оны арванхоёрдугаар сарын 10-нд нийслэлд МоАХ-ны анхны жагсаал болсон. Энэ жагсаал нийгмийн дуудлага болсон. Олон санаа хүмүүст төрсөн. МҮБХ-г байгуулах санаа Даваанямд төрж л дээ. Яагаад намайг шахав гэхээр багаасаа нэг гэрт өссөн ах дүү хоёр. Дээр нь би бөхийн хорхойтон. “Монгол бөх” гэдэг сэтгүүл 1988 онд гаргасан хуульч мэргэжилтэй гээд хэрэг болох зүйл надад байж л дээ. Бид 1990 оны хоёрдугаар сард шуурхай ажиллаж эхэлсэн. Тэгээд 1990 оны дөрөвдүгээр сарын 14-нд МҮБХ-г зохион байгуулах хурлыг хийсэн юм.

-Бөхийн холбоог бөх бус хүн тэргүүлэх болсон нь тухайн үед хүлээн зөвшөөрөгдөхөд амаргүй байсан уу?

-Тэр үед их сургуулийн багш гэдэг нэр хүндтэй ажил. Их сургууль гэдэг тухайн үед ямар агуулгаар тодорхойлогдож байсан гэхээр манай багш нар Намын төв хорооны боловсон хүчний нөөцийн боловсон хүчин гэдгээр үнэлэгддэг байсан. Дээрээс бууж ирсэн дарга нар их сургуульд шингэдэг. Соёлын яамны сайд Ц.Намсрай гэдэг хүн буугаад, их сургуулийн багш болоход их сургуулийн ректор Ж.Батмөнх гэдэг хүн Намын төв хорооны ерөнхий нарийн бичгийн дарга болж байх жишээтэй. Ийм үе юм.

-Таныг бас улстөрчидтэй ч хэл үгээ ойлголцох хүн гэж үзсэн болов уу?

-Намайг сонгоход нэгдүгээрт бөхийн хорхойтон гэдэг маань нөлөөлсөн болов уу. Хоёр хүн барилдсан ч очиж үздэг байлаа. Багаасаа Даваанямтай барилдаж өссөн. Яг нарийн яривал 1990 оны Ардчилсан холбооны хөдөлгөөн миний эрхэлдэг Кримналистикийн лабораторид төвлөрч байлаа. С.Зориг бид хоёр нэг факултетийн хоёр тэнхмийн багш байлаа. Лүндээжанцан, Амарсанаа, Дэлгэрмаа гээд манай их сургуулийн багш нар бүгд л тус тусын замаар улс төрд явсан. Гэхдээ би энд ирсэндээ баярлаж явдаг хүн шүү.

-Бөхийн өргөө байгуулахаар нэлээд хэдэн жил яригдаад сүүлд төрөөс хөрөнгө оруулж, барилгын ажлыг дуусгаж байсан санагддаг?

-Бөхийн өргөө байгуулна гэж 1991 онд Данзан, Нямдорж хоёр санаачлаад гараараа хар зураг гаргаад, ийм дугуй байх юм. Энэ дотроо найман сектортой, дээрээ цонхтой, найман сектор нь арагшаа арван эгнээ суудалтай байх юм, голдоо чөлөөт бөхийн дэвжээ гурвыг засах юм гээд л. МҮБХ байгуулагдаад жилийн дараа Бөхийн өргөө байгуулахаар хөөцөлдөж явлаа. Манай тэргүүлэгчид мундаг улсууд байв. Соёлын яамны орлогч сайд байсан Даваасамбуу гуай манай нэг дэд тэргүүн, Худалдаа аж үйлдвэрийн яам гэж байсан түүний дэд сайд Мандалсүрэн, Барилгын цэргийн удирдах газрын дарга, хурандаа Жаргал гэх мэт ажил амьдралын туршлагатай бүгд Данзан бид хоёроос ахмад улсууд байлаа. Улсын заан Мягмар, Дагвасүрэн гээд нэртэй тохьтой бөхчүүд мөн тэргүүлэгчид. Бид хоёр тэднээсээ айж байгаад ийм байшин барья гэж хэлж байсан даа.

-Тэр үед идэх талхаа олоход хэцүү үе байсан. Хандив өгнө гэдэг бэрх байсан үе биз?

-Бид 1993 онд ажлаа эхэлсэн. Тэгэхэд картын бараанд шилжсэн байсан. Лангуун дээр давс л байсан үе. Хандив цуглуулах гэж янз бүрийн юм сэдсэн. Тэгээд төгсгөлд нь төрөөс мөнгө гуйсан. Намайг ингэж гуйх чигийг одоогийн Ерөнхийлөгч гаргасан гэж болно. Засаг бариагүй жирийн иргэн байхдаа тэр нэг удаа бөх үзэж суугаад надад “Ард иргэдийн үүсгэл санаачилгын ажил 40 хувийн биелэлттэй байвал төр засгаас дэмждэг практик дэлхийд байдаг юм аа. Та Жасрай гуайд хандаач” гэсэн. Тэр үед нь би хандаагүй боловч 1996 онд одоогийн Ерөнхийлөгч Олонхийн бүлгийн дарга, УИХ-ын дарга Р.Гончигдорж байхад гэрээр бол ханаа дугуйлаад, тооноо босгоод, униа өлгөчихсөн. Бүрээс, зуух хэрэгтэй байх үед нь төрд хандсан юм. Р.Гончигдорж бид их сургуульд хамт багшилж байсан хүмүүс. Би түүн дээр ороод “Одоо бол ард түмэн юу ч өгөх чадваргүй болсоон. Өгдөгөө өгчихлөө. 800 сая төгрөг та нар шийдэж өг өө” гэж гэлээ. Гончигоо “Би ганцаараа шийдэхгүй” гэсэн. Олонхийн бүлгийн хурлаар энэ асуудал орсон юм. Ц.Элбэгдорж дарга бага залуу байж дээ. Тэр хурлыг их урлагтай даргалсан. Гончигдорж бол намайг хажуудаа суулгаж байгаад зааварчилсан. “Одоо дуугүй байгаарай. Одоо тайлбараа хэл” гээд…Зарим нь уур хүрмээр юм хэлнэ шүү дээ. “Арзайж сэрзийсэн хагас дутуу юм босгочихоод, мөнгө нэхээд байдаг болно шүү” гэж хэлэх хүн байсан. Янз бүрийн үзэл бодлын дундуур. 800 сая төгрөг шийдэж өгсөн дөө. “Төрөөс ТББ-д дэмжлэг үзүүлж болно” гэсэн ТББ-ын тухай хуулийн заалтаар өгсөн юм. Түүнээс төрөөс хөрөнгө оруулалт хийсэн юм биш л дээ.

-Хүн бүр гэрээ яаж авч явах вэ гэж байх үед монгол бөхийг яаж хөгжүүлэх вэ гээд явна гэдэг уужим сэтгэл ээ?

-Уужим ч гэх юу байх вэ. Ер нь аав ээжийн л буян юм. Манай аав, ээж хоёр намайг үнэнч хүмүүжүүлсний хүч гэж их байна гэж бодогддог. Хорвоо ертөнцөд тэнэж явсан сүнс аав, ээжид очиж, хүн болж биежинэ гэдэг том учрал ерөөл гэдэг. Үүний төлөө хүн аав, ээж хоёртоо баярлаж явах учиртай. Би аав ээжийнхээ зөв бүтээл болохоор зөнгөөрөө зоволгүй амьдарч байгаа хүн. Түүнээс би ингэчихвэл мөнгө олчих юм байна, ингэчихвэл миний нэр хүнд дээшлэх юм байна гэж яваагүй.

– Гэргий тань “Юун бөх вэ. Ахуй амьдралаа бод” энэ тэр гээгүй юу?

-Гэргий маань бас их сургуулийн физикийн анги төгссөн, нэг сургуульд сурч байсан, хар залуугаасаа хань бүл болчихсон. Угаасаа миний хийж байгаа ажлыг хүлээн зөвшөөрнө. Энэ хөнгөн савсаг юм хөөцөлдөхгүй гэж мэддэг л дээ. Би их боддог, бодож бодож тэгнэ ээ гэсэн юмыг “За, энэ хийгүй бодсон байгаа” гэж ойлгоод хүлээж авдаг юм. Амьдралаа энэ хүн аваад явсан. Манайх ядуу амьдраагүй бас баяжаагүй. Зүгээр л сайхан дундаж амьдарч байна.

-Тэр үеийн мундаг хүмүүс Бөхийн холбооны тэргүүлэгчид байсан гэж хэллээ. Тэр үед энэ хүмүүс Бөхийн холбоог байгуулахдаа монгол бөх цаашдаа ингэж хөгжих ёстой гэсэн төсөөлөл байсан болов уу?

-Тэр хүмүүс яг нарийндаа бөхийн нарийн ширийн юм руу оролцоогүй. Тэр мундаг хүмүүс яасан гэхээр Худалдаа аж үйлдврийн дэд сайд Мандалсүрэн гэхэд худалдааны салбарын байгууллагуудаар Бөхийн өргөөнд хандив өргүүлэх дэмжлэг авах ажлыг хийж байсан. Ю.Жаргал хурандаа Монгол бөхийн өргөөг барилгын цэргээр бариулах санаачилга гаргаж байсан гэх мэт.

-Бөхийн өргөөний хананд хэр олон байгууллага, хүмүүсийн нэрийг мөнхөлсөн бэ?

-Хувь хүн цөөхөн юм. Долоон хүн сая төгрөг, арваад хүн 500 мянган төгрөг, хориод хүн 250 мянган төгрөгөөр нэрээ мөнхжүүлж байсан юм. Байгууллагыг хоёр, гурав, таван сая төгрөгөөр мөнхөлсөн.

-Тэр үед онцгой хүмүүс сая төгрөг гаргасан байж таарна?

-Тэгэлгүй яах вэ. Б.Бат-Эрдэнэ аварга, санаачлагч Давааням, улсын заан Хүрэлбаатар, Баярсайхан, Ганболд гээд тухайн үедээ амьжиргаатай явсан хэд нь гаргасан даа. Гэхдээ амьжиргаатай явсан бөх болгон өгөөгүй юм шүү. Манайд 526 хүн хандив өгсөн байдаг.

-Та нэр төрийн арилжаа гэж яаж бодож олов?

-Говь-Алтай аймагт хандивын ажлаар очсон байсан чинь аймгийн захиргаан дээр хурал хийлээ. Хурал дээр хүмүүс ярих нь “Янз бүрийн гоё нэртэй хандивын гуйлга дарж байна, үүнийг болимоор байна” гээд бараг надад зориулсан юм шиг уур амьсгал үүслээ. Тэгэнгүүт л гэнэт нэр төрийн арилжаа гэдэг үг санаанд ороход нь босоод ярьсан. “Би та нараас хандив гуйх гэж ирээгүй. Би та нарыг наана яривал монгол бөхийн түүхэнд цаана яривал Монголын түүхэнд мөнхлөх гэж анх удаа аймагтаа ирлээ. Та нар одоо бүтээн босгож байгаа Монгол бөхийн өргөөнд 5 сая төгрөг өгвөл ингэнэ” гээд яралзтал ярьсан. Нэр төрийн арилжаа гэдэг ингэж эхэлсэн. Өмнө нь хандив өгсөн хүмүүс хандиваа нэр төрийн арилжаанд тооцуулъя гээд хоёр сая төгрөг өгсөн нь гурван сая төгрөг нэмж өгч явсан юм шүү дээ. Нэг уран тодорхой санаа мундаг шүү.

-Өнгөрсөн 25 жилийн турш та юу хийснээрээ бахархдаг вэ, хийж амжаагүйдээ харамсдаг зүйл байдаг уу?

-Монгол бөх хаягдаад байсан. Данзан бид хоёр 1988 онд “Бөхийн хөдөлмөр” гэдэг өгүүлэл бичсэн. Тэр үед Монгол улс дөрөв тавхан сонинтой байсан. Тэрэнд өгүүлэл бичнэ гэдэг эрдэмтэн болох шахуу юм байлаа. Бид хоёрын бичсэн зүйлийг “Хөдөлмөр” сонинд гаргасан. Тэгэхэд бөх ийм байж болохгүй, бөхчүүдийн хөдөлмөр үнэлэгдэх ёстой гээд бичсэнийг бодоход тэр үед ийм байх ёстой гэсэн ямар нэг дүр зураг босгочихсон байж. Тэгээд 1990 онд боломж гарахаар “Та, насаараа бөх үзлээ, ингэх ёстой гээд өгүүлэл бичлээ, сэтгүүл гаргалаа. Одоо үүнийгээ ажил болгооч, та худлаа хүн байна шүү дээ” гээд дүү маань хор хуссан. Хоёр сар шахуу ингэж яриад би эрдмийн ажил бүх юмаа орхиод холбоо байгуулаад нэг жил ажиллахад ямар бэрхшээл тохиолдсон гээч. Спортын төв ордон бөх барилдуулаад олсон орлогоо өөрөө авдаг байсан. Бөхөө барилдуулаад орлогоо аваад, бөхийнхөө нийгмийн асуудлыг шийдэх гэхээр зааландаа барилдуулахгүй гэлээ. Энэ байдлаас үүдээд Монгол бөхийг тууштай хөгжүүлье гэвэл бие даасан ордонтой болох ёстой юм байна гэж бодсон. Бөхийн өргөө 1998 оны арванхоёрдугаар сард ашиглалтанд орсон. Бид Монгол бөхөд урьд өмнө байгаагүй 50 шинэ зүйл хийсэн байдаг. МҮБХ-г байгуулна гэдэг өөрөө нэг шинэ зүйл. Нийгэмд 17 жишиг тогтоосон байна. Жишээлбэл МҮБХ гэдэг байгууллага зах зээлийн нийгэмд ТББ хэрхэн ажиллах жишиг тогтоосон. МҮБХ 200 төлөөлөгч хуралддаг “Их эе” гэдэг хуралтай. Дөрвөн жилдээ нэг хуралддаг, энэ хооронд МҮБХ-ны удирдлагыг хэн хэрэгжүүлдэг гэхээр 67 хүний бүрэлдэхүүнтэй Цэцдийн зөвлөл гэж жил бүр хуралддаг хурал шийддэг. Өдөр тутмын удирдлагыг тэргүүн, тэргүүлэгчдийн хамт хэрэгжүүлдэг ийм удирдлагын тогтолцоог бий болгосон. 10 рекорд амжилт тогтоосон. Нийгэмд өгөөжөө өгсөн 10 сэдэл хэрэгжүүлсэн. Сүмо бөхөд “Ошима” дэвжээний эзэнтэй гэрээ байгуулаад, зургаан хүүхдийг 1992 онд анх явууллаа. Энэ бол Монголыг дэлхийд сурталчлах цоо шинэ гарц. Сүмод явсан хүүхдийн тоогоор монгол айлын санхүүгийн асуудал шийдэгдэж байна.

-Монгол эр хүн монгол бөх гэдэг цаг үеэ дагаад өөрчлөгдөж байгаа байх аа. Гэхдээ монгол бөхийн ёс, жудгийг яаж хадгалах ёстой вэ?

-Монгол хүн бөхөө монгол эрчүүдийн загвар шүтээн гэдэг. Тэрэнд нийцэж байж монгол бөх байх ёстой гэдэг үүднээс Бөхийн холбоо ханддаг. Бөх хүн жудагтай. Монгол бөх зан араншингийн онцлогтой гэсэн судалгааны дүн бий. Монгол бөхөөр явахад зан араншингийн хувьд бөх араншин гэдэг юм байна гэж бид ярьж байгаа. Жирийн эр хүнд байдаггүй чанар. Амьдралаа алдсан бөх гэж байдаггүй.

-Спорт хүнийг хүмүүжүүлдэг гэдэг. Бөхийн секцэнд хүүгээ оруулбал жудагтай эр хүн болох байх гэж эцэг эхчүүд найдлага тээж магадгүй?

-“Нутгийн салхи”гэж хөтөлбөр бид хэрэгжүүлсэн. Ерөнхий боловсролын бүх сургуулийг бөх барилдах хивс, зодог шуудаг, Монгол бөхөд анхлан суралцах бичиг гэсэн бүтээлээр хангасан. Тавдугаар ангиас эхлээд бүх эрэгтэй хүүхэддээ зодог шуудаг өмсүүлж, ангийн аварга шалгаруулж барилдуулах удирдамжтай. Бүгдийг нь бөх болгох гэж байгаа юм биш зодог шуудаг өмсөөд, ялан дийлээд, туг тойрохоор хүний сэтгэл зүйд ямар өөрчлөлт гардгийг өвлүүлэх зорилготой. Одоогийн хүүхдүүд байнга компьютер ширтээд, амьд организмтай харьцаж чаддаггүй болж байна. Ийм болохоор спортын хүмүүжлийг япончууд бол жүдо, сүмогоор олгож байгаа юм билээ. Үүнийг бид монгол бөхөөр олгох хөтөлбөр хэрэгжүүлж байгаа юм.

-Яагаад 1024 бөх барилдуулахаар болсон юм бэ?

-25 жилийн ойгоор дөрөвдүгээр сарын 11-нд цэцэрлэгийн насны 256 хүүхэд барилдана. 11-нд бас нийтийн монгол бөхийн шандастан барилдана. Монгол бөхөөр байнга барилддаггүй ч ажлынхаа хажуугаар хааяа барилддаг залуусыг нийтийн монгол бөх гэж байгаа юм. 12-ны 14 цагаас улс аймгийн алдар цолтой болон цолгүй 45 наснаас дээш ахмад бөхчүүдийн барилдаан болно.

-45 наснаас дээш бөхчүүдийн барилдаанд Б.Бат-Эрдэнэ аварга, бусад алдартай аваргууд зодоглох болов уу?

-Үгүй байхаа 45-51 насныхан барилдах болов уу. Манай бөхчүүд идэр залуу байсан бие хаагаараа хүмүүст тогтоогдсон болохоор өнөөдөр гарахад ямар байх вэ гэдгээ тооцоолдог. Ахмад бөхчүүдээ 11-ндээ бүртгээд 12-ндоо барилдуулна.

-Монгол бөхийн холбоог танаас өөр хүн тэргүүлж байгаагаар төсөөлөхөд хэцүү. МҮБХ-ны дараагийн удирдлага ямар хүн байгаа­сай гэж та боддог вэ?

-Үнэхээр бид энэ 25 жилд маш хурдтай эрчимтэй ажиллалаа. Хүрсэн түвшнээс буулгахгүй, бөхийн хоббитой, улс төрийн бус хүн энэ холбоог тэргүүлэх ёстой гэдэг жишиг бий. Гэхдээ бөхийн холбоог булааж авахыг санаархдаг увайгүй хүмүүст өгч болохгүй. Монгол бөхийн ирээдүй “Их эе”-ийн 200 төлөөлөгчийн гарт бий.

Б.ЯНЖМАА

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС ДАРААХ ЯРИЛЦЛАГЫГ ХҮРГЭЖ БАЙНА.

Ч.Чулуунбаатар Анагаах ухааны дээд сургууль, Намын дээд сургууль төгссөн. Дорнод аймгийн Эрүүл мэндийн газрын дарга, Эрүүл мэндийн яаманд түшмэлээр ажиллаж байсан. Эрүүл мэндийн салбарын түүхийн сэдвээр олон бүтээл бичиж, хэвлүүлсэн судлаач хүн.

–Хиагт, Алтанбулагийг гамингаас чөлөөлөх байлдаанд унгар эмч эмнэлгийн тусламж үзүүлж байсан тухай та ярьж байсан. Энэ хүн яаж яваад ардын журамт цэрэгт ирсэн юм бол?

-Монголын ардын журамт цэрэг 1921 онд Хиагт, Алтанбулагийг гамингаас чөлөөлөх байлдаанд орох үедтэр үеийн Хиагтын Орос тосгонд Оросын цэргийн эмч нар байсан. Тэдэн дунд Унгар гаралтай Андор Раднати Адольфович гэж эмч байжээ.Хиагтад тулалдаан болох үед унгар эмч Ардын журамт цэргийн эмчээр ажиллаж, Монголын партизан цэрэгтхүний их эмчийн мэргэжлийн түвшинд тусламж үзүүлсэн байна.

Богд хаант Монгол Улсаас хойш анхны их эмчийн тусламжийг хүн амд, цэргүүдэд үзүүлсэн хүн нь Раднати Адольфович байгаа юм. Энэ хүн 1893 онд Унгар улсын Мышкальц хотод төрсөн. 1914 онд цэргийн албанд дайчлагдаж, Венгер-Орос, Туркийн дайнд оролцож явахдаа оросуудад олзлогдож, Дээд Үдийн орчимд Березовскийн хорих лагерт хоригдож байжээ. 1915 онд суллагдан Оросын цэргийн госпиталь ба Дээд Үдийн Улаан загалмайн нийгэмлэгийн больницод их эмчээр ажиллаж байжээ. Дараа нь хэсэг унгар нөхдийн хамт улаан цэргийн отряд байгуулж, дарга, их эмчээр ажиллаж, Сэлэнгэ тосгоны их эмчээр ажилласан байна. Энд ажиллаж байхдаа Жамсрангийн Цэвээн, Дамбадорж нартай танилцаж тэдний тусламжтайгаар Монголоор дамжин Бээжин орж, эхнэр хүүхдийн хамт Унгар буцахыг завдсан ч Хиагтын гамингийн цэргийн яам зөвшөөрөөгүй учир Хиагтад байх үедээ Зөвлөлт Орос улсаас тусламж гуйхаар явах гэж байсан Д.Сүхбаатартай танилцсан байна. Энэ үед оросууд Андорыг дахин цэргийн хүн эмнэлгийн албанд дайчилж, Хиагтын эмнэлгийн даргаар ажиллуулсан байдаг. Андор Раднати дахин нутаг буцахыг оролдсон ч чадалгүй Монголд буцаж ирээд 1922 оны нэгдүгээр сарын 20-ноос Ардын цэргийн хүн эмнэлгийн хэлтсийн сургагч, хүн малын өвчнийг эмчлэх хэлтсийн даргаар ажилласан байна. Нийслэл хүрээнд байсан. Эх сурвалжуудад тэмдэглэн үлдээснээс харвал судлаач, соёлтой хүн байсан юм билээ. “Энэхүү Андор Раднати фото зургийн гурван аппараттай” гэсэн тэр үеийн Оросын цэргийн тагнуулын байгууллагын баримт байх жишээтэй. Андор гуай 50 гаруй зураг авсан нь зарим судлаачдад байдаг юм билээ.

–Энэ хүн хаана эмчийн мэргэжил эзэмшсэн юм бол?

-Унгартаа эмчийн мэргэжил эзэмшсэн, дэлхийн нэгдүгээр дайнд Европын олон орон оролцсон. Олзны хүмүүс Сибирь рүү цөлөгдөж ирдэг. Хиагт орчмоор байсан. Ганц Унгар ч биш тухайн үед Хаант Оростой байлдаж байсан улсуудын олзлогдсон хүмүүсийг цөллөгөнд авчирсан баримтууд байдаг.

Ардын журамт цэрэгт их эмчийн тусламж үзүүлсэн анхны хүн бол яах аргагүй энэ хүн. Энэ хүний дараа А.И.Ружеский гэж Улаан цэргийн эмч хүнажиллаж байсан. Түүний дараа Шастин эмч уригдаж ирээд Цэргийн госпитальд ажиллаж байгаад Халдвартын эмнэлгийг анх байгуулж байсан. Бие нь тавгүйрхэж буцаад эргэж уригдаж 1923 онд Монголд ирж ажиллаж байсан юм билээ.

–Ардын цэргийн анхны эмч ямар тусламж үзүүлж байсан юм бол?

-Хиагтыг чөлөөлөх байлдааны эмнэлгийн хохирол, шархдагсдын тухай актад энэ хүн гарын үсэг зурсан тухай түүх байдаг. 1921 оны гуравдугаар сарын 22-нд Ардын журамт цэрэгт“… халдвартай хижиг өвчнийг арилгах нэгдүгээр монгол ангиудын эмнэлгийн даргаар унгар эмч Раднати ажиллаж байв” гэж“ Ардын журамт цэргийн түүхэн ялалт. Баримтын эмхэтгэл УБ. 1980”-д тэмдэглэгдэн үлджээ. Цэрэг дайны үед гэмтэл, мэс заслын тусламж үзүүлж байсан л даа. Одоогийнх шиг эмнэлгийн тогтолцоо байхгүй. Түргэн тусламжийн үйлчилгээ үзүүлж байсан гэсэн үг. Шархадсан, гэмтсэн хүмүүст мэс заслын тусламж голдуу үзүүлж байсан. Гэхдээ их эмчийн түвшинд үзүүлж байсан.

–Тэр үеийн томчууд ямар эмчид үзүүлж харуулж байсан юм бол?

-Тэр үед Хаант Оросын эмч нар байсан. Консулын дэнжид буриад эмнэлэг гэж ажиллуулж байсан. Түүнчлэн Солонгосын эмч Ли Тэ Жүн гэж хүн бас энд ажиллаж байсан. Ли Тэ Жүн 1914 онд хүрээнд эмнэлгийн тусламж үзүүлж байсан. 1917 он хүртэл Богд хааны их эмчээр ажиллаж байжээ. Тэр хүн Нанжин хотоор дамжаад Хүрээнд ирсэн гэдэг. Тэр үед нь Богд хүсэлт тавиад эмчээр ажиллаж байж. Богдын үйлчилгээний албаныханд бас сайн үйлчилгээ үзүүлж байсан учраас Эрдэнийн Очир одонгоор шагнасан байдаг. Дээд мэргэжлийн тусламжийг өмчийн олон хэлбэрээр үзүүлж байжээ. Хужирбуланд арван хүн хэвтдэг дөрвөн бага эмчтэй Оросын цэргийн жижиг эмнэлэг ажиллаж байсан. Хятад, япон, дани гаралтай хүмүүс эмнэлгийн тусламж үзүүлдэг, эм тан залдаг байж.

–Ардын цэргийн эмч ямар үнэ хөлстэйгээр ажиллаж байсан бол. Энэ тухай мэдээлэл байдаг уу?

-Ерөнхий жишиг байдаг. Гэхдээ Андор гуайд тэдэн төгрөг олгосон гэсэн баримт байдаггүй. Шастиныг Монголд урихдаа байртай байна, 200 орчим лан мөнгө өгнө, хүн үзнэ, Цэргийн эмнэлэгт ажиллана гэж урьсан талаар тухайн үед Өргөөд гарч байсан орос сонинд бичсэн байдаг. Андор гуай анхны их эмчийн тусламж үзүүлснээс гадна анх удаа Монголд хийсэн Европ эмнэлгийн задлан шинжилгээнд оролцсон хүн. Анхны задлан шинжилгээг Д.Сүхбаатар жанжныг өөд болсны дараа хийхэд хоёр орос эмч, япон Данзан, хэд хэдэн хүн оролцсон байдаг. Одоогоор бол шүүх эмнэлгийн анхны үйл ажиллагааг 1923 онд хийсэн хүмүүсийн бүрэлдэхүүнд Андор гуай орсон хэрэг.

Янз бүрийн эх сурвалжууд янз бүрийн юм ярьдаг. Гэхдээ архивт задлан шинжилгээ хийсэн, тийм хүмүүс оролцсон гэсэн мэдээлэл л үлдсэн.

–Кинон дээр лам хувцастай хүн хор өгчихдөг шүү дээ. Бодит байдал дээр юунаас болж өөд болсон бол?

-Кинонд бол уран сайхны аргаар илэрхийлсэн зүйл байж болно.

–Андор эмч Монголд хэр удаан ажиллав, хувь заяа нь цаашдаа яаж эргэсэн бол?

-Андор эмч буцаад Унгар улсдаа очоод Нийгмийг аюулаас хамгаалах яамны Цагдан сэргийлэх ерөнхий газрын эмнэлгийн албаны даргаар ажилласан. Унгарын цагдаагийн хурандаа цолтой байгаад өөд болсон. Монголд дахиж ирсэн. Гэр бүлийн хүн нь ч ирсэн. Монголын эмнэлгийн түүхтэй холбоотой учраас 1961 онд Монголд урьжирүүлсэн юм билээ. Манай одонгоор шагнагдаж байсан түүх байдаг.

–Монголын тухай дурсамж бичсэн үү?

-Монголд ирэхэд нь манай хөдөөгийн эмнэлэг ийм боллоо гээд Архангайд очиж үзүүлсэн юм билээ. Тэр тухайгаа хэдэн хуудас бичиж үлдээсэн байдаг. Нутагтаа очсон хойноо Монголын тухай DVD маягийн жижиг баримтат кино хийгээд Монгол Улсын төв музейд хаяглаж явуулсанюм билээ. Яах аргагүй Монголын эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээнд дорвитой хувь нэмэр оруулсан хүн. Хиагтад Унгар хүмүүс байсан. Манай мэс заслын гавьяат эмч Евгени Бадер гэжэмч байсан. Нэгдүгээр эмнэлэгт мэс заслын эмчээр ажиллаж байсан юм. Тэр хүн бас Хиагтад байсан Унгар гаралтай хүн.

–Унгарууд анагаах ухааны хувьд ямар түвшинд хүрсэн улс юм бэ?

-Унгарууд Европын анагаах ухааны өндөр түвшинд хүрсэн улсад тооцогддог. Унгарын анагаах ухааны сургуулиуд олон зуун жилийн түүхтэй. Ялангуяа дэлхийд алдартай 140-150 жилийн настай “Годен Рехтер” гээд Унгарын эмийн үйлдвэр бий. Дэлхийд хоёр том эмийн үйлдвэр байна л даа. Нэг нь Баир гээд Германы эмийн үйлдвэр, Унгарын “Годен Рехтер” гэж маш их эрэлт хэрэгцээтэй, өндөр чанартай бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг эмийн үйлдвэр бий. Мөн вакцин биологийн бэлдмэлийн хувьд Унгар дэлхийд дээгүүрт ордог. Жишээ нь Унгарын тусламжаар манайд Биокомбинат барьсан. Тэр бол вакцин үйлдвэрлэдэг газар. Ер нь Унгар вакцин үйлдвэрлэх талаараа Европт нэлээд дээгүүрт ордог. Малын вакцин үйлдвэрлэлтээр ч дэлхийд дээгүүр байр суурь эзэлж байгаа. Био комбинатын вакцин үйлдвэрлэлтийн том иж бүрдлийг хуучин тогтолцооны үед барьж өгсөн. Энд малаас хүнд дамждаг өвчнийг таслан зогсоох арга хэмжээ авбал хүнд халдвар дамжихгүй гэж боддог.

–Та бас халдварт өвчний талаар судалсан хүн. Дээр үед бактерилогийн дайны аюулын тухай яригддаг байсан. Өнөө үед халдварт өвчнийг хил давуулан зориуд оруулж ирэх аюул хэр байдаг юм бэ?

-Ер нь түүхийн баримт бичгээс харахад манай орны хувьд бактерилогийн туршилтад сүүлийнзуугаад жилд нэг л удаа өртсөн байдаг. 1939 оны долдугаар сарын 12-ны шөнө, 13-ны өглөө Квантуны армийн 731 дүгээр отрядын хэсэг хүн Халх голд холер, тарваган тахлын хэд хэдэн нян хаясан байдаг. Тэдгээр нянг Харбин хотын ойролцоо байсан 731 дүгээр отрядын лабораторид хийж байсан. Сүүлд олон улсын шүүхээр батлагдсан. 1947-1948 онд Японд болсон Цэргийн гэмт хэргийн шүүхээр бактерилогийн зэвсгийг Зүүн хойд Хятадад, Монголд туршсан гэдэг нь батлагдсан. 1932 оноос эхлээд Харбины ойролцоо бактерилогийн зэвсэг турших 731-р отряд гээд 3000 гаруй хүнтэй үйлдвэр ажиллаж арваад мянган хүнийг туршилтанд оруулсан байдаг. Хятад, өвөрмонгол, монгол, солонгос хүмүүст туршилт хийсэн. Зүүн хойд Хятадад амьд гэрчүүд байдаг юм билээ. Гэхдээ өвчний нянг манай Халх гол руу хийсэн арваад хүн өөрсдөө буцах замдаа өвчлөөд нас барсан байдаг. Энд Японы цэргийн эмч хоёр хүн бас нас барсан байдаг.

–Тэр нян Монголд хэр их хор уршиг тарьсан бэ?

-Монгол талд нь үзүүлсэн хор уршиг бага байсан. Яагаад гэвэл 1939 оны дайны үед Орос, Монголын цэргүүд тийм асуудал үүсэхээс сэргийлээд усаа өөр газраас авч байсан байдаг. Япончууд 1945 оны наймдугаар сард энэ байгууламжаа бүгдийг дэлбэлээд бичиг баримтаа авч явсан хүмүүс нь олзлогджээ. Халдварт өвчин гэхээсээ тухайн үед Халхын голд хаясан боомын нян гурав дөрвөн удаа үржээд өсөөд, газарт байж байгаад Монголын малыг өвчлүүлэх хүнд халдвар тархаахыг үгүйсгэх арга байхгүй. Биотерроризмийн эсрэг хязгаарлалт хийх талаар дэлхий нийтээрээ анхаарч байгаа. Хэнд ч хэлэхгүйгээр ямар ч хүнээр дамжаад орж ирж болох халдварт өвчнүүд бий. Улс энэ талаар зангидсан бодлоготой байх учиртай.

–Богдын эмч гэснээс Богдыг оршуулсан газрын тухай сонин яриа байдаг юм билээ?

-Богд хаант Оросын Санкт-Петербург руу элч илгээж, хүний биеийн анатомийн өнгөт зурагтай мэс заслын багаж захиж байж. Сүүлд Богдын ордонд үйлчилгээний албаны дарга байсан Нанзад гэж хүний хүүхэд Дашзэвэг гэж анагаах төгссөн лам хүн байсан. Тэр Жадамба, Жамба, Ямааранз гэж гурван эм залдаг оточтой. Ордны үйлчилгээний алба маш нарийн дэг журамтай байсан гэдэг. Нас барсан тухайд нь ам дамжсан олон яриа байдаг. Богд өөрөө сүсэгтэн олны сэтгэлийг бодоод намайг Түвдэд хөдөөлүүлсэн гэж хэлэх байх. Гэхдээ та нар намайг Далан давхарт нутаглуулаад дээр нь Саша гээд тэмдэг тавиад орхичихоорой. Тэгэхгүй бол яс үсийг минь өндөлзүүлэн ухаж төнхөөд байж магадгүй гэж хэлсэн гэдэг. Тэр нь ч ортой байж магадгүй.

Б.ЯНЖМАА

ӨДРИЙН СОНИНЫ 2015 ОНЫ АРХИВААС… Монгол Улсын Ардын жүжигчин, хөгжмийн зохиолч П.Хаянхярваагийнд өнжсөн нийтлэлийг хүргэж байна.

Цэргийн хөгжмийн амьд түүх болсон Ардын жүжигчин, хөгжмийн зохиолч П.Хаянхярваа гуай “Хөгжим дэлгэрэнгүй зурагт түүх” хэмээх номын хуудсыг хүүхэд шиг хорхойсон эргүүлж сууна.

Хуучны кино одыг санагдуулсан эмэгтэйн зургийг хараад би “Танай үеийн гоё хүүхэн үү” хэмээн бүдүүлэг асуучихав. Өвгөн тасхийтэл инээснээ зарим хүний зургийг заан хууч дэлгэлээ. Испанийн агуухийлч Паганини дэндүү чадалтай болохоор атаархагчид нь “Чөтгөртэй нөхцсөн хүн” гэж цуурхал тараасан удаатай. Хийлийнх нь утсыг гэмтээж, тоглолтын үеэр тасрахаар болгожээ. Тоглож эхлэхэд нь эхний утас нь тасраад, сүүлийн ганц утсан дээрээ хөтөлбөрөө тоглож дуусгасан гэдэг хэмээн ярив. Людвиг ван Бетховеныг дотносох шалтгаан түүнд байлаа. “Гэр музейг нь очиж үзсэн. Хамаг алдартай зохиолоо дүлийрсэн байхдаа бичсэн юм. Гуурс, яндан хэлбэртэй элдэв сонсголын төхөөрөмж туршиж үзжээ. Хөөрхий минь юм сонсох гэж оролдож байж. Нэмэр болоогүй л дээ. Хөгжмөө дохих гэж зүтгээд, сонсголгүй учраасзөрүүлчихээрээудирдаачийн савх модоо хугалж, их л бухимддаг байж. Хөгжимсэтгэлд сонсогддог. Өвөө нь хатуу чихтэй болоод байгаа болохоор энэ хүний зовлонг ойлгож байна. Хөгжимбичээд байгаа ч хүний яриа заримдаа сонсдоггүй. Ай мөн хэцүү юм билээ” хэмээн тэрбээр хуучлав. Шинэ номын нээлтийн ёслол эхэлснийг зарласан дохио дуугарч, бидний яриа түр завсарласан. “Танайд өнжье” хэмээн хүсэхэд маань П.Хаянхярваа гуай “Интерном”-д болох номын нээлтэд оролцсоны дараа уулзъя гэсэн юм л даа. Номын нээлтийн үеэр түүнд бараа болсон биш хөгжмийн сонин хачин сонслоо. “Хөгжим дэлгэрэнгүй зурагт түүх” хэмээх том номыг “Инээмсэглэл”-ийн Н.Ганхуяг орчуулсан аж. Уг номыг эрхлэн гаргасан “Мон судар” хэвлэлийн газрын захирал Р.Энхбат “Энэ номыг орчуулахад хэцүү байсан. Мэргэжлийн орчуулагч олддоггүй. Н.Ганхуяг биднийг аварлаа. Энэ номыг орчуулахад нэг юм ойлгогдсон. Мэргэжлийн боловсон хүчин ганц, хоёр үлдсэн.

Залгамж халаа нь бэлтгэгдээгүй тасалдсан юм байна” гэждүгнэв. “Багаасаа хөгжим мэдэрсэн хүүхэд санаагаа олон өнгөөр гаргах гэж хичээдэг” гээд л тэрбээр хөгжмийн ашиг тусыг магтажамжлаа. Харин орчуулгын их ажлын ард гарсан Н.Ганхуяг хөгжим бүтээгч, хөгжимчдийг улс орнууд хэрхэн үнэлж ирснийг шинэхэн уран бүтээлээсээ иш татав. Тэрбээр хөгжмөөс гадна аялах хоббитой гэдгийг хүмүүс андахгүй. Германд Бавариас урагшаа Австрийн хил дээр шахуу нэгэн алдарт шилтгээн үзжээ.

Манайхан Бөртэ чоно, Гоо маралаас гаралтай гэсэн домогтойбол хунгаас гаралтай гэх Баварийн хоёрдугаар Людвиг хаан Германы агуу хөгжмийн зохиолч Р.Вагнерт зориулан энэхүү шилтгээнийг бариулжээ. Эгц өндөр хад­ны орой хэсгийг тэгшилж барь­сан учраас энэхүү эгзэг­тэй барилгын ажилд хяналт тавих хэрэгцээнээс үүдэн Германы мэргэжлийн хяналтын алба байгуулагдсан гэж орчуулагч сонирхуулав. Сайхан шилтгээн бариад Р.Вагнерыг урихад цаадах нь энд алдартай зохиолуудаа туурвижээ. Шилтгээнд бас П.Чайковский зочилсон юм байна. Цонхоор үзэгдэх үзэсгэлэнт нуур, хунг хараад П.Чайковский алдарт “Хунт нуур” бүжгэн жүжгийнхээ санааг олсон гэх таамаглал бий. А.Гитлер мань Р.Вагнерын шүтэн бишрэгч агаад генералуудаа суулгаад, түүний хөгжмийг сонсгодог байж. Р.Вагнерийн зарим зохиол хүнд, гурав, дөрвөн цаг үргэлжилдэгучраас хөгжимд маруухан ганц нэг генерал нь унтчих гэж зовдог байж л дээ.

Дашрамд дурдахад “П.Чайковский ижил хүйстэн байсныг бид товойлгож ярь­даггүй. Өрнөдийнхөн харин энэ талаар илэн далангүй ярьж, энэ мэт онцлогууд суутнуудын уран бүтээлдхэрхэн туссаныг хэлэлцдэг” гэлээ. Орчуулагч иймэрхүү сонин хачинг өгүүлээд “Асуулт байна уу” гэв.“Монголчууд ч бас урлагийг үнэлж байсан болов уу” гээд тодрууллаа. Уг нүсэр бүтээлийг орчуулах­даа тэр “Монголын тухай мэдээлэл гараад ирж ма­гад­гүй” хэмээн горьдсон гэнэ. Харин Н.Ганхуягийн өмнө нь орчуулж байсан “Хөгжим хүүхэд” номонд “Дэлхийн анхны чавхдаст хөгжим Азиас гаралтай. Морины хялгасаар урладаг” гэх мэт мэдээлэл байжээ. Сүүлд орчуулсан номднь сурнайг монгол хөгжим гэж дурдсан гэнэ. Хурц дуу гаргадаг энэ хөгжим шашны хөгжмийн зэмсэгт тооцогддог” аж. Монголын хөгжмийн түүхийн талаар энэ номд тодорхой мэдээлэл ороогүйч дээрх асуултдаа хариу авах амьд лавлахтай хамт яваагаа гэнэт санав.

П.Хаянхярваа гуай ная хүрсэн ч сониуч зантай юм билээ. Тэрбээр эндээс гарахдаа “Англи хэлийг гурван өдөр нэг хагас өдөрт” гэсэн ном худалдаж авсан. “Ямар ухаанаар ингэж хэлснийг нь үзэх санаатай. Иймэрхүү гэнэтийн лоозонд дуртай хүн байгаа юм аа” гэж өвгөн тайлбарлав. “Нийслэл хүү” Ж.Бүрэнбэх гуай биднийг өвгөний гэрт хүргэлээ. Тэрбээр дуурийн театрт удирдаач хийдэг. Өвөө аравдугаар хороололд хуучны байранд амьдардаг юм билээ. Гэрийн эзэн таягаараа хаалгаа тусгай “код”-оор дориухан цохингоо“ Моцартын хамаг симфоныг тогшоод дуусах нь” хэмээн хошигнов. Сим сим үүдээ нээлээ…

Хаврын өдөр ч байшинд сэрүүхэн юм. Гэрт ормогцоо бидний яриа урлагийг үнэлэхсэдвээр өрнөлөө. Монголд ч урлагийг үнэлдэг агуу удирдагчид байжээ. Хубилай хаан 500 хүнтэй найрал хөгжимтэй байсан гэнэ. Төрийн болон цэргийн хөгжимтэй. Хөгжмийн асуудал эрхэлсэн яам хүртэл байжээ. Богдын Засгийн газрын Ерөнхий сайд Т.Намнансүрэнг 1913 ондОрос улсад айлчлахад хүндэт харуул, үлээвэр хөгжимтэй угтаж байсан нь мань эрд нэгийг бодогдуулжээ. Буцахынхаа өмнөхөн Ерөнхий сайд хүсэлт гаргасны дагуу Оросын талцэргийн хөгжим бэлэглэсэн юм байж. “Монгол цэргийн үлээвэр хөгжмийг санаачлагч гэж түүнийг бид үздэг” гэж П.Хаянхярваа гуай хэлэв. 1931 онд маршал Г.Дэмид “Монголын цэргийн хөгжмийн дарга нарыг бэлт­гэх дээд курс”-т анхны 17 хөг­жимчнийг сургах шийдвэр гаргажээ. Тэдний тоонд П.Хаянхярваагийн аав Б.Пүрэвжав багтсан байна. Цэргийн хөгжмийн анхны дарга нарыг маршал Г.Дэмидийн гарын үсэгтэй “Алтан үсгийн үнэмлэх”, цэргийн даргын дүрэмт хувцсаар шагнаж байжээ. Маршал Х.Чойбалсан орчин үеийн урлагийг хөгжүүлэхэд хувь нэмэр оруулсан гэв. Анхны хоёр ангит кино “Цогт тайж”-ийг бүтээхэд тухайн үеийн улсын бүтэн жилийн төсөвтэй тэнцэх хэмжээний мөнгө гаргаж байсныг өвгөн онцолсон.

Тэрбээр хөгжим тоглодог хүүхэд байсан учраас урлагт хайртай маршалыг гурав, дөрвөн алхмын цаанаас харах боломж тохиожээ. Түүний эцэг, дэд хурандаа Б.Пүрэвжав 1950 онд Бүх цэргийн хөгжмийн албаны даргаар дэвшиж, БНМАУ-ын Төрийн сүлд дууг үлээвэр найрал хөгжимд эгшиглүүлж, 1950 оны дөрөвдүгээр сарын 28-нд БНМАУ-ын Бага хурал, Сайд нарын зөвлөлийн тэргүүлэгчдээр батлуулжээ. Үлээвэр хөгжимчдийн дунд удирдаачийн том хүү, 15 настай Хаянхярваа байсныг яана. Төрийн сүлд дуулал батлагдсаны дараа маршал Х.Чойбалсан уран бүтээлчдэд хандаж“ Та бүхэн өөрийн хувийн намтартаа БНМАУ-ын Төрийн дуулал бүтээхэд оролцож явлаа гэж бахдалтайгаар тэмдэглэж болно” гэж хэлсэн билээ.

Цэргийн хөгжмийн даргын хүү цэргийн хөгжимчин болсон нь санамсаргүй хэрэг биш. “Эхээс гурвуулаа. Айлын том хүү, би. Гурвуулаа цэргийн хөгжимчин болсон. Дунд дүү хөгжмийн сайн удирдаач, бага дүү цэргийн сайн хөгжимчин байлаа. Аав бидэнд мэргэжлээ өвлүүлэх гэж зориогүй. Биднийг багад үзэж харах ч юм байхгүй. Үздэг сонсдог юм нь цэргийн хөгжим. Намайг жижигхэн биетэй болохоор аав цэргийн алба хүндэднэ гэдэг байсан” хэмээн өвөө хуучиллаа. Хожим хүүгийнхээ хөгжмийн чадварыг үнэлсэн аав нь цэргийн хөгжимчин болсон нь оножээ гэж үнэлсэн гэдэг. П.Хаянхярваа ямар ч хөгжмийг нэг удаа сонсоод л шууд нотоор биччихдэг учраас“Алтан чихтэйхүүхэд” гэж магтагдаж байжээ. “1946 онд 11 настайдаа Л.Мөрдорж гуайн дууны түүврийг сонсч билээ. Александр Билибин гэж Циркт хөгжмийн багшаар ажиллаж байсан Зөвлөлтийн хүн редакторлосон “Эх орон” өвөрмөц гоё бичлэг, аялгуутай байлаа. 69 жилийн өмнө сонссоноороо энэ дууг шинэчлэн найруулж цомогтоо оруулсан. Манайхан одоо “Эх орон” дууг ерөнхийлж дуулдаг. Миний анх сонссон нотоор дуулдаггүй” хэмээн цэргийн хөгжимчин ярилаа. Тэрбээр “Цэргийн нөхөр Цэрэнтэйгээ” хэмээх олонд алдаршсан анхны дуугаараа нэрлэсэн цомгоо 80 насандаа эх барьж авчээ. Өнөөдөр 15 цагт аравдугаар хороолол дахь Үлгэр жишээ хөгжмийн концертын танхимд шинэхэн цомгийнхоо нээлтийг хийх юм.

Түүний оранжировшик хийсэн, өөрийнх нь монголчлон нэр­лэснээр найралжуулга хийсэн Д.Сэнгээгийн “Эх орон” дууг сонсоход үнэхээр өөр мэдрэмж төрлөө. Бидний сонсож дадсанаас нэг л өөр хэмнэл, аялгуутай. “Хөдөө тал минь малаар дүүрэн…” гээд л эхлэхэд бага настайгаа хамт үдсэн социалист ахуй сэтгэлд бууж, дотно дулаан аялгуу түгнэ. “Жаран хар”-ын дуулсан хэдэн дуу энэ цомогт багтсан нь завшаан гэлтэй. Олон цэрэг эрсийн хүнгэнэсэн хоолой үнэхээр хүчирхэг, эрчим хүч, омогшил цацруулах шиг ээ. Цэргийн маршууд нь бадрангуй, урам зориг хөглөх юм. Наян настай буурлынчин хүслийг биелүүлж, дахин давтагдашгүй уран бүтээлийнх нь анхны цомгийг санхүүжүүлсэн “Бьюл­дингс текноложи” компанийн захирал Н.Дорж танд баярлалаа.

П.Хаянхярваа гуай 1935 онд мэндэлсэн болохоор дайны хүндхэн жилүүдэд бага насаа үджээ. Өдгөө цагтээж нардайныг хүлээн зөвшөөрөхгүй. Хүүгээ дайны талбарт амиа алдахыг хүлцэн тэвчихгүй дээ. Америкийн Ерөнхийлөгч байлаа ч ээж нарын эсэргүүцлийг давж гарахад хэцүү. Социализмын үед харин цэргийн ар гэрийн сэтгэл зүйг хэрхэн бэлтгэдэг байсныг сонирхох тохиол таарлаа.

-1941 онд зургаан настай жаахан хүүхэд байлаа. Байсхийгээд дохио дуугарч, түгшүүр зарлахаар цэргийн ар гэрийнхэн өөрсдийн нуув­чиндаа ордогсон. Яармагийн Буянт-Ухаа хошуунд зөвхөн цэргийнхэнд зориулсан сургуулилт хийнэ. “Дохиогоор хөдөлнө шүү“ гэдэг. Цэргийн сургуулийн дохио өглөө, шөнө орой дуугарсан ч нуувчинд ордог. Ингэхдээ нэг, хоёр хоног хэрэглэх хоол хүнсээ авдаг. Нуувчинд орсон бол толгой өндийлгөх эрхгүй. Түгшүүр цуцлагдсан дохио дуугарахаар гэртээ ирдэг. Дайны үед цэргийн ар гэр хагас цэргийн зохион байгуулалттай байсан. Улс төрийн лекц, ярианд суудаг. Өрхийн тэргүүн дайнд мордлоо гэхэд ар гэр нь амиа даагаад явах чадвартай байх ёстой гэж үздэг хэмээн манай баатар хуучиллаа. Одоо цагт энхийг сахиулагчдын ар гэрээс эр зориг, эрсдэл хүлээх чадвар шаардахын тулд тусгай хангамж, өндөр тэтгэмжшаардагдах байх даа гэж бодогдов.

Бидний ярилцаж суугаа том өрөөний хананд морин цэргийн гэх жижиг махир сэлэм, бүрээ байрлуулжээ. “Одоо бүрээ үлээх үү” гэхэд маань “Одоо дуугаргаж ча­дахгүй ээ. Уруулын 54 бул­чин ажиллаж байж дуугардаг эд. Хөгжимдөхийн тулд удаан хугацааны дасгал сургууль хийж нүүрнийхээ булчинг бэлтгэх учиртай. Кларнетаар сайхан өнгө гаргая гэвэл зуулт чанга байх ёстой. Хүүхэд байхдаа номхон моринд мордоод цэргийн зуслан тойроод бүрээ үлээж явдаг байлаа. Жижигхэн болохоор мухар сандал тавьж байгаад мориндоо мордоно. Жижүүр, туслахууд тоглоод сандлыг маань нуучихдаг. Морин дээрээс буулгаж авахыг хүлээн үүрэглээд зогсч байдаг сан” гэж өвөө дурслаа. Тахиан дуунаар сэрнэ гэдэг шиг цэргийн зуслангийнхан бүрээн дуугаар цагаа баримжаалдаг байж. Түүнийг өөр ямар хөгжим тоглодгийг сонирхвол “Би ядуу. Кларнетаас өөр юм үндсэндээ чадахгүй. Кларнетдаа сайн байсан даа. Монголоор бялар гэдэг. Урт олон даруултай, амандаа зууж үлээдэг хөгжим шүү дээ.Бүдүүлэг цагт өссөн хүн чинь 1957 онд Москвагийн Консерваторын Цэргийн удирдаачийн факультетадочоод, төгөлдөр хуурт анхгар хүрч үзсэн юм. 22 настай хөгшин хүн төгөлдөр хуур хариугүй дарна. Миний багш Шерман гээд өндөр еврэй өвгөн байх. Төгөлдөр хуурын хуруу гүйлгэх дасгалуудыг нь зовж биелүүлнэ дээ. Заримдаа буруу дарахаар багш “Буруу” гээд гар дээр маань төгөлдөр хуурын хавхлагийг тас хийтэл хаачихна. Хуруу өвдөж, уйлахад багш танхимынхаа хаалгыг нээгээд “Гадаадын офицер уйлж байна, хар” гэхээр нь бушуухан нулимсаа арчаад, болсон болоогүй тоглохоос өөр аргагүй. Сайн багшийн ачаар төгөлдөр хуур гайгүй тоглож сурсан даа гэнэ.

“Эр хүний дотор эмээл хазаартай морь” гэдэгчлэн мань эр Москвад хоёр зорил­готой иржээ. “Болбол орос хүүхэн авна гэсэн бодолтой байсан. Хамгийн гол нь орос эхнэртэй хүнд автоматаар орон сууц өгдөг байсан юм. Хамгийн түрүүнд Орос авгай авах бодлоосоо ухарсан. “Дэмий юм байна. Надад дээрэлхээд байх маягтай айхавтар улсууд байна” гэж бодогдсон. Москвад бас олон жил сууна гэж бодож байсан. Хэдэн сарын дараа энэ бодлоо ч бас хаясан. Москвад мах элбэг. Чанаад идэхээр ямар ч амт байхгүй. Үнэр сайхан ч, амт байхгүй нь юундаа байна гэж оросуудаас асуусан чинь “Аргагүй шүү дээ. Удаан хадгалсан юм чинь” гэсэн. Махаа 50 жил хадгалдаг гэж ярьцгааж байсан. Махнаас нь болоод Москвад удаж болохгүй юм гэж бодогдож билээ. Би бүхэл маханд дуртай байлаа. Аав анчин байсан. Дайны үед юм ховор байхад ангийн мах идэж өслөө. Баавгай, гахай, зээрийн махаар өвөлждөг байлаа” гэж өвөө дурсав.

“Төгөлдөр хуур тавих зайгүй болохоор хөгжмөө зээ охиныдоо тавьчихсан” гэж гэрийн эзэгтэй хэлсэн. Дүүрэн номтой шүүгээнд бяцхан зээ охиных нь зураг байна. “Миний зээ охин Номун хоёрдугаар ангид сурдаг. Дуу хөгжимд дуртай. Хамгийн хайртай бага зээ минь юм аа” гэж өвөө нь онцолсон.Гэрийн эзэгтэйг Ч.Энхтуяа гэдэг. Аав Чимэд нь ахмад дайчин байж. “Сүүлд манай ансамблийн дарга байсан. Би даргынхаа охинтой танилцсан хүн байхгүй юу. 28 насандаа 1963 онд гэр бүлтэй болсон. Анхны хань маань хоолны хордлогоор явчихсан юм.Одоо бол энэ хөгшнийхөө хүчээр явж байна.Ч.Энхтуяа маань нягтлан бодогч хүн. Цэргийн нууцын газрын дарга ч байлаа. 084 дүгээр ангийн ахмад дайчин гэж гэрийн эзэн танилцуулав.

“Цэргийн нөхөр Цэрэн­тэй­гээ” хэмээх олонд түгсэн дуу түүний анхны бүтээл гэхээр сонин. “Москвад суралцаж ирээд 1961 онд Цэргийн ансамбльд найруулагч болсон. Ажлын эхний өглөө эрт босоод сэтгэл хөвсөлзөөд байдаг, цаг явдаггүй. Ээж минь цэргийн даргын авгай байсан хүн. Миний хувцсыггар зүсэхээр индүүдээд бэлтгэчихсэн. Долоо хагас болж байхад надтай хамт ажиллаж байсан С.Долд орж ирлээ. Тэр “Миний хөгшин ажлынхаа анхны өдөр сайхан дуутай оч. Шүлэг бичээд ирлээ” гэсэн. “Үгүй, ээ би дууны ая зохиож үзээгүй, шившиг болно” гэлээ. Ээж маань “Хүүхдийн урам байна, бичсэн шүлгийг нь уншаад үзээч” гэж байна. Уншингуут л “Дэлгэр орноо хө, цэлгэр Монголоо хө, хамгаалж сууна аа хө, Хайрт нөхөдтэйгөө хө” гээд ая ороод ирэхгүй юу. Би өөртөө итгэхгүй гайхаад, хүний аялгуу хуулаад аялсан юм биш байгаа даа гэж бодоод төгөлдөр хуур дээр дараад үзсэн чинь яах аргагүй өөр газар байхгүй ая шиг байх юм аа. Тэгээд би анхны дуугаа бичиж очоод Г.Дарамзагддаа үзүүлсэн. “Хөөрхөндуу болсон байна. Удахгүй олон хүн дуулна аа, энийг чинь” гэсэн. Анхны дуу ингэж төрлөө. Тэр жил улсын наадамд түрүүлсэн байлдагч Цэрэнд зориулсан дуу. Айлын найран дээр таараад Цэрэн надаас асуусан юм. “Цэргийн нөхөр Цэрэнтэйгээ” гэдэг дуу чинь надад зориулагдсан биз дээ гэхээр нь “Тийм ээ” гэсэн юм. Түүнийхээ дараа хоёр жил ямар ч дуу бичиж чадаагүй. Ерөөсөө болж өгөөгүй. Тэгж байгаад сүүлдээ задардаг юм билээ хэмээн ярилаа.

Ард түмний дунд “60 хар” хэмээн алдаршсан эрэгтэй найрал ийнхүү мэндэлжээ. “Соёлын яам, Намын төв хорооны хамтарсан шалгалт Цэргийн ансамбльд 1969 онд ирсэн юм. Долоо хоног шалгаад, комиссынхон ансамблийн удирдлагыг нэг нэгээр нь дуудаж уулзлаа. Эхэнд нь манай дарга, уран сайхны удирдагч, УГЗ Д.Дугарсүрэнг дуудаж уулзсан байгаа юм. Дараань манай найруулагч Ө.Очирбатыг дуудаж ярилц­жээ. Намайг ороход шалгалтын комис­сынхон бүгд суучихсан сүртэй ч гэж жигтэйхэн. Тэднээс амьд байгаа нь ганц Л.Цогзолмаа гуай л байна. Намайг орж очиход асууж байна.”За, танай хоорыг эрэгтэй найрал дуу болговол ямар вэ” гэсэн. “Тун зөв” гэлээ. “Яагаад зөв гэж” гэхээр нь “Би одоо 40 найрал дуучинтай. Тал нь эмэгтэй. Эмэгтэйчүүд ихэнх нь хүүхэд гаргасан юм уу, амаржсаны дараахь амралттай байдаг. Ердөө бүтэн бүрэлдэхүүнээрээ дуулна гэж байдаггүй. Хэрвээ дан эрэгтэйчүүд байсан бол би нэг команд өгөөд бүгдийг нь аваад гарна шүү дээ. Хоёр­дугаарт социалист орнуу­дын цэргийн чуулга бүгд эрэгтэй найрал дуутай“ гэсэн. “Танай хүнд эрэгтэй найрал бүрдүүл гэвэл ямар хугацаанд биелүүлэх вэ” гэж байна. “Надад гурван сар л хэрэгтэй” гэсэн. Эхний нэг сард ангиудаар явж, хүнээ шалгаж авна. Дараа нь сонгож авсан хүмүүсээ 45 хоног түр сургууль хийлгээд, хөгжмийн анхны мэдлэг заана. Дараагийн 45 хоногт ансамблийн гол урын санг зааж сургана” гэж тайлбарлалаа. “Их зоригтой богино хугацаа хэлж байна шүү, явж болно” гэсэн. Удалгүй тушаал гараад, манай уран сайхны удирдагчийг Соёлын яаманд шилжүүлж, намайг уран сайхны удирдагчаар томилоод, дууны багшийг Зүүнбаян руу шилжүүлсэн. Сүүлд Д.Дугарсүрэн гуай ярьж байсан. “Одоогийн бүрэл­дэхүүн болж байгаа. Энэ бүрэлдэхүүнтэй ямар ч уран бүтээл хийж болно” гэж тэр хариулж л дээ. “Танд үүрэг өгье, та ямар хугацаанд эрэгтэй хор бүрдүүлж чадах вэ” гэхээр нь “Гурван жил хэрэгтэй” гэсэн юм байж. Дараа нь хормейстерийг дуудаж энэ сэдвээр асуухад “Ингэх шаардлага байхгүй” гэжээ. “Миний хоор сайн. Хорь гаруй эмэгтэй дуучин бий. Тэдний амьдралаар тоглож чадахгүй гэж. Би залуу байсан болохоор хатуу байж. Үүнийг бодоогүй байгаа юм. Сүүлд бодож байхад би энэ талаар бодолцох ёстой байсан юм билээ. Тэр хоёр чөлөөлөгдөөд, хамгийн хөнгөн ам өгсөн би баригдаад очихгүй юу. Үнэхээр гурван сарын дотор эрэгтэй найрлаа байгуулсан. 1969 онд байгуулаад, дараа жил нь гадаадад авч явсан даа. Ганц миний ажил биш. Тэр үед Зөвлөлтийн гурван сайн хормейстэр ирж хүмүүсийг боловсруулсан. Найрал дууны багшаар Ардын жүжигчин Д.Мяасүрэн ирсэн. Манай 60 хард таарсан, гялалзсан хүн дээ. 60 хар гэдэг хочийг Ц.Гайтав гуай өгсөн юм. Ц.Гайтав, Д.Мяасүрэн хоёр хамт “савдаг”. Нэг удаа Д.Мяасүрэнг Ц.Гайтав гуай “За, жаран харын цагаан хэрээгээр юу байна” гэсэн юм билээ. Д.Мяасүрэн буурал болохоор цагаан хэрээ гэж. Жаран хар гэж даалуугаар хочилсонхэрэг. Өөрийнхөө цомогт Жаран харынхаа дуулсанхоёр, гурван дууг оруулсан. Ингэж Монголд анх эрэгтэй хамтлаг байгуулагдаад, 1994 онд татан буугдсан юм. Монголын хөгжмийнурлагийн том үзэгдэл байсан даа. Энэ бол Намын төв хороо, Ю.Цэдэнбал даргын хэмжээнд яригдаж шийдсэн асуудал юм билээ. Соёлын яам, Улс төрийн газар үүрэг аваад эрэгтэй хамтлаг байгуулсан. Одоо Цэргийн ансамблийнхан эрэгтэй найрал дуутай болох гээд оролдоод байна. 20-оос илүү гаргаж чаддаггүй. Сайн хоортой байлгая гэвэл Цэргийн ансамбль шийддэг асуудал биш. Батланхамгаа­лах яам, Жанжин штаборон тоо, цалинг нь шийдэх учиртай” гэж тэр ярилаа. Солонгост 87 гишүүнтэй охидын хамтлагийг бодлогоор “барьдаг” гэсэн үнэн байх нь. Тодорхой насанд хүрэнгүүт дараагийн охид сэлбэж орж ирдэг гэж байгаа.

“Хонгор нутгийн түмэн­дээ” гэдэг дуунаас болоод алдарт хөгжмийн зохиолчийг Баянхонгорынх хэмээн эндүү­рэхэд хүрэв. Энэ дууг мэндлэхэд даргын тушаал үүрэг гүйцэтгэжээ. “1980-аад оны эхээр Ардын армийг сурталчлах өдрүүд Баянхонгор аймагт зохиогдсон юм. Улс төрийнгазрын дарга, генерал Ж.Балжинням гуай маргааш явна гэж байхад утасдлаа. ТэгэхэдП.Бадарч миний утга зохиолын нарийн бичгийн дарга байсан юм шүү дээ. Генерал “П.Бадарч та хоёр сайхан бэлэгтэй очиж байгаа биз дээ” гэнэ. “Тийм юм санасангүй ш дээ” гэсэнчинь “Би та хоёрыг сайхан дуутай очиж байгаа юм болов уу гэж санасан юм” гээд утсаа тавьчихсан. Айхгүй ч гэсэн аягүй гээд П.Бадарчийгаа эрээд давхичихлаа. П.Бадарч өөдөөс “Дарга нар дэмий юм ярьж байх юм. Жалга болгон жасаатай гэгчээр аймаг болгон дуутай байх ёстой юм уу” гэсэн. Дууны шүлэг бичиж өгөхгүй нь дээ гээд өрөөндөө сууж байтал папиросын цаасан дээр бичсэн дөрвөн мөрт үзүүлж байна. “Нэг иймэрхүү юм санаанд бууж байна. Чи нэг хараадхаач” гэлээ. Харсан чинь бас л ая дагуулаад ирж байгаа юм. “Ганцхан насанд заяасан гээд ая тоглож үзүүлсэн чинь “Хүүе, наадах чинь дуу болмоор юм байна” гээд гүйцээж бичихээр болсон хэмээн хөгжмийн зохиолч маань хуучиллаа. Тэрбээр хөвсгөлчүүддээ “Даян дээрх шүтээн” хэмээх сайхан дуу зориулсан байна лээ.

Та сүүлийн үед ямар бүтээл дээр ажиллаж байна даа гэвэл “Би үлгэр жишээ хөгжимд зориулаад цэргийн марш бичээд байгаа. Олон марш бичсэн. Марш байхгүй болчихоод байгаа. Марш бичсэн хүнд мөнгө өгдөггүй. Маршийг хэрэглэдэггүй учраас урын сан нь доголдоод байна. Маршийн хаан гэгддэг УГЗ Н.Цэрэнпил гуайн маршийгтоглохоо болиод, үндсэндээ хаягдаж байна. Н.Цэрэнпил гуай 112 марш бичсэн. Мон­голд хамгийн олон марш бичсэн хүн. Би бол 30-40 марштай л хүн байгаа юм. Хурандаа Н.Цэрэнпил гэж Армийн хөгжмийн албаны дарга, Үлгэр жишээ үлээвэр хөгжмийг олон жил хөтөлж явсан хүн. Охин нь алдартай багш Ерөө гэж бий. Надад голдуу цэрэг эх орны дуу байдаг. С.Гончигсумлаа багш “Чи цэрэг, эх орны дуугаар мэргэшвэл илүү хол явах юм байна” гэсэн. Ерээд оноос энгийн дуу хийж байгаа. Цэр­гийн сайхан дуунууд байсан. Ардын армитайгаа цуг алга болчихож байгаа юм. Одоо миний дууг дуулахгүй. Цаг нь таарахгүй юм чинь” хэмээн өвгөн ярилаа.

Олонд алдартай багш нарынхаа тухай хөгжилтэй түүхийг ч хуучилж амжлаа,тэр.С.Гончигсумлаа, Л.Мөрдорж, Б.Дамдинсүрэн, Ж.Бадраа багшаа олон жил шавийн хувьд дагаж явлаа. С.Гончигсумлаа багш нэг удаа надаас “Чи миний Чамайг үдье дууг ямар дуу гэж боддог вэ” гэж байна. “Маш сайхан дуу даа” гэлээ. “Маш нь ч юув дээ” гэж байна. “Их гоё дуу ш дээ” гэсэн чинь “Гоёгэдэг юм уу, бараа юм уу тэр чинь” гэсэн. Илүү дутуу сул үг хэрэггүй гэж сургаж байгаа нь тэр. Л.Мөрдорж багш хөгжим найралжуулах ухаанд сургасан. Ж.Бадраа гуай эх хэлээрээ яаж зөв бичих вэ, Монгол хэлээ мэдэж байхын ач тусыг айхавтар гүнзгий ойлгуулсан хүн.Өдий хүртлээ Монгол байдлаар ярьж орчуулж бичих гэж мэрийж байгаа хүн дээ, би. Гармониг гэхэд дуурьсахуй, дуурьслийн ухаан гэж Ж.Бадраа гуай орчуулсан. Н.Жанцанноров зохирол гэж орчуулсан юм. Хэлдэг л үг. Гэхдээ надад дуурьсахуй нь эгшиглэнтэй дуулдаад байдаг юм шүү.

Манай Мөөеө хоёр үг их хэлнэ. Тааламжтай үедээ “Мандтугай” гэдэг. Сэтгэлд нь таарахгүй юм хэлчихвэл “Сөнөтүгэй” гэж шууд хэлнэ. Надад тэгж хэлж байгаагүй ч олон юман дээр “Сөнөтүгэй” гэж хэлж байхыг нь сонссон. С.Гончигсумлаа багш бол сэтгэлд нь таарахгүй юм хэл­чихвэл дуугардаггүй. Сонсч байгаа нь ч бүү мэд. Сонсохгүй байгаа нь ч бүү мэд. Таг чимээгүй лбайна. “Та миний хэлснийг сонсов уу, багш аа” гэхээр “Айн юу вэ” гэнэ. Ийм үед нь багш дургүй байна гээд больчихдог. Санаанд нь нийцвэл ярих дуртай. Олон үгэнд дургүй, нялуун ярих дургүй “Битгий нялуураад бай” гэж шууд хэлдэг сонин хүн. Б.Дамдинсүрэн гуай жүжиглэх, дуулах, хөгжимдөх тал талын авьяастай. Театрын удирдаач байсан хүн. Аль нэг жүжигчин тоглолт эхлэхээс гучин минутын өмнө ирээгүй бол оронд нь хувцаслаад л тоглочихдог. Нөгөө хүнд “Чи яагаад хоцров”ч гэхгүй. Тоглолтод оруулахгүй, цалинг нь хасчихдаг. Тэгэхээр нөгөө хүн нэг мөсөн хаширч байгаа юм гэнэ.

П.Хаянхярваа гуайн үнэ цэнтэй эд зүйлсийг сонирхлоо. “Надад хуучны номууд бий. Аавын минь тоглож байсан монгол шатар бий. Миний ээжийн хэрэглэж байсан хулсан сампин байдаг” гэж тэр тоочсон юм. “Аавын тоглож байсан шатар хуучны хийцийнх байгаа биз” гэнэ. Тэрхүү модон шатрын ноён нь гэхэд л нэг талынх нь монгол ноён байхад эсрэг талынх нь гамин ноён байх жишээтэй. Номын шүүгээнд нь 1960 -аад оны хэвлэл 1001 шөнийн үлгэрийн найман боть байна. Арын хаалгаар олж авсан эд гэнэ.“Их дэлгүүрийн зүүн талд нэг номын дэлгүүр байсан. Агваанрэнцэн гэж номын худалдагч байсан юм. Тэндээс тогтмол ном авдаг байлаа. Тэр өвгөн нададховор орос номууд тавьдаг байсан хэмээн хуучиллаа. Номын шүүгээнд нь Г.Бирваа багшийнх нь “90 жилийн дурсамж” байна. Тухайн үед “12 мөнгөний” гэгддэг байсан 100 ширхэг дэвтэр дүүрэн уйгаржин монгол бичгээр татлаж бичээд дараа нь орчин цагийн бичгээр буулгасан гэнэ.Багш маань 80 насандаа дурсамжаа бичиж эхлээд 90 насандаа дуусгасан хэмээн сонирхууллаа.

Цэргийн хөгжмийн амьд түүх тэрбээр дурсамжаа бичиж эхэлжээ. Багшийнхаа жишгээр 90 насандаа дурсамжаа бичиж дуусгах байлгүй дээ.

Б.ЯНЖМАА

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

ӨДРИЙН СОНИНЫ 2015 ОНЫ АРХИВААС….

Ардын уран зохиолч, төрийн шагналт Б.Лхагвасүрэн найрагчийг сонсохоор ШУТИС-ийн хурлын цэлгэр танхимд оюутан залуус хөл гишгэх зайгүй цугласан байлаа. Тэд найрагчийн “Хүн байхын учир” сэдэвт лекц, яриаг сонсч бас асуултуудаар булсан юм. Яруу найрагчийн өгүүлснийг тоймлон хүргэж байна.

“Эмэгтэй хүнд зөөлөн ааль зохидог юм шүү”

Эрчүүд гэдэг хөөрхий өрөвдмөөр амьтад. Хөөрч хөөрч согтуу орж ирээд агсам тавьж байсан чинь эхнэр нь үнсчих юм бол нам болоод унтаад өгнө. Үүнийоронд орилж чарлаад “Чи архинаас гар, чамтай амьдарч чадахгүй” энэ тэр гэх юм бол улам асаадаг байхгүй юу. Аргадахуй, хайрлахуй гэдэг чинь хүнийг хүн болгодог юм шүү. Би эр хүн учраас эр хүнд хайртай. Гэхдээ л би эмэгтэй хүнд илүү хайртай. Би ижийтэй ханьтай, охидтойучраас эмэгтэй хүний тухай их боддог. Эмэгтэй хүнийг хайрлаад байвал өнгө ордог. Хайрлаад байвал ухаан суудаг амьтан. Үгэнд их эмзэглэнэ. Нэг сайхан үг сонссон эмэгтэй хүн өдөр байтугай сардаа баясгалантай явдаг юм байна л гэж боддог. Би хоёр охиндоо зориулж шүлэгбичсэн юм. “Эр хүнийг хайрлаж яваарай” гэж. “Эмээл дээр ургасан уул атлаа элгэнд чинь багтсан толгод эр хүнийг хайрлаж яваарай” гэж. Эмэгтэй хүн гайхамшигтайшинж чанартай. Умай дотор нь тархи бүрэлддэг гээд бод доо, та нар. Эйнштейн, Ленин, Чингэс хэн байдаг юм бүгд эхийн умайд бүрэлдсэн.Ямар ч шинжлэх ухаан хөгжөөд, тархи бүрэлддэг үйлдвэр бий болохыг дэлхий үзэхгүй. Хүн төрөлхтний түүх амсахгүй. Эх хүний цээжнээссүү гарна. Тэгэхээрчинь хайрлахаас биш яах юм бэ. Бод л доо. Эрэгтэй хүний хөхийг жил шувтраад ч ус дусахгүй шүү дээ. Том агуулгаараа ийм юм. Ухаандаа,Галидас эмэгтэй хүний тухай ямар гоё хэлсэн байдаг гээч.“Миний янагийн алхам алгуур, гуя зузаан, бэлхүүс нарийн, хүйс гүн, нүд үргэсэн янзагын адил, уруул бямбын улаан, эсгэнэ тэнгэрийн заяасан гоо хатны манлай” гэж байгаа юм шүү дээ.Зураач найз маань үүнийг сонсоод“Наадах чинь үгээр зурсан анатоми байна шүү дээ” гэсэн.Монголчуудсайн эмийг ингэж шинждэг.“Шивнэж хэлсэн ч дуулдаг, чимхэж өгөвч цаддаг, гэзгэн бие намуухан гэдсэн бие нарийхан” гэж байгаа юм. Муу эмийн шинж гэхээр “Гэзгэн бие сэгсгэр, гэдсэн бие цүрдгэр, чихэж өгөвч цадахгүй, хашгирч хэлэвчдуулахгүй” гэж байгаа юм. Тэгэхээр монголчууд ямар агуу амьтад байсан юм бэ гэж.Эмэгтэй хүнийг хайрлаж яваарай.

Эмэгтэй хүний ховорхон нандин нулимс ямар хэцүү гэж санана. Эхийн нулимс тэр тусмаа ямар үнэтэй билээ. Би “Зовсон сүү”-ндээ “Хамгийн тэнэг хүн эхийнхээ нулимсаар хирээ угаадаг“ гэж бичсэн. Хүнийг мэлмэртэл нь уйлуулаад, “За боль” гээд хараад суужболохгүй. Эр хүн битгий тэгээсэй.Эмэгтэй хүн бол их зөөлөн байх хэрэгтэй. Эмэгтэй хүнд зөөлөнаальзохидог юм шүү. Эмэгтэй хүн ерөөсөө бурхны намираад байгаа мутраас гарсан шигсанагддаг. Бурхны мутрыг харахад намираад байгаа мэт харагддаг. Тийм л амьтад байдаг болов уу. “Чиний гар” гэдэг шүлэг уншъя.

“Итгэлтэйхэн гараас чинь хөтөлсөн байхад сохорсон ч би бүдрэхгүй.

Ийм сайхан гараас чинь хор уусан ч гомдохгүй” гэж бичсэн юм. Манай эхнэр хөөрсөн л байх.

Найрагчийгийнхүү өгүүлсний дараатанхимд суусан оюутнууд асуулт тавилаа.

-Та ямар шашинтай вэ, бөөгийн шашны талаар ямар бодолтой явдаг вэ?

-Би бурхан Буддын шашинтай. Гэхдээ би сэтгэл дотроо бурхантай. Би Ганданд очоод мөргөл үйлдээд, хувь заяагаа засуулаад, мөр чигээ гаргаад байдаг амьтан биш.Би ижий, аав гэж хоёр бурханы дунд өссөн. Өвөг дээдэс гээд олон бурхантай хүн. Тэд маань бүгд Буддын шашинтай. Бөөгийн шашны тухайд Б.Ринчен гуайн бөөгийн шашны тухай эмхэтгэлийг л уншсан. Яагаад унших шалтаг гарсан гэхээр Д.Нацагдоржбөөгийн дуудлагын гишгэм хэмнэлээр “Миний нутаг”-аа бичсэн гэж буурал яруу найрагч надад хэлсэн юм. Тэгэхээр нь би сонирхсон байхгүй юу. Тэгээд уншсан чинь “Хүний махан хүнстэнгүүд” гэхээр Хэнтий,Хангай, Саяны өндөр сайхан нуруунууд гэдэгтэй гишгэм айзам таараад байдаг. Шүлэг чинь хуультай, онолтойюм шүү дээ.Европын урсгалууд орж ирэхээр пост модернист, авангард ч гэх шиг ярьдаг.Бид дэлхийгээр тэнэж ирсэн золбин юмнуудыг авчихаад, шинэ нээлт хийчихсэн юм шиг ярих юм аа.

-Танд хийж чадаагүй юм гэж байдаг уу?

-Одоо хариугүй дуусчих гээд байгаа юм шиг бодмооргүй байна л даа.Маргааш би амьд байна гэж баттай итгэдэг. Гэхдээ Күнзийн хэлсэн үг бий. “Өглөө болгон чи үхлийн тухай бодож бай, маргаашүхнэ гэж өнөөдөр юмаа хий” гэнэ. Миний шүлгүүд үхлийн тухай хэсэг ихтэй. Хийж чадаагүй юм гэдгийг тооцох цаг арай болоогүй ч юм шиг.Цаг нь ирэхэд аав, ижий, хань үр бодогдоод “Юу лхийлээ” гэж бодогдох цаг гарах болов уу. Үхэхийнхээ өмнө хөөрхий, таван жилийн төлөвлөгөөний хоёр дахь жилийнтухайбодож байгаад үхдэг хүн байдаг эсэхийг би мэдэхгүй. Би Дамбийжаагийн тухай кино үзээд, дараа нь нэлээд хэдэнхүнтэй муудсан. Дамбийжаа буудуулаад үхэхдээ “Энэ чинь зүүд үү” гэдэг. Тэгжүхдэг монгол хүн байхгүй. Ижийгээ л дуудна шүү дээ.Сайхан номтой лам бол “Ээ Аръяавал минь” гэж магадгүй.Дамбийжаа чинь том хувилгаан хүн. Нанзад баатар маузер буугаар гүрээнд нь тулгаж байгаад бүх сумаа дуустал буудсан гэдэг. Хувилгаанюм чинь босоод ирэх вий гэсэн бодол нөгөө хувьсгалч хүнд байж.Тэгээд Улиастайн баруун хаалган дээр толгойг нь ялаа шавуулаад зүүсэн байгаа юм. “Жа ламын толгой” гэсэн номыгунших хэрэгтэй.

-Хүний мөн чанарыг хэрхэн таних вэ?

-Хүний мөн чанарыг нугасныусаар нь шинжилж чадахгүй. Хүний мөн чанарыг он жилүүд шалгадаг юм.Тэгэхээр хүнийг танихын тулд удаан нөхөрлөххэрэгтэй юм шиг ээ.Бидон цаг дээгүүр гишгэж өнгөрлөө гэж боддог.Нидэрдээрээ гишгэчүүлж өнгөрч байгаа шүү.

-Үнэн гэж юу вэ?

-Ертөнцөд туйлын үнэн гэж байдаггүй юм гэсэн. Би одоо хүртэл үнэнтэй таараагүй яваа. Үхтлээ таарахгүй гэж бодож байна. Энэ магадгүй гутранги үзэл байж болно. Чи залуу хүн өөдрөг үзэлтэй байх учиртай.Үнэн гэж байдаг. Үнэнийг би өөрөөсөө гаргана л гэж бодож яваарай.

-Та эрх чөлөө болон хардалтын тухай юу хэлэх вэ?

-Хардах гэдэг харамлахыг хэлж байнаа даа. Агуу их Энгельс, Марксыг монголчууд уншаад нулимаад хаячихсан юм. Дэлхийд нэртэй сургуулиуд Марксын онолыг үзэж л байна. Төлөвлөгөөт эдийн засаг гэдэг юмыг бидхаячихсан. Хөгжингүй хөгшин капитализмтөлөвлөгөөтэдийн засгаа аваад явж байхад бид нар нэг их ад үзээд байх нь ч юу юм. Зүгээр Энгельсийн хэлсэн нэг үг байдаг. Гэрбүл хувийн өмч, төрийн үүсэл гэж хэлсэн байдаг. Тэгээд би бодлоо л доо. Хувийн өмч гэхээр миний л юм байх нь ээ дээ.Би бусдад ханиа үнсүүлэхгүй байх санаа төрнөө дөө. Би бас ханиа ганцаархнаа эдэлж,жаргаж хайрлаж,халамжлуулж байгаад үхье гэж хүн бодно. Энэ надад олдошгүй ганц юм гэж боддог шиг байгаа юм. Ханилжшалиагүй байж, бие биедээ чанараа үзүүлж гүйцээгүй байжхардаж давхиад “Чи сая орж ирсэн тэрнийг хараад байх чинь лээ” гэвэл хэцүү. Хардалт гэдэг том юм билээ. Эмгэнэлт зохиолчидШекспир, Шиллерийнбичиж байгаа юманд дандаа л харын тухай байдаг.“Хөөрхий минь” гэдэг үгнээс өөр юм хэлж чаддаггүй. “Чи бол бурханы элч” гэхээсөөр үг хэлдэггүй байсанОтелло бухимдсан үедээхайртыгаахардахдаа хэлдэг юм шүү дээ. “Чи яахаараа ийм цагаан төрсөн юм бэ. Цас цагаан цаасан дээр харын хар бэхээр янхан гэж бичүүлэх гэж чи ийм цагаан төрсөн юм уу” гэдэг.Их бухимдаж байгаа нь тэр. Би хар гэдэг юмыг нэг их сайн ойлгохгүй байна.Хардахаас итгэх нь дээр. Бодит амьдрал дээр эр ньч, эм нь ч самбаганаад байдаг болсон үедхэцүү л юм билээ. Үгүйсгэж болохгүй л асуудал юм шиг байна лээ.

-Төрөх үхэх хоёрын хоорондох зай ямар байдаг юм бэ?

-Чамдоногдсон орон зай төрөх үхэхийн хоорондох зай гэж байгаа юм.Үхэл бол дуртай цагтаа авна. Найтаасан хүүхдийг “Бурхан өршөө” гэх “Чөтгөр авмар” гэсэн ч адилхан утгагэдэг.

-Монгол хүн ямар байх ёстой вэ. Та өөрийнхөө бодлыг хуваалцаач?

– Монгол хүн чинь агуу юм.Уураг тархины хувьд дэлхийн хүмүүсээс толгой өндөр.Үгүй тэр гадаадад ажиллаж байгаа хүүхдүүдийг хар даа. Том том компаниудад, том том эрдэм шинжилгээний бүтээлүүд дээр монгол залуус ажиллаж байна.Монгол бол агуу ард түмэн гэдгийг хаана ч бардам хэлдэг. Үнэндээ толгойтой улс. Ямар ч хэл мэдэхгүй хүн онгоцны буудал дээр таардагюм шүү дээ. Яваад өгдөг. Очих газраа очсон л байдаг. Тийм айхавтар. Чи хаана хүрэх гэж байгаа юм гэсэн. “Лос Анжелос орно” гэнэ.Европууд сонин уншаад бөгтийгөөд, нэг л их хичээнгүй улсууд. Манай нөгөөдөх л гозолзоод л,цагаан цамцтай амьтан ёстой нэг могойн чуулган дээр байгаа хаан могой шиг л явна.Тэгээд яваад өгч байгаа юм. Хүрдэг газраа хүрээд хэл сурчихна ш дээ.Тийм л сэргэлэн ард түмэн дээ. Монгол хүний ирээдүйд би итгэдэг.

-Та дэлхийн болон Монголын зохиолчдын бүтээлээс ямар бүтээлийг хүндэлдэг вэ?

-Хүүхэд байхдаасонгодог романуудыг уншдаг байсан.Гэхдээ би чамд нэг юм захья. Тэр хэр зохиолч вэ. Тэр хэр хүн бэ гэж бусдаас битгий асууж бай. Хүн хүнийхээ тухай хэзээ ч үнэн үг хэлдэггүй юм. Ямар ч сайн хүн үнэнийг хэлдэггүй. Тийм болохоор та нар минь өөрсдөө унш, судал. Ямагт уншиж яв. Тэгэхгүй бол наад авдар чинь хоосон болно. Сонгодог зохиол гэдэг агуу юм. Ерөөсөө хуучирдаггүй. Шинэ худалдаанд гарсан бүтээлүүд хэдхэн сар худалдаанд гараад үнэ нь хямдраад явчихна. Сонгодгууд үнээ алдахгүй. Агуу юм гэдэг агуу л байдаг юм. Тийм болохоор сонгодгуудыг маш сайн уншаасай гэж залуустаа хэлэх байна.

-Таны сэтгэлийгюу эмзэглүүлж байдаг вэ?

-Эмзэглэх юм зөндөө таарч байна. Би энэ жил маш их эмзэглэнгүй байгаа.Бодож суух эмзэглэл хоёр надаас ерөөсөө салж үзээгүй.

-Өнөөгийн залуус ямар байгаасай гэж боддог вэ?

-Та нар залуу насыг залуу юм шиг эдлэ л дээ. Ухаарч сэхээрч, галтай дөлтэй, ёсоорнь лявдаа. Залуу насаа өвгөн, эмгэн шигөнгөрөөчихсөн бол харамсана.Залуу насыг залуу чигээр нь л эдэл.Хоцрогдсон коммунист шүлэгч гээд байгаа Маяковский чинь “Сор нь гялалзсан борхон арьс шиг содон чимэг хаана ч байхгүй” гэж бичсэн юм шүү дээ.

-Таны туйлын зорилго юу вэ?

-Би үлдсэн хүмүүсээ эцэг чинь тийм хүн байсан, чиний нөхөр тийм хүн байсан гэж хэлүүлэхгүйюм сан даа гэж амьддаа хичээж явдаг.Туйлын зорилго бол өвөг дээдсээ дуурайж амгалан үхэх. НададУИХ-ын гишүүн болох, наадмаар сайхан харагдах, нурууны хамгаалалт шиг бүс бүслээд, урт дээл өмсөөд, бэлэг дурсгалын хүүхэлдэй шиг юм явах, морины хомоол үнэрлэж үзээгүй байж морь уралдуулах, бөөнөөр нийлж шаагилдаж казинод очих мэтийнтийм туйлын мөртлөөнам зорилго алга. Зарим хүндэнэ бүхэн туйлын зорилго болсон байна.Монгол орноо сайхан байхыг харах, үр хүүхдээ бүтэн байхыг, олуулаа байхын төлөө миний туйлын зорилго оршино.

-Эмэгтэй хүнийг ухаан зартал битгий зовоо гэж та хэлсэн. Хоёр янзаар тайлбарлаад байх юм. Нэг хэсэг нь эмэгтэй хүн зовохгүй бол ухаан зарахгүй,нөгөө хэсэг нь эмэгтэйхүн зовсон ч жаргасан ч ухаантай байдаг гээд байна. Та бол юу гэж тайлбарлах вэ?

-Ухааныг нь гартал битгий айлгаж байгаарай гэсэн утга агуулж байгаа юм. Эмэгтэй хүнээс эрчүүд минь ээ ухаан битгий нэхээч ээ. Мөрөөрөө үрждэгээрээ үржээд, халамжилдгаараахаламжлаад яваг. Чиний хань заавал ухаантай, нэг их эрдэмтэйбайх ёстой юм уу. Хоёр том эрдэмтэй хүн суучихаараа ахуй гэж байхгүй болдог юм билээ. “Чи ном үздэг бол би үздэг” гээд суудаг. Би тийм хэрүүл харсан.“Хоёр аргалийн толгой нэг шуудайд багтдаггүй” гэж би тэгэхэдбичсэн л дээ. Ухааныг нь гар­тал битгий зовоо л гэсэн юм.

-Сайн төр гэж юу вэ. Сайн төр гэж угтаа байх боломжгүй гэж ярьдаг болжээ. Аль үед сайн төртэй байсан гэж үздэг вэ?

-Төрийг муу хэлэхэд би маш дургүй.Төр бол хоосончанар. Та нар төр гуай Сүхбаатарын талбай дээр явахыг үзсэн үү. Элбэгдорж гуай л явж байгаа. Төр гэдэг бол хоосон чанар, төрийг түшиж байгаа түшмэдүүд мөн чанар шүү. Төрийг муутгаж байгаа түшмэдийг л буруутга. Монголын төрт ёсонд бол Төр чинь өөрөө өгөгдсөн агуу ариун зүйл.Болохгүй бүтэхгүй юманд байхгүй төрийг зүхэх юм. Байж байгаа тэнэгүүдээ зүх л дээ.

Яриаг тэмдэглэсэн

Б.ЯНЖМАА