Author: ЦОГТЖАРГАЛЫН УЯНГА

Ш.Доржсүрэн: 24 жилийн дараа дүрдээ давтан тоглолт хийнэ гэдэг баргийн жүжигчинд тохиолдохооргүй хувь тавилан DNN.mn

“DOZ” энтертаймент студийн захирал, Соёлын тэргүүний ажилтан, Ш.Доржсүрэнтэй ярилцлаа.

-Хоёулаа ярилцлагаа “Тамгагүй төр” жүжгээр эхэлье. Таны бүтээж буй том хүү “Ачир”-ын дүр хүмүүсийн сэтгэлд нэлээд нийцэж буй нь сошиалаар шуугьж байгаагаас мэдрэгдэж байна. Дүрийнхээ судалгааг хэрхэн хийв, юуг харуулахыг зорьж байна вэ?

-Б.Лхагвасүрэн гуайн “Тамгагүй төр” жүжигт 1998 онд одоогоос 24 жилийн өмнө ардын жүжигчин Л.Жамсранжав гуайтай анх хамтран тоглож байлаа. Тухайн үед би дөнгөж 23 настай залуу байлаа. 24 жилийн дараа энэ жүжигт өөрийн өмнө оногдсон дүрээ бүтээж байна. Цаг хугацаа хэдийгээр өнгөрсөн ч зүрх сэтгэлд маань энэ жүжиг байж байсныг нээж харлаа. Тэр үед залуу, туршлага дутмаг байсан ч Л.Жамсранжав, П.Цэрэндагва гуай зэрэг аугаа жүжигчидтэй хамтарч тоглож байсан. Тэднийхээ хүчинд, тухайн үед маш өвөрмөц найруулгаар найруулсан Ч.Найдандорж найруулагчийн ач тусаар дөнгөж амьдралд хөл тавьж байх үедээ тоглосон юм байна. Одоо бол идэр насанд ирчихлээ. Тэр үеийн залуу байхдаа бүтээж байсан, одоо бүтээж буй хоёрын хооронд асар их ялгаа бий. Цаг хугацаа, насны хувьд өөр байгаа боловч энэ дүр сэтгэл санааны мухарт байж байна гэж бодон одоо цагийн туршлага, жүжгийг дахин шинээр найруулж буй физикл төрөл жанрт тохируулан тоглосноор дүр их онцлог болж үзэгчдэд хүрч байх шиг байна. Ер нь эерэг, эсрэг талын дүрийг бүтээхэд их бодож тооцоолох, тооцоолсноо зүрх сэтгэлээрээ дамжуулан гаргах зэрэг жүжигчин хүнд ур чадварын олон шалгуур, даваа байдаг. Тэр бүрийг Б.Лхагвасүрэн гуайн хэлдэг шиг “Тархиа базан, тархиараа идэж байж” тайзан дээр гаргаж байна. Мэдээж үзэгчдэд хүрнэ гэдэг нь бидний туйлын зорилго. Бид өөр өөрсдөдөө зориулж, магтаал хүртэхийн тулд тоглодоггүй. Шүүмжлэлийг сонсож илүү сайжруулахыг хүсдэг. Үзэгчдэдээ л зориулдаг учраас бүтээж буй дүр минь үзэгчдэд хүрч байгаад баяртай байна.

-“Тамгагүй төр” жүжгийг өмнө нь найруулагчид хамтран тавьж байсан. Энэ удаагийн жүжгийг “Херо энтертаймент”-ийн Б.Баатар найруулж байгаагаараа онцлог болж байна уу. Өмнө нь найруулж байсан хүмүүс хэрхэн хүлээж авч байна вэ. Энэ удаагийн найруулга ер нь юугаараа ялгаатай вэ?

-Жүжгийг мөнгөний тоогоор бодож болдоггүй ч санхүүжилт сайтай байна гэдэг сайн жүжиг болж гарах үндсэн суурь нь болдог. Бидний өмсөх хувцас хэрэглэл тайз, микрофон, үзэгчдэд хүргэх гэж тэмүүлсэн техникийн шийдлүүд бол асар их үнэтэй. Тухайлбал, жүжигт гадаадын дөрвөн ч хүн ирж нислэгийн техникийг Франц, Германаас хүмүүс ирж, арын дэлгэцийг Австриас хүмүүс ирж бэлтгээд буцацгаасан. Хувцас хэрэглэлийг “Торго” салон судалгаан дээр үндэслэн детальчилж хийсэн байгааг үзэгчид харж байгаа байх. Хуучин театр маань санхүүжилт үгүй байхад даалимбан даавуугаар аргалах, хямд материалаар театрын хувцаснууд хийгддэг байлаа. Энэ хувцсыг музейд тавихад ямар гоё эдлэл хэрэглэлийг хийгээ вэ гэж харагдахаар бүтсэн. “Херо” энтертаймент тайзны хувцас хэрэглэлүүдэд их ач холбогдол өгч, тавьж буй тавилтад маш их хөрөнгө зарцуулсан. Хоёрдугаарт, Ардын дуу бүжгийн чуулга нэрээр Үндэсний урлагийн их театр, Драмын театр, Цирк, Цэргийн дуу бүжгийн чуулга зэрэг маш олон урлагийн байгууллагууд нийлэн нэг зүгт харж нэг ансамбль болж буй нь энэ жүжгийн давуу тал. Учир нь тус тусдаа үүрэг гүйцэтгэж чадаж байна гэсэн үг. Анх жүжгийг тавихад багт нь байсан хүний хувьд хэлэхэд тэр үед Л.Жамсранжав, П.Цэрэндагва гуай нар жүжгийг үгэн талаас нь хүргэж тоглолтоо хийж байсан. Одоогийн жүжиг хүн талаас нь харж хийж байгаа юм. Хаан гэдэг зөвхөн хаан байх биш, зовлон, жаргал, гансрал, өс, аргагүй байдалд орох зэрэг маш олон нюансуудыг жүжигчин Г.Эрдэнэбилэг маань гаргаж байгаа. Миний дүр эсрэг тал боловч айлын эрх хүүхэд, гэнэн томоогүй зантай зэрэг хүний зан чанарыг өмнөх тоглолтоос арай өөрөөр харуулахыг зорьсон. Нийтэд нь жүжгийг харахад олон зүйлс нийлж нэг өвөрмөц онцлогийг бий болгож байгаа. Энэ нь хөгжим, тайзны шийдэл зэрэг бөгөөд драмын жүжгийг өмнө босоо тайзан дээр тоглож байгаагүй. Анхны налуу тайз. Үзэгчдийн суудлаас үзэхэд алган дээрээ бүх зүйлийг харж байгаа мэт сэтгэгдлийг төрүүлнэ. Жүжигт техникийн маш олон дэвшил бий. Эцэст нь хэлэхэд, энэ жүжиг Монголын театрын урлагийн нүүр царай, гадаадын хүмүүс ирэхэд үзүүлэх боломжтой чанартай бүтээл. Монголд драм гэдэг зүйлийг их хүчтэйгээр дэлгэн бахархаж тавьснаараа онцлогтой гэж бодож байна.

-Та “Тамгагүй төр” жүжгийн энэ хувилбарт хэрхэн сонгогдсон бэ?

-“Херо энтертаймент”-ийн найруулагч Б.Баатар намайг Солонгост байх үед холбогдсон. Би дуудагдаж ирсэн гэхэд болно. Б.Баатарын хэлсэн нэг л зүйл бий. “Бид нэг үе. Бид үзэгчдэд болоод цаг үедээ зайлшгүй үлдээх том хэмжээний бүтээл хийх хэрэгтэй. Тийм учраас шилдгүүдийг цуглуулж жүжигт тоглуулахыг хүсч байна. Тиймээс жүжигт таны оролцоо их. Та өмнө нь тоглож байсан дүрдээ тоглооч ээ” гэсэн. Би ч одоо нас явчихсан шүү дээ, хүүхдийн дүр бүтээж чадах уу. Миний ээжид О.Дөлгөөн жүжигчин тоглоно гэж сонссон л доо.

Бид хоёрын насны харьцаа юу билээ, миний охин шиг хүүхэд шүү дээ, би “Ээжээ” гээд тоглоход их асуудалтай гэхэд “Үүнийг таны ур чадвар шийднэ. Та өөрөө хүрч ирэн хариултдаа орох хэрэгтэй” гэсэн. Миний хувьд ч, О.Дөлгөөний хувьд ч санаа зовсон их олон асуулт байсан. Тиймээс үүнийг үзэгчдэд насны ялгааг яаж анзаарагдахгүй байдлаар хүргэх вэ гэх зэрэг их нарийн ажиллагаанууд жүжигт хийгдсэн. Тиймдээ ч үзэгчид маань хүүхэд нь, ээж нь байна гэх насны ялгаагүйгээр хүлээж авч байгааг бас нэг зорилго маань бүтлээ гэж харж байна. Том баг бүрэлдэхүүн намайг урьсан учраас би жүжигт оролцох болсон. Жүжигт оролцсондоо ч хувь заяа баярлахаар зүйл тохиосон. Яагаад гэвэл 24 жилийн дараа дүрдээ давтан тоглолт хийнэ гэдэг нь баргийн жүжигчинд тохиолдохооргүй хувь тавилан гэж бодож байна.

-Анх Улсын драмын эрдмийн театрт жүжигчнээр орж байсан дурсамжаасаа хуваалцаач?

-Тэр үед социалист нийгмийн журам байсан. Тухайн жил төгссөн 50-60 төгсөгчдөөс хоёр хүүхдийг сонгон шалгаруулалтаар театрт урьдаг. Би дөрөвдүгээр курсээ төгсөөгүй оюутан байх үедээ “Ромео, Жульетта” жүжгийн Меркуцио Гуерцио гэх эсрэг талын баатарлаг дүрд тоглолоо. Тэр үедээ шүүмжлэл болон сайшаалыг хамтад нь амссан. Учир нь Драмын театрт олон сайн залуу жүжигчид байхад яагаад оюутан тоглуулж байгаа вэ гэж их сенсаци болсон л доо. Гэхдээ ур чадвараараа тэр бүхнийг хийж чадсан гэж бодон бахархдаг, амьдралын минь сайхан мөчүүдийн минь нэг. Драмын театрт төгсөж ирээд олон гол дүрүүдэд тоглож байлаа. Б.Мөнхдорж, О.Жамбалжамц, Б.Баатар найруулагчдын жүжиг зэрэгт тоглож явлаа. Миний ажиллаж үзээгүй найруулагч ховор. Г.Доржсамбуу найруулагчийг амьд сэрүүн байхад хамгийн сүүлийн “Өрлөг жанжны өчил” жүжигт нь тоглосон. Мөн өөрийн сонирхлынхоо дагуу хоёр мэргэжлээр хос диплом хамгаалж байлаа. Нэг ангид нэг л оюутан суралцах хэрэгтэй байдаг. Түүнээс биш би жүжигчин мэргэжлээр төгсөн найруулагч хийж буй хүн биш. Найруулагчийн мэргэжил нь кино, жүжиг найруулснаар найруулагч гэж цол өгөх зүйл биш. Тусдаа маш их мэдрэмж, олон төрлийн мэдлэгийг шаарддаг, торгон мэдрэмжид ажилладаг тусгай мэргэжил. Тэгэхээр уран зураг, хөгжим зэргийг мэдрэх бүх зүйлийн олон талын суурь мэдлэгтэй, мэргэжлийн онол сайтай байх зүйлд туршлагажих ёстой. Би ХБНГУ-д тодорхой хэмжээгээр мэргэжил дээшлүүлж сурч байгаад ирсэн. Найруулагч болоход хүндэтгэх, их суралцах ёстой мэргэжил. Тэдний дутууг зураглаачид нөхдөг учраас их хямдхан мэргэжил болж хувирч байгаад гол харлаж, харамсдаг. Үүнийг эсэргүүцэхгүй ч найруулагч гэж өөрийгөө хэлж буй бол маш их суралцаж, өөрийгөө хөгжүүлэх хэрэгтэй. Түүний дараа найруулагч гэх эрхэм нэрийг та өөрөө биш үзэгчид танд өгөх ёстой гэж боддог.

-Таны хувьд тайз болон дэлгэцийн дүр бүтээх юугаараа ялгаатай вэ?

-Би ч өөрийгөө илүү сурч боловсрох хэрэгтэй гэж чамлаж байдаг. Эхнэрийнхээ зан араншинг авсан гэх юмуу даа. Манай эхнэр үргэлж урагшлахыг хүсдэг, одоо ч АНУ-д жүжигчин, продюсерын мэргэжлээр суралцан тархиа цэнэглэж байгаа. Би ч мөн удахгүй араас нь очиж дахин суралцана. Кинонд тоглох гэдэг нь жүжигчнийг богино хугацаанд тухайн үйл явдалд маш хурдан шилжиж орохыг шаарддаг. Дэлгэц гэдэг хөндий, хүйтэн зүйл. Үзэгчид техникээр дамжуулж үзэж буй учраас маш үнэн байж, дотоод мэдрэмжийн тоглолтууд хүчтэй ил байж дэлгэцээс жүжигчний тоглолт нэвтэрч гарч чадахгүй л бол киноны тоглолтыг хийж чадахгүй байна гэсэн үг. Хурдан ситуацид шилжих гэдэг нь зохиолыг жүжиг шиг ар араас нь залгуулж явдаггүй. Энд тэндээс нь сугалж аван, олон үйл явдлыг өөр өөр ситуациудыг тоглодог учраас маш хурдан итгэж, үнэмшиж дүрдээ орж бодон хийх шаардлага киноны жүжигчинд гарч ирдэг. Театрын жүжиг бол өөр. Энд амьд харилцаа оршиж байдаг. Хүмүүсийн телепати гэж байдаг. Хүмүүст хүчтэй эмоци, телепатиг цацаж байж үзэгчдийг өөртөө байлдан дагуулж татаж авч чадах ёстой. Үүний тулд илүү их хүч бяр, хүчтэй эмоци, тоглолтууд театрт хэрэг болдог. Ар араасаа залгуулсан олон эгнээ суудлын бүх хүмүүст өөрийн бодож буй эмоци телепати үзэл бодлыг тулгаж өгөх учраас илүү хүч шаарддаг гэж хэлж болно. Амьд урлагийн нэг зүйл нь амьд харилцаанд суурилдаг. Хүний биологи худлаа зүйлийг огт хүлээж авч чаддаггүй. Худлаа тоглож эхэлбэл үзэгчид халгаад, хойшлоод утсаа оролдож эхэлдэг. Үнэн тоглож буй зүйлд бодсон бодоогүй автсан автаагүй тархиараа ярилцан хүлээж авдаг. Тиймээс театр хэтэрхий үнэнийг шаарддаг, дэлгэц маш торгон үнэнийг шаарддаг гэсэн ялгаатай.

-Одоогоор “DOZ” энтертайментийн уран бүтээлийг үзэгчид их хүлээж байх шиг. Уран бүтээлдээ хэзээнээс эхэлж орох вэ. Хамт олноороо ямар уран бүтээл хийхээр төлөвлөж байна вэ?

-Би хийсэн уран бүтээл, ажилдаа сэтгэл ханан, хөөрч баярлан онгирсон байр сууринд байдаггүй. Бид дахиад шинийг эрэлхийлж байна. Таван жил гаруй хугацаанд завсарлалаа. Суралцах зүйл их байна гэж л бодож байсан. Бид хийж буй зүйлээрээ залуучуудад урагшлуулах зам жимийг гаргаж өгөх юмсан гэж боддог.Түүний нэг хэлбэр нь бид гадаадын зах зээлд гарахын тулд 15, 16 жил ажиллалаа. Түүнээс хойш олон залуус гадаад оронд зураг авч байна. Манай энтертаймент хүний явсан замаар биш, өөрсдийн явсан замыг гаргах гэж замгүй газраар явдаг гэж хэлж болно. Харин тэр замаар залуучууд үргэлжлүүлэн гарч, болдог юм аа гэх боломжийг нээж өгөх ёстой юм. Бидний үе азгүй хэрнээ нэг талаасаа азтай. 1990-ээд оны үе ямар хэцүү байв. Энэ бүрийг дахин эхлүүлж дахин хүмүүсийг татан үзүүлж, алдаж онон Монголд ийм урлаг бий гэдгийг манай үе нуруун дээрээ үүрч босч ирсэн. Одоо энэ замаар залуучууд урагшилна биз. Залуучууд цаг үеийг ийм л байсан юм шиг санадаг байх. Бидний үе та нарын маань хийж бүтээх суурь нь болж сөхөрч, унаж бүдэрч босон үүнийг бүтээлцэж өгсөн гэдгийг мартаж болохгүй. Яагаад гэвэл хүмүүс энэ чигээр нь л байсан юм шиг бүх зүйлийг мартдаг, орхидог. Тухайн цаг үеийг мэдрэхгүй учир үл тоосон хандлагаар ханддаг. Гэтэл яг үнэндээ бидний суурь дэвсгэрийг алтан үеийн жүжигчид бэлдэж өгсөн. Бид өнгөрсөн, одоо, ирээдүй гурван цагт бие биенийгээ хүндлэн хайрлаж, зөвийг нь авч урагшлах ёстой. “DOZ энтертаймент” энэ жил алдсан алдаа, оносон оноонуудаа бататган хүмүүс үзэхэд олон улсын стандартад нийцжээ гэж хэлэгдэхүйц стандартын кинонуудыг хийх эрмэлзэлтэй зохиол, төсөл зэрэг бүх зүйл бэлэн болгохоор ажиллаж байна.

-Таны сэтгэлд хамгийн тод үлдсэн ямар дүр байдаг вэ?

-Энэ нь олон нийтлэг талтай. Миний хийж буй зүйлийг үзэгчид үзээд инээгээсэй гэж боддог. Бидний амьдралын хэв маяг их стресстэй байна. Тиймээс үзэгчдийг инээлгэж байгаад төгсгөлд нь нулимс гаргах дуртай. Миний хүүхэд байхдаа тоглосон ээрүү, гацаа хүүгийн дүр бий. Энэхүү дүр нь гэгээтэй, хүмүүст туслах гэж хичээж буй гэмгүй жирийн дүр. Тэр дүрээ их хайрлаж, бодож явдаг даа. Миний тоглосон дүрүүд ихэнх нь эерэг дүр байдаг. Сүүлийн үед нас яваад тэр юмуу эсрэг дүр бүтээж байна. Эсрэг дүр ч гэсэн эерэг дүрээ гаргахын тулд илүү ажилладаг ажиллагаатай учраас хийхэд урамтай, хийц их шаарддаг. Хар өнгө байж байж цагаан өнгө ямар байдаг вэ гэдэг нь хүмүүст ялгарч харагддаг шиг цагаан өнгийг тодруулахын тулд хар өнгө болж буйдаа баяртай байдаг.

мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Г.Пүрэвдорж: Манай улсын үндэсний эрчим хүчний найдвартай ажиллагаа техник, эдийн засгийн хувьд алдагдаад олон жил болж байна DNN.mn

Монголын эрчим хүчний ассоциацийн ерөнхий нарийн бичгийн дарга, доктор Г.Пүрэвдоржтой ярилцлаа.

-“Эрчим хүчний эх үүсвэр-Альтернатив эрчим хүч” эрдэм шинжилгээний хурал саяхан болж өндөрлөлөө. Хурлаар юу юу хэлэлцэв?

-1922 оноос Монгол Улсын орчин цагийн эрчим хүчний салбар үүсч хөгжиж эхэлсэн гэж үзэж тэгш ойнуудаа тэмдэглэж ирсэн. Монгол Улсын эрчим хүчний салбар нь улс орноо эрчим хүчээр хангах үүргээ нэр төртэй биелүүлсээр байна. Гэсэн ч манай улсын үндэсний эрчим хүчний найдвартай ажиллагаа техник, эдийн засгийн хувьд алдагдаад олон жил болж байна. Үүнийг тус салбарын талаар гарсан Төрийн бодлогын баримт бичгүүд, судлаачдын эрдэм шинжилгээний ажил, эрчим хүчний үйлдвэрлэгчдийн ажиллагааны бодит байдал нотлон харуулж байна. Яагаад гэвэл нэгдүгээрт, эх үүсвэрийн чадлын дутагдал, хоёрдугаарт, тоног төхөөрөмжийг сольж чадалгүй удаан ажиллуулж насжилт нь хэтэрсэн, гуравдугаарт, үнэ тарифыг бодит өртгөөс хэт доогуур тогтоож ирсэн зэрэг нь үндсэн шалтгаан болно. Ийм ч учраас Засгийн газраас хэрэгжүүлж эхлээд байгаа Шинэ сэргэлтийн бодлогын нэг чухал хэсэг нь Эрчим хүчний сэргэлтийн бодлого болж байна. Эрчим хүчний яамнаас шинжлэх ухаанд суурилсан эрчим хүчний хөгжүүлэлтийн бодлого, төлөвлөлтийг явуулахыг зорьж арга хэмжээнүүдийг авч хэрэгжүүлж байна. Эрчим хүчний яамнаас эрдэм шинжилгээний хурлуудыг зохион байгуулах шийдвэр гаргахдаа, нэг талаас манай эрчим хүчний салбар 100 жилд эх орныхоо хөгжил дэвшилд хэр зэрэг хувь нэмэр оруулав гэдгийг, мөн хүндрэл бэрхшээлээс гарахын тулд эрдэмтэд, судлаачид, шинийг санаачлагч инженерүүдийнхээ санал санаачилга, эрдмийн бүтээлийг улс орныхоо эрчим хүчний салбарыг шинжлэх ухаанд суурилсан хөгжлийн бодлогод чиглүүлэн, эрчим хүчний шилжилт, тогтвортой хөгжлийг бусад улс орнуудын эрчим хүчний салбарын хөгжүүлэлтийн чиг хандлагад нийцүүлэн явуулахыг зорьсон юм. Монгол Улсад шинжлэх ухаан, тэргүүний технологийг хөгжүүлэх зорилго бүхий шинжлэх ухааны төв байгууллага – Шинжлэх ухааны Академи, Эрчим хүчний эдийн засгийн хүрээлэн, Физик технологийн хүрээлэн, Дулаан техник үйлдвэрийн экологийн хүрээлэн дэмжин хурлыг цахимаар зохион байгууллаа.

-Эрдэмтэн судлаачдаас ямар санаа оноо дэвшүүлж байх юм?

-Эрдэм шинжилгээний хуралд оролцсон эрдэмтэн судлаачид, инженерүүд маань Эрчим хүчний яам, холбогдох газарт эрчим хүч хэмнэж зүй зохистой ашиглая, мөн таны асуугаад байгаа альтернатив ангилалд багтах экологийн цэвэр эрчим хүчний станц болох Эрдэнэбүрэнгийн УЦС-ыг хурдан барихад орон нутгийн ард иргэд саад битгий болоорой, дэмжиж туслаарай гэх уриалга гаргая гэсэн саналууд гарсан. Илтгэлүүдийг цахимаар нийтэлж нийтийн хүртээл болгох, эрдэмтдийн гаргасан саналыг нэгтгэн боловсруулж бэлтгэх эрдэмтдийг томилоод байна.

-Альтернатив буюу эрчим хүчний шинэ эх үүсвэрүүдийн талаар танилцуулсан байна. Альтернатив гэх шинэ эрчим хүчний үүсвэрийг хаанаас гаргаж байгаа гэсэн үг вэ?

-Манай улс үндсэндээ нүүрсээр ажилладаг дулааны цахилгаан станцуудыг ашиглаж эрчим хүч үйлдвэрлэж ирсэн. Альтернатив эрчим хүч гэх ойлголт нь одоо бидний ашиглаж байгаагаас арай илүү дэвшилттэй буюу хэрэглэж байгаагүй шинэ төрлийн эрчим хүчний эх үүсвэрүүдийг олж судалж, улмаар аль боломжит сайн шийдлүүдийн аль нэгийг сонгон хэрэглэх тухай ойлголт юм. Ер нь сэргээгдэх эрчим хүч, цөм, устөрөгч, метанол гээд манайд ашиглаж эхэлж буй болон ашиглаж байгаагүй, цаашид ашиглах боломжтой эрчим хүчний технологи, цахилгаан станцуудын талаар илтгэлүүд тавигдсан.

-Альтернатив эрчим хүчийг юунд, хэрхэн хэрэглэдэг вэ?

-Эрчим хүч үйлдвэрлэхэд ашиглах малтмал органик түлшийг хэмнэх, улмаар түлшний шаталтаас үүсч орчинд хаягддаг хортой хий болон хүлэмжийн хийн ялгарлыг багасгах зорилгоор ашиглахыг эрмэлзэн ашиглах технологи боловсруулах судалгаа хийж байна. Ямар ч эрчим хүчний эх үүсвэр, технологи ашигласан байна, эцэстээ цахилгаан, дулааныг гарган авдаг. Одоохондоо альтернатив гэх төрлийн эрчим хүчний технологи нь нүүрстэй адил бидний хэрэглэж байгаа эрчим хүчний ихэнхийг үйлдвэрлэх болно. Эрчим хүчний системтэй зэрэгцээ ажиллах бага чадлын нарны зайн системийн үр ашгийн харьцуулсан судалгаа, Монгол орны цаг уурын нөхцөлд 200 МВт нар, нүүрс хосолсон дулааны цахилгаан станц байгуулах судалгаа, Бага чадлын түлшээ үржүүлэн шатаадаг реакторын дизайны судалгаа зэрэг хэд хэдэн илтгэлийг тавьж хэлэлцүүллээ.

-Дэлхийд альтернатив эрчим хүчний хэрэглээ ямар түвшинд байдаг вэ?

-Товчхондоо маш өндөр түвшинд хүрч, хамгийн оюуны багтаамжтай, өндөр технологи, ухаалаг технологи ашиглаж байгаа даа.

-Манай улс эрчим хүчний хараат. Бид эндээс гарах гарц гаргалгаа юу байна?

-Төрөөс эрчим хүчний талаар баримтлах бодлогоор тодорхойлсон “Эрчим хүчний салбар нь улс орны аюулгүй байдал, эдийн засаг, нийгмийн тогтвортой хөгжлийг хангах, түрүүлж хөгжүүлэх шаардлагатай эдийн засгийн суурь салбар мөн” гэсэн заалт бүрэн дүүрэн хэрэгжиж чадахгүй байна. Үүнийг төр засгийн дээд түвшинд болон бүх түвшинд шийдвэр гаргах бүртээ санаж байх ёстой. Улс орныг цахилгаан, дулаанаар хангах асуудал нь нүүрсний уурхайгаас эхлээд ДЦС, дамжуулах, түгээх шугам сүлжээнээс бүрдсэн цогцолбор байдаг. Үүнийг салгаж болохгүй эрчим хүчний үйлдвэрлэлийн цогцолбор технологи юм. Олон улсын жишгээр авч үзвэл, Эрчим хүчний салбар нь түлш олборлох, боловсруулах, эрчим хүч үйлдвэрлэх түгээх, борлуулах үйл ажиллагаанд оролцдог бүх салбаруудын нэгдэл. Бидний амьдарч буй энэ цаг үед нийгэм, эдийн засагт хэрэгцээт эрчим хүчийг гарган авахад их хэмжээний түлш хэрэглэж байгаа бөгөөд эрчим хүчний салбар нь бүх улс орны нийгмийн дэд бүтэц, үйлчилгээний чухал хэсэг. Цаг алдалгүй одоо авах арга хэмжээний талаар хэдэн зүйл хэлье. Үнэ тарифыг ядаж эрчим хүчний салбар алдагдалгүй ажилладаг хэмжээнд хүргэх. ДЦС-уудыг нүүрсээр хангадаг нүүрсний уурхайнуудыг (Багануур, Шивээ-Овоо) ЭХЯ-ны шууд харьяанд оруулах. Эдгээр нь Эрдэнэс Монголын охин компани, улмаар Уул уурхайн яамны харьяа хэр нь Засгийн газрын тухай хуулиар Эрчим хүчний сайд хариуцлага хүлээхээр байгаа нь хоёрдмол байдал үүсгэдэг. “ДЦС-4” ТӨХК-д нэг зуух шинээр суурилуулах зайлшгүй шаардлага бий болжээ. (72 сая доллар). Амгалан ДС-ыг нэмж нэг зуухаар өргөтгөх (70 сая доллар). Түлш, эрчим хүчийг хэмнэх талаар хэлэхэд, эрчим хүчний хэмнэлтийн бодлогыг Засгийн газар онцгой анхаарч тууштай арга хэмжээ авч хэрэгжүүлэх нь зүйтэй. Үүнд, хамрагдахгүй аж ахуйн нэгж, айл өрх үлдэж болохгүй. Эрчим хүчний хэмнэлтийн бодлогын нэгэн хэсэг нь системийн ачааллын графикийг тэгшитгэх явдал мөн. Шөнийн бага ачааллын үед ажиллах үйлдвэрүүдийн тоог нэмэгдүүлэх нь эрчим хүчний үйлдвэрлэлийн үр ашгийг дээшлүүлэх, зардлыг бууруулахын зэрэгцээ оройн оргил ачааллыг бууруулах нэгэн арга болгон хэрэгжүүлэх боломжтой. Зөвхөн өвлийн их ачааллын үед том чадлын хэрэглэгчдийн ажиллах цагийн графикт өөрчлөлт оруулах замаар системийн оройн болон шөнийн бага ачааллыг тэгшитгэх шаардлагатай.

-Манай улсын үндэсний эрчим хүчний найдвартай ажиллагааг хангахад цаашид юуг хийх ёстой вэ?

-Хэтийн хөгжлийн талаар хэдэн зүйл хэлье. Манай улс нүүрс, нар, салхины эрчмийн нөөцөөр баян орон. Эл баялагтаа тулгуурлаж бид эх орныхоо эрчим хүчний хэрэгцээг бүрэн хангах төдийгүй экспортлогч орон болох ёстой. Экспортлогч орон болохын тулд хөрш орнууд эрчим хүч нийлүүлэх, экспортлох хууль эрх зүйн орчныг олон улсын түвшинд бүрдүүлж, гэрээ хэлэлцээр зэргийг байгуулах шаардлагатай. Дэлхий нийт нүүрснээс татгалзаж байгаа өнөө үед өөрийн орны нүүрсний нөөц баялгийг хаягдал багатай, экологи, эдийн засгийн хувьд үр ашигтай байж болох цэвэр эрчим хүчний технологийг хөгжүүлж хэрэгтэй болжээ. Дэлхийн болон манай орны эрчим хүчний салбар нэг хэсэгтээ нүүрсэнд тулгуурлах нь зайлшгүй. Харин нүүрсийг боловсруулж ашиглах судалгаа шинжилгээг эрт эхлүүлж, нүүрс устөрөгчийн энерги буюу метанол гаргах, нүүрсний хий зэргийг ашиглах хөгжлийн шийдлийг боловсруулах, ирээдүйн ийм төрлийн станцуудыг байгуулж эрчим хүч үйлдвэрлэх хэрэгтэй байна. Ойрын үед болон дунд хугацаанд эрчим хүчний салбарын талаар Засгийн газрын хөтөлбөрт орсон шинэ сэргэлтийн бодлогоор хэрэгжүүлэх ажлыг бүрэн хийх. Засгийн газар эрчим хүчний сэргэлтийн таван зорилтыг дэвшүүлж, эдгээр таван зорилтод хүрэх 13 арга хэмжээ, 22 хөгжлийн төслийг төлөвлөсөн. Төслийг цаг хугацаанд хэрэгжүүлмээр байна. Шинэ сэргэлтийн бодлогод тусгагдсан эрчим хүчний төслүүд нь зөвхөн эрчим хүчний салбар, эрчим хүчний үйлдвэр компаниудад хамааралтай биш юм. Манай улсын эдийн засаг, нийгмийн бүх салбар хөгжих суурь нөхцөл болох нь ойлгомжтой. Эдгээрийг амжилтай хэрэгжүүлэхэд эрдэм шинжилгээний байгууллага, эрдмийн хамт олон судалгаа шинжилгээнийхээ ажлыг чиглүүлэх хэрэгтэй. Одоо барьж байгуулах ажлыг эхлүүлэх нөхцөл нь үндсэндээ бүрдээд байгаа Багануурын ДЦС (400 МВт), Таван толгойн ДЦС (450 МВт), Эрдэнэбүрэнгийн УЦС (90 МВт), Чойр-Сайншандын 230 км урттай 220 кВт-ын цахилгаан дамжуулах агаарын шугам, дэд станц барих. Эрчим хүчний салбарыг эдийн засгийн аргаар удирдах цаг болжээ. УИХ, Засгийн газар, Яам нь бодлогын хүрээнд, Эрчим хүчний зохицуулах хороо нь компаниудыг эдийн засгийн хувьд алдагдалгүй ажиллах нөхцөлийг бүрдүүлэх, ДҮТ нь хамгийн үр ашигтай горимоор ажиллуулах, компаниудад компанийн хуулийн ёсоор ажиллаж өөрийгөө бүрэн санхүүжүүлэн найдвартай ажиллагаагаа хангах нөхцөлийг бүрдүүлж өгөх.

Эцэст нь, Эрчим хүчний үйлдвэрлэл, хэрэглээ зэрэг нь тасралтгүй ажиллагаатай, улс орныг бүхэлд нь хамарсан суурь дэд бүтцийн салбар тул тэнд мэргэжлийн ажиллагсад ажилладаг бөгөөд ялангуяа удирдах ажилтнуудад нь шатлан дэвших замаар томилогдсон эрчим хүчний мэргэжлийн инженерүүд байх ёстой гэдгийг тодотгоё.

мэдээ онцлох-нийтлэл спорт туслах-ангилал

О.Насанбурмаа: Надад дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнээс дөрвөөс олон медаль авах боломж байсан DNN.mn

Монгол Улсын гавьяат тамирчин О.Насанбурмаатай ярилцлаа.

-Таны хүүхэд нас хаана, хэрхэн өнгөрсөн бэ?

-Хүүхэд нас маань Улаанбаатар хот, Хан-Уул дүүргийн 12 дугаар хороо Биокомбинатад өнгөрсөн. Зуны амралтаараа хөдөө явж хонь хурга, тугал мал хариулж хөдөөний хүүхдүүдийн адил л өссөн.

-Чөлөөт бөхөөр барилдахад юу хамгийн ихээр нөлөөлсөн бэ?

-Хамгийн том эгчийг маань О.Мягмарсүрэн гэдэг. Чөлөөт бөхөөр барилддаг тамирчин хүн. Монгол Улсын долоон удаагийн аварга, Ази тивийн аварга шалгаруулах тэмцээний хошой хүрэл, Азийн тоглолтын хүрэл медальтай, олон улсын хэмжээний цолтой. Бөхийн спортод эгч маань анх оруулж байсан.

-Спортод анхны суурь нь ирээдүйн амжилтын эх үндэс нь байдаг шүү дээ. Та анхны чөлөөт бөхийнхөө багшийн тухай яриач?

-Бөхийн спортоор хичээллэхээсээ өмнө 2002 онд хүндийн өргөлтөөр спортын мастер С.Хөхөө багш дээр найман сар хичээллэсэн. Эгчийгээ дагаад 2003 онд “Замчин” спорт клуб, Монгол Улсын гавьяат дасгалжуулагч Т.Сүхбаатар, спортын мастер Т.Дамбарагчаа багш нарынхаа удирдлага дор чөлөөт бөхийн бэлтгэл хийж эхэлсэн.

-Бэлтгэл сургуулилт хийн, барилдаж эхлэхдээ өөртөө ямар зорилго тавьж байв?

-Анх бэлтгэл хийж эхэлж байхдаа чадахаасаа чадахгүй хүртлээ барилдаж үзье гэж бодож байсан. Мөн дэлхийн медальтан болох, олимпоос медаль авч аварга болж үзэх юмсан гэсэн зорилготой энэхүү спортод орсон доо.

-Бэлтгэлийн тэр хүнд хэцүү, их ачааллыг аваад шантарч байсан уу. Тухайн үед өөрийгөө хэрхэн хурцалж, зоригжуулж байсан бэ?

-Өсвөр, залуучууд, насанд хүрэгчид гээд гурван насанд 14 настайгаасаа эхлэн барилдаад томоохон тэмцээн уралдаануудад оролцож байсан. Анх улсын аваргаас хүрэл медаль хүртээд түүндээ маш их урамшиж байсан. Тэгээд 14 настайдаа насанд хүрэгчдийн Азийн цомд очоод багаараа хүрэл медаль авсан. 15 настайдаа насанд хүрэгчдийн Азийн аварга шалгаруулах тэмцээнээс хүрэл медаль хүртэж илүү их урамшаад, ер нь тууштай хичээллэе гэх бодол төрсөн. Өөрийгөө их хурцалдаг бас их хөдөлмөрч байсан. Хэцүү зүйл гэвэл бэртэл гэмтэл авах нь л хүнд хэцүү санагддаг ч бууж өгөлгүй бэртлээ эдгээчихээд барилддаг байсан. Одоо эргээд харахад 18 жил чөлөөт бөхөөр барилдсан байна.

-Анх 16 насандаа улсын аварга болсон. Тухайн тэмцээнийхээ талаар хуваалцаач?

-Бөхийн өргөөнд болж байсан улсын аваргад 16 настайдаа түрүүлж Монгол Улсын аварга болж байсан. Тэр тэмцээний үеэр олон улсын хэмжээний мастер цолны болзол хангасан нь хамгийн залуу олон улсын хэмжээний мастер цолтон болоход хүргэсэн.

-Мөн та насанд хүрэгчдийн Азийн аварга шалгаруулах тэмцээнээс 15, Дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнээс 19 насандаа хүрэл медаль хүртсэн бахдам амжилтын эзэн. Энэ тухайгаа дурсвал?

-Анх эгчийгээ дагаад Азийн аварга шалгаруулах тэмцээнд оролцсон. Тус тэмцээнд би -63 кг жинд, эгч маань -59 кг жинд барилдсан. Эгч хүрэл медалийн төлөө барилдан хожигдсон. Хоёулаа хүрлийн төлөөх барилдаан дээр Энэтхэг улсын бөхтэй барилдсан. Эгчийгээ ялагдах үед дотроо их шаралхсан. Тэгээд Азийн аваргын анхны медалиа авч байсан даа. Тухайн үедээ эгчийг минь ялсан улсын тамирчныг ялсандаа маш их баярлаж байсан. 2008 онд Япон улсын нийслэл Токиод болсон дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнээс анхны дэлхийн аваргын хүрэл медалийг 19 насандаа хүртсэн.

-2018 оны дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнээс мөнгөн медаль хүртэж дэлхийн аваргаас дөрвөн медаль хүртсэн Монгол Улсын анхны тамирчин болсон. Энэ амжилтад хүрсний дараа танд ямар сэтгэгдэл төрж байв?

-2008, 2011, 2013 оны дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнээс хүрэл, 2018 оны дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнээс мөнгөн медаль хүртсэн. Надад дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнээс дөрвөөс илүү медаль авах боломж байсан. Мөнгө, хүрэл ч биш аварга болох боломжуудаа өөрийнхөө буруугаас болж алдсан. Дэлхийгээс дөрвөн медаль хүртсэн Монголын анхны тамирчин боллоо гээд их баярлаж байсан. Ер нь спортод олон тэмцээнд анхдагч болон үеийнхээ залуустай мөр зэрэгцэж яваадаа баяртай байдаг.

-Олон улсын тэмцээнд хоёрхон жил зодоглохдоо оролцсон бүх тэмцээнээс медаль авч, дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнд ганцхан удаа оролцохдоо мөнгөн медаль хүртсэн гайхалтай амжилтыг үзүүлсэн тамирчин бол таны дотны найз Монгол Улсын гавьяат тамирчин Б.Оюунсүрэн. Харамсалтай нь бэртлийн улмаас 22-хон насандаа зодог тайлсан байдаг. Та найзынхаа тухай яриач?

-Монгол Улсын гавьяат тамирчин Б.Оюунсүрэн найзтайгаа анх 2006 онд танилцан, 2008 оноос хойш найзалж нөхөрлөсөн. Нэг үе нэг жингийнх болохоор хамтдаа маш их бэлтгэл хийдэг байсан. Найзыгаа дөнгөж 22 насандаа бэртэл авсны улмаас спортыг орхиж байхад нь маш их харамссан. Өөртөө маш их итгэлтэй, дайчин миний амьдралын туршид ямар ч үед ойлгож дэмждэг найзтай болсондоо баярлаж явдаг.

-Та найзынхаа эмчилгээнд зориулж хандивын барилдаан зохиож, сайн үйлсийн аяныг хүртэл зохион байгуулж уйгагүй хөөцөлдсөн. Үүний үр шимээр таны найз 2018 онд мэс засал хийлгэж мөрөө эдгээсэн. Та найзыгаа дахин дэвжээн дээр хараад ямар мэдрэмжийг авч байсан бэ?

-Бид хоёр хоорондоо их ярилцдаг байсан. Дэлхийн аваргаас дахиад хамтдаа медаль авна гэж зорилго тавьсан. Хагалгаа эмчилгээ нь маш сайхан болсон. Үүнд ганцхан миний хөдөлмөр байгаагүй, Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар Х.Цагаанбаатар ах, Монгол Улсын гавьяат тамирчин П.Орхон, “Малчин” телевизийн захирал Жагаа ах, Бат ах мөн манай найз Бямбадорж бид хэд нэг баг болж ажилласан. Хандивын аянд минь спортод хайртай олон хүн оролцсон, мөн үндэсний бөхөөр барилддаг залуучууд аянд маань нэгдсэн. Найзыг минь дэмжсэн тэр хүмүүст маш их талархаж явдаг. Олон хүний итгэл сэтгэлээр найзыгаа дэвжээн дээр эргэж ирэн улсын аваргаар түрүүлэхийг нь хараад их баярласан.

-Таны гэр бүлийн хүн аймгийн начин цолтой, үндэсний бөхөөр барилддаг тамирчин хүн. Гэр бүлийн хоёр хүн хоёул тамирчин байх ямар байдаг вэ?

-Манай гэр бүлийн хүнийг Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат С.Доёддорж гэдэг. Бид хоёр 2014 онд гэр бүл болсон, өнгөрсөн онд хуримаа хийж Монгол Улсад нэг өрх нэмээд гал голомтоо бадраагаад явж буй залуу хосууд. Хоёул барилддаг хүмүүс болохоор тэмцээн уралдаанд явахдаа биенийхээ бэлтгэл сургуулилт хийхэд маш их нөлөөлдөг, нэгнийгээ бас их дэмждэг. Манай хүн бас намайг ялахад минь цуг баярлаж, ялагдахад алдаан дээр хэлж өгөөд ямар ч үед дэмжиж миний бат бөх ар тал болдогт нь маш их баярладаг.

-2021 онд дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнд оролцох тамирчдыг сонгох барилдааны дараа та зодог тайлсан. Олон жилийн амьдарлаа зориулсан энэ спортоосоо зодог тайлахад юу бодогдсон бэ?

-2021 оны есдүгээр сард болсон дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээний сорилгын үеэр алтан медалийн төлөө барилдаж байхдаа мөрөө мулталсан шалтгаанаас болоод зодог тайлсан. Сүүлийн үед жаахан амархан бэртдэг болсон. 2021 он миний хувьд хатуу жил байлаа. Гурван сард бэлтгэлд гарсан байхдаа хоёр шагайндаа хоёуланд нь бэртэл авсан. Олон жил барилдахаар тамирчин хүний бие жаахан сулардаг юм болов уу гэж бодогдсон. Түүнчлэн гэр бүлээ төвхөнүүлье гэж бодоод зодог тайлсан даа.

-Та цаашид юуг хийхээр төлөвлөж байна?

-Цагдаагийн ерөнхий газрын харьяа тээврийн цагдаагийн албаны төмөр зам дахь цагдаагийн газар ажлаа хийн явж байна. Цаашдаа ажлынхаа хажуугаар бөхийн эрдэмд шамдан суралцаж байгаа дүү нартаа өөрийнхөө мэддэг чаддагаасаа хуваалцан нэг ч гэсэн хүүхдийг амжилтад хүргэхийн төлөө зөвлөх ёстой зүйлээ зөвлөе гэж бодож байгаа. Энэхүү сониныг уншиж буй Монголынхоо ард иргэддээ олон жил намайг дэмжиж урам хайрлаж байсанд баярлаж явдгаа хэлье.

мэдээ онцлох-нийтлэл соёл-урлаг туслах-ангилал

Б.Алунгоо: Анагаахын хичээл болон уран бүтээлийн ажлаа тэнцвэртэй авч явахыг хичээдэг DNN.mn

“B production”-ы дуучин Б.Алунгоотой ярилцлаа.

-Анхны цомгийнхоо талаар ярихгүй юу, ямар мэдрэмж төрсөн бэ?

-Цомгоо хүлээж авах үгээр хэлэмгүй гоё мэдрэмж байсан. Д.Болд ах бүгдэд нь “Хуралтай шүү” гээд цаг товлосон. Тэгээд орж ирэхдээ бэлэг шиг уутан дотор цомог, зурагтай хамт хийчихсэн, нэг нэгээр нь нэр дуудаад өгч байсан. Саяхан л арван жилийн хүүхэд цомог байтугай мэргэжлээ яаж сонгох вэ гээд явж байсан. Гэтэл олон хүний дэмжлэг, өөрийн хичээл зүтгэлээрээ цомогтой болчихсон. Сэтгэлд багтамгүй гайхалтай мэдрэмж, цомогт багтсан уран бүтээлүүдийн бичлэг ойрхон зайтай цацагдаж эхэлж байгаа. Хамгийн сүүлд “Чамтай хамт” дуу маань цацагдсан.

-“Тоонот” продакшны хоёр уран бүтээлчтэй хамтарч гаргасан дуунууд хит болсон. Хэрхэн хамтрах болсон бэ?

-Дуучин Б.Өлзий-Учрал (ThunderZ) ах хамтарч уран бүтээл хийх санал тавихад би “Монгол HD” телевизтэй ажлын гэрээтэй, “B production”-нд арай ороогүй байсан үе. Харин одоо миний харьяалагдаж буй “B production”-нд “Тоонот” продакшны Э.Золбоо (O.Z) ах ирдэг, өөрийн уран бүтээлээ хийдэг. Миний цомгийн ажилд ч хамтарсан. Тэгээд уран бүтээлийн гэрээтэйгээр хамтарч ажиллахаар болж Д.Болд ах зөвшөөрөн хамт дуу гаргасан.

-Өөр ямар уран бүтээлчтэй хамтарч ажиллахыг хүсдэг вэ?

-Сүүлийн үед дуучин O.Z ахтай хамтарч байгаа учир соло дуундаа түлхүү анхаарч байна. Миний хамтарч ажиллах уран бүтээлчид гэнэт л эгзэг нь таараад гараад ирдэг юм. Тэр үеийг л хүлээе дээ (инээв).

-“B production”-тай хэдэн жилийн гэрээтэй вэ?

-2020 онд гурван жилийн гэрээ байгуулсан. Одоо нэг жил үлдсэн.

-Б.Алунгоод дуулахаас өөр ямар авьяас байдаг вэ?

-Бараг байхгүй дээ (инээв). Авьяас гэхээсээ илүү спортод дуртай, тэр тусмаа волейболд. Сурагч байхдаа Дархан-Уул аймгийн спортын ордонд волейболын бэлтгэлд явдаг байсан. Гэр бүлийн асуудлаас болоод үргэлжлүүлж хичээллэхээ больсон.

-Шүдний эмч мэргэжлээр сурдаг гэсэн үү, цаашид уран бүтээл болон үндсэн мэргэжлээрээ хэрхэн ажиллах гэж байна?

-Нэгэнт энэхүү мэргэжлээр суралцаад явж байгаа учраас амжилттай төгсөнө. Одоохондоо хоёулангаар нь амжилттай ажиллана гэж хэлж чадахгүй ч оролдож үзнэ л гэж боддог.

-Танай гэр бүлд урлагийн хүн бий юү, урлагт хөл тавихад хэн нөлөөлсөн бэ?

-Намайг тултал нь дэмждэг хүмүүс бол миний гэр бүл. Аав, ээжийн хамаатнууд хүртэл маш сайн дэмждэгт баяртай байдаг.

Гэр бүл дунд урлагийн хүн байхгүй, ээж минь багш мэргэжилтэй, аав маань хувиараа хөдөлмөр эрхэлдэг. Би айлын том охин, нэг дүүтэй.

-Саяхан л “The Voice of Mongolia” шоунд оролцож байсан Б.Алунгоо дуучин болоод цомгоо гаргажээ. Мэдрэмжээсээ хуваалцаач?

-Бүх зүйл маш хурдан болж өнгөрлөө. Шоундаа сарын өмнө л оролцсон юм шиг санагддаг (инээв). Багаасаа сонсож өссөн хүнийхээ тусламжтайгаар, хамтарч ажиллаад цомог гаргана гэдэг маш том аз жаргал.

-Өөрийнхөө дууг сонсоход ямар санагддаг вэ?

-Эхэндээ маш их ичдэг байсан. Хүн болгоны үздэг телевиз, сошиалаар дуу гарах нь гоё байгаа ч ичээд л байдаг. Би ер нь их ичимхий л дээ, одоог хүртэл ичээд дуугаа сошиалаас хайж сонсож байгаагүй (инээв).

-“B production” олон эмэгтэй уран бүтээлчтэй. Тэднээс их зүйл суралцдаг уу?

-Манай охид ихэнх нь бие дааж дуугаа зохиодог, харин надад тийм туршлага байхгүй. Тэр тал дээр мэдлэг дутдаг. Гэсэн хэдий ч миний юу хүсч байгааг мэддэг учир тэд тусалдаг. Тэднээс өөрийнхөө ертөнцийг бүрэн гаргахыг суралцаж байгаа.

-“The Voice of Mongolia” шоунд хоёр дахь удаагаа оролцохдоо ямар хүлээлттэй байсан бэ, шилдэг арван оролцогчийн нэг болж чадна гэж төсөөлж байв уу?

-“The Voice of Mongolia” яг ялна гэж ороогүй л дээ, өмнөхөөсөө дээрдсэн байх ёстой гэсэн зорилготой л оролцсон.

Эхний жилдээ нэг шүүгч эргэж харуулж байсан. Харин хоёр дахь жилдээ оролцохдоо доод тал нь хоёр шүүгч эргүүлэх ёстой гэж бодоод гурван сарын турш өрөөндөө өдөр бүр бэлтгэсэн.

-Шоунд яагаад хоёр дахь удаагаа оролцох болсон бэ?

-Эхний жил шоунаас хасагдсан өдрөө бэлтгэлийн өрөөнд авахуулсан зурган дээрээ “Буцаад заавал ирнэ” гэж тайлбар бичсэн байсныг инстаграмын түүх сануулсан. Бас “The Voice of Mongolia” шоуны продюсер эгч дахиад орох уу, юу гэж бодож байна гээд залгахад нь “Би дахиж ирнэ” гэж хэлж байснаа, бүх шүүгчдийн “Дараа заавал ирээрэй” гэж хэлснийг санаад маш сайн бэлтгэж байгаад хоёр дахь удаагаа зориглосон.

-Цаашдын зорилго төлөвлөгөөнөөсөө хуваалцаач?

-Сурахын хажуугаар уран бүтээлээ чанартай хийж, сургуулиа амжилттай төгсөхийг чухалчилж байна. Эргээд харахад сэтгэл хангалуун байхын тулд өөрийгөө бүрэн дайчилж ажиллана. Хичээл болон уран бүтээлийн ажлаа тэнцвэртэй авч явахыг хичээж байгаа.

мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Г.Цэцэнсанаа: Украин, ОХУ, Европын улс орнуудаас импортолдог эм, эмнэлгийн хэрэгслийн хангамж, нийлүүлэлт хүндрэх эрсдэлтэй байна DNN.mn

Эм, эмнэлгийн хэрэгслийн хяналт, зохицуулалтын газрын Эм хангамжийн газрын дарга Г.Цэцэнсанаатай ярилцлаа.

-Яг одоогоор ямар эм, эмийн хэрэгсэл тасалдсан байгаа вэ?

-Коронавируст халдвар (КОВИД-19)-ын цар тахал гарсантай холбоотойгоор болон томуу, томуу төст өвчний тархалт жил бүрийн аравдугаар сараас эхлээд гуравдугаар cap хүртэл өндөр байдагтай холбоотойгоор зарим нэрийн эм, эмнэлгийн хэрэгслийн эрэлт эрс нэмэгдэж, хомсдох эрсдэл үүссэн. Тухайлбал, хүүхдэд хэрэглэгддэг зарим нэрийн нянгийн эсрэг эмүүд болох Флемоклав солютаб, Амоксиклав нь зах зээлд тасалдаж байна. Гэхдээ бусад улсаас бүртгэлтэй, тодруулбал, БНСУ-ын болон дотоодын үйлдвэрийн ижил үйлдэлтэй нянгийн эсрэг эмүүд бүрхүүлтэй шахмал, капсул хэлбэрээр зах зээл дээр байгаа.

-Ямар шалтгаанаас үүдэн эм тасалдаж байна?

-Монгол Улсын эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээнд хэрэглэгдэж байгаа нийт эм, эмнэлгийн хэрэгслийн 10 орчим хувь буюу давхардсан тоогоор 1600 гаруй төрлийн бүтээгдэхүүнийг дотоодын 43 эм, эмнэлгийн хэрэгслийн үйлдвэр хангаж, үлдсэн 90 орчим хувийг импортлон оруулж ирж байна. Коронавируст халдвар (КОВИД-19)-ын улмаас өнгөрсөн оны аравдугаар сараас эхлэн БНХАУ-ын Монгол Улстай хиллэдэг боомтууд хаагдах, хязгаарлах зэрэгтэй холбоотойгоор эм, эмнэлгийн хэрэгслийн ачаа боомт дээр их хэмжээгээр саатаж, ханган нийлүүлэх байгууллагууд эм, эмнэлгийн хэрэгслийг импортоор татан авахад хоёроос доошгүй сарын хугацаа шаардагдаж байна. БНХАУ-д Коронавируст халдвар (Ковид -19)-ын тархалт тогтмол нэмэгдэж байгаагаас шалтгаалан тус улс хөл хорио тогтоох, дотооддоо эмийн нөөц бүрдүүлэх зорилгоор гадагшаа экспортлох хориг тавих, хилийн хатуу хязгаарлалтыг үргэлжлүүлж байгаа нь эрсдэлийг нэмэгдүүлж байна. Түүнчлэн Украин улсад болж буй цэргийн ажиллагаатай холбоотойгоор манай улсад Украин, ОХУ, Европын улс орнуудаас импортолдог эм, эмнэлгийн хэрэгслийн хангамж, нийлүүлэлт хүндрэх эрсдэлтэй байгаа.

Мөн арилжааны банкууд гадаад гүйлгээнд хязгаарлалт хийсэн нь эм, эмнэлгийн хэрэгслийн төлбөр хугацаандаа төлөгдөхгүйгээс татан авалт хийгдэхгүй, улмаар тендерийн нийлүүлэлт хоцрох, зах зээлийн тасалдал үүсэхэд нөлөөлж байна.

-Эмийн үнэд өөрчлөлт орсон уу. Эмийн үнэ цаашид нэмэгдэх үү?

-Манайд зах зээл дээр буй эмийн 90 орчим хувь нь импортоор орж ирдэг бөгөөд эм, эмийн түүхий эдийн дийлэнх хувь нь БНХАУ-аас экспортлогдох болон дамжин импортлогддог. Өнгөрсөн оны аравдугаар сараас хойш БНХАУ хилээ хаасан, Украин улсад болж байгаа цэргийн ажиллагаатай холбоотойгоор эм, эмнэлгийн хэрэгсэл ханган нийлүүлдэг компаниуд өөр маршутаар татан авалт хийх, ачаа тээврийн ариутгал, халдваргүйтгэл хийх зэрэг нэмэлт зардлууд гарч байгаатай холбоотойгоор тээвэрлэлтийн зардал өссөн. Тухайлбал, 2019 онтой харьцуулахад автозам болон төмөр замын тээврийн зардал гурав дахин, агаарын тээврийн зардал гурав дахин тус тус нэмэгдсэн байна. 2021 оны сүүлийн хагасаас ачаа тээврийг чингэлэгт ачих үнэ 8.000 юаниас 100 мянган юань болж, агаарын тээврийн хувьд 1 кг ачаа тутамд 2-3 ам.доллараар өссөн байна. БНХАУ-ын Эрээн, Тяньжин боомтуудад ачаа тээврийн хүлээгдэл ихтэй байгаа тул энгийн үед газраар татан авдаг ачааг онгоцоор тээвэрлэхэд тухайн бүтээгдэхүүний үнэ нэмэгдэж байна.

Түүнчлэн Коронавируст халдвар (Ковид-19) цар тахлын улмаас дэлхий дахинд эм, эмнэлгийн хэрэгсэл, түүхий эдийн эрэлт, хэрэгцээ эрс нэмэгдэн, хомсдол үүсч байгаа нь эмийн үнэд нөлөөлж байна. Тухайлбал, үндэсний үйлдвэрүүдийн гаднаас авдаг эмийн түүхий эдийн үнэ 2019 онтой харьцуулахад 20 хувиар нэмэгдсэн.

-Тасалдсан эм, эмнэлгийн хэрэгслүүдийг хэзээ оруулж ирэх вэ?

-Манай байгууллагын зүгээс улсын хэмжээнд эмнэлгийн тусламж, үйлчилгээнд нэн шаардлагатай байгаа, тасалдал үүсэх эрсдэлтэй эм, эмнэлгийн хэрэгслийн нөөц, хэрэгцээг тооцоолж, Эрүүл мэндийн яам болон МИАТ, ТӨХК-тай хамтран зургаан удаагийн тусгай үүргийн нислэгээр 2021 оны арваннэгдүгээр сард БНСУ, БНХАУ, БНЭУ-аас нийт 120 тонн, энэ оны нэг, хоёрдугаар сард БНХАУ, БНСУ-аас нийт 65 тонн эм, эмнэлгийн хэрэгсэл, түүхий эд, материал татан авах ажлыг зохион байгуулсан.

Түүнчлэн Эм, эмнэлгийн хэрэгслийн хяналт зохицуулалтын газраас томилогдсон ажлын хэсэг энэ оны 01-03 дугаар саруудад Дорноговь аймгийн Замын-Үүд суманд ажиллан, Хилийн боомтын зөвлөлтэй хамтран эм, эмнэлгийн хэрэгсэл, лабораторийн оношлуур, эмнэлгийн тоног төхөөрөмж бүхий 29 чингэлэг ачааг татан авсан. ГХЯ, ЗТХЯ-тай хамтран эхний ээлжинд ачаа ачигдаж, гаалийн бүрдүүлэлт хийж хил нэвтрэхэд бэлэн байгаа хүнсний бүтээгдэхүүн, эм, эмнэлгийн хэрэгсэл, түүхий эд, эмнэлгийн тоног төхөөрөмж бүхий 126 чингэлгийг дугаар харгалзахгүй гуравдугаар сарын 3-9-ний өдрүүдэд хил нэвтрүүлэх ажлыг зохион байгуулсан. БНХАУ-аас импортлох нэн шаардлагатай эм, эмнэлгийн хэрэгслийн судалгааг ханган нийлүүлэх байгууллагуудаас сар болгон авч, УОК, ГХЯ, ЗТХЯ, ЭМЯ-д хүргүүлэн, БНХАУ-ын талд Нот бичгээр уламжилж, шуурхай татан авах ажлыг зохион байгуулан ажиллаж байна. Гэсэн хэдий ч Хятадын талаас хамаарсан шалтгаанаар ачаа Эрээн болон Тяньжин боомтод саатах, удаашрах асуудал байсаар байна. 2022 оны нэг, хоёр, гуравдугаар сард нийт 207 чингэлэг ачааны мэдээллийг ноот бичгээр БНХАУ-ын талд хүргүүлсэн бөгөөд 169 чингэлэг ачаа буюу 82 хувийг татан авсан, 15 хувь буюу 31 чингэлэг БНХАУ-ын төмөр замын хуваарьт орсон, удахгүй орж ирэх төлөвтэй байна. Харин орж ирж чадаагүй долоон чингэлэг ачааны мэдээллийг 2022 оны дөрөвдүгээр сард татан авах шаардлагатай эм, эмнэлгийн хэрэгслийн ачаанд оруулан, нийт 56 чингэлэг ачааны мэдээллийг БНХАУ-ын талд хүргүүлсэн.

-Цаашид ямар арга хэмжээ авахаар төлөвлөж байна вэ?

-Үүсээд буй нөхцөл байдалтай холбоотойгоор Эрүүл мэндийн сайдын 2022 оны гуравдугаар сарын 29-ны өдрийн А/178 тушаалаар улсын хилээр импортын эм, эмнэлгийн хэрэгсэл, тоног төхөөрөмж, лабораторийн урвалж, оношлуур, түүхий эдийг саадгүй нэвтрүүлэх ажлын хэсэг байгуулагдан, зохицуулалтын шаардлагатай арга хэмжээнүүдийг авч байна.

Түүнчлэн арилжааны банкууд гүйлгээний хязгаарлалт хийснээс компаниуд эм, эмнэлгийн хэрэгслийн захиалга, тээврийн зардлын төлбөрөө шилжүүлэхэд хүндрэл үүсч байгаа талаар Эрүүл мэндийн яам, Монголбанкинд албан бичиг хүргүүлсэн. Гадаад гүйлгээний мэдээллийн судалгааг ханган нийлүүлэх байгууллагуудаас авч нэгтгэхэд 2021 оны гуравдугаар сарын 25-ны өдрийн байдлаар 32.3 тэрбум төгрөгийн эм, эмнэлгийн хэрэгсэл, 1.8 тэрбум төгрөгийн эмнэлгийн тоног төхөөрөмжийн төлбөрийг шилжүүлэх шаардлагатай байна. Үүний дүнд эм, эмнэлгийн хэрэгсэл, тоног төхөөрөмж, түүхий эдийн валютын гүйлгээг нэн тэргүүнд тавих чиглэлийг Монголбанкнаас арилжааны банкуудад өгч, долоо хоног бүрийн 2, 4 дэх өдөр хийгддэг валютын дуудлага худалдаагаар хэрэгцээт валютыг өгч эхэлсэн. Энэ мэдээллийг долоо хоног бүр шинэчлэн Монголбанкинд хүргүүлэн ажиллаж байна.

Үүссэн нөхцөл байдалтай холбоотойгоор эм, эмнэлгийн хэрэгсэл, түүхий эд, материалын нөөц бүрдүүлэх, үндэсний үйлвэрлэлийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх зорилгоор ханган нийлүүлэх байгууллагуудыг хөнгөлөлттэй зээлд хамруулах судалгааг хийж, хүсэлтийг Монголбанкинд уламжилсан. Эрүүл мэндийн сайдын 2021 оны арваннэгдүгээр сарын 29-ний өдрийн 09, 2022 оны нэгдүгээр сарын 20-ны өдрийн 02 дугаар албан даалгавруудаар төрөлжсөн мэргэшлийн эмнэлэг, аймаг, нийслэлийн эрүүл мэндийн газар, тусгай мэргэжлийн төвд эмнэлгийн тусламж, үйлчилгээнд нэн шаардлагатай эм, эмнэлгийн хэрэгслийн хоёроос доошгүй сарын нөөцийг бүрдүүлж, бэлэн байдлыг ханган ажиллах үүрэг өгсөн байдаг. Эрүүл мэндийн байгууллагууд энэхүү нөхцөл байдлыг харгалзан зайлшгүй шаардлагатай эм, мэс заслын болон эмнэлгийн яаралтай тусламж, гемодиализийн тусламж, үйлчилгээнд нэн шаардлагатай эм, эмнэлгийн хэрэгслийн хэрэгцээг урьдчилан тооцоолж, гуравдугаар сарын нөөц бүрдүүлж ажиллах, нөгөө талаас ханган нийлүүлэх байгууллагууд эм, эмнэлгийн хэрэгслүүдийн нөөц, татан авалтыг урьдчилан төлөвлөж, эмнэлгийн тусламж, үйлчилгээний тасралтгүй байдлыг хангаж ажиллах шаардлагатай байна.

мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Ч.Батсүх: Ямааны хуурай сүү хүний биед сайн гэдгээрээ дэлхийн зах зээлд үнэ цэнэтэйд тооцогддог DNN.mn

Шинжлэх ухааны академийн Технологийн инкубаторийн захирал Ч.Батсүхтэй ярилцлаа.

-Эрдэмтэд ямааны сүү хуурайшуулах технологи гарган авсан байна. Энэ талаар тодруулбал?

-Тийм ээ, манай Технологийн инкубаторын судлаачид гаргаж авсан юм. Манай байгууллага эрдэмтэн судлаачдын, судалгааны ажлын үр дүнг зах зээл, хэрэглээнд нэвтрүүлэн, шинэ технологи бойжуулдаг газар. Энэ утгаараа бид өнгөрсөн хугацаанд хөдөө аж ахуй, байгаль орчин, мал аж ахуйн чиглэлээр нийт 30 гаруй технологийг боловсруулсан. Өнөөдрийн байдлаар 10 гаруй технологи хэрэглээнд нэвтрээд байна. Энэ технологиудын нэг нь ямааны хуурайшуулсан сүү гарган авах технологи. Сүүлийн жилүүдэд манай улсын хөдөө аж ахуйн салбарт малын тоо толгой эрс өссөн бөгөөд хамгийн их өсөлттэй нь ямааны тоо толгой. Өнгөрсөн жилд 26.5 сая гаруй ямаа тоологдсон нь мал сүргийн 39.3 хувийг эзэлж буй юм. Ямааны тоо толгой өссөнөөр нөгөөтэйгүүр бэлчээр талхлагдах, уламжлалт сүргийн бүтцийн харьцаа алдагдах зэрэг сөрөг нөлөөтэй байдаг.

Иймээс ямааны ноолуураас гадна, дэлхийн зах зээл болон Монгол Улсад эрэлт хэрэгцээтэй, хүний биед маш чухал хуурай сүү боловсруулах технологийг ШУА-иас олгодог “Грант” төслийн хүрээнд “Бэлчээрийн ямааны сүүгээр хүүхдийн хоолны нэмэлт бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх технологийн судалгаа” нэртэй төслийг хэрэгжүүлж гаргаж авсан. Бэлчээрийн ямааны сүүний гол онцлог эхийн сүүтэй хамгийн ойролцоо, эхийн сүүг орлож чадах, эмчилгээний өндөр ач холбогдолтой сүү юм.

-Эдийн засгийн хувьд хуурайшуулсан сүү нь ямар ач холбогдолтой вэ?

-Ямааны сүүний онцлог нь тосны бөмбөлөг жижигхэн, жигд тархсан байдаг учраас хүүхэд, настай хүмүүст шингэц сайтай байдаг. Бусад бие султай, хууч өвчтэй, дархлаа сул хүмүүст ч их ач тустай. Иймээс ямааны сүүгээр хүүхдийн нэмэлт бүтээгдэхүүн боловсруулах төслийг хэрэгжүүлсэн. Манай улс хүүхдийн нэмэлт тэжээлийг гадаад орноос импортоор маш өндөр зардлаар оруулж ирдэг. Энэ утгаараа үүнийг хэрэгжүүлэх нь Монгол Улсын эдийн засагт тодорхой хэмжээний нөлөөтэйгөөс гадна малчид малынхаа сүүг борлуулан зах зээлд нийлүүлж, амьдрал аж ахуйгаа дээшлүүлэхэд эерэг нөлөөтэй юм. Олон улсын хоол тэжээлийн салбарт ямааны сүүг “Сүүний хаан” хэмээн нэрлэдэг шүү.

Сүү, сүүн бүтээгдэхүүн нь улирлын шинж чанартай байдаг. Иймээс тодорхой хэмжээгээр сүүний үнэ буурсан, зуны улиралд шингэн сүүг хуурайшуулах нь тохиромжтой байдаг. Хуурай сүүний онцлог нь шингэн сүүг бодвол улирлын нөлөөлөл багатай, халж хөрөх, гашилж исэх, амт чанар алдагдахгүй гэдгээрээ давуу талтай. Тээвэрлэлт, хадгалалтад тэсвэртэй учир олон улсын зах зээлд сүү, сүүн бүтээгдэхүүн гаргах боломжтой байдаг бөгөөд олон улсын зах зээлд хуурай сүүний борлуулалт өндөр хувийг эзэлдэг. Ямааг зуны хоёр сар орчим сааж, сүүг хуурайшуулан жилийн дөрвөн улиралд хэрэглэж болно. Нөгөөтэйгүүр хуурайшуулсан сүүг экспортлох маш өндөр боломжтой. Тээвэрлэхэд хялбараас гадна хадгалалтын хувьд шингэн сүүг бодоход маш урт хугацаанд хадгалж хэрэглэх боломжтой байдаг. Ямааны хуурай сүү нь дэлхийн зах зээлд хүний биед сайн гэдгээрээ үнэ цэнэтэйд тооцогддог.

-ШУА-ийн эрдэмтэд өмнө нь ингэний сүү хуурайшуулах технологийг нэвтрүүлж байсан. Одоо ямар хэмжээнд байгаа вэ?

-Манай боловсруулсан технологийн дийлэнх нь мал аж ахуйн гаралтай түүхий эдийг боловсруулах чиглэлээр байдаг. Тэдгээрийн нэг нь мөн ингэний хуурайшуулсан хоормог, гүүний хуурайшуулсан саам боловсруулах технологиуд юм. Бид одоо айраг хуурайшуулах технологийг туршиж байна. Ингэний хоормог нь хүний эрүүл мэндэд маш хэрэгтэй бөгөөд хортой нөхцөлд, үйлдвэрт ажиллаж буй хүмүүсийн биеийн хорыг арилгах, сэргийлэх чиглэлээр хэрэглэхэд өндөр үр дүнтэй юм. Энэ чиглэлээр ингэний хоормог хуурайшуулах технологийг боловсруулан “Монгол тэмээ корпораци” ХХК-тай хамтран үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэхээр төлөвлөн ажиллаж байна. Ингэний хуурайшуулсан хоормог, ямааны хуурайшуулсан сүү байсан ч их хэмжээгээр үйлдвэрлэхэд одоогоор түүхий эдийн олдоц чухал болоод байна. Үүнд цаашид ХХААХҮЯ тодорхой хэмжээгээр анхаарч ажиллах хэрэгтэй санагддаг.

-Олон улсын үзэсгэлэнгүүдэд хуурайшуулсан сүүг гаргахад хэрхэн хүлээн авч байв?

-Олон улсын үзэсгэлэнгүүдэд хуурайшуулсан технологийнхоо бүтээгдэхүүнээр оролцож байсан. БНХАУ, Япон улсаас үйлдвэрлэсэн хуурай сүү бүтээгдэхүүнийхээ дээжийг явуулах хүсэлт ирсэн. Тодорхой хэмжээний дээжийг явуулахад бэлчээрийн монгол ямааны сүүний чанар маш сайн, органик бүтээгдэхүүн болж чадаж байна, их хэмжээгээр нийлүүлээч гэсэн хүсэлтүүд ирдэг. Бэлчээрийн ямаа нь 2600 гаруй төрөл зүйлийн ургамлаар хооллодгоос 600 төрөл нь эмийн ургамал байдаг. Сүүнд нь 200 гаруй төрлийн шим тэжээлийн бодис бий. Ер нь гадаад орнуудад бол зөвхөн хүүхдийн сүү гэхгүйгээр, гэрийн тэжээвэр муур, нохойныхоо нэмэлт хоол тэжээлд нь хольж өгч их хэрэглэдэг юм билээ. Тэгэхээр гадаадад экспортлох боломжтой. Экспортлоход хамгийн түвэгтэй зүйл бол манай малчид ямаа байтугай үнээгээ саахаа больсон энэ цаг үед түүхий эдийн олдоц маш бага байна. Бид энэ технологийг боловсруулан гаргаж авахад Төв аймгийн ойролцоох сумдын малчдаас сүүлийн гурван жил захиалгаар ямааны сүү худалдаж авч технологио боловсруулсан.

-Өмнө нь манайх сүү хуурайшуулж экспортлоод гаргах гэж байгаад бүтэлгүйтсэн шүү дээ. Одоо экспортлоод гаргахад юунд анхаарах вэ?

-Нэгдүгээрт, хуурай сүүг экспортлоход тодорхой хэмжээгээр ямааны сүүгээ цуглуулах нөхцөл бүрдүүлэх нь чухал ажил юм. Хөдөө орон нутагт ямааны сүүг муутгахгүйгээр төвлөрүүлэн, сум баг хооронд төвлөрсөн хөргүүрийн системтэй, хот хооронд зөөх машин мөн хөргүүртэй байх нь чухал. Тэгээд сүүгээ хуурайшуулах үйлдвэрлэл байх хэрэгтэй. Хуурайшуулах технологийн арга нь олон төрөлтэй. Хөлдөөн хатаах, хуурайшуулан хатаах гэх зэрэг технологиудын алийг нь сонгож экспортлох вэ гэдэг нь яригдана. Зарим улс зөвхөн хөлдөөн хатаасан сүүг авна гэж дотоодын хууль, хяналт шалгалтад тусгасан байдаг. Зуны улиралд сүү маш хурдан муудаж, гашилж, чанараа алддаг. Тэгэхээр хөдөө орон нутгаас үйлдвэр хүртэлх дамжлагад ямааны сүүг гашилгахгүй, чанарыг нь алдагдуулахгүйгээр авчирч хатаах хэрэгтэй. Чанар алдагдсан, гадны ямар нэгэн хольц орсон сүүг хуурайшуулахад мэдээж чанарын шаардлага хангахгүй. Шингэн зүйлийг хуурайшуулна гэдэг нь нэг төлөв байдлаас нөгөө төлөвт шилжиж буй учир тодорхой хэмжээгээр доторх ашигтай амин дэмүүд өөр хэлбэрт шилждэг. Шингэн сүүг хуурайшуулахад чанарын өөрчлөлт багатайгаар хуурайшуулах нь чухал юм. Хамгийн гол нь чанарын шаардлага хангасан шингэн сүүг хүлээж авч, чанарыг алдагдуулахгүйгээр технологийн горимын дагуу хатааж чадвал экспортлоход ямар нэгэн асуудал үгүй.

Өнгөрсөн оны байдлаар манай улсын 27 сая гаруй ямааны 12 сая орчим нь хээлтэгч байна. Үүний 50 хувь буюу таван сая ямааг сааж, өдөрт нэг ямаанаас 250-300 грамм сүү гарна гэж бодоход маш их сааль баялаг болохоор байгаа юм. Ингэж чадвал нэг талаараа Монгол Улсынхаа дотоодын хэрэгцээг хангах, гадаадаас импортоор орж ирж буй хүүхдийн нэмэлт бүтээгдэхүүний хэрэглээг багасган мөнгөн урсгалыг бууруулах болон олон улсад экспортлоход ч их хэмжээний эдийн засгийн ач холбогдолтой юм. Өнөөдөр Хятад улсад ямааны нэг кг хуурай сүү монгол төгрөгөөр 100 гаруй мянган төгрөг байна.

-Тэгвэл олон улсад хуурай сүүний үйлдвэрлэл ямар түвшинд байгаа вэ?

-Ер нь дэлхийн бусад улс орнуудад хуурай сүүний үйлдвэрлэл маш их хөгжиж байна. Дэлхийд ямааны тоо өссөөр одоогийн байдлаар тэрбум гаруй болсон. Ямааны сүүний эрэлт хэрэгцээ ихэсч буйтай холбогдуулан сүүний зориулалтаар үржүүлж байгаа ямааны тоо ч мөн өсч буй юм. Ямааны сүүний үйлдвэрлэл нь бага, дунд орлоготой улс орнуудын хувьд нэлээн ирээдүйтэй боловч зах зээл үйлдвэрлэлийн дэд бүтцийг нэгтгэхэд нэлээд хөрөнгө оруулах шаардлагатай юм.

Манай улсад ирээдүйтэй ч бид үйлдвэрлэлээ босгож, малчдаа ямаагаа саах сэдлийг төрүүлэх хэрэгтэй. Тухайлбал, төр засгаас ноос, ноолуурт тодорхой хэмжээгээр татаас өгдөгтэй адил ямааны сүүний нэг литр тутам урамшуулал өгнө гэдэг ч юмуу. Нөгөө талд нь энэ чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж буй жижиг дунд үйлдвэрлэл, хувийн хэвшлийг дэмжиж өгвөл манай улс шиг олон ямаатай оронд хөдөө аж ахуй, эдийн засагт оруулах томоохон хөрөнгө оруулалт болох байх.

-Манай улсад жилдээ 470 мянган тонн сүү боловсруулах дотоодын нөөц байдаг ч 35 хувийг л ашигладаг гэсэн үү?

-Манай улс өмнөх нийгмийн үед аль ч малд сүүний нормтой байсан ч мал хувийн хэвшлийнх болсноос хойш малчид малаа саах нь эрс багассан. Энэ нь олон шалтгаантай байх л даа. Сүүг нь худалдаж авах , борлуулах газрууд байхгүй болсонтой ч мөн холбоотой болов уу. Хонь, ямаа бог малаа бараг саахаа больсон. Сүү, сүүн бүтээгдэхүүний талаарх төр засгийн бодлого бодит амьдрал дээр алдагдсан байх. Ихэнх нь гадаадаас импортоор орж ирж байна. Импортоор оруулж ирж хэрэглээнд нэвтрүүлж буй сүүний хэмжээ бэлчээрийн мал аж ахуйгаас болон эрчимжсэн мал аж ахуйгаас оруулж ирж буйг харьцуулахад маш бага хувийг эзэлж байна. Монголдоо байгаа баялгийг гаднаас худалдан оруулж ирж байна. Монгол Улсын Засгийн газар хүн амыг эрүүл, аюулгүй бүтээгдэхүүнээр, боловсруулах үйлдвэрүүдээ түүхий эдээр тогтвортой хангах зорилт тавьж, “Мах сүүний анхдугаар аян”-ыг 2017 оноос орон даяар өрнүүлж эхлүүлсэн, энэ аяныг бас эрчимжүүлэх шаардлагатай гэж бодож байна. Тэгэхээр төр засгаас сүү, сүүн бүтээгдэхүүнийг боловсруулж, үйлдвэрлэх чиглэлээр гарсан бодлого, шийдвэрүүдийг бодитоор хэрэгжүүлэх хэрэгтэй байна.

мэдээ энтертаймент-ертөнц

Н.Дэлгэрцэцэг: Өөрийгөө хүчлэхгүйгээр өдөр бүр бага багаар урагшилсаар байвал хүссэн үр дүндээ хүрч чадна DNN.mn

Санхүүгийн менежмэнтийн улсын VIII олимпиадад амжилттай оролцож хувийн болон багийн дүнгээр тэргүүн байр эзэлсэн Санхүү эдийн засгийн их сургуулийн санхүү менежмэнтийн ангийн төгсөх курсийн оюутан Н.Дэлгэрцэцэгтэй ярилцлаа.

-Өөрийгөө манай уншигчдад танилцуулна уу?

-Сайн байна уу? Намайг Н.Дэлгэрцэцэг гэдэг. Би Сүхбаатар дүүргийн Нэгдүгээр сургуулийг төгсөөд өөрийн сонирхлын дагуу Санхүү эдийн засгийн их сургуульд элсэн орж байсан. Энэ жил их сургуулиа санхүүгийн менежмэнтийн чиглэлээр төгсөж байгаа.

-Санхүүгийн менежмэнтийн улсын олимпиадын талаар тодруулбал?

-Санхүүгийн менежмэнтийн улсын олимпиад нь энэ жил найм дахь удаагаа зохион байгуулагдсан. Банк, санхүүгийн чиглэлээр бакалаврын түвшинд суралцаж буй оюутнуудын хувьд ихээхэн ач холбогдолтой тэмцээнүүдийн нэг гэж хэлж болно. Тус олимпиад нь олон улсын мэргэшсэн санхүүгийн шинжээчдийн “CFA Program”-ын нэгдүгээр түвшний шалгалтын хүрээнд агуулга нь байдаг гэдгээрээ хамгийн онцлогтой. CFA хөтөлбөрийн талаар товчхон дурдвал, мэргэжлийн болоод ёс зүйтэй санхүүгийн салбарын мэргэжилтнүүдийг бэлтгэх зорилготой, гурван түвшний шалгалт бүхий хөтөлбөр байдаг. Уг гурван түвшний шалгалтаа даваад, тодорхой ажлын туршлага, бусад шаардлагуудыг хангасны үр дүнд “CFA charterholder” цолыг эзэмшдэг. Шалгалтуудын хувьд, түвшин бүрт нийт шалгалт өгч буй хүмүүсийн 40-50 орчим хувь нь тэнцдэг, харьцангуй хүнд шалгалтуудын нэгт тооцогддог бөгөөд үүнийгээ дагаад олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн нэр хүндтэй цол юм. Санхүү менежмэнтийн улсын олимпиадад нэг их сургуулиас таван гишүүний бүрэлдэхүүнтэй хоёр хүртэлх баг оролцох боломжтой бөгөөд хоёр үе шаттайгаар явагддаг. Эхний шатанд оюутнууд тус тусдаа тестийн шалгалтад ажилладаг бол хоёрдугаар шатанд санхүү менежмэнт, хөрөнгө оруулалттай холбоотой кейс ажилбаруудыг багаараа ажиллан танилцуулдаг. Эхний шатны дүнгээр хувийн дүн гардаг бол нэг болон хоёрдугаар шатны дүнг дундажлан багийн дүн гардаг. Энэ жил нийт найман их, дээд сургуулийн 13 баг оролцсон бөгөөд багуудын дүн маш ойрхон онооны зөрүүтэй ширүүхэн өрсөлдөөнтэй байсан.

-Өнөө үед хүүхдүүдийг шинжлэх ухаан, математик, физик, химид дуртай болгоход юунд анхаарах хэрэгтэй вэ?

-Дуртай болгох шаардлагагүй гэж хэлнэ. Арван жилийн хүүхдүүдийг эцэг эхчүүд нь математикт л сайн болгохыг их хүсдэг юм шиг санагддаг. Гэхдээ дэлхий дээр математикаас өөр олон шинжлэх ухаан, салбарууд байгаа. Үнэхээр математикт дургүй байгаа бол хүчээр дуртай болгох гэж цаг үрсний оронд өөрийн сонирхолтой, дуртай зүйлээ олоход цагаа зарцуулсан нь дээр гэж боддог. Гэхдээ энэ нь математикийг тэр чигт нь хая гэсэн үг биш бөгөөд энгийн суурь ойлголтуудаа цэгцтэй, системтэйгээр ойлгочихсон байхад л болно гэж бодож байна.

Зарим үед сурах зөв арга барилаа олоогүй, эсвэл хичээл зааж буй багшийн арга барил тохироогүйгээс үүдэн математикт дургүй болох хандлага байдаг. Тиймээс янз бүрийн сурах арга барилыг туршиж үзэн, сурах аргачлалаа нэг солиод үзээрэй гэж хэлмээр байна.

-Математик хичээлдээ хэр их цаг зарцуулдаг вэ?

-Банк, санхүүгийн бакалаврын хөтөлбөрүүд зөвхөн математик гэхээс илүү, математикийг суурь болгосон санхүүгийн менежмэнт, хөрөнгө оруулалт чиглэлийн хичээлүүдийг заадаг. Миний хувьд, CFA хөтөлбөрийн 1 дүгээр түвшний шалгалтыг энэ оны хоёрдугаар сард өгсөн бөгөөд шалгалтад бэлдэх явцдаа Их сургуулийн дөрвөн жилд сурсан зүйлээсээ илүү системтэйгээр багцлан ойлгож авсан. Энэ хугацаанд ерөнхийдөө өглөө сэрснээс орой унтах хүртлээ л ном шагайж өнгөрөөдөг байсан. Гэхдээ аливаа зүйлд суралцахад өдөрт тийм их цагаар суухыг дэмждэггүй. Аль болох эртнээс хийх зүйлсээ төлөвлөөд, өөрийн бие физиологийн онцлогт тохируулан бүтээмж хамгийн өндөр байдаг цагууддаа үр дүнтэйгээр хичээллэх нь тохиромжтой гэж боддог. Мөн тухайн суралцаж буй зүйлээ өдөр бүр давтамжтайгаар тодорхой цагт хийж, амьдралынхаа нэг хэсэг, зуршлаа болгочихвол сайн үр дүнд хүрэх нь гарцаагүй болов уу.

-Давтлага, сургалтад хамрагддаг уу?

-Давтлага авдаггүй. Хүн ер нь өөрийн үр дүнтэй суралцах арга барилыг л олоод авчихвал ямар ч зүйлийг хичээгээд сурах боломжтой. Миний хувьд, бусадтай ярилцан лекц сонсож ойлгохоос илүү өөрөө ном, сурах материалууд уншиж, өөртэйгөө ярилцах байдлаар “self-study” хийх нь илүү үр дүнтэй байдаг.

-Гадаадын сайтуудаас бодлого боддог уу?

-CFA хөтөлбөрийн номнууд нь өөрөө англи хэл дээр байдаг бөгөөд шалгалтад бүртгүүлэхэд төрөл бүрийн сурах материал, бодлого, тест, мок шалгалтуудаар хангаж өгдөг. Тэдгээрийг л ашигладаг даа. Мөн санхүү эдийн засгийн их сургууль нь хичээл сургалтын үеэр ерөнхийдөө байнга гадаадын кейс ажилбар, бодлого зэрэг дээр ажиллуулдаг.

-Ном уншдаг гэсэн. Ямар төрлийн ном уншдаг вэ?

-Ерөнхий боловсролын сургуульд байхдаа уран зохиолын номнууд их уншдаг байсан. Уншсан номын тэмдэглэлээрээ онцгойрч тэргүүний уншигч Д.Нацагдорж тэмдгийг хоёр удаа авч байсан. Харин оюутан болсноос хойш өөрийн мэргэжилтэй холбоотой номнуудыг илүү унших болсон. Мөн сүүлийн үед хүн хоорондын харилцаа, сэтгэл зүй, сэтгэл судлалын чиглэлийн номнуудыг сонирхож байгаа. Залуучуудыг өөрийн сонирхолтой, уншихыг хүссэн зүйлсээ л гүнзгийрүүлж судлаарай, мөн сүүлийн үед болж буй мэдээ мэдээллүүдээс хоцролгүй яваарай гэж уриалмаар байна.

-Чөлөөт цагаараа юу хийдэг вэ?

-Сэтгэл санааны хувьд эрч хүчтэй, бүтээмжтэй амьдрахад дасгал хөдөлгөөн заавал хийх хэрэгтэй санагддаг. Тиймээс өдөрт 30 минутаас нэг цагийг дасгал, йога эсвэл бясалгал хийж өнгөрөөдөг. Би арван жилээсээ хойш баллетаар хичээллэж байгаа, энэ нь нэг төрлийн хатуужил, тэвчээр, тууштай байдлыг заадаг гайхалтай урлаг юм. Ерөнхийдөө, чөлөөт цаг гарвал баллет, жүжиг, сонгодог урлагийн тоглолтууд үзэх, ууланд гарах, ном унших, найзууд болон гэр бүлийнхэнтэйгээ сайхан дурсамжуудыг бүтээхийг хүсдэг. Мөн хувиараа жижиг бизнес эрхэлдэг, сул цагаараа тийшээгээ анхаарлаа хандуулдаг.

-Өдрийн цагийн хуваариасаа хуваалцвал?

-Энгийн үед өглөө 7-8 цагийн хооронд сэрээд өдрийн эрч хүч, шим тэжээлээ авахуйц өглөөний цай уучихаад, тухайн үед сурч буй эсвэл хийх ёстой хамгийн чухал зүйл рүүгээ шууд ордог. Учир нь миний бүтээмж өглөө хамгийн өндөр байдаг. Орой хийхэд 2-3 цаг шаарддаг ажлыг өглөө сэргэг үедээ нэг цагийн дотор хийчих талтай. Ингээд өдрийн цагаар бусад хичээл, ажлуудаа амжуулж аваад, оройдоо баллетын дасгал, бясалгал хийх, ном унших зэргээр өөртөө цаг гаргадаг (энэ нь миний өдрийн хамгийн дуртай хэсэг).

Хэт ачаалалтай байгаа онцгой үеүдэд энэ хуваарь нь өөрчлөгдөөд өглөө 5-6 цагийн хооронд босч, ажил, хичээл гэж явсаар өөртөө гаргах цаг багасах хандлагатай байдаг. Гэхдээ аль болох сайн төлөвлөөд, бүх зүйлсийн балансыг тааруулж амьдрахыг хүсдэг. Хэт өөрийгөө хүчлэхгүй, хичээх үедээ тултал хичээгээд, тууштайгаар өдөр бүр бага багаар урагшилсаар л байвал хүссэн үр дүндээ хүрч чадна гэж итгэдэг.

-Цаашид юуг хийж бүтээхийг зорьж байна вэ?

-Ойрын хоёр жилийн хугацаанд CFA хөтөлбөрийнхөө гурван түвшний шалгалтыг давж дуусгах төлөвлөгөөтэй байгаа. Мөн энэ жил Их сургуулиа төгсөж байгаа учир 2-3 жил санхүүгийн салбарт мэргэжлээрээ өөрийн сонирхож буй хэд хэдэн чиглэлээр ажиллаж үзээд, тэр процесс дундаас өөрийн хамгийн хүсэл тэмүүлэлтэй байгаа зүйлээ олно. Түүнийхээ дараа уг чиглэлээрээ Европын томоохон Их сургуульд магистрын зэрэг хамгаалахыг зорьж байна. Мөн дэлхийн олон хотуудад мэргэжлээрээ ажиллаж, амьдарч үзэхийг хүсдэг. Дараа нь өөрийгөө хангалттай боловсорсон гэж үзсэн үедээ тэрхүү мэдлэг мэргэжлээ эх орныхоо бүтээн байгуулалтад зориулж, чаддаг зүйлээрээ нийгэмд үнэ цэнэ бүтээхийг хүсдэг.

мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Ц.Эрхэмбаяр: Утаанаас салах гарц бол цөмийн цахилгаан станц DNN.mn

Физикийн ухааны доктор Ц. Эрхэмбаяртай ярилцлаа.

-Орчин үед дэлхий дахинд атомын цахилгаан станц ямар болсон талаар тодруулбал?

-Эхлээд нэрнээс эхэлье. Орчин үед Атомын цахилгаан станц гэхээс илүүтэй Цөмийн цахилгаан станц (Nuclear Power Plant) гэсэн нэр томьёо хэрэглэж байна. Орчин үеийн Цөмийн цахилгаан станцууд ямар болж байгаа вэ гэвэл илүү аюулгүй болж байна гэж тайлбарлаж болно. Жишээ нь, Фукушимагийн Цөмийн станцын ослын дараа Японд ажиллаж байсан бүх цөмийн реакторыг унтрааж, аюулгүй байдлын шаардлагаа чангатган, шинэ шаардлагыг хангасан Цөмийн станцуудаа асааж эхэлж байна. одоогийн байдлаар 45 реактороос 8-9-ийг нь асаасан байгаа. Цөмийн реактор гэдэг нь цөмийн урвал явагдах тогоо гэж ойлгож болно. Энд цөмийн гинжин урвал явагдаж, маш бага уранаас асар их эрчим хүч үйлдвэрлэдэг. Ер нь Цөмийн цахилгаан станцад “Аюулгүй байдал чухал ” гэсэн гол уриа байдаг. Энэ станцад хүн ажиллана гэдгийг маш сайн тооцож, аюулгүй ажиллах боломж нөхцөлийг хангаж ажилладаг. Иймд Японд Цөмийн цахилгаан станцад залуучууд маш их ажилладаг. Учир нь энд цалин өндөр, хүн амьдрах нөхцөл, хангамж сайн байдаг.

Дараагийн нэг чухал зүйл нь ашигласан түлшийг дахин боловсруулах, цөмийн хаягдлыг багасгах асуудал. Японд ийм түлшний дахин боловсруулах үйлдвэртэй танилцаж явахад тэнд эмэгтэй хүн ажиллаж байсан. Би гайхан “Та яагаад энд ажиллаж байгаа юм бэ” гэхэд тэрээр инээн “Би энэ үйлдвэрт 15 жил ажиллаж байна, хоёр хүүхэдтэй” гэж хариулж билээ. Эндээс би Цөмийн цахилгаан станц болон энэ чиглэлийн салбарт нөгөө л “аюулгүй ажиллагаа чухал” гэдэг зарчмыг мөрдсөнөөр хүмүүс тэнд сэтгэл амар ажиллаж амьдардаг юм байна гэж ойлгож авсан юм. Ер нь Цөмийн цахилгаан станц үйлдвэрлэгч орнууд станцын үйл ажиллагаа 99 хувь найдвартай гэж үздэг. Зөвхөн нэг хувь нь хүний үйл ажиллагаанаас хамаарна гэж үздэг. Мөн хүнээс үүдэлтэй алдааг багасгахын тулд аль болох автоматжуулах, хиймэл оюун ухааныг хөгжүүлэх чиглэлд ажиллаж байна.

-Улс орнууд ямар шинэ нээлтийг гаргаж, хөгжүүлж байна?

-Дэлхий дээр байгаа бүх цахилгаан эрчим хүч гаргах нефть, шатдаг хий, нүүрс, уран зэрэг нь дэлхийн хүн амын 100-150 жилийн хэрэгцээг хангах юм. Цаашид яах вэ гэдэг асуулт гарна. Мөн нар сөнөвөл яах вэ гэх асуулт гардаг. Хөгжингүй орнууд энэ талаар аль хэдийнэ бодож, хамтран ажиллаж эхэлсэн байна. Дэлхийн гуравны хоёрыг ус эзэлдэг. Усыг цөмийн реакторт 1300-1500 орчим градуст устөрөгч, хүчилтөрөгч болгодог. Ингээд устөрөгчөөр ажилладаг машин гарчихсан байгаа. Хүчилтөрөгч мөн маш ихээр хэрэгтэй. Мөн наран дээр хөнгөн цөмийн нэгдэх урвал буюу устөрөгч, гели нэгдэх урвал явагдаж, асар их эрчим хүч үйлдвэрлэж байдаг. Хөгжингүй орны эрдэмтэд, цөмийн физикчид “Create Sun on the Earth” буюу “Дэлхий дээр нарыг бүтээх төсөл” дээр ажиллаж байна. Өөрөөр хэлбэл, наран дээр явагддаг цөмийн халуун урвалыг дэлхий дээр явуулахаар ажиллаж байна. Энэ урвалыг явуулахад нэг асуудал үүсдэг. Тэр нь юу вэ гэвэл хөнгөн цөмийн нэгдэх урвал явуулахад асар их халууныг тэсвэрлэх реактор. Ийм тогоог бүтээх хэцүү байдаг. Тиймээс орчин үед энэ урвалыг явуулахдаа хүчтэй соронзон орноор барьж явуулж байна.

-Атомын цахилгаан станцын хамгийн чухал ач холбогдол юу вэ?

-Атомын буюу Цөмийн цахилгаан станц хүлэмжийн хийг үйлдвэрлэдэггүй. Иймд Цөмийн цахилгаан станцыг эрчим хүч үйлдвэрлэх ногоон технологи гэж үзэж байна. Ийм учраас дэлхийн хөгжингүй орнууд Цөмийн цахилгаан станцаар эрчим хүчээ үйлдвэрлэж байна. Тухайлбал, Франц улс эрчим хүчний 80-аад хувийг Цөмийн цахилгаан станцаар үйлдвэрлэдэг. Бас Цөмийн цахилгаан станцаар үйлдвэрлэсэн эрчим хүч хамгийн хямд эрчим хүч байдаг. Үүгээрээ маш их ач холбогдолтой юм.

-Манай улсад энэ салбар хөгжих, үүсэх боломж нөхцөл юу байна?

-1970-аад оноос Монгол Улс Цөмийн цахилгаан станцын инженер бэлтгэж эхэлсэн байдаг. Монгол Улсын Их Сургууль, Шинжлэх Ухаан Технологийн Их Сургууль энэ чиглэлээр мэргэжилтнүүд бэлтгэж байна. Социализмын үед голчлон Дубнагийн Цөмийн шинжилгээний Нэгдсэн Институтэд мэргэжилтнүүдээ бэлтгэж байсан бол орчин үед залуучуудыг Япон, Франц, Америк зэрэг хөгжингүй орнуудад энэ чиглэлээр бэлтгэн магистр, докторын сургалтад хамруулан мэргэшүүлж байна. Монгол улс 2008 онд “Цөмийн Энергийн Хууль”-аа батлан 2025 онд анхны Цөмийн цахилгаан станцаа барьсан байхаар төлөвлөсөн боловч Фукушимагийн ослын дараа ихэнх орнууд Цөмийн цахилгаан станцын талаарх бодлогоо сулруулсан бөгөөд Монгол Улс ч анхаарлаа сулруулсан юм. Харин Хятад зэрэг зарим улс Цөмийн цахилгаан станцтай болох төлөвлөгөөнөөсөө ухраагүй бөгөөд харин ч олноор үйлдвэрлэх, агаарын бохирдлоо бууруулах гол арга замаа гэж сонгож байна. Монгол Улсын Их Сургуулийн дэргэдэх Цөмийн судалгааны төв нь энэ чиглэлээр мэргэжилтэн бэлтгэх, судалгаа туршилтын ажлаа үргэлжлүүлэн хийхийн зэрэгцээ чадварлаг олон залуучуудыг гадаадад сургаж, бэлтгэж байна. 2021 оны арванхоёрдугаар сард Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, ОХУ-ын ерөнхийлөгч Владимир Путинтай уулзах үеэр ОХУ-ын ерөнхийлэгч Монгол Улсад Цөмийн судалгааны төв шинэчлэн байгуулах санал гаргасан нь манай улсад энэ чиглэлийн судалгааны ажил өргөжих, Цөмийн цахилгаан станцтай болоход чухал дөхөм болох болов уу гэж бодож байна.

-Хэсэг иргэд уран, атомын цахилгаан станцын асуудалд сөрөг байр суурьтай байх нь бий. Та энэ тал дээр байр сууриа илэрхийлээч?

-Аливаа зүйл хоёр талтай байдаг шүү дээ. Цөмийн цахилгаан станцын нэг асуудал нь түүнээс шатаж гарсан өндөр цацраг идэвхтэй хаягдлын асуудал байдаг. Түүнийг дахин боловсруулах, хаягдлыг багасгах талаар хөгжингүй орнууд маш их зүйл хийж байна. Үүний нэг жишээ нь хаягдал түлшийг дахин боловсруулан холимог оксидын түлшээр ажиллах Цөмийн станцыг байгуулсан байдаг. Мөн цацраг идэвхт хаягдлыг дахин боловсруулах, хадгалах маш нарийн технологийг боловсруулсан байдаг.

Манай хөрш Казахстан улс дэлхийн ураны 35 хувийг дангаар ханган үүнээс олсон ашгаараа улс орноо хөгжүүлэх, залуучуудаа үнэ төлбөргүй, тэтгэлэгтэй сурах боломжоор хангаж байгаа зэрэг сайн туршлага байна. Манай улс батлагдсан ураны нөөцөөрөө дэлхийд аравдугаар байранд жагсаж байна. Бид энэ уранаа анхан шатны боловсруулалт хийн шар нунтаг болгон зарж, мөнгө олж, улс орноо хөгжүүлэхэд ашиглаж болох юм. Миний мэдэхээр, Францын Арева групп ураны олборлолт, боловсруулалт, цөмийн технологийн хөгжлийн дэлхийд тэргүүлэгч компани. Энэ компани 1997 оноос хойш Монгол Улсад ураны хайгуулын чиглэлээр тасралтгүй ажиллан 100 гаруй монгол залуучуудыг өндөр цалин, тав тухтай нөхцлөөр ханган ажиллаж, Дорноговь аймгийн Улаанбадрах суманд ураны томоохон ордыг илрүүлэн тэнд анхан шатны ураны үйлдвэр байгуулан, байгаль орчинд хамгийн хор хөнөөлгүй технологи болох газар дор уусган баяжуулах аргаар уранаа боловсруулж байна. Тэгэхээр бид ураныг байгалийн нэг баялаг гэж үзэн түүнийгээ ашиглан, зарж борлуулж, ашиг олж, улс орныхоо хөгжилд нэмэр оруулах хэрэгтэй.

-Цацраг идэвхт изотопыг хорт хавдрыг эмчлэх, уул уурхай зэрэг салбарт ашиглаж болно гэж байсан, энэ талаар тодруулбал?

-Цөмийн цахилгаан станцыг барихын өмнө судалгааны реактор барьж, тэнд мэргэжилтнээ бэлтгэхээс гадна цацраг идэвхт изотоп үйлдвэрлэн түүнийгээ зарж борлуулахаас гадна ашиглаж болох юм. Цацраг идэвхт изотопыг маш олон чиглэлд ашиглаж болох бөгөөд нэг чухал салбар нь эрүүл мэндийн салбар. Манай улсын Нэгдүгээр төв эмнэлэг Цөмийн онош зүйн тасагтай бөгөөд богино настай цацраг идэвхт изотопоор өвчтөнийг оношилдог. Мөн хүн амын нас баралтын нэг гол шалтгаан болох хорт хавдрыг эмчлэхэд цацраг идэвхт изотоп ашигладаг. Уул уурхайн салбар, гааль, хүнсний үйлдвэрлэл, хөдөө аж ахуй, үл эвдэх сорилын аргад цацраг идэвхт изотопыг өргөн ашиглаж байна.

-Хэрвээ манай улсад энэ салбарыг хөгжүүлье гэвэл юунд анхаарах хэрэгтэй вэ?

-Энэ салбарыг Монгол Улсад хөгжүүлэхийн тулд эхний ээлжинд Цөмийн судалгааны реактортай болох хэрэгтэй. Энэ нь мега төсөл бөгөөд томоохон санхүүжилт хэрэгтэй болохын зэрэгцээ олон хүнийг ажлын байраар хангана. Хоёрдугаарт, бүх иргэд цөмийн станцын аюулгүй ажиллагааны талаар эерэг зөв мэдлэгтэй болох хэрэгтэй. Үүний тулд хүүхдүүдэд бага наснаас нь зөв, эерэг мэдлэг олгох хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, цөмийн эрчим хүчний талаар бүх нийтийн боловсрол чухал юм. Цөмийн эрчим хүчний талаар бүгдээрээ эерэг зөв мэдлэгтэй байж, бид дэлхийн хөгжилтэй хөл нийлүүлэн алхах боломжтой болно гэж бодож байна.

-Атомын цахилгаан станц манайд шаардлагатай юу?

-Мэдээж шаардлагатай. Бид утаанаасаа салахын тулд эрчим хүчний найдвартай үүсвэр хэрэгтэй. Энэ нь цөмийн цахилгаан станц гэдгийг Хятадын жишээ харуулж байна. Тэд утаа, агаарын бохирдлоосоо салахын тулд Цөмийн цахилгаан станц олноор барьж байна. Алсдаа дэлхийн улс орнууд ийм л жишиг рүү явахыг хөгжингүй орнууд харуулж байна.

мэдээ онцлох-нийтлэл спорт туслах-ангилал

Б.Нарантуяа: Монголын бильярдчид дэлхийд цахиур хагалах цаг ойрхон байна DNN.mn

Олон улсын хэмжээний мастер Б.Нарантуяатай ярилцлаа.

-Дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнд шилдэг найман оролцогчдын нэг болж, Азийн аварга шалгаруулах тэмцээнээс хүрэл цом хүртэж Монгол Улсын бильярдын спортод түүхэн амжилт үзүүлсэн сэтгэгдлээсээ хуваалцаач?

-Анх удаагаа снүүкер бильярдын Дэлхийн аварга, Азийн аварга шалгаруулах тэмцээнд оролцож амжилт гаргасандаа маш баяртай байна. Тэмцээнд оролцохдоо их догдолсон. Өөрийгөө ийм амжилт гаргана гэж бодоогүй, аль болох сайн оролцох юмсан л гэж бодож байсан даа. Тэмцээний зохион байгуулалт дэг, жаяг маш сайн байсан.

-Дэлхийн аварга, Азийн аварга шалгаруулах тэмцээнд хэдэн улсын, баг тамирчид оролцов. Хэр ширүүн өрсөлдөөнтэй байсан бэ?

-Тэмцээн Катар улсын Доха хотноо зохион байгуулагдаж, ойролцоогоор 31 орны 86 тамирчин оролцсон. Өмнөх жилийн дэлхийн аваргууд, Азийн аваргууд гээд сайн тамирчид ирж оролцсон учраас тэмцээн их өрсөлдөөнтэй болсон. Тэмцээний онцлог гэвэл бидний бэлдэж бэлтгэлээ хийж байсан ширээ болон тэмцээний ширээ маш ялгаатай байсан. Бүх зүйл нь шинэ байсан учраас ширээгээ мэдрэх гэж их цаг авсан. Үүнээс шалтгаалж жижиг алдаа гарган хожигдох тохиолдол байсан л даа.

-Анх бильярдыг 12 настай байхаасаа сонирхон хичээллэж эхэлсэн юм байна. Тухайн үед гэрийнхэн нь хэрхэн хүлээж авч байв?

-Эхэндээ сонирхлоороо тоглож байсан болохоор нэг их дэмждэггүй, бас хориглодоггүй байсан. Харин тууштай хичээллээд бага багаар амжилт гаргаад бильярдыг спорт гэдэг үүднээс яг хичээллэж эхлэхэд маш их дэмждэг болсон.

-Бильярдын спортоор хичээллэхэд зогсолт, цохилт их чухал байдаг. Хэрхэн зөв зогсож, зөв цохилт хийж сурах вэ?

-Энэхүү спортод тухайн тамирчны техник маш чухал. Бильярдын спортоор тууштай хичээллэе гэвэл анхнаасаа зөв техникт суралцах хэрэгтэй. Зөв техниктэй байснаар шарикийг зөв удирдах, оруулах зэрэг чадварыг зөв хийдэг. Анхнаасаа буруу техникээр суралцсан хүний зогсолт, техникийг засах их хэцүү. Тиймээс анхлан суралцаж буй хүмүүс сайн багшаар зөв зогсолт, техникийг эхнээс нь зөв заалгах хэрэгтэй. Тэгснээр дараагийн арга барил зэрэг нь зөв болно.

-Бильярдын спортоор ямар орны тамирчид тэргүүлдэг вэ?

-Дэлхийд Тайланд, БНХАУ, Энэтхэг, Иран, Хонгконг зэрэг улсын тамирчид ер нь тэргүүлдэг. Мөн Их Британи, Германы тамирчид ч сайн байдаг.

-Бильярдын спорт дотроо хэдэн төрөлтэй юм бэ?

-Снүүкер бильярд, пүүл бильярд, орос бильярд, чайниз пүүл, каром зэрэг төрлүүдтэй. Тус бүрийн төрлөөс хамаараад ширээ, шарик, дүрэм бүгд өөр байдаг.

–2009 онд анхны тэмцээндээ оролцож байсан. Тухайн үед ямар сэтгэгдэл төрж байв?

-Хамгийн анх 2006 онд “Шайн” клубээс зохион байгуулсан пүүл бильярдын тэмцээнд оролцож мөнгөн медаль хүртэж байсан. Анхны тэмцээн учраас сандрал их, туршлага бага гээд олон зүйл байсан ч мөнгөн медаль аваад цаашид тууштай хичээллэх урам зоригтой болсон.

-Снүүкер бильярдын 10 удаагийн улсын аварга болжээ. Өмнө нь гаргаж байсан амжилтуудаасаа хуваалцана уу?

-Монголдоо снүүкер бильярдын 10 удаагийн, пүүл бильярдын есөн удаагийн аварга болсон. Энэ хугацаанд холбооноос, клубүүдээс зохиодог тэмцээнүүдэд тасралтгүй орж амжилт үзүүлсэн. Бильярдын клубүүдээс цуврал тэмцээн үргэлж зохиодог. Долоо хоногтоо юмуу 14 хоногтоо нэг удаа цуврал тэмцээнүүд тогтмол зохиогддог.

-Таны хувьд хамгийн сэтгэлд үлдсэн дурсамжтай тоглолтоосоо хуваалцвал?

-Бүх л тэмцээнүүд онцлогтой, бүгдэд нь хүч ухаан шаарддаг. Бүгд л дахин давтагдашгүй тоглолтуудтай тэмцээн болдог доо. Тайвань улсад 2017 онд олон улсын оюутны тэмцээн зохиогдсон. Тэр тэмцээнд хагас финалийн тоглолтод Тайванийн шилдэг тамирчныг хожиж аваргын төлөө тоглох эрх авч байсан. Энэ тэмцээн бас их дурсамжтай байсан. Тухайн тэмцээнээсээ ганцаарчилсан төрөлд мөнгөн медаль, хосын төрөлд хүрэл медаль хүртсэн амжилт үзүүлсэн.

-Бильярдын спортоор хичээллэснээр хувь хүн ямар ур чадварыг эзэмших вэ. Энэ спортын бусад спортоос ялгарах давуу тал нь юу вэ?

-Биеийн хүчний спорттой харьцуулахад оюун ухаан, техник, ур чадвар гээд олон зүйл зэрэг шаардагддаг. Мөн төвлөрөлт, сэтгэл зүй маш чухал байдаг.

-Бильярдын спортод сэтгэл зүй, анхаарал их чухал нөлөөтэй гэлээ. Та өөрийн сэтгэл зүйгээ хэрхэн бэлддэг вэ?

-Сэтгэл зүйг тухайн үеийн нөхцөл байдал, тэмцээнээс шалтгаалан бэлддэг. Миний хувьд яг тийм байх ёстой гэж шууд бэлддэггүй ээ. Тамирчин бүр өөр өөрийн гэсэн сэтгэл зүйн онцлогтой шүү дээ.

-Тамирчин бүр өөр өөрийн хувийн цохиуртай байдаг. Таны хувьд ямар цохиур хэрэглэдэг вэ?

-Цохиурны хувьд оолн төрөл байдаг. Тамирчин бүр өөр өөрийн цохиуртай. Хүн өөрт тохирсон эвтэйхэн цохиуртай бол нэг цохиураараа бүх төрөлд хэрэглэсэн ч болдог. Гэхдээ тус тусын цохиурыг төрөл бүрд нь хэрэглэж байвал их зүгээр. Үнэ ханшийн хувьд ч хямд, боломжийн, үнэтэй гээд төрөл бүр бий. Би одоогоор БНХАУ-ын “Banen” брэндийн цохиур модыг хэрэглэж байна.

-Олон улсын тэмцээнүүдэд оролцоход зардал их өндөр байдаг. Өөрийн зардлаар тэмцээндээ оролцсон уу?

-Олон улсын бүх л тэмцээнд тамирчид хувиасаа зардлаа гаргаж оролцдог. Энэ удаагийн Ази, Дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнд оролцоход “Монголын бильярдын холбоо”, “Баясах хульж” ХХК, “Эрчим инженеринг”, “Elite snooker club”, “Metropool club” зэрэг олон газрууд туслалцаа үзүүлсэн. Бүгдэд нь маш их баярлаж байна.

-Тэмцээнд оролцоход заавал хослол, ботинк өмсөх ёстой байдаг гэсэн үү?

-Олон улсын болон улсын томоохон тэмцээнүүдэд ёслолын хувцастай оролцох ёстой байдаг. Эрэгтэй, эмэгтэй гэлтгүй хар, цагаан цамц, эрвээхэй зангиа зүүж, хар брюкен өмд, хар ботинк өмсдөг. Энэ нь тухайн тэмцээнийг хүндэтгэж байгааг илэрхийлдэг.

-Та ямар тамирчнаас үлгэр дуурайл авдаг вэ?

-Монголын тамирчдаас гэвэл н.Дэлгэрдалай ахаасаа үлгэр дуурайл авдаг. Нягт, нямбай хичээнгүй үлгэр жишээ хүн, надад их зүйлийг зааж өгч байсан. Гадаадын тамирчдаас яг тэр тамирчин гэж хэлэх хүн байхгүй. Тэмцээнд оролцож буй тамирчдыг үзэж, харж авууштай сайн тал, чадвараас нь үлгэрлэн, суралцах дуртай.

-Манай оронд бильярдын спортын хөгжил ямар түвшинд байгаа вэ?

-Манай оронд бильярдын хөгжил одоо бол яг ид хөгжиж, дэлгэрч байна. Хүүхэд, залуу үеийнхэн маань их сонирхон хичээллэдэг болсон. Мэргэжлийн эмэгтэй, эрэгтэй тамирчид ч их нэмэгдэж байна.

-Цаашид энэхүү спортыг хөгжүүлэхэд юунд анхаарч ажиллах хэрэгтэй вэ?

-Залуу тамирчид хүүхдүүдийг энэ спортоор хичээллэдэг болговол бильярд илүү их хөгжиж, цаашдаа тэдний амжилт үзүүлэх боломж ихэснэ. Залуучууд их сонирхож ирдэг боловч бэлтгэл сургуулилт болон тэмцээн уралдаанд ялагдахаараа шантарч орхих тохиолдол их байдаг. Шагнал урамшуулал ч хамаардаг байж магадгүй юм.

-Бильярдаар хичээллэж буй хүмүүс юунд анхаарах хэрэгтэй вэ?

-Бильярдын спортоор хичээллэж буй хүмүүст хандаж хэлэхэд шантралгүйгээр тууштай, зоригтой байж, хийж буй зүйлийнхээ эцсийг үзэх хэрэгтэй шүү гэж хэлье. Өөртөө итгэлтэй байгаарай гэж захимаар байна.

-Цаашид юуг хийхээр зорьж төлөвлөж байна?

-Арав, арваннэгдүгээр сард Турк улсад Снүүкерийн тэмцээн зохион байгуулагдана. Энэ тэмцээнд амжилттай оролцож, өмнө үзүүлсэн амжилтаа ахиулахыг хүсч, зорьж байгаа. Ер нь Монголын билльяардчид дэлхийд цахиур хагалах цаг ойрхон байна.

мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал эдийн-засаг

Г.Ёндон: Тусгай зөвшөөрөл олгох журмыг шинэчлэн баталснаар жилд хайгуулын тусгай зөвшөөрлийн тоо 3-4 дахин нэмэгдэнэ DNN.mn

Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд Г.Ёндонтой ярилцлаа.

-2006 оны Ашигт малтмалын тухай хуульд нийт 300 гаруй өөрчлөлт орсон гэдэг. УИХ-ын хаврын чуулганаар Ашигт малтмалын тухай хуулийн төслийн шинэчилсэн найруулгыг хэлэлцэнэ. Шинэчилсэн найруулгад ямар өөрчлөлт орж байгаа вэ?

-“Ашигт малтмалын тухай” хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийг нэгдүгээрт, Монгол Улсын Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлттэй уялдуулах, хоёрдугаарт, эрдэс баялгийн салбарт үйлчилж буй хуулиудын давхардал,

хийдэл, зөрчлийг арилгах, гуравдугаарт, бусад холбогдох хууль тогтоомжтой нийцүүлэх, дөрөвдүгээрт, салбарт тулгамдаад байгаа нэн чухал, шийдлээ хүлээж байгаа асуудлууд, цаг үеийн болон нийгмийн захиалга, салбарын шинэчлэл, олон улсын сайн туршлагатай нийцүүлж хариуцлагатай байдлыг бий болгох гэх мэт үндсэн үзэл баримтлалын хүрээнд боловсруулж байна. Байгалийн баялгийг эрж хайх, үйлдвэрлэлийн аргаар зүй зохистой ашиглах, боловсруулах улмаар байгаль орчныг хамгаалах, орон нутгийн иргэдийн болон хөрөнгө оруулагчид бусад оролцогч талуудын уялдаа холбоог хангах, нийгэм, эдийн засагт оруулах өгөөжийг нэмэгдүүлэх, байгалийн баялгийг иргэн бүрт тэгш шударга хүртээх зэрэг асуудлыг иж бүрнээр тусгах юм. Өөрөөр хэлбэл, уул уурхайн үйл ажиллагаа эрэл, хайгуулын шатнаас эхлэн төлөвлөгдөж хаагдах хүртэлх бүх үе шатанд нээлттэй, хяналттай, хариуцлагатай байх тогтолцоог бүрдүүлэхийн зэрэгцээ олон нийтийн оролцоо нэмэгдэх, ил тод байх асуудал олон улсын сайн туршлагад суурилан улам бүр баталгаажих юм. Хууль батлагдсанаар дараахь эерэг үр дагавар бий болно гэж үзэж байна.

-Тухайлбал?

-Уурхайн хаалтын шинэ тогтолцоог санхүүгийн баталгааны механизмтай уялдуулснаар уул уурхайн үйл ажиллагаанд өртөгдсөн талбай нөхөн сэргээгдэхгүйгээр эзэнгүй орхигдох эрсдэл үгүй болно. Олон улсын шилдэг техник, технологийг нэвтрүүлэн аливаа эрсдэлийг тодорхой хэмжээгээр урьдчилан тогтоох тогтолцоог бий болгосноор уул уурхайн хөгжлийг дэмжиж байгаль орчинд үзүүлэх сөрөг нөлөөллийг бууруулна. Салбарын институцийн тогтолцоог оновчтой, тодорхой болгосноор хууль эрх зүйн орчны тогтвортой байдал хангагдаж, аливаа төсөл, хөтөлбөр, тооцоо, судалгааны үндсэн дээр амжилттай хэрэгжих нөхцөл бүрдэх юм. Учирч болох аливаа эрсдэлийг бууруулснаар уул уурхайн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн хэмжээ, үр ашиг, олон улсын чадвар тогтвортой нэмэгдэж улс, орон нутгийн хөгжилд оруулах үр өгөөж нэмэгдэнэ. Холбогдох хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах, зарим хуулийг хүчингүй болгосноор хуулийн давхардал, хийдэл, зөрчил арилахын зэрэгцээ хөрөнгө оруулагчдад ойлгомжтой, тодорхой эрх зүйн орчин бүрдэнэ гэж үзэж байна.

-Өнөөгийн байдлаар ашиглалтын болон хайгуулын лицензийн тоо хэд байна вэ. Ямар лиценз олгож байгаа вэ?

-Монгол Улсын нутаг дэвсгэрийн 3.99 хувьд олгосон ашигт малтмалын 2599 тусгай зөвшөөрлийн 1691 нь ашиглалтын, 908 нь хайгуулын тусгай зөвшөөрөл байна. Өнгөрсөн таван жилийн хугацаанд жилд ойролцоогоор 50 орчим хайгуулын тусгай зөвшөөрөл олгогдож байсан. 2021 онд 109 тусгай зөвшөөрөл олгосон хэдий ч сүүлийн жилүүдэд хайгуулын ажлын хэмжээ, хөрөнгө оруулалт, эрдэс баялгийн нөөцийг өсгөх гол салбар зогсонги байдалтай байсан гэж хэлж болохоор байна.

-Хайгуулын лиценз олголт зогсонги байдалд 10-аад жил болж байна. Энэ ажлыг сэргээх үү?

-Сүүлийн жилүүдэд хайгуулын тусгай зөвшөөрлийн тоо жил бүр буурч байна. Тусгай зөвшөөрлийн хамаарах талбайн хэмжээг авч үзвэл, 2005 онд Монгол орны нутаг дэвсгэрийн 44 хувь байснаас 2021 онд 2.9 хувь болж багассан байна. Хайгуулын ажлыг эрчимжүүлэхийн тулд хайгуулын тусгай зөвшөөрөл олгох боломжтой талбайн хэмжээг нэмэгдүүлж, Засгийн газраар шинэчлэн батлуулах, ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрөл олгох хэлбэрийг хуулиар олон төрөл болгож, цахимжуулж, шуурхай, нээлттэй зохион байгуулах, олгосон тусгай зөвшөөрлийн талбайд хайгуулын ажил гүйцэтгэх хөрөнгө оруулалт татах, саадгүй ажиллах нөхцөлийг бүрдүүлэх шаардлага бий. Салбарын яамны зүгээс дээрх нөхцөлийг бүрдүүлэх чиглэлээр шаардлагатай арга хэмжээнүүдийг авч хэрэгжүүлж байна. Тухайлбал, хайгуулын ажил нь өндөр эрсдэлтэй байдаг учир хөрөнгө оруулагчдын итгэл үнэмшлийг нэмэгдүүлэх зорилгоор нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд геологийн судалгаа, ашигт малтмалын судалгааны ажлын хэмжээ, түүнд улсын төсвөөс зарцуулах хөрөнгийн хэмжээг нэмэгдүүлэх шаардлагатай. Энэ чиглэлээр улсын төсвөөс геологийн судалгаанд зарцуулах хөрөнгийн хэмжээг жил бүр өсгөн нэмэгдүүлж байгаа төдийгүй судалгааны төрөл, чиглэлийг нэмэгдүүлж байна. 2021 онд улсын төсвөөс 24.3 тэрбум төгрөгийг хайгуулын ажилд зарцуулсан бол энэ онд 27.7 тэрбум төгрөгийг төсөвт суулгасан. Геологийн судалгаа, хайгуулын ажлыг үр дүнтэй явуулахад эрх зүйн шинэчлэлийг салбарын хууль, журмуудад цогц байдлаар хийх шаардлагатай бөгөөд энэ чиглэлээр эрдэс баялгийн салбарын гол хуулийн нэг болох дээр дурдсан Ашигт малтмалын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийг боловсруулж, батлуулахаар ажиллаж байна. Мөн Газрын хэвлийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийг боловсруулах ажлын хэсгийг байгуулан Хууль, тогтоомжийн тухай хуулийн дагуу судалгааны ажлууд хийгдэж байна. Эрдэс баялгийн салбарт, түүн дотроо хайгуулын тусгай зөвшөөрөл олголтыг цахимжуулах замаар төрийн хүнд суртлыг арилгах, төрийн үйлчилгээг түргэн, хөнгөн шуурхай болгож олголтын тоог нэмэгдүүлэх арга хэмжээнүүдийг яамны зүгээс авч хэрэгжүүлж байна. Ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрөл олголтыг цахимжуулах асуудлаар Засгийн газраас олгосон эрхийн хүрээнд холбогдох журмыг шинэчлэн боловсруулж батлуулсан. Үүнтэй уялдуулан цахимжилтад шилжих ажлыг эхлүүлсэн байгаа.

-Хайгуулыг зогсоосноор Монголыг бараг хорлочихсон хэрэг болсон, тийм үү?

-2010 онд ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрөл олгохыг хориглох тухай хууль батлагдсан цагаас геологи, хайгуулын салбарт орох хөрөнгө оруулалтын хэмжээ эрс буурсан. Ашигт малтмалын тухай хуулийн 2014 оны нэмэлт, өөрчлөлтөөр хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг өргөдөл болон сонгон шалгаруулалтын журмаар дахин олгож эхэлсэн. Гэвч тус хуулийн 2017 оны нэмэлт, өөрчлөлтөөр зөвхөн сонгон шалгаруулалтын журмаар өнөөдрийг хүртэл хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг олгож ирсэн ч геологи, хайгуулын салбарын үйл ажиллагаа хангалттай сэргэж чадаагүй нь хайгуулын ажилд зарцуулсан зардал 2010 онтой харьцуулахад өнөөдрийн байдлаар 3.5 дахин буурснаас харагдаж байна.

-Хайгуулын лиценз эдийн засагт үзүүлэх нөлөөлөл их биз дээ?

-Тусгай зөвшөөрөл олгох журмыг шинэчлэн баталснаар жилд олгогдож байгаа 100 орчим хайгуулын тусгай зөвшөөрлийн тоо 3-4 дахин нэмэгдэнэ. Ингэснээр дараагийн Эрдэнэт, Таван толгой, Оюу толгой зэрэг уурхай бий болно. Иймээс уул уурхайн салбарын эдийн засагт одоо оруулж байгаа нөлөө хэд дахин нэмэгдэх боломжтой болох юм.

-“Шинэ сэргэлтийн бодлогын” урьдчилсан хэлэлцүүлгийг саяхан зохион байгуулсан. Энэ хэлэлцүүлгээр ямар асуудлыг хөндөв?

-Монгол Улсаас баталсан “Шинэ сэргэлтийн бодлого”-д Аж үйлдвэржилтийг сэргээх зорилт тусгагдсан. Энэ хүрээнд манай салбар 13 төсөл, хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх ба хэрэгжилтэд 21 их наяд төгрөгийн хөрөнгө оруулалт шаардлагатай байгаа. Тухайлбал, нүүрс баяжуулах, зэсийн баяжмал, газрын тос боловсруулах үйлдвэр, гангийн үйлдвэр зэргийг бүтээн байгуулахаар ажиллаж байна. Төслүүдийн хэрэгжилтийн үр дүнд 9930 ажлын байр шинээр бий болж, газрын тосны бүтээгдэхүүний импортыг 55-60 хувь бууруулан зэсийн баяжмалын үйлдвэрлэлийг 2.1 сая тн-д хүргэж, 422 мян.тн катодын зэс үйлдвэрлэн экспортолж, коксжих нүүрсний экспортын 30 хувийг дотооддоо баяжуулж, 600 гаруй мян.тн ган бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж дотоодын хэрэгцээний 60 орчим хувийг хангах юм. Эдгээр ажлуудын хэрэгжилт болон салбарын ирээдүйг дэлхийн чиг хандлагатай хэрхэн уяж, ямар бодлого боловсруулан ажиллаж байгаа талаар яамны зүгээс хэлэлцүүлгийн үеэр танилцуулсан байгаа.

-Гадаадын хөрөнгө оруулалт энэхүү салбарт мэдээж чухал нөлөөтэй, энэ асуудалд ямар бодлого баримталж байна вэ?

-Уул уурхайн салбарт гадаадын хөрөнгө оруулалт буурахад хүргэсэн хэд хэдэн шалтгаан бий. Нэгдүгээрт, хайгуулын тусгай зөвшөөрөл олголт хумигдсанаар гадаадын хөрөнгө оруулагчид Монголоос гарсан. Хоёрдугаарт, хөрөнгө оруулагчдын эрх ашгийг хамгаалж чадаагүй. Энэ удаагийн Ашигт малтмалын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга болон УИХ-д өргөн баригдаж байгаа Хөрөнгө оруулалтын тухай, Үйлдвэрлэл технологийн паркийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга зэрэг хуулийн төслүүдээс нэлээд эерэг хүлээлт, шинэчлэл, найдлагыг манай салбарынхан болон хөрөнгө оруулагчид хүлээж байгаа. Уул уурхайн аль нэг компани орон нутагт олборлолт явуулж, хуулийн дагуу бүх татвар, төлбөрөө улсад төлөөд явж байдаг мөртлөө яг тухайн орон нутагтаа энэ нь харагддаггүй, өгөөж бага байгаа мэт сэтгэгдлийг тухайн орон нутгийнханд төрүүлж, үүнээс болоод хөрөнгө оруулагчдад хүйтэн ханддаг, тэдний дэмжлэгийг авдаггүй, хөөж туусан тохиолдол олон бий. Тиймээс хүмүүсийн нүдэнд тухайн компанийн оруулсан хөрөнгө илүү ил тод харагддаг байх нь чухал. АМНАТ-ын 10 хувийг суманд, 20 хувийг аймагт нь үлдээгээд эхэлбэл иргэд аяндаа уул уурхайн үйл ажиллагааг ойлгож, дэмжиж эхэлнэ. Энэ нь цаашлаад улсын хөгжилд томоохон гарц, хөшүүрэг болно. Нөөц нь тогтоогдсон томоохон ордуудыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах, боловсруулах, үйлдвэрийг хөгжүүлэхэд гадны хөрөнгө оруулалт, технологи зайлшгүй шаардлагатай тул энэ чиглэлээр тодорхой ажлуудыг хийж гүйцэтгэнэ. Үндэсний геологийн албаны геологийн баримтын төв архивт хадгалагдаж байсан цаасан суурьтай мэдээллийг цахим орчинд мэдээлэл авах боломжтойгоор Англи, Монгол хэл дээр бэлтгэн Монгеокат системийг хөгжүүлж байгаа бөгөөд энэ ажлыг хэрэгжүүлснээр гадаадын хөрөнгө оруулагчид Монгол орны геологийн ерөнхий мэдээллийг дэлхийн хаанаас ч сонирхох боломжтой болох юм. Түүнчлэн салбарт үйл ажиллагаа эрхлэгч аж ахуйн нэгж байгууллагуудад гарааны зээл олгох ажлыг эрчимжүүлж, тодорхой хэмжээний ажил гүйцэтгэсэн тохиолдолд гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татах боломжтойг илэрхийлдэг. Иймд Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд, Монголбанкны ерөнхийлөгч нарын 2020 оны тавдугаар сарын 20-ны өдрийн А/102, А-177 дугаар хамтарсан тушаалаар батлагдсан алт олборлогч аж ахуйн нэгж байгууллагуудад хөнгөлөлттэй санхүүжилт олгох журамд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтөөр урт хугацаат зээлийн санхүүжилтийн эргэн төлөлтийг 24 сар хүртэл байсныг 36 сар хүртэл болгон өөрчлөөд байгаа бөгөөд 2021 онд энэхүү журмын дагуу 17 аж ахуйн нэгж байгууллага нийт 333.0 тэрбум төгрөгийн санхүүжилт авсан ба богино хугацааны зээл авсан аж ахуйн нэгжүүд жилийн эцсээр авсан зээлээ металлаар бүрэн төлж барагдуулсан байна.

Recent Posts

Recent Comments

Archives

Categories