Author: ЦОГТЖАРГАЛЫН УЯНГА

Categories
мэдээ онцлох-нийтлэл спорт туслах-ангилал

Б.Энххүслэн: Усан спорт цагийн спорт учраас хором мөч бүхэн үнэтэй DNN.mn


Олон улсын хэмжээний мастер Б.Энххүслэнтэй ярилцлаа.

-Танд Тайландын нийслэл Бангкок хотод зохион байгуулагдсан усанд сэлэлтийн Аварга шалгаруулах тэмцээнд зургаан зайн төрөлд Монгол Улсын рекорд амжилтыг шинэчлэн тогтоож, 200 метр өврөөр даллах сэлэлтээр Дэлхийн аваргын B цагийг биелүүлсэн анхны тамирчин болсонд нь баяр хүргэе. Сэтгэгдлээсээ хуваалцахгүй юу?

-Баярлалаа. Монголд өмнө нь Дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнд цаг биелүүлээгүй учраас урилгаар оролцдог байсан. Анх удаагаа дэлхийн аваргын B цагийг биелүүлсэндээ маш их баяртай байна. Би Дэлхийн усны спортын холбоо FINA-ын тэтгэлгээр Тайландад бэлтгэл хийж байгаа. Ирээд гурван сарын дотор зорьсон зорилгынхоо нэгээхэн хэсэгт хүрсэндээ их баяртай байна. Тайландын 25 метрийн бассейны улсын аварга шалгаруулах тэмцээн гурван өдөр зохион байгуулагдсан. Тэмцээнд мөн FINA-ын төлөөлөл болох өөр өөр улсын тамирчид ч оролцсон.

-Анх усан спортоор хэрхэн хичээллэх болсон бэ, түүхээсээ хуваалцаач?

-Анх 10 настайгаасаа усанд сэлэлтийн дугуйланд суралцаж, мэргэжлийн тамирчин болохоор Төв бассейн буюу усан спорт сургалтын төвд Н.Баярсайхан багшийн удирдлага дор хичээллэж эхэлж байсан. Бэлтгэл хийж, тамирчныхаа замналыг хөөсөн гэвэл 2014 оноос эхлээд өнөөдрийг хүртэл зогсолтгүй тууштайгаар явж ирсэн байна. Усан спортоор хичээллээд 10 жил болж байна. Аав маань оюутан байхдаа сэлдэг байсан. Дүү бид хоёрыг хамтад нь бассейнд усанд сэлүүлж сургая гэж оруулсан. Тэр үедээ дуртай байсан учраас өдийг хүртэл сонгож тууштайгаар хичээллэж байгаа байх гэж бодож байна.

-Усанд сэлэлтээр хичээллэхийн юу нь хамгийн сайхан, юу нь шантармаар байдаг вэ?

-Усанд сэлэлтээр хичээллэхийн сайхан тал нь гэвэл усанд орох үед зөвхөн өөртэйгөө ажиллах цаг хугацаа их гардаг. Зөвхөн өөртэйгөө ажиллаж, уралдах спорт учраас надад маш их таалагддаг. Чи ямар нэгэн алдаа гаргавал тэр зөвхөн чамаас л шалтгаалсан, амжилт нь ахисан бол чиний чадвар, дасгалжуулагчийн хүч байсан гэсэн үг. Шантармаар үе гэвэл амьсгаа түгждэг бэлтгэл орох үед хэцүү байдаг. Амьсгал авмаар байгаа ч авч болохгүй бэлтгэлүүдийг сүүлийн үед энд их хийж байгаа. Тэр үед амьсгаа авмаар байгаа мэдрэмж л их хэцүү байдаг даа.

-Өдөрт хэчнээн цагийн бэлтгэл хийдэг вэ. Тэмцээний өмнө болон энгийн үедээ бэлтгэлээ хэрхэн хийдэг вэ?

-Тайландад бол долоо хоногийн хуваарьт 10 удаа сэлж, дөрвөн удаад нь хуурай бэлтгэл хийж, бэлтгэлдээ өдөрт 5-6 цагийг зарцуулж байгаа. Монголд байхдаа одоогийнхоосоо хоёр дахин бага бэлтгэл хийдэг байсан. Энд бэлтгэлийн бааз бүх зүйл бэлэн, зөвхөн бэлтгэлээ хийхэд зориулсан учраас бүх юм таалагдаж байгаа. Өөр зүйлд сатаарах зүйл үгүй бэлтгэлээ л хийж байна.

-Та улсын 30 дээд амжилтыг эзэмшдэг шүү дээ. Үүнээс хамгийн дурсамжтайгаар нь ямар амжилтаа хэлэх вэ?

-50 метр, 25 метрийн бассейны рекордууд тусдаа байдаг. Нийлээд гуч гаруй рекордыг эзэмшдэг. Хамгийн дурсамжтай сэтгэлд хоногшсон амжилт гэвэл миний энэ удаагийн 200 метрийн өврийн даллах сэлэлт юм. Анх удаагаа дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээний эрхийг авч, Монгол Улсынхаа рекордыг шинэчилсэн минь.

Мөн хоёр минутаас дотогшоо орсон эмэгтэй тамирчин Монголд байхгүй учраас маш баяртай байгаа.

-Дэлхийд болоод улсдаа өөрийнхөө амжилт бүрийг ахиулахдаа ямар мэдрэмжийг мэдэрдэг вэ?

-Ер нь цаашид улам илүү их хичээх урам зоригийг мэдэрдэг. Амжилтаа ахиулахгүй ч үе олон. Тэмцээн бүрдээ амжилтаа ахиулна гэдэг хэцүү асуудал. Ялангуяа нас нэмэгдэж ирэхэд өсвөр насанд байх үе шиг амжилт огцом ахихгүй, амжилтаа ахиулахад цаг хугацаа их ордог. Түүнийг даван туулж хэдэн секунд, хэдхэн доль байсан ч түүнийгээ амжилт гэж үздэг. Усан спорт цагийн спорт учраас хором мөч бүхэн үнэтэй байдаг. Тиймээс амжилт ахисан л бол урам зоригийг авдаг.

-Ямар ч спортод багш, дасгалжуулагч их чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Багшийгаа танилцуулаач?

-Миний анхны багшийг Н.Баярсайхан гэдэг, тухайн үед Төв бассейнд багшилдаг байсан бол одоо Баянгол дүүргийн шинэ усан спорт цогцолборт багшилж байгаа. Н.Баярсайхан багшийн удирдлага дор сэлж эхэлснээсээ хойш 2017 он буюу Спортын мастер хүртэл бэлтгэгдсэн. Миний одоогийн сэлэлтийн техникийн суурийг ч багш минь сайн, зөв тавьж өгсөн гэж боддог. Багш маань ОХУ-д мэргэжлийн сургуулийг усан спортын багш мэргэжлээр төгссөн. Тийм учраас надад зөв техникийг сургасан. 2017 оноос одоог хүртэл “Орчлон” клубийн дасгалжуулагч О.Баттулга, Э.Дэмүүл хоёр багшийн удирдлага дор ажиллаж байгаа.

-Томоохон тэмцээн уралдаанд оролцохдоо өөрийнхөө сэтгэл зүйг хэрхэн анхаарч бэлддэг вэ?

-Би Монголд ямар нэгэн тэмцээн уралдаанд оролцох үедээ илүү сандардаг. Учир нь усан спортын төлөөлөл дунд ихэнх хүн намайг мэдэж байгаа учраас бүх хүний нүд над дээр тусдаг. Б.Энххүслэн яаж уралдах бол, цаг нь ямар байх бол зэрэг, тиймээс их дарамт мэдэрдэг. Харин гадаадын тэмцээнд тэр олон хүн дунд намайг мэдэх хүн байхгүй учраас тайван оролцдог. Гэхдээ маш их сандарч байсан үе гэвэл “Токио-2020” олимпод оролцож байх үе юм. Тэр үед сэтгэл зүйгээ тайван байлгах гэж хичээсэн ч маш том даваа байсан учраас эхлээд сандралтай байсаар тэмцээнийг дуусгасан.

-Усан спорт дотроо олон төрөл, зайтай байдаг гэдэг. Та бүх төрлүүдээр хичээллэдэг гэсэн үү?

-Би далайн гахай сэлэлт, араар сэлэлт, мэлхий сэлэлт, өврөөр даллах сэлэлт гэсэн дөрвөн төрлөөр жигд хичээллэдэг. Үндсэн зайн төрөл маань 100 метр, 200 метрийн өврөөр даллах болон холимог сэлэлт. Холимог сэлэлт нь дөрвөн төрлөөр бүгдээр нь сэлэх юм. Одоогоор миний нэр дээр байгаа рекорд гэвэл 100 метр, 200 метрийн араар даллах сэлэлтээс бусад бүх рекорд байна.

-Усан спортод юу хамгийн чухал нөлөөтэй байдаг вэ?

-Усан спортод тэвчээр маш их чухал. Би өөрийгөө бусад хүмүүсийг бодвол их тэвчээртэй гэж боддог. Хэдий хүнд бэлтгэл орсон ч зарим хүүхдүүд дундаас нь болих, хаях үе олон бий. Миний хувьд надад хэцүү байсан ч заавал явж дуусгаж байж санаа минь амардаг, ямарваа нэгэн зүйлийн эцсийг нь хардаг. Би энэ спортоор хичээллэдэг учраас ийм зан чанарыг олж авсан ч байж магадгүй. Түрүүн хэлсэнчлэн амьсгалаа түгжих зэрэг хэцүү зүйл их тохиолддог, түүнийг давж чадах сэтгэлийн тэнхээ өндөр байх ёстой.

-Таны дүү Б.Энхтамир мөн ОУХМ, хамтдаа усан спортын дэлхийн аваргад оролцож олон амжилтын түүхийг бүтээж байсан шүү дээ. Төрсөн дүүтэйгээ хамтдаа усанд сэлэлтийн спортоор хичээллэх нь ямар байдаг вэ?

-Ер нь их гоё байдаг. Тэмцээн уралдаанд гэр бүлийнхээ гишүүнтэй хамт явах нь гоё байдаг. Дүүгээ жоохон байхад нь уралдаад гүйцдэг байсан бол одоо гүйцэхээ больсон. Нэг нэгнээрээ тоглоом шоглоом их хийдэг. Дүүтэйгээ хамтдаа усанд сэлэлтээр хичээллэх сонирхолтой байдаг шүү. Дүүгийн минь өөрийнх нь үндсэн төрөл өврөөр даллах сэлэлт учраас энэ төрлийн бүх зайн рекордыг эзэмшиж байгаа.

-Усанд сэлэх нь хүний биед хэрхэн нөлөөлдөг вэ. Ямар ач тустай вэ?

-Усанд сэлэх нь жирийн хичээллэж буй хүний хувьд усанд хамгийн багадаа 45 минутаас цаг 30 минутын хооронд сэлэх нь хөдөлгөөний дутагдалд эергээр нөлөөлж, ядаргааг тайлна. Зүрх болон тархины үйл ажиллагаанд маш сайн нөлөөлдөг. Тархины цусан хангамжийг их сайжруулдаг гэдэг. Тамирчин хүний хувьд бүх бие нь маш жигд хөгждөг спорт юм. Сэлэх үед оролцдоггүй биеийн хэсэг гэж байдаггүй учраас бүх бие ажиллаж, хөгждөг. Ер нь хүний биеийн бүх зүйлд л сайнаар нөлөөлдөг байх гэж бодож байна.

-Усанд сэлэлтийн спортоор хүүхэд хэдэн наснаасаа эхэлж хичээллэх нь хамгийн тохиромжтой вэ?

-Ер нь хүүхдийг бага наснаас нь л хичээллүүлэх сайн. Гэхдээ усанд сэлж сурахад хэзээ ч оройтохгүй. Харин мэргэжлийн тамирчин болъё гэж зоривол 4-5 наснаас нь эхэлж хичээллэх нь зөв байх гэж боддог.

-Тэмцээний үеийн хооллолт мөн чухал байдаг гэж сонссон. Хооллолтдоо хэрхэн анхаардаг вэ?

-Өмнө хэлсэнчлэн усан сэлэлтэд биеийн бүхий л хэсэг ажилладаг учраас биеэс маш их энерги зарцуулагддаг. Тэмцээнээс 3-4 хоногийн өмнө биедээ энерги, нүүрс усыг маш сайн нөөцлөх хэрэгтэй гэж хоол зүйч маань зааж зөвлөдөг. Мэдээж уураг хэрэглэнэ, гэхдээ тэмцээнээс гурван хоногийн өмнө багасгана. Нүүрс ус нь биед их энерги болж өгөөд энерги нь уралдааны үеэр зарцуулагдаж чадна гэсэн үг. Тэмцээнээс бусад үеийн хооллолт гэвэл хоол сайн иддэг.

-Энэхүү спортыг сонирхож буй хүүхдүүдэд юуг зөвлөх вэ?

-Миний баримталдаг нэг зарчим гэвэл ерөөсөө л чи өөрийнхөө хийж буй зүйлд дуртай байх ёстой. Эцэг эх болон бусад хүний ятгалгаар бус өөрөө тухайн зүйлдээ хайртай байх юм бол ямар ч нөхцөлд өөр арга зам олоод хийнэ шүү дээ. Тухайлбал, бассейн байхгүй байсан ч өөр арга олоод сэлнэ гэдэг шиг. Чи өөрөө л хийж буй зүйлдээ дуртай байх юм бол тухайн зүйлдээ амжилт гаргаж чадна.

-Манай улсын усан спортын хөгжил ямар түвшинд байна гэж хардаг вэ?

-Үнэнийг хэлэхэд, Монголд зөвхөн топ гэсэн спортын төрлүүдэд анхаарлаа төвлөрүүлж, дэмжээд байдаг. Мэдээж тэд маш сайн амжилтуудыг үзүүлж байгаа нь үнэн ч тэдний ард дэмжлэг үзүүлж буй учраас тэрхүү амжилтыг гаргаж чадаж байгаа байх гэж боддог. Усан спортын хувьд Монгол Улсын хэмжээнд дэлхийн стандартад нийцсэн нэг ширхэг ч бассейн байхгүй. Улаанбаатар хотын хувьд гэвэл бид Улсын аварга шалгаруулах тэмцээнээ хийе гэхэд хотод бассейн байдаггүй учраас үргэлж хөдөө орон нутагт тэмцээнээ зохион байгуулдаг. Ингээд харахад хөгжил ямар доогуур байгаа нь мэдрэгддэг. Ер нь бэлтгэл хийхэд бэлтгэлийн бааз маш чухал байдаг. Тухайлбал, би энд ирээд гурван сар болоход миний амжилт хамгийн дээд хэмжээндээ долоон секунд ахисан. Тэгэхээр бэлтгэлийн бааз, бүх зүйлээр нь хангаад өгвөл монгол хүнд чадвар нь байгаа юм байна гэдгийг мэдэрсэн. Тиймээс бэлтгэлийн баазтай болох нь чухал. Сүүлийн дөрвөн жилийн хувьд Монголын усан спорт өмнөхөөсөө хөгжиж байгаа. Саяхан олон улсын хэмжээний мастер цолыг 14-хөн настай хүүхэд хүртсэн. Монголд байдаг усанд сэлэлтийн клубүүд гадагшаа хувиараа багш нартай холбогдож, бэлтгэл сургуулилт хийх сургалтад хамрагдаж буй учраас тэр хэмжээгээрээ багш нарын ур чадвар ч нэмэгдэж байгаа болов уу.

-Тэгвэл бид цаашид усан спортыг илүү хөгжүүлэхийн тулд юуг хийвэл тохиромжтой вэ?

-Хамгийн эхэнд бэлтгэлийн бааз олонтой байх ёстой. Хоёрдугаарт, сайн сурган хүмүүжүүлэгч дасгалжуулагчийг бэлдэх хэрэгтэй. Хүүхдийг тамирчин болгох гэж буй бол багаас нь тамирчны суурийг нь зөв тавьж бэлтгэх ёстой. Сэлж сурч буй хүүхдүүд тусдаа, тамирчин болохоор зорьж буй хүүхдүүдийг мөн багаас нь тусад нь зөв системтэйгээр бэлтгэл хийлгэвэл амжилт гаргах нөөц нь илүү ихсэх байх гэж бодож байна.

-Та цаашид ямар тэмцээнд оролцохоор төлөвлөж байгаа вэ?

-Одоо Дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнд оролцох эрхээ авчихсан учраас арванхоёрдугаар сард болох Австралийн Мельбурн хотод зохион байгуулагдах Дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнд оролцоно. Мөн миний Дэлхийн усны спортын холбоо (FINA)-ны тэтгэлэг ирэх жилийн долдугаар сард дуусна, дуусах үед нь дахин тэтгэлгээ сунгах зорилготой байна. “Парис-2024” зуны олимп хүртэл гадаадад бэлтгэлээ хийх нь хамгийн зөв шийдвэр гэж бодоод байгаа. Тэгэхээр ямар ч байсан “Парис-2024” Зуны олимп хүртэл гадны ямар нэгэн улсад бэлтгэлээ үргэлжлүүлэн хийх төлөвлөгөөтэй байна даа. Өөрийн амжилтаа ахиулаад байвал аль болох сунгагдах байх гэсэн найдлага тавьж байгаа.

Categories
мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал энтертаймент-ертөнц

​Я.Эгшиглэн: K-pop хүсэл мөрөөдлийг минь илүү гэрэл гэгээтэй болгодог DNN.mn


“K-pop world festi­val 2022” олон улсын тэмцээний дууны төрөлд тэргүүн байр эзэлсэн Я.Эгшиглэнтэй ярилцлаа.

-“The Changwon K-Pop World Festival 2022” тэмцээний дууны төрөлд тэргүүн байр эзэлсэнд баяр хүргэе. Тайзан дээр шагнал хүртэж байсан тэр үеийн мэдрэмжээсээ хуваалцахгүй юу?

-Баярлалаа. Шагнал авах үед мэдээж маш их баярлаж догдолсон. Тайзан дээр ялагчийг зарлахын өмнө надтай өрсөлдөж байсан найз маань “Чи ялах нь тодорхой, солонгосчууд чиний сонгосон дуу, хоолойнд чинь үнэхээр дуртай” гэж хэлж байсан. Тэр үедээ өөртөө тийм ч итгэлтэй биш байсан л даа. Ялагч болох нь гол биш үзүүлбэрээ алдаагүй сайн үзүүлэх нь бид бүгдийн хувьд хамгийн чухал байсан даа.

-Сонгосон дуунд нь солонгосчууд их дуртай гэж найз нь хэлсэн байна. Тэмцээндээ ямар дуу дуулж оролцсон бэ?

-Тэмцээнд Солонгосын алдарт дуучин IU-гийн “You and I” дууг дуулсан. Энэ дуу нь IU дуучны анх нэр алдарт хүрч олонд танигдаж байх үеийнх нь дуу бөгөөд өсвөр насны үерхэл, анхны хайрын сэдэвтэй дуу юм. Үлгэрийн оронд буй мэт сэтгэгдэл төрүүлэм хөгжилтэй, уянгалаг аятай дуучны дээд өнгө, хоолойны чадлыг харуулсан дуу. Би IU-гийн бүх дуунд нь дуртай. Гэртээ ганцаараа байхдаа тоглолтоо хийж байна гэж төсөөлж дуунуудыг нь их дуулдаг байсан. Миний дуулсан “You and I” дуу бусад орны оролцогчдын үзүүлбэрийг бодвол эмэгтэйлэг эгдүүтэй зохиомжтой байсан. Тус тэмцээн нь “Alice in wonder­land” шиг үлгэрийн орон мэт зохиомжтой байсан учраас үүндээ ч нийцсэн дуу сонгож дуулсан гэж бодож байна.

-“The Changwon K-Pop World Festival 2022” тэмцээний талаар тодруулаач. Оролцоход бэрхшээлтэй зүйл нь юу байсан бол?

-Тус тэмцээнд жил бүр нийт 100 гаруй улсаас хүүхдүүд бичлэгээ илгээж, шалгарсан улсын хүүхдүүд өрсөлддөг. Энэ жилийн тэмцээнд найман улс шалгарсан. Миний хувьд NTV телевизийн “K-pop festi­val in Mongolia 2022” тэмцээнд дууны төрлийн ялагч болсноор Монгол Улс дахь Солонгосын элчин сайдын яамнаас холбогдон уг тэмцээнд бүртгүүлж оролцох эрхтэй болсон. Жил бүр улс улсдаа тэргүүн байрт шалгарсан хүүхдүүд бичлэгээ илгээж тэр дундаас шилдэг нь шалгардаг юм билээ. Анх 2014 онд Монголоос н.Очирбат гэдэг ах тэмцээнд явж оролцож дууны төрөлд хоёрдугаар байр эзэлсэн байдаг. Солонгосын Элчин сайдын яамнаас намайг анх дуудаж ярилцлага, бичлэг авч, энд түрүүлсэн дууныхаа бичлэгээ илгээн бүртгүүлж байсан. Тэмцээний эхний шатанд тэнцсэн гэдгээ сарын дараа мэдсэн. Дараагаар нь ковер дууны бичлэг, дуртай дуучин, зорилго, K-pop чиний хувьд юу вэ зэрэг асуулт и-мэйлээр ирсэн. Түүнд би K-pop бол миний ертөнцөд гэрэл гэгээ юм, k-pop-оор дамжуулж мөрөөдөл минь илүү өнгөлөг, гэрэл гэгээтэй болдог. Үргэлж зөв замд минь хөтөлдөг гэж хариулсан. Энэ асуулт нь тэмцээнд их чухал нөлөө үзүүлсэн байх гэж бодож байна.

May be an image of 3 people

Энэ жилийн тэмцээний өнгөрсөн жилүүдээс ялгаатай зүйл нь оролцогчиддоо түлхүү анхаарал хандуулж, тусад нь интро бичлэг хийж өгч, Idol-той цуг үзүүлбэр үзүүлэх боломжтой болсон байсан. Биднийг хоёр долоо хоногийн турш хэрхэн бэлтгэлээ хийж байсан, ямар хэмжээнд ахиц дэвшил гаргасан болон хөгжилтэй тоглоом зэргийг зохион байгуулж зураг авалтыг хийж байсан. Тэмцээний үеэр нэвтрүүлэг, баримтат кино шиг зүйл давхар хийгдсэн байгаа. Энэ нь аравдугаар сарын 28-ны өдөр KBS телевизээр гарах болно.

-Анх урлагт хэрхэн дурлах болсон бэ, дурлах болсон шалтгаан түүхээсээ хуваалцаач?

-Аавынхаа студид багаасаа л олон хамтлаг дуучдыг харж, сонсож үлгэр дуурайллыг авдаг байсан. Тийм ч учраас урлагт дурлах гол шалтгаан аав маань байсан юм болов уу. Багаасаа л ямар нэгэн байдлаар үргэлж урлагтай холбоотой дугуйланд их хамрагдаж, хичээллэдэг байсан даа. Ээж маань ч латин америк болон Монгол бүжиг их сайхан бүжиглэдэг, урлагт хайртай хүн л дээ. Магадгүй гендээ байдаг юм болов уу.

-Солонгосын онгоцны буудалд буусан цагаас нэвтрүүлгийн багийнхан яриа авч, дүрс бичлэг хийж байсан гэсэн?

-Очсон цагаас эхлээд л дандаа зураг авалт явагдсанд нь анх жаахан гайхаж байсан. Гэхдээ өмнө нь аяллын нэвтрүүлэгт орж үзсэн туршлагатай учраас миний хувьд харьцангуй гайгүй байсан. Нэг хэцүү зүйл нь сэтгэл хөдлөлөө жирийн үеийнхээсээ хэтрүүлэгтэйгээр илэрхийлэх хэрэгтэй болдог юм билээ. Миний хувьд тийм зүйлдээ жаахан тааруу. Гэсэн хэдий ч зурагтаар л үздэг байсан тийм том телевизээр гарах боломж олдсонд баяртай байсан.

-Дууг нь сонсож, үздэг алдартай уран бүтээлчдээ ойроос харах мэдрэмж ямар байсан бэ?

-Дуучидтай нэг тайзан дээр гарах нь маш сонирхолтой байсан. Ялангуяа “Kard” хамтлагийнхантай нэг тайзан дээр зогссон нь нэр төрийн хэрэг байсан. Мөн тайз руу гарах үед өөр дуучид хажуугаар зөрөх үеийн догдлол одоо ч мэдрэгдэж байна.

-Дэлхийд алдартай “YG” энтертайнментийн дууны багш хичээл заасан гэж сонссон. Хичээл, сургалтууд нь ямар байсан бэ?

-Дууны төрлийн оролцогчдод нийт дөрвөн багш ирж хичээл заасан. Бид хоёрыг дуулуулж үзээд өөрсдийнх нь хоолойны онцлог сул талуудад тааруулж хоолойны дасгалуудыг заасан. Бүх багш нар өөр өөрийн арга барилаар өөр өөр дасгал зааж байсан. Их зүйл сурч авсан.

-Өөр олон улсын оролцогчидтой тэмцээний бэлтгэл хийх ямар байсан бэ?

-Тэмцээнд тив тивээс хүүхдүүд ирж оролцсон. Япон, Монгол Чили улсаас бусад нь бүгд унаган англи хэлтэй орны хүүхдүүд байсан. Би өөрийнхөө хэмжээнд хүүхдүүдтэй ойлголцон англи хэлний ярианы чадвар маань ч тодорхой хэмжээгээр сайжирсан гэж бодож байна. Тэд бүгд маш найрсаг харилцаатай байсан. Би Монголоос авчирсан “Зөв аарцны ундаа”-наас хүүхдүүдэд амсуулахад эхлээд жаахан гашуун мөртлөө чихэрлэг юм байна гэцгээж байсан.

-“Cherry Bomb” бүжгийн хамтлагтай байсан гэсэн. Энэ талаар тодруулаач?

-“Cherry bomb” хамтлаг миний мэдэхийн анх 2020 онд үүсгэн байгуулагдсан байх. Би сүүлд 2021 онд хамтлагийн ахлагч н.Ариунзаяа эгчтэй танилцан дуулж буй бичлэгээ явуулснаар намайг хамтлагтаа авч байлаа. Дандаа дуулдаг байсан хүүхэд бүжгийн хамтлагт анх ороод чадвараараа гологдсон. Гэвч Ариунзаяа эгч маань намайг хурцалж өгснөөр илүү хичээх ёстойгоо мэдэж авсан. Тэр хэрээрээ ковер бүжиг гарах болгонд чадвар минь бага багаар сайжирч байсан. Хамтлагтаа байхдаа К-попд дуртай авьяас чадвартай олон хүүхдүүдтэй найзууд болж их ч зүйлийг сурсан

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Ч.Хатанбаатар: Цирк нь гэр бүлд халуун дулаан уур амьсгалыг бэлэглэдэг урлаг DNN.mn

Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, Монголын циркчдийн холбооны тэргүүн, “Bravo Circus” нэгдлийн ерөнхий продюсер Ч.Хатанбаатартай ярилцлаа.

-Өнөөдөр тоглогдож эхэлж буй “BRAVO CIR­CUS” олон улсын циркийн тоглолтын талаар та тодруулаач?

-Хүүхэд багачуудад циркийн урлаг хэрэгтэй, нийгэм өөрөө шаардаад байна. Энэ шаардлагын дагуу олон жилийн туршлага, хөдөлмөр зэргийг үндэслэн өнөөдөр зайлшгүй олон улсын циркийн тоглолт хийх хэрэгтэй юм байна, хийхдээ бид нэгдэж хийх ёстой гэж үзэн зохион байгуулаж байна. Цирк гэдэг олон хүний хүч хөдөлмөр, цаг хугацаа орж байж бүтдэг зүйл. Циркийн урлаг концерт, жүжиг, кино биш, аргалж зохицуулж болдоггүй ил, үнэн бодит байдаг урлаг юм. Зайлшгүй нийгмийн хүсэл байгаагийн үндсэнд “Монголын циркчидийн холбоо”, “Монгол циркус” энтертайнмент, “Циркус Монголиа Хадгаа” уран бүтээлийн компаниуд нэгдэн “Bravo Circus” нэгдлийг Монголын циркчидийн холбооны дэргэд байгуулж, нээлтийн тоглолтоо өнөөдөр хийх гэж байна. Тоглолтын онцлог нь олон орны циркчид Монголд ирж хүүхэд багачууд, гэр бүлийнхнийг баясгаж, мөн гадны циркчид гаднынхнаас туршлага судалж, Монголын циркийн хөгжил, циркчид хаана явна вэ гэдгийг дэлхийд таниулах, монголын үзэгчид циркийг ямар их хүсэн хүлээдэг вэ гэдгийг дэлхийн түвшинд харуулж, мэдрүүлэх зорилготой. Нэлээн хүч, хөдөлмөр гарлаа. Бид бэлтгэл ажлаа өнгөрсөн долдугаар сараас эхэлсэн. Өнөөдөр 10 орны жүжигчид энд ирсэн байна гэхэд бид цаана нь 20-30 орны жүжигчидтэй харилцаж байж түүнээсээ шилж авч, үнэ хөлс, ачаа тээврийн хувьд тохируулж, зохицуулж авах зэрэг их ажилтай байна. Жүжигчид бүгд чимданаа авчраад тоглолтоо үзүүлдэг асуудал биш шүү дээ. Гаднаас орж ирж буй хамгийн том тоног төхөөрөмж гэвэл хоёр тонны хэмжээтэй хүн дотор нь эргэлддэг агаарын сэнс байна.

-Тоглолт тун удахгүй нээлтээ хийх гэж байна. Бэлтгэл ажил бүрэн хангагдсан уу?

-Цаг хугацааны хувьд мэдээж 99 хувийн бэлтгэл хангачихсан байх ёстой. Гэхдээ бид бүгдийг 0-ээс эхэлж байгаа. Тийм учраас ажил амаргүй байлаа. Хамтран ажилласан уран бүтээлчид, баг олон, удирдан зохион байгуулах зэрэг олон хүн бий. Спонсорууд Монголын хүүхдүүдэд циркийг үзүүлээд өг гээд бидэнд бүрэн эрхийг өглөө. Airmarket гаднаас ирж буй жүжигчдийн нислэгийн тийзийн асуудлыг шийдэж өглөө. Бид спонсоргүйгээр явж болохгүй.

-Тус циркийн тоглолтод ямар уран бүтээлчид, амьтад оролцох вэ?

-Тоглолтод дэлхийн 11 орны циркийн урлагийн шилдэг 86 жүжигчид оролцоно. Тухайлбал, ОХУ, Япон, Вьетнам, Казахстан, Армени, Африк, Аргентин, Узбекистаны циркчид тоглож аварга могой, морь, нохой, зэрэг амьтдын хөгжилтэй үзүүлбэрээр хүүхэд багачуудыг баярлуулах юм. Гадны циркчидийг арын албаны, аюулгүй байдлыг хангасан хүмүүс дагаж ирдэг. Ялангуяа агаарын номеруудад улс бүрээс 1-2 хүн дагаж ирсэн байдаг. Казахстаны жүжигчдийн хөгжилтэй нохой, аварга могойны үзүүлбэр, дэлхийд алдартай “Үхлийн цагираг” үзүүлбэр үзэгчдэд таалагдана гэдэгт итгэлтэй байна. Мөн Алматын циркийн морьтнууд, Монголын морьтнуудтай хамтран тоглоно. Узбекистаны циркчид өндөрт агаар дээгүүр алхдаг тоглолт үзүүлэх учир онцолж урьсан. Африкийн циркчид ахуйн хэрэглээний эд буюу түмпэнгээр жонглёрдох зэрэг сонирхолтой үзүүлбэрүүд багтсан байгаа. Узбекистаны олсон дээр алхдаг үзүүлбэр бол Узбекистаны нүүр царай болсон үзүүлбэр. Мөн тоглолтод гэрлийн гайхамшиг, амьд хөгжмийн оркестр хамтлаг зэрэг циркт байх ёстой бүгд тоглогдоно.

-Циркийн тоглолт үзэх нь хүүхдийн хүмүүжилд хэрхэн нөлөөлдөг вэ?

-Хүүхдэд цирк хэрхэн циркийн тоглолт үзээд сууж буй хүүхдийн гэрэлтэх нүднээс л олж харах хэрэгтэй. Тэдний нүднээс л уншиж тайлаарай. Амьтдын үзүүлбэр ч нөлөөлнө. Цирк гэр бүлд халуун дулаан уур амьсгалыг бэлэглэдэг урлаг. Хүн бүр хүүхэд багачуудаа баярлуулахаар гэр бүлээрээ тоглолтыг зорьж, баярлах гайхах зэрэгцэн хүүхдүүдийнхээ баяр хөөрийг хараад дагаад баясдаг сайхан урлаг. Хүүхдийн хүмүүжилд нөлөөлөх асар их ач холбогдолтой. Тэр тусмаа гэр бүлийн хүмүүжилд циркийн урлаг ямар их нөлөөтэй вэ гэдгийг хийсэн олон улсын мэргэжлийн циркчидийн судалгаа бий. Ганц хүүхдэд нөлөөлөх нөлөөлөл биш гол нь гэр бүлийн гишүүд бүгд орно. Цирк үзэж буй үзэгчид гэр бүлээрээ, тоглолтоо үзүүлж буй жүжигчид ч гэр бүлээрээ байдаг. Циркийн амьтад ч гэр бүлээрээ ажиллаж байдаг. Үүгээрээ цирк гэр бүлийн урлаг гэдэг онцлогтой.

-Аварга могойн үзүүлбэр тоглогдоно гэлээ. Тус аварга могойг яаж сургадаг вэ, багаас нь тэжээж сургасан уу?

-Цаг хугацааны асуудал. Гэртээ тэжээж буй амьтад ч циркид тоглогдож буй амьтад бүгд эзэнтэйгээ дасах асуудал яригдана. Тэгж байж хоёр биедээ дасаж сайн болж хүмүүст амьтан, хүний холбоо хоршил, байгаль дэлхийн холбоо тэр бүхэн харагдана шүү дээ.

-Тоглолт нь ямар давтамжтайгаар, хэдэн хоног тоглогдох вэ?

-Бөхийн өргөөнд өнөөдрөөс эхлэн аравдугаар сарын 30-ны хооронд, 10 хоногийн хугацаанд тоглогдоно. Ажлын өдрүүдэд 20:00 цагт, амралтын өдрүүдэд 11:00, 15:00, 20:00 цагуудад тоглогдоно. Монгол бөхийн өргөө бол одоогоор Монголд циркийн барилгад хамгийн ойрхон дөхөж буй байгууламж юм. Тоглолтод агаар орон зайг эзэлсэн төрөл бүрийн дэлхийн томоохон үзүүлбэрүүд оролцож буй учир дэлхийн циркийн стандартад нийцсэн, Монголд өмнө нь засаж байгаагүй тоглолтын манеж тайзыг Монгол Бөхийн өргөөнд иж бүрнээр нь жүжигчид болон үзэгчдийн аюулгүй ажиллагааг 100 хувь ханган засч тохижуулсан. Тасалбарыг ticket.mn, болон Бөхийн өргөөний тасалбарын кассаас худалдан авах боломжтой. Тасалбарын үнэ ханшны хувьд гурван наснаас дээш насны бүх хүн 40 мянган төгрөг гэж байгаа.

-Цаашдаа илүү сонирхолтой олон улсын циркийн тоглолтыг ямар хугацаанд зохион байгуулах вэ?

-Мэдээж Монголын циркчдийн холбооны дэргэдэх “Bravo” нэгдлийн зорилго бол олон улсын циркийн тавцанд гайхуулагдаж буй тэр үзүүлбэр, уран бүтээлүүдийг монголын хүүхэд багачуудад үзүүлэх зорилготой. Ер нь жилдээ хоёр удаа буюу хавар, намрын улиралд зохион байгуулах төлөвлөгөөтэй, тасралтгүй сайн сайн үзүүлбэрийг авчирч үзүүлэхээр төлөвлөж байна.

Categories
мэдээ онцлох-нийтлэл соёл-урлаг туслах-ангилал

Л.Банзрагч: “Сэрэлт” киноны Пүрэвжавын дүрээр урлагийн амьдралын анхны мөн чанарыг нээж, урлагтай амьдралаа холбосон DNN.mn

Хорьдугаар зууны манлай жүжигчид болох Цагааны Цэгмид, Түдэвийн Цэвээнжав болон Ардын жүжигчин Зундуйн Цэндээхүү нартай “Сэрэлт” кинонд лам хүү Пүрэвжавын дүрийг бүтээсэн Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн Лувсанжамцын Банзрагчтай ярилцлаа.

-Таныг “Сэрэлт” Монголын уран сайхны киноны Пүрэвжавын дүрээр түмэн олон сайн мэднэ. Тухайн кинонд тоглож байх үеэсээ яриач?

-1956 оны найм, есдүгээр сарын дундуур кино зураг авалт эхэлсэн. 1957 онд одоогийн хөрөнгийн бирж байгаа газарт “Элдэв очир” гэж кино театр байсан. Тус кино театрт орой 19:00 цагаас гарч байлаа. Би энэ кинонд урлагийн алтан үеийнхэн болох агуу уран бүтээлчидтэй тоглосон. Тухайн үед 19 настай, жижигхэн биетэй хүүхэд байсан. Би Театр урлагийн сургуулийн жүжигчин, найруулагчийн сургуулийг төгссөн хүн. Энэхүү кино Монгол Улсын алдарт зохиолч тухайн үеийн БНМАУ-ын төрийн соёрхолт, ардын жүжигчин Ламзавын Ванганы зохиол юм. Л.Ванган, төрийн шагналт алдарт зохиолч Чойжилын Чимид нар хамтарч уг киног бүтээсэн түүхтэй. Тус киног Монголын түүхэн киноноос дээгүүр эрэмбэлэгдэж айргийн тав дотор л орно гэж боддог доо. Энэ алдарт кинонд урлагийн алтан үеийнхэн, тухайн үед Монгол даяар нэр нь алдаршиж, хүн бүрийн мэддэг агуу жүжигчид тоглосон гайхамшигтай сайхан үе. Тэр үед ардын жүжигчин Цагааны Цэгмид, ардын жүжигчин Зундуйн Цэндээхүү, ардын жүжигчин Дашзэвэгийн Ичинхорлоо, тайзны зураачаар ардын зураач Доржпалам, кино оперотароор төрийн шагналт, ардын жүжигчин Дэжидийн Жигжид ажилласан. Мөн ардчилсан хувьсгалыг үүсгэн байгуулагчийн нэг С.Зоригийн ээж С.Доржпалам тухайн үед Анагаахын их сургуульд нэг хоёрдугаар курсийн оюутан байхдаа тоглож, миний эгчийн дүрд буюу Сүрэнгийн дүрд тоглосон Янжинжав гээд театрт дуучин, үүнээс гадна Жамсрангийн Гүр найруулагч, жүжигчин байсан хүн ажилласан. Гүр бол Жамцын дүр буюу миний ахад тоглосон. Энэ киноны найруулагчаар Урлагийн гавьяат жүжигчин манай алдартай найруулагчдын нэг Сангижавын Гэндэн зэрэг уран бүтээлчид ажилласан даа. Пүрэвжав хүүгийн дүрд тоглоно гэдэг бол надад сайхан боловч хүнд даалгавар байсан. Яагаад гэхээр театр урлагийн их сургуульд хоёрдугаар курст орох гэж байсан учир ямар ч гэсэн анхны мэдэгдэхүүнтэй, мөн дээр нь алтан үеийн уран бүтээлчидтэй тоглох нь хүнд даалгавар байлаа. Тэдгээр хүмүүс бүгдээрээ надад маш их тусалдаг агуу их багш нар байсан. Энэхүү кино маань дэлгэцээр гараад 60 гаруй жил болж байна. Энэ түүхэн кинонд эдгээр мундаг хүмүүстэй тоглосондоо үргэлж бахархаж баярлаж явдаг. Монголын ард түмэн ч жүжигчдийг дүр, алдар суу, өөрсдийн байгуулсан гавьяа, ажил хөдөлмөрөөр нь үргэлж бахархаж, дурсаж байдаг. Тэр үед кинонд тоглосон хүмүүсийг киноны дүрээр нь дууддаг байсан. Намайг Банзрагч аа гэж дуудахаас илүүтэй Пүрэвжав аа хэмээн дууддаг байлаа. Тухайн үеийн нэг гайхамшигтай нь дүрээ хүмүүст ойлгуулж тэр зэрэгтэй тоглоход маань алдарт гавьяатуудын агуу их дэмжлэг, сургамж нөлөөлсөн юм.

Тухайн кино анх гарахдаа “Оч” нэртэй байсан. Энэ нэр нь цаад утгаараа Монголын нийгэм улс төрийн байдал ямар байсан, ЗХУ Монголд хэрхэн тусалж байсан болон шарын шашин манайд ямар байр суурьтай байснаас улбаалан монголчууд биеэ хэрхэн авч явж байсан тухай харуулдаг шүү дээ. Тухайн үед Монголд маш олон аймшигт өвчин гарч байсан. Орос өөрсдийн гар бие оролцоотойгоор тусламж үзүүлдэг тийм сайхан үе байлаа. Тиймээс тэр гайхамшигтай үеийг бодож “Оч” нэрийг өгсөн болов уу гэж боддог. Тэгээд сүүлд нь Сэрэлт гээд сэргэсэн, дэгжиж дээшилсэн үеэр нь нэрлэж, тогтсон.

Би ЗХУ-ын Ленинград, Москвагийн Радиод очиж Монголын том сэхээтнүүдийн нэг болох Ванган багш, Чойжилын Чимэд, Эрдэнэбатын Оюун, Сангижавын Гэндэн, тайзны зураач Ц.Доржпалам нарын удирдлага дор дадлага хийж байлаа. Оросын холбооны улсад дээд курсээ төгсөөд ирсэн.

-“Сэрэлт” киноны “Бумаа” нэрээр алдаршсан Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Т.Цэвээнжавыг танихгүй хүн байхгүй. Та энэ хүний талаар дурсаач?

-Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Т.Цэвээнжав бол хэд хэдэн кинонд дүр бүтээсэн. “Сэрэлт” киноны Бумаагийн дүрд Бумаа гээд сувилагчид, миний эгчид тоглосон Янжинжав хоёр эмнэлэгт ажилладаг хоёр. Одоогийн Булган аймгийн Хишиг-Өндөр сумын төвийн бага эмнэлгийн байр дээр зураг авалтыг хийсэн. Зохиолын нэр дээр “Хайрхан” сумын эмнэлэг гэж нэр өгсөн. Цэвээнжав гуай кинонд үнэн сэтгэлээсээ хандаж үзэгчдэд итгэл үнэмшлийг төрүүлж чаддаг агуу жүжигчин. Тэр үеийн жүжигчид дотоод сэтгэлийн ертөнцөө нээж өгч, амьдралд болсон үйл явдлыг дүр дээрээ аваачин тоглолт болгон гаргаж, үнэн байдлаар сэтгэлээрээ хүргэж байгаа нь ард түмэнд итгэлцлийг өгч чадсан гэж боддог.

-Таны аавын дүрийг бүтээсэн Цагааны Цэгмид гуайн тухай яриач. Киноны дараа та хоёрын харилцаа ямархуу байсан бэ?

-Ц.Цэгмид гуайг урьд өмнө нь таньдаггүй байсан. Би ер нь Цэгмид, Цэндээхүү жүжигчидтэй эхэн үедээ жаахан хөндий, юм ярихдаа бишүүрхэнгүй байдаг байсан. Нэг жилийн хугацаанд хөдөө байгалийн сайханд үргэлж зураг авалтад хамт байгаад сүүлдээ нэлээн дотно болцгоосон доо.

-Ах ламын дүрийг бүтээсэн Зундуйн Цэндээхүү гуайн талаар ярьж өгөхгүй юү?

-Цэндээхүү бид хоёр хоёулаа киноны зураг авахаас өмнө сургуулилт хийж бэлэн байх хэрэгтэй байдаг байлаа. Цэндээхүү гуай өөрөө лам дээлээ өмсөж, ламын шовгор малгай, хонх, дамар бүх зүйлээ тойруулж тавиад “Хувцсаа өмс Пүрэвжав, хувцсаа өмс, тэгэхгүй бол итгэл төрөхгүй шүү” гэж хэлдэг байсан. Хувцсаа өмсөж байж л жинхэнэ болно шүү гэдэг байлаа. “Миний хүү одоо энийг ингэж хийнэ шүү, тэрийг тэгж гаргана шүү” гээд үргэлж зааж зөвлөдөг байсан даа. Тэр үеийн жүжигчид ер нь шаардлага их өндөртэй байсан. З.Цэндээхүү гуай бид хоёр сүүлдээ их дотноссон. Дээр үед лам байсан хүн юм гэнэ лээ, тэр үед ганц бие байсан. Тэгээд лам байсан учраас ламын амьдралыг их мэднэ. Намайг аваачиж хоол идүүлдэг байсан. Ганцаараа гэртээ завилаад сууна. Дээлээ өмсөөд шар дурдан бүсээ чанга ороогоод бүсэлнэ, их нямбай цэмцгэр, лам байсан нь их мэдэгддэг цэвэрч байсан. Намайг үргэлж Пүрэвжав аа л гэж дууддаг байлаа.

“Сэрэлт” киноны Пүрэвжавын дүрээр би урлагийн амьдралын анхны мөн чанарыг нээж, урлагтай амьдралаа холбосон хүн. Нэлээн хэдэн жүжгүүдэд дүр бүтээж байлаа.

-Та 1960 оноос 1991 он хүртэл гавьяаныхаа амралтад гарах хүртлээ Монголын радиод ажиллаж байсан шүү дээ. Энэ талаар тодруулахгүй юу?

-Би 1960 онд Соёлын яамны тушаалаар Монголын радиод ажиллах болсон. Радиодоо их хайртай байдаг, радиодоо 40-өөд жил ажиллачихаад СУИС-ийн Радио телевиз медиа урлагийн сургуульд 20-иод жил телевизийн дарга байсан Чойжил зэрэг хүмүүстэй хамтран багшилж байсан. Сайхан шавь нар олонтой. Радио гэдэг нь тайзгүй урлаг гэсэн үг. Микрофонтой их харьцаж, жүжигчидтэй радио жүжиг их тоглодог байсан. Тэр үед зохиолчдын бичсэн зохиолоор жүжигчилсэн зохиомжуудыг их хийдэг байлаа. Радиод байх хугацаандаа 200 гаруй жүжиг найруулж бүтээсэн.

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Эмэгтэй өвлийн куртик 90-250 мянга, эрэгтэй куртик 80-350 мянган төгрөгийн ханштай байна DNN.mn

Иргэд ойрын өдрүүдэд өвлийн бэлтгэлээ ханган дулаан гадуур хувцас, гутал сураглан явах болжээ. Валютын ханш өссөнтэй холбогдуулан өргөн хэрэглээний барааны үнийн өсөлт нэмэгдсэнээр худалдаа эрхлэгчид ч бараа бүтээгдэхүүнээ татан авахад каргоны үнэ хэд дахин өссөн бэрхшээл тулгараад байгаа тухай цахим орчинд нийтэлсээр байна. ингээд хүмүүс өвлийн бэлтгэлээ хэрхэн хангаж байгаа болон хувцас хэрэглэлийн үнэ ханш, иргэдийн худалдан авалт ямар байгааг сурвалжлахаар “Нарантуул” худалдааны төвийг зорилоо. Тус төвийн хаалгаар ороход гартаа тортой бараа барьсан иргэд цөөхөн харагдана. Ихэнх нь бараа сонирхон энэ тэрүүгээр холхилдон байлаа.

Өвөл хамгийн эхлээд хүмүүс куртикээ худалдан авдаг. Тэгвэл куртикны үнэ ханш ямар байгааг мэдэхээр өвлийн хувцасны тасаг руу шуудхан очлоо. Лангуу бүрээр куртик өмсөж үзэх иргэд олон ч худалдан авах нь бага, тайлж өгөөд эргээд ирье гэх хүмүүс олон байв. Тус төвийн худалдаа эрхлэгч Н.Долгор ярихдаа “Манай лангуунд эмэгтэй куртик одоохондоо ирээгүй байна. Эрэгтэй куртикны үнэ 120-180 мянган төгрөгийн хооронд байна. Түүнээс дээш үнэтэй болвол иргэд худалдан авдаггүй. БНХАУ-аас гоё куртик авчиръя гэхээр үнэ нь өссөн. Аль болох дундаж үнэтэй залуучуудын куртик борлуулж байгаа. Каргоны үнэ их нэмэгдсэн.

200 мянган төгрөгөөр ирдэг ачаа одоо 600 мянган төгрөгөөр ирж байна

Өмнө нь 200 мянган төгрөгөөр ирж байсан ачаа одоо 600 мянган төгрөгөөр ирдэг болсон. Гурван пресс буюу том гурван боодол ачаа 200-300 мянган төгрөгт ирдэг байсан бол одоо 900-гаас 1 сая төгрөгийн хооронд ирдэг боллоо. Арай дэндүү нэмэгдэж байна. Дээр нь би ачаагаа захиалаад 20 гаруй хонож байгаа ч хил дээрх ачаа гацчихсан. Бид өвлийн барааг одоо нэг аваад өвлийн улирал дуусахаас өмнө дахиж захиалж амжихгүй. Өнгөрсөн онд хил хаагаад бидний өвөл захиалсан бараа Цагаан сарын дараа ирсэн. Энэ жил арай хурдан ирэх болов уу гэж горьдсон ч 20 гаруй хоноход бараа ирээгүй л байна. Бээжингээс энэ куртикнүүдтэй хамт захиалсан бараа одоо хүртэл ирээгүй, хаана байгаа нь мэдэгдэхгүй, хаанаас асууж сураглахаа ч мэдэхгүй гацчихаад байна. Хуучин ийм байгаагүй шүү дээ. Сардаа хоёр удаа юмуу ганц л удаа бараагаа татдаг байлаа. Хил гаалийн асуудал яачихаад байгаа юм бүү мэд. Ингэж хүмүүсийг хүндрүүлж болохгүй, бид түрээс, зээлээ хэрхэн төлөх вэ гээд бүх зүйл хөл толгойгоо алдаж байна. Энэ жилийн хувьд дандаа шинэ загварын куртикнүүд ирсэн. Өнгөрсөн жил хил хаалттай байсан учраас ачаа бараа орж ирээгүй. Бид хуучин бараагаа бүгдийг нь зараад дуусгасан. Энэ жилийн хувьд ерөнхийдөө хүмүүс их өнгөлөг куртик сонирхож байна. Манайх энэ лангуунаас гадна “Шөнийн зах”, “Peace mall” худалдааны төвд хоёр лангуутай. Арай чанартай бараагаа “Peace mall” худалдааны төвд, дундаж бараагаа “Шөнийн зах”, “Нарантуул” худалдааны төвийн лангуундаа борлуулдаг. Тэгэхэд л хүмүүс үнэтэй барааг ер нь худалдан авч чадахгүй болчихож.

Иргэд загвар сайтай, өнгөлөг, дундаж үнэтэй барааг худалдан авч байна

Өмнө нь хар бараан өнгийн гадуур хувцас сонирхдог байсан бол гэгээлэг хувцас авах гэдэг болсон байна. Дээр үед үнэтэй, чанартай бараа гэдэг байсан бол одоо хүмүүс загвар сайтай өнгөлөг, дундаж үнэтэй барааг л сонирхож байна.

Хүмүүсийн худалдан авалтын хувьд тааруу байна. Аргагүй шүү дээ, идэж уух хүнсний бүтээгдэхүүний үнэ ингэж өсч байхад яаж худалдан авалт өндөр байх вэ дээ. Манай эгнээ өнгөрсөн наймдугаар сард хичээлийн хувцас борлуулсан. Хичээлийн хувцсыг эцэг эхчүүд хүүхдээ хуучин хувцастай явуулахгүйн тулд худалдаж авч байсан. Одоо бол хүн хүйтэнд даарахгүйн тулд л өвлийн куртик авна шүү дээ. Ийм хоёр нөхцөлд л бид хэдэн бараа борлуулж байна. Төр засгийн бодлого үнэхээр хэцүү, буруу байна. Өөрсдийнхөө бор зүрхээр болгоод явж буй бидэнд зээлийн бодлого ч байхгүй маш хатуу чанга, түрээсийн хөнгөлөлт ч гэж үгүй, нийгмийн даатгалд ч хамруулахгүй орхигдсон л хүмүүс байна” хэмээв.

“Нарантуул” худалдааны төвд эмэгтэй өвлийн куртик 90-250 мянган төгрөгийн ханштай байсан бол эрэгтэй өвлийн куртик 80-350 мянган төгрөгийн ханштай байлаа.

Энэ үеэр хажуу лангуунд худалдан авалт хийн зогсох ахимаг насны эмэгтэйгээс ямар бараа худалдан авах гэж буй талаар сонирхоход “Эгч нь сургуулийн насны гурван хүүхэдтэй. Хүйтэрч байгаа болохоор куртик болон хоёр жижигдээ гутал авахаар явж байна. Юмны үнэ тэнгэрт хаджээ. Өвлийн хувцас, хэдхэн сар өмсөх хүүхдийн куртик нэг нь л 80 мянган төгрөгөөс дээш байна. Ард иргэдийн авч байгаа цалин хэд билээ. Хэдэн саяар нь авдаг бол хамаа алга л даа. Худалдагч нар амны зоргоороо үнээ нэмж байгаа юм шиг л санагдах юм. Гэхдээ аль аль талдаа л хэцүү байгаа байх” гэв.

Тус худалдааны төвийн гутлын лангууны хэсгээр явахад худалдаа эрхлэгчид “Ямар гутал сонирхож байна”, “Эмэгтэй төрөл бүрийн загвартай гутал байна шүү” хэмээн бараагаа борлуулахаар ам уралдан үнээ хэлж байв. Өвлийн гутлын үнэ ханшны хувьд эмэгтэй гутал 120-180 мянган төгрөг, эрэгтэй гутал 120-280 мянган төгрөгийн хооронд загвараасаа хамааран хэлбэлзэж байна.

Ингээд бид дараагийн худалдааны төв болох “Баялаг Ундраа” худалдааны төвийг зорьсон юм. Худалдааны төвийн нэг давхраар худалдан авагчид хүнс, гэр ахуйн бараа худалдан авч буй ч урсдаг шатаар дээш гаран хувцасны лангууны хэсгээр явах үед ганц хоёрхон л хүн үйлчлүүлж байгаа нь харагдана. Тус төвд эмэгтэй өвлийн куртик 60-380 мянган төгрөгийн хооронд борлуулагдаж байсан бол эрэгтэй өвлийн куртик 120-180 мянган төгрөгийн үнэ ханштай байсан юм. Харин өвлийн эмэгтэй гутлын хувьд 120-250 мянган төгрөг, эрэгтэй өвлийн гутал 130-280 мянган төгрөгийн ханштай байсан юм. “Сандэй плаза” (Sunday plaza) худалдаа төвд эмэгтэй өвлийн куртик материалаасаа хамааран 90-380 мянган төгрөгийн хооронд, эрэгтэй өвлийн куртик 120-280 мянган төгрөгийн ханштайгаар худалдаалагдаж байв. Өвлийн эмэгтэй гутлын хувьд 130-250 мянган төгрөг, эрэгтэй өвлийн гутал 130-280 мянган төгрөгийн ханштайгаар борлуулагдаж байв.

Дараа нь “Бөмбөгөр” худалдааны төв рүү явлаа. Захын үүдээр оронгуут өнгө өнгийн эрээн хувцас, урсдаг шат, лангуу бүрээр хар цагаан өнгийн хувцас зонхилж байв. Лангуу нь үйлчлүүлэгч цөөхөн, худалдагч нар нь утсаа ухан уйдаж суух нь олонтаа харагдана.

Худалдаа эрхлэгч Х.Санчир өгүүлэхдээ “Куртик, бараа бүтээгдэхүүнүүдээ урдаас л оруулж ирж байгаа. Ханш огцом өсөж, юань ч мөн адил нэмэгдчихээд байна. Иргэдийн худалдан авалт улам л буурч байна. Та бүхэн хүмүүс бага явж байгааг харж байгаа байх. Куртикны хувьд туркээс оруулж ирсэн бараа илүү үнэтэй зарагддаг” хэмээв.

Худалдаа эрхлэгчдээс иргэдийн худалдан авалтын талаар асуухад “Каргоны үнэ 5-6 дахин өссөн. Эрэгтэй куртик 70-220 мянган төгрөг хүртэл хэлбэлзэж байна. Өнгөрсөн жилийнхтэй харьцуулахад ачаа, зардал хэд дахин өссөн. Энэ нь жижиг бизнес эрхэлж байгаа бидэнд долоо хэмжиж нэг огтлохтой л адил болж байна. Өндөр түрээсээ сар тутамд төлөөд цаана нь үлдсэн хэдэн цаасаа яаж хүргэх вэ гэж толгой гашилгаж байна” гэв.

Үргэлжлүүлэн гуталны тасаг руу очих үед гадуур хувцас, куртикны тасгаас илүү их хүн бужигнаж үйлчлүүлж байгаа харагдана. Худалдаачид нь дуу шуутайгаар сонирхсоноо асуугаарай хэмээн угтана.

Гутлын худалдаа эрхлэгч “Энэ жилийн хувьд эрэгтэй гуталнаас пүүзэн загвартай гутлыг хүмүүс ихээр худалдан авч байна. Ес эхлэхэд яахыг мэдэхгүй ч, өвөл өмсөнө гэж авахдаа хиймэл үстэй гуталнаас илүү хайрдаггүй, ус чийг даадаг, арзгар ултай пүүзэн гутал эрэгтэй хүмүүсийн худалдан авалтад зонхилж байна. Одоогоор өвлийн бараануудаа эхнээс нь татаж л байна. Эрэгтэй гуталнаас өвлийн ботинкнууд 130 мянган төгрөг, бусад гуталнууд 220 мянган төгрөг хүртэлх ханшаар борлуулагдаж байна” гэв.

Энэ үеэр худалдан авагч Н.Гансүхтэй ярилцахад “Миний хувьд өвөл өмсчихмөөр дулаахан загварлаг куртик хайж байгаа ч нүдэнд туссан зүйл одоохондоо харагдахгүй байна. Өмнө нь өвлийн гутал, куртикээ нийлүүлээд 200 гаруй мянган төгрөгөнд авчихдаг байсан санагдаж байна. Одоо нэг гутал гэхэд 150 мянган төгрөгөөс дээш үнэтэй болчихож. Захаар их нэлээн явж үзсэн ч гутлаа бодвол куртикны сонголт маш муу байна.Гэхдээ гайгүй гэсэн нь үнэтэй байна. Мөнгөндөө тааруулаад авая гэхээр дэндүү чанаргүй бараа байгаад болж өгөхгүй юм. Ер нь юмны үнэ өсөөд хоёр гурван зүйл авах биш ганцхан бараа л авч байна” хэмээн зөрөн одов.

Энэ бүхнээс үзэхэд иргэд халаасны хэмжээгээрээ өөрийн хэрэгцээгээ хангаж эхэлжээ. Харин үнийн хөөрөгдөл, валютын ханш нь бараа бүтээгдэхүүнийг улам л сонголтгүй, үнэтэй байлгах болж. Нөгөөтэйгүүр өвлийн бэлтгэлээ ч базааж чадахгүйд хүрч байгаа иргэд олон байна. Эрээн-Замын-Үүд боомт хаагдаж, валютын ханш огцом өссөн гээд олон хүндрэлүүд иргэдийн амьдралд саад тотгор болж байна.

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Я.Должинсүрэн: Хичээлийн эхний цагуудад гал түлж анги танхимаа дулаацуулдаг DNN.mn

Хөвсгөл аймгийн Рэнчинлхүмбэ сумын дунд сургуулийн багш Я.Должинсүрэнтэй ярилцлаа.

-Таныг анх бага ангийн багшаар ажиллаж байх үед ямар байсан бэ. Тухайн үеийн дурсамжаасаа хуваалцахгүй юу?

-1988 оны есдүгээр сарын 1-нд 32 хүүхдийг хүлээж авч байсан. Бид багшийн сургууль төгсөөд багш болоход бүх арга зүйгээ төгс эзэмшээгүй төгсдөг. Дадлагын үеэрээ ямар багш дээр дадлага хийнэ, тэр багш сайн зохион байгуулдаг, чадварлаг зөвлөдөг бол биднийг багш болгочихдог. Удирдаж буй багш дадлагын оюутан гээд тоохгүй байх үе ч ажиглагддаг. Би хоёр дадлагаа сайн багштай таарч хийсэн учраас багшлах анхны алхмыг олж авсан гэж дотроо их баярладаг. Нэгэнт л би сурган хүмүүжүүлэх заах сургуульд суралцсан юм чинь өөрийн эзэмшсэн арга барил, чадвараараа анхны шавь нараа хүлээн авч ажилласан. Анхны хичээлээ сурагчдадаа зааж байх үед үнэхээр сайхан сэтгэгдэл төрж байсан. Хичээлийн эрхлэгч маань ч их зааж зөвлөдөг байсан. Тэр үеийн хүүхдийн хүмүүжил их сайн байлаа. Гараа сайн бол бариа сайн гэдэг шиг сайхан шавь нар хүлээж авч өдий хүртэл ажиллахдаа багш гэсэн хүндтэй сайхан мэргэжлээрээ бахархаж явдгаа хэлэхэд таатай байна. Манай нутгийн малчид хүүхдүүдээ дотуур байранд суулгаж, хэдэн даваа гүвээ даван, хонь малаа туун 100-140 орчим км газар отор нүүдэл хийдэг. Ам бүл нь цөөн хүн хүч нь хүрэлцэхгүй айлын цөөхөн тооны хүүхэд есөн настайдаа сургуульд ордог байсан. Гэхдээ энэ нь маш ховор доо. Тэр үеийн найман настай сургуульд орж буй хүүхдүүдийг одоогийн зургаан настай сурагчидтай харьцуулахад тэд их хашир байдаг байсан. Тэр үед сурагчдад зааж буй хичээлийн агуулга, стандарт, сурах бичиг бүгд үнэхээр эмх цэгцтэй байсан. Нэгэнт л сургуулийг нь төгсөөд ирсэн юм чинь аав, ээжийнхээ итгэлийг дааж, сайн багш болно ,би чадах ёстой гэсэн зорилготойгоор ажиллаж байсан.

-Хөдөө орон нутагт багшилж ажиллахын юу нь сайхан, юу нь дутагдалтай байдаг вэ?

-Суманд ирж ажиллахын давуу тал нь гэвэл төв газарт түгжрэлд орж алтан цагаа үрэх, автобус хүлээх зэрэг шиг асуудал тулгардаггүй. Бид гэрээсээ сургууль руугаа хурдан алхлаа гэхэд 15 минут, удаан алхаж явахад 20 минут орчим хугацааг зарцуулж очдог. Хөдөө орон нутагт ажиллах бололцоо өмнөх онуудаас хангагдаж хөгжиж байна. Бид техник технологийг ашиглан мэргэжилтэйгээ холбоотой мэдээллийг олж авдаг болсон. Өөртөө зорилго тавин өөрийгөө хөгжүүлэх бүрэн боломжтой. Хэцүү бэрхшээлтэй асуудал гэвэл өвлийн улирал манай нутагт хөрсөн дээрээ -50 градус хүрдэг. Өвлийн ид хүйтэнд бид хичээлдээ явахад битүү манан будан дунд явдаг, тийм хүйтэн. Улаанбаатар хот шиг халаалттай ангид бид суухгүй шүү дээ, зуухтай ангид хичээллэнэ. Манай сургуульд 320 хүүхдийн шинэ сургууль баригдаж эхэлсэн ч санхүүжилт зогсоод, энэ жил ашиглалтад орох байсан ч амжсангүй. Үүнд барилгын материалын эд зүйлс үнэд орсон нь нөлөөллөө. Дараа жил бүтэх байх гэсэн горьдлоготой л сууна. Нэг үгээр хэлбэл хугацаа нь дууссан актлагдсан хичээлийн байранд бид бүхэн хичээллэж байгаа шүү дээ (энэ зөвхөн бага анги). Яг өөрийн анги дээр жишээ авахад шалнаасаа, хананаасаа маш хүйтэн их хэцүү байдаг. Одоо арай гайгүй байгаа нь энэ. Энэ хүйтэнд арван хоёрдугаар сарын 16-наас нэгдүгээр сарын 20 гартал амардаг болсон нь бидний амьдрал байдалтай холбож байгаа нь сайхан сэтгэгдэл төрүүлж байгаа. Арваннэгдүгээр сард гэхэд л манай Монголд хүйтэрчхэж байгаа шүү дээ. Манай нутагт бол одоо хүйтрээд эхэлсэн. Ангидаа очиход галч маань өглөөний зургаан цагаас эхлээд өөрийн хуваарьтай ангиудаа галладаг. Энэ хугацаанд анги дулаацсан байх боловч хүүхдүүд очоод ангид ороход үүд хаалга онгойх хооронд анги руу хүйт орж, дулаан илчийг нь алдагдуулдаг. Ихэвчлэн хүйтэнд эхний хичээлийн цагуудад анги танхимаа дулаацуулдаг. Хэтэрхий хүйтнээс болоод нэмж байнга галаа түлж байдаг. Иймэрхүү бэрхшээлүүд байдаг даа.

-Таны хувьд багш хүн гэж ямар хүнийг хэлэх вэ, ямар байгаасай гэж хүсдэг вэ?

-Багш хүн бол зөв хандлагатай, хандлага сэтгэлгээ нь хийж буй ажилдаа чиглэгдсэн байх ёстой. Мөн мэдлэг, чадвартай, шавьдаа хайртай байх ёстой. Шилдэг удирдагч, зохион байгуулагч тийм л хүн байх ёстой гэж боддог.

-Багш нарын цалин нэмэгдсэн шүү дээ. Одоо хэдэн төгрөгийн цалин авч байна вэ, цалин нэмэгдсэн ч амьдралд нь хүрэлцээтэй байна уу?

-Хүмүүс багш нарыг их цалин авдаг гэж ойлгодог. Яг үнэндээ амьдралд хүрэлцдэггүй. Яагаад вэ гэвэл, цалингийн их хувь зээл гэдэг зүйл рүү орчихдог. Багш нарын цалин нэмсэн, гэхдээ цалин нэмэхийн хэрээр гадуур борлуулагдаж буй өргөн хэрэглээний болон хүнсний бараа бүтээгдэхүүний үнэ өсчихсөн. Манай сумаас аймгийн төв орохын тулд арваас 12 цаг явж хүрдэг. Миний үндсэн цалин нэг сая 50 мянган төгрөг. Өөрийн оюутан хүүхдийг сургах гээд зээл авдаг. Зээлийн хүү өндөр, оюутнуудын төлбөр ч өндөр юм. Хүү өндөр болохоор авсан цалингийн ихэнх нь зээл рүү явчихдаг. Тэгээд орон сууцанд бид бүхэн амьдрах биш дээ. Түлээ модоо авах гээд амьдралын хэрэгцээ их. Энд хүнсний барааны үнэ 200-300 төгрөгөөр нэмэгдсэн. Цалингаас цалингийн хооронд, зээлээс зээлийн хооронд л явж байна. Одоо багш нарын цалинг дахиад нэмэх шаардлагатай. Өндөр соёлтой орны багшийн цалинг Монгол Улсын багш нарын цалинтай дүйцүүлэхэд ичмээр ч юм шиг, атаархмаар ч юм шиг санагддаг. Гэхдээ улсдаа ажил хийгээд өдий зэрэгтэй яваадаа сэтгэл хангалуун л байна. Нөгөө талаараа багшийн ажил хүнд хүчир ажил шүү дээ. Бага ангийн багшийн хараа, сонсгол муудаж байна. Шохой гэдэг айхтар зүйлийн харшилтай болж байна. 34 жил ажиллахад сайхан сургууль, мэргэжил нэгтнүүд, хамт олон, хөөрхөн шавь нар, энэхүү мэргэжлээрээ бахархдаг. Хамгийн гол нь цалинг маань нэмээсэй гэж хүсэх юм даа. Энэ намар зөндөө олон багшийн зар сургууль бүхэнд тавигдаж байна шүү дээ. Цалин бага учир багш мэргэжлээрээ ажиллах хүмүүс цөөрч байна уу даа гэж бодогдохоос гадна холоос болон өөр сумаас ирж ажиллахад байрлах байр, гэр орон гээд асуудал байдаг.

-Хөдөө орон нутагт багшлах орон тоо ямар байна?

-Манай суманд бага ангийн багшийн орон тоо хүрэлцээтэй. Дунд ангид монгол хэлний багшийн орон тоо маш их дутагдалтай байсан. Багш тав, сургалтын менежер хоёр дутуу байсан ч зарын дагуу ирж ажиллаад энэ тэндээс ямартай ч хүрэлцээтэй болсон. Хүмүүс хөдөө орон нутагт сонирхолтой болж байх шиг байна гэж ойлгож байгаа.

-Хөдөө орон нутагт ажиллахад орон байрны хангамж гэж байдаг уу?

-Тийм зүйл байхгүй. Одоо л энэ зүйлийн талаар сошиал медиагаас олж харж байгаа шүү. Хөдөө орон нутгийн багш нарын хангамж тийм сайн биш. Багш нарт таван жил тутамд нэг удаагийн зургаан сарын цалинтай тэнцэх тэтгэмж олгодог. Хөдөө орон нутагт ажилласны нэмэгдэл гэж 10 хувь байдаг. Үүнээс өөр орон сууцны тусламж, дотоодоос багш ирвэл байрны хангамж гэх юм байхгүй. Өөрсдөө байртай бол байрандаа, эсвэл хүний байрыг хөлслөх гэх мэтээр аргалдаг даа. Байр гэдэг нь төвийнх шиг орон сууц биш, хувийн орон сууц байгаа.

-Таны хувьд шавь нартаа юуг чухалчлан захидаг вэ?

-Сурлага, хүмүүжил хоёр хоорондоо салшгүй холбоотой. Тийм учраас хамгийн түрүүнд төлөвшилтэй байж гэмээнэ ирээдүйн мөрөөдөлдөө хүрч чадна гэж бүх шавь нартаа захидаг. Эзэн хичээвэл, заяа хичээнэ гэж одоо хичээл зааж буй гуравдугаар ангийнхандаа байнга хэлдэг. Мөн та нар аав, ээжийнхээ хажууд байнга байхгүй шүү дээ. Мөнгөний үнэ цэнэ уначихлаа. Тийм учраас хичээл номдоо сайн суралцах, хэн сайн ажиллана тэр хүн өндөр цалин авах боломж нь нээгдчихсэн гэж хааяа ярилцдаг. Миний үе үеийн шавь нарын дунд мундаг явж байгаа сайхан шавь нар олон байна.

-Таны шавь нар ямар ажил эрхэлж байна?

-Надтай хамт төрөлх сургуульдаа 7-8 шавь минь зэрэгцэн багшилж байна. Өөр газар ажиллаж буй багш, эмч, инженер,нийслэлийн шүүхийн шинжилгээний газар ажилладаг, зэвсэгт хүчний ангийн салаан захирагч гэх зэрэг олон мэргэжлээр амжилттай сайн ажиллаж байгаа. Япон, Солонгос руу урилгаар суралцахаар явсан төгсөгч шавь нар ч бий. Тэднээрээ их бахархаж явдаг даа. Үе үеийн төгсөгч нараа боломжийн хэмжээнд төгсгөж байсан гэж боддог. Багш болсны бахархал нь энэ юм уу даа гэж өөрөөрөө бахархдаг.

Categories
мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал эдийн-засаг

Н.Энхбаяр: Монгол-Японы харилцаанд 50 гаруй жилийн маш зузаан түүх бүтээгдсэн DNN.mn

“Монгол-Японы хамтын ажиллагаа 50 жилд” эрдэм шинжилгээний бага хурлын үеэр “Стратеги, судалгааны хүрээлэн”-гийн Эдийн засгийн судалгааны төвийн эрхлэгч, эдийн засагч Н.Энхбаяртай ярилцлаа.

–“Монгол, Японы хамтын ажиллагаа 50 жилд” эрдэм шинжилгээний бага хурлын талаар та сэтгэгдлээ хэлэхгүй юү?

-Монголбанк сүүлийн жилүүдэд Монгол Улсад эдийн засаг, банк санхүү, гадаад худалдааны чиглэлээр гүнзгий судалгаануудыг маш сайн хийж байна. Манай улсад байгаа төрийн болон төрийн бус байгууллагууд, их дээд сургуулиуд дундаас хамгийн тууштай, гүнзгий онолын судалгаа хийж буй байгууллага бол Монголбанк юм. Энэ хүрээнд гадаад худалдааны гол түнш улс орнуудтай хамтарсан худалдаа, эдийн зассгийн асуудлаар цуврал хэлэлцүүлэг хийж байна. Өнгөрсөн хавар Монгол-БНХАУ-ын худалдаа, хамтын ажиллагааны асуудлаар эрдэм шинжилгээний хурал зохион байгуулсан бол одоо Монгол-Японы худалдаа, эдийн засаг, хамтын ажиллагааны асуудлаар ЭШБХ-ыг зохион байгуулж байна. Энэхүү хурлаар бид худалдаа, эдийн засаг, хөрөнгө оруулалтын түнш харилцаатай орнуудтай бид илүү сайн ойлголцохын тулд харилцааны ямар боломж байна, юуг дутуу, юуг сайн ашиглаж байгааг олж харах боломжтой байдаг тул ийм хэлэлцүүлэг маш чухал үр дүнтэй. Сэтгэгдэл өндөр байна.

-Монгол-Японы хоорондын худалдаа, эдийн засаг, хамтын ажиллагаа өнгөрсөн 50 жилийн хугацаанд ямар ололт амжилт, алдаа оноотой явж ирсэн бэ?

-1990-ээд оны эхэнд Монгол Улс зах зээлийн эдийн засагт шилжиж, 1991 онд шинэ үндсэн хуулиа батлаад хуучин төвлөрсөн тогтолцооноос татгалзлаа гэдгээ хэлсэн. Түүнээс хойш нийгмийн олон өөрчлөлтүүд явсан. Тэр үед энэ өөрчлөлтийн явцын нэг том асуудал нь банк санхүүгийн салбар байсан. Учир нь 1989-оны сүүл хүртэл Монгол Улс буюу тухайн үеийн нэрээр БНМАУ нь социалист системийн орнуудын нэг бүрэлдэхүүн хэсэг байсан. Тэгэхээр энэ улсуудын холбоонд байсан учраас БНМАУ гадаад орноос аливаа хөрөнгө, санхүүгийн дэмжлэгийг авахдаа зөвхөн ЗХУ-аас авч ирсэн. Москва хотод төвтэй байсан “Эдийн засгийн харилцан туслалцах Зөвлөл” гэсэн нэртэй хамтын ажиллагааны, хөрөнгө оруулалтын банк байсан юм. Одоогийн бидний ойлголтоор Дэлхийн банк, АХБ-тай төстэй үйл ажиллагаа явуулдаг банк гэсэн үг. Тус байгууллага нь 1989 онд татан буугдан, гишүүн орнууд бүгд бие даасан улс болоод задарсан. Тухайн задарсан гурван /1990-1992 он/ жилийн хугацаанд Монгол Улс ямар ч гадаад санхүүжилтгүй болж, эдийн засгийн гүнзгий хямралд орсон. Энэ хямралтай хүнд жилүүдэд Монгол Улсад хамгийн түрүүнд гар сунгаж, ихээхэн туслалцаа улс орнуудын нэг нь Япон улс.

1991 оны нэгдүгээр сард тухайн үеийн Улсын Бага Хурлаас Монгол улсыг Дэлхийн банк, Олон Улсын Валютын сангийн гишүүнээр элсүүлэх тухай хуулийг баталсан нь цаг үеэ олсон маш чухал шийдвэр болсон.

Энэ шийдвэр нь маш онцлогтой шийдвэр байсан. Учир нь анх удаа Монгол гаднын аль нэг улс орноос асуухгүйгээр өөрөө бие даан Олон улсын байгууллага дэлсэх шийдвэрийг гаргасан юм. Үүнээс өмнө дандаа Москвагаас энэ байгууллагад элсэж болох уу гэж асуудаг байсан. Тэр тусмаа өрнөдийн орнууд, АНУ-ын нийслэл, Вашингтон хотод төвтэй байгууллагад элсэх бололцоогүй байсан. Тэгэхээр энэ шийдвэрүүд нь Монголын зах зээлийн эдийн засагт шилжих шилжилтэд маш чухал хүчин зүйл болсон.

Тухайн цаг үед Улаанбаатар хотын 4-р цахилгаан станц маш доголдолтой, өр авлага ихтэй, техникийн шинэчлэлт хийж чадаагүй, тоног төхөөрөмж нь хуучирсан байсан. Мөнгө санхүүжилт байхгүйгээс болоод цахилгаан станц маш их доголддог, нүүрсний уурхайнууд технологийн шинэчлэлт хийж чадаагүй, хуучрсан техникүүдтэй, эргэлтийн хөрөнгөөр дутмаг тун хүнд цаг үетэй тулгарсан.

1990-ээд оны эхээр Улаанбаатар хотод хэдэн цаг, бүтэн өдрөөр ч тог цахилгаангүй харанхуй суух, үйлдвэр аж ахуйн газрууд үйл ажиллагаа явуулах боломжгүй сул зогсож байсан цаг үе юм. Энэ бүх хүндрэл, бэрхшээлийг даван туулж гарахад хамгийн эхэнд гар сунгасан байгууллагууд бол Японы Засгийн газар, Дэлхийн банк юм. Үүнээс хойш энэ мэтчилэн Японы Засгийн газар, байгууллагуудын санхүүжилт оролцоогүй салбар бараг байхгүй, үндсэндээ манай улсын нийгэм, эдийн засгийн бүхий л салбарт дэмжлэг туслалцаа үзүүлж ирсэн. 1974 онд дипломат харилцаа тогтоосноос хойш Монгол-Японы харилцаанд 50 гаруй жилийн маш зузаан түүх бүтээгдсэн. Төрийн байгууллага, төрийн бус байгууллага, иргэний нийгэм зэрэг бүхий л салбарт. Ялангуяа соёл боловсролын салбарт манай улсын олон мянган залуус Япон улсад суралцаж мэдлэг боловсрол олж авсан, дээшлүүлсэн бөгөөд тэдний нэг төлөөлөлд би ч гэсэн багтдаг.

-Одоогоор хоёр улсын хамтын ажиллагаа ямар түвшинд байна вэ?

-Япон улс нь дэлхийн том долоо буюу G7-ийн бүлгийн гишүүн орны нэг. Дэлхийд эдийн засгаараа гуравдугаарт бичигддэг. Дэлхийн бүхий л улс оронтой харилцаатай, гадаад худалдаа хөрөнгө оруулалтын хувьд АНУ, БНХАУ зэрэг топ улсуудтай гол худалдааг хийж байна. Эдийн засгийн бүтцийг нь авч үзвэл 70-80 хувь нь өндөр хөгжилтэй, дэлхийн эдийн засагт томоохон жин эзлэх улс орнууд улсууд бий. Тэгэхээр Монгол шиг харьцангуй багахан (15.0 орчим тэрбум ам долларын ДНБ-тэй) эдийн засагтай улсын хувьд Япон улсын гадаад худалдааны бүтцэд манай үзүүлэлт бараг харагдахааргүй жижиг гэсэн үг юм. Тэгэхээр ийм тэнцвэргүй харилцаанд хоёр улс харилцан тэнцүү үр ашиг хүртэнэ гэдэг нь тун амаргүй асуудал юм..

Орчин үеийн технологийн түвшинд хүрч үйлдвэрлэл явуулахын тулд бидэнд гарцаа байхгүй өндөр хөгжилтэй орноос бүхий л төрлийн машин тоног төхөөрөмжийг импорт авах шаардлага байна. Нөгөө талаас Монгол эдийн засгийн хувьд аж үйлдвэржээгүй учраас Монголоос гаргаж буй экспорт Япон улсын зах зээлийн шаардлагыг төдийлөн хангахгүй байна.

Монголын экспортод гаргаж буй статистикийг үзвэл 92-94 хувь нь уул уурхайн түүхий эд. Тэгэхээр цаана 6-8 хувь уул уурхайн бус бүтээгдэхүүн, ноолуур, хөдөө аж ахуйн гаралтай бүтээгдэхүүн орно. Хэдийгээр бид эдийн засгийн худалдааны хэлэлцээр зэрэг хийж сайжруулах гэж оролдож буй боловч зөвхөн хэлэлцээрээр сайжрахгүй юм. Үүний цаана бидний экспортод гаргаж буй бүтээгдэхүүний боловсруулалтын түвшин, чанарын асуудал бий. Тухайлбал, “Эрдэнэт” хивсийг хөдөө аж ахуйн гаралтай гэрээ хэлэлцээрийн дагуу нийцсэн бүтээгдэхүүн гээд гаргаж, Японы лабораторид чанарыг шалгаж үзэхэд хивсний арыг бэхэлж түрхсэн цавуу нь өөр улсын гаралтай, орцын хувьд их байгаа нь чөлөөт худалдааны хэлэлцээрийн шаардлага хангахгүй болж байсан тохиолдол ч байдаг.

Тэгэхээр энэ нь зөвхөн татварын асуудлын хувь хэмжээ ярихаас гадна тухайн импортлогч улс орны зүгээс тавигдах чанар, стандартын, гарал үүслийн зэрэг олон шаардлагад нийцүүлэх ёстой нарийн түвэгтэй асуудлууд их байдаг. Анхан шатны боловсруулалт технологийн бүхий л процесс нь өндөр хөгжилтэй орны түвшинд мөрдөгдөж буй чанар, стандартын шаардлагыг хангаж байх шаардлагатай.

Энэ мэтчилэнгээр арьс, ширэн бүтээгдэхүүнийг дагуулан бусад бүтээгдэхүүний боловсруулалтын шаардлагыг анхнаас нь тавьж буй шаардлагад хүргэх ёстой. Одоогоор бид энэ стандартыг өөрсдөө хийх гэж оролдож, зарим талаар алдаж байна. Бусад улс орны жишээг харвал Япон Улс өөрийн зах зээлд зуучилдаг, мененжэнтийн компаниас мэргэжлийн зөвлөгөө авах ёстой. Тэд Японы зах зээлд хэрхэн нэвтрэх аргыг үе шаттайгаар бидэнд зааж өгнө. Энэ арга замыг нь өнөөдөр сайтар суралцаж чадвал бид дараа дараагийн улсын зах зээлд нэвтрэхэд маш том туршлага болж үлдэх юм. Бид Япон улсаас гадна өөр улстай чөлөөт худалдааны хэлэлцээр байгуулахад илүү богино хугацаанд үр ашгийг хүртэж чадна гэсэн үг. Эхний байгуулсан хэлэлцээрээсээ бусад улс орны зах зээлд нэвтрэх худалдааг өргөжүүлэх мэдлэгийн том сургамжийг авах нь маш чухал юм.

-Монгол-Японы эдийн засгийн харилцааг хөгжүүлж, өргөжүүлэхэд цаашид ямар арга хэмжээ авах ёстой вэ?

-Нэгдүгээрт, худалдаагаа өргөжүүлэх шаардлагатай. Монгол Улсын экспортын бүтцийг улс орнуудаар авч үзвэл 80-85 орчим хувь нь БНХАУ, хоёрдугаарт, алтны экспортоос хамааран Их Британи улс, гуравдугаарт, Европын холбооны бусад 30 гаруй улс орнууд, дөрөвдүгээрт нь Япон улс орж байна.

Зөвхөн хоёр хөрш бус гуравдагч зах зээлтэй хийж буй худалдааг бид цаашид улам нэмэгдүүлэх,өргөжүүлэх шаардлагатай. Учир нь бид урт хугацааны хөгжлийн бодлого “Алсын хараа 2050”, Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөр, Шинэ сэргэлтийн бодлого зэрэг олон бодлогын баримт бичигт эдийн засгаа төрөлжүүлэх зорилтыг тавьж, түүнийг хэрэгжүүлэх зорьж ирсэн.

Бид цаашид уул уурхайн экспортышг бууруулалгүй хадгалахын зэрэгцээ аж үйлдвэрийн болон үйлчилгээний салбарын экспортыг нэмэгдүүлэх, төрөлжүүлэх шаардлагатай. Энэ зах зээл нь Европын холбоо, Япон, Өмнөд Солонгос улс юм. Үүнийг цааш нь улам өргөжүүлж, дардан болгох ёстой.

Монгол Улсад дутагдаж буй нэг зүйл хөрөнгө санхүүжилт. Гэтэл хувийн хэвшлүүдэд томоохон төслийг хэрэгжүүлэхэд их хэмжээний эх үүсвэр хэрэгтэй. Манай арилжааны банкууд бага хэмжээний зээл өгч, энэ нь томоохон төслүүдийг санхүүжүүлж чадахгүй байна. “Оюу толгой”, “Таван толгой”, “Монполимент” цементийн үйлдвэр зэрэг гаднаас зээл аван үйл ажиллагаагаа эхлүүлсэн. Ийм төслийг хурдан шуурхай зардал багатайгаар явуулахад бага хүүтэй, тухайн төслийн үйл ажиллагаанд нийцсэн өөр төрлийн зээлүүд хэрэгтэй.

Үйлдвэр байгуулахад ганцхан арилжааны зээлээр хэрэгжихгүй. Төслийн менежмэнт гэдэг төслийн зээлээр томоохон төслүүд хэрэгждэг. Тус төсөл нь арав гаруй жил үргэлжилдэг, энэ хугацаанд төслөө сэргээж, хөл дээр нь зогсоохын тулд зээлийн үндсэн өрөө төлдөггүй, зөвхөн хүүгээ төлж үйл ажиллагаа нь жигдэрсэн үед үндсэн өрөө төлдөг зээл. Ийм зээлийг манай банкууд олгож чадахгүй. Эдийн засгийг шинэ тавцанд гаргахад хамгийн их дутагдаж буй зүйл нь энэ эх үүсвэр юм.

Олон улсын түвшинд хөрөнгө санхүүжилтийн эх үүсвэр нь олон өнгийн будаг шиг маш олон төрөл, хэлбэрүүдтэй байдаг. Тэр олон өнгийн нэг нь гадаадын банкууд. Тэгэхээр бид цаашид эдийн засгаа тэлье гэвэл, тоомохоон төслүүдийг амжилтттай хэрэгжүүлье гэвэл (зарим талаар гадаадын хөрөнгө оруулалттай банкнаас болгоомжилж буй зүйл байгаа хэдий ч, зүй зохистой эрх зүйн орчныг нь бүрдүүлэх замаар) гадаадын хөрөнгө оруулалттай банк, санхүүгийн байгууллагыг оруулж ирэх ёстой. Болж буй чиглэлүүдээр бид эдгээр банк санхүүгийн байгууллагуудаас олон талын хөрөнгө санхүүжилтыг татах хэрэгтэй.

Өнөөдрийн хэлэлцүүлгийг сонсоход худалдаа, хөрөнгө оруулалт, санхүүжилтийн чиглэлээр Япон улстай маш шуурхай өргөн хүрээнд харилцаагаа өргөжүүлэх шаардлага байна. Үүнийг төрийн бодлогод тусгах ёстой юм. Бидний дутагдалтай нэг тал нэг бодлого гарган замд нь ухарч, түр мартан орхидог. Ялангуяа Япон улсын зүгээс тавьдаг шаардлага бол тууштай урт хугацаанд хэрэгжүүлдэг. Бусад улсынх шиг 3-5 жилийн хооронд үргэлжилдэггүй.

Тэгэхээр энэ шиг зах зээлийн эдийн засагт харьцангуй сураагүй, гадаад зах зээлд гарч чадаагүй манайх шиг улсад тогтвортой төслүүд маш чухал. Зүгээр мөнгөөр байшин бариад орхичихдоггүй, тэнд ажиллах боловсон хүчин эмч, багш нарыг сургаж өгч буй маш давуу талтай төсөл. Тэгэхээр өмнө хэрэгжүүлж буй төслүүдийн үр дүнг дүгнэж, ямар үр ашиг хүртэв, үүнийг дараагийн хоёр, гуравдугаар шат хүртэл хэрхэн тэлж болох вэ гээд явбал асар их боломж байна.

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Хуульч Б.Агар-Эрдэнэ: Говь-Алтайн Засаг дарга дүрвэгсдийн талаар ярьсан гэж бодохгүй байна DNN.mn


“Алтаргана” хууль зүйн товчооны хуульч Б.Агар-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-Хууль дүрэм зөрчөөгүй гадаадын иргэнийг урьж болно. “Дүрвэгсдийг орогнуулах” гэсэн утгаар бус “Монгол улсын визийг зохих журмын дагуу авсан” Монгол улсад нэвтрэгч “гадаадын иргэн”-ийг аймагтаа урьж байна гэж ойлгож болох юм-

-Саяхан Говь-Алтай аймгийн Засаг дарга О.Амгаланбаатар ОХУ-ын дүрвэгсдийг аймагтаа байлгах тухай мэдэгдсэн. Ингэж дүрвэгсдийг аль нэг аймгийн Засаг дарга нутагтаа орогнуулах хууль эрх зүйн үндэслэл байдаг уу, ийм эрхтэй юү?

-Юун түрүүнд үүсээд байгаа нөхцөл байдалтай холбоотойгоор бид хууль зүйн үүднээс хандах хэрэгтэй. Орос-Украины дайны нөхцөл байдал манай оронд шууд болон шууд бусаар нөлөөлж байгаа. Оросын холбооны улсын цэрэг татлагатай холбоотой шийдвэр, үйл ажиллагаанд хөндлөнгөөс үл оролцож, гадагшаа чиглэсэн үйл ажиллагаанд Монгол Улс дипломат ёсоор хандах ёстой. Бид Орос хэмээх бие даасан, тусгаар улсын дотоод хэрэгт шууд оролцох эрхгүй. Хоёрдугаарт, Монгол Улсын Үндсэн хууль, Олон улсын гэрээ, бусад хууль тогтоомж, эрх зүйн хэм хэмжээгээр бол Монгол Улсын иргэн, гадаадын иргэн гэсэн ойлголтын дагуу бүх ажиллагаа явагдана. Түүхийн явцад монгол үндэстний нэг хэсэг болох ахан дүүс маань хууль зүйн хувьд ОХУ-ын иргэн буюу гадаадын иргэн гэж ойлгоно.

Тодруулбал, Монгол Улсын гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 5 дугаар зүйлийн 5.1.1-т “… Монгол Улсын иргэний харьяалалгүй бөгөөд гадаад улсын иргэний харьяалалтай хүнийг …” гадаадын иргэн гэж тодорхойлсон. Үүнээс үндэслэн өнөөдөр Монгол Улсад хүрэлцэн ирсэн байгаа иргэд бол “Дүрвэгч” гэхээс илүүтэйгээр Монгол Улсын визийг зохих журмын дагуу авсан Монгол Улсад нэвтрэгч “гадаадын иргэн” гэсэн статустай байгааг бүгд анхаарах ёстой. Тиймд Монгол Улсад нэвтрэгч гадаадын иргэд хууль, тогтоомжийн хүрээнд Монгол Улсын засаг захиргааны нэгжид нэвтэрч, зөвшөөрөлтэй байх хугацаандаа хууль, бусад дүрэм зөрчилгүйгээр зорчин явж болох юм. Хууль, дүрэм зөрчөөгүй гадаадын иргэнийг Говь-Алтай аймгийн Засаг дарга урьж болно. “Дүрвэгсдийг орогнуулах” гэсэн утгаар бус “Монгол улсын визийг зохих журмын дагуу авсан” Монгол Улсад нэвтрэгч “гадаадын иргэн”-ийг аймагтаа урьж байна гэж ойлгож болох юм. Харин орогнолтой холбоотой асуудлыг хуулиар зохицуулсан байдаг. Тухайлбал, Монгол Улсад эрхэмлэн дээдэлдэг үзэл санааны төлөө хавчигдан мөшгөгдсөн гадаадын иргэнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч тус улсад орогнох эрх олгоно. Мөн Монгол Улсын Үндсэн хуулиар бол Үзэл бодол, улс төрийн хийгээд шударга ёсны бусад үйл ажиллагааныхаа улмаас хавчигдан мөшгөгдсөн гадаадын иргэн, харьяалалгүй хүн үндэслэл бүхий хүсэлт гаргавал Монгол Улсад орогнох эрх олгож болно. Тэгэхээр дээр дурдсан аймгийн Засаг дарга дүрвэгсдийн талаар ярьсан гэж бодохгүй байна. ОХУ-ын харьяалал бүхий гадаадын иргэнийг “Монголчуудыгаа” гэж үг хэллэг хэрэглэсэн нь гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуульд заасан тодорхойлолт, зохицуулалтаас зөрүүтэй байгааг онцолж болох юм.

-Хууль зүйн үндэслэлээр эрхтэй бол ямар эрхтэй, эрхгүй бол ямар эрхгүй байдаг вэ?

-Монгол Улсын Их хурлын 2010 оны долдугаар сарын 15-ны өдрийн 48 дугаар тогтоолоор Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалыг баталсан. Тус тогтоолын хавсралт дахь хэсгийн 3.1.2.3-т “Гадны дүрвэгсэд олноор хил даван орж ирэх, гэнэтийн хяналтгүй нөхцөл байдал үүсэхээс сэргийлэх бэлэн байдлын тогтолцоог бүрдүүлж, эрх зүй, улс төр, дипломатын цогц арга хэмжээ авна” гэж зааснаар дүрвэгсдийн тухай асуудал гарсан тохиолдолд эрх зүй, улс төр, дипломатын арга хэмжээ авахыг зохицуулсан байна. Тодруулбал, Монгол Улсад Дүрвэгсэдтэй холбоотой асуудал тулгарсан тохиолдолд хуульд зааснаар арга хэмжээ авахыг илэрхийлж байгаа юм. Засаг даргын дурдаж байгаа асуудал нь Дүрвэгсдийн асуудлыг хөндөөгүй гэж үзэж байгаа учир энэхүү асуултад хариулах боломжгүй юм.

-Төр засгийн бодлого шийдвэр энэ асуудал дээр нөлөөлөх байх. Тухайлбал, дайны талбараас ирсэн дүрвэгсдийг тухайн газар нутагт байлгаж, хэл зааж ажлын байраар хангах зэрэг шийдвэр нь аймгийн Засаг даргын дангаараа шийдэх асуудал биш байх гэж бодож байна. Засгийн газраас зөвлөмж шийдвэр авдаг байх ёстой санагдах юм үгүй юм уу?

-Хүмүүнлэгийн үүднээс үзвэл визний хугацаанд Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт байгаа гадаадын иргэнд хуульд үл харшлах байдлаар тусламж үзүүлж болох юм. Ажлын байраар хангах, ажил хөдөлмөр эрхлэх гэдэг бол тусдаа зохицуулагддаг зүйл. Монгол Улсад ямар зорилгоор нэвтэрч байгаагаас шалтгаалж, тус зорилгод нь нийцүүлж виз олгож байгаа. Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 8 дугаар зүйлийн 8.1.6-т Монгол Улсын виз, оршин суух, бүртгүүлэх журам зөрчих, эрх бүхий байгууллагын зөвшөөрөлгүйгээр хөдөлмөр эрхлэх, шилжин суурьшихыг гадаадын иргэнд хориглодог. Харин одоогоор үүсээд байгаа нөхцөл байдалд бид хуулиа зөрчиж болохгүй. Тиймээс тусламж үзүүлэх шийдлийг олох ёстой. Дээр дурдсан шүү дээ, хуулиар зохицуулагдах харилцааг хууль тогтоох байдлаар тусламж үзүүлж болно. Хувьдаа бол би ч Монгол үндэстний нэг хэсэг байсан “Гадаадын иргэн” статустай ахан дүүсдээ туслахыг хүсч байгаа. Гэвч хуульгүй мэт аяглаж, дураараа шийдвэрлэх боломжгүй.

-Ер нь манай улсад дүрвэгсдийн асуудлыг шийдэхэд хууль эрх зүйн орчин ямар байдаг вэ?

-Энэ тал дээр дүрвэгсэдтэй хамаарал бүхий олон улсын олон талт гэрээ байдаг. Олон улсын гэрээ болон Монгол Улс түүнд нэгдэн орсон тохиолдолд хүчинтэй үйлчилдэг. Дүрвэгсдийн асуудал байгаа тохиолдолд түүнд хандах арга хэмжээг хүний эрхийн мэдрэмжтэйгээр, олон улсын нэгдэн орсон гэрээнд харшлахгүйгээр, Монгол Улсын үндсэн хуулийн хүрээнд хуулийн дагуу үзэх хэрэгтэй. Түүхэн хэлхээнд салсан Монгол гэх тодотголтой хүмүүстээ чадах бүхнээрээ тусалж, эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх нь зүйтэй гэж үзэж байна.

Categories
булангууд мэдээ шинжлэх-ухаан-технологи

Б.Авид: Байгалийн хийг ашиглаад устөрөгч гаргах аргыг манайд хэрэгжүүлэх боломжтой DNN.mn

Шинжлэх ухааны академийн эрдэмтэн, нарийн бичгийн дарга Б.Авидтай ярилцлаа.

-Япон болон Австрали улсын засгийн газартай хамтраад хүрэн нүүрснээс устөрөгч гарган түүгээрээ усан цахилгаан станц хийж байна. Хүрэн нүүрснээс устөрөгч гаргаж авах ерөнхий технологийн талаар тайлбарлаач?

-Ер нь устөрөгч хамгийн сайн өндөр илчлэгтэй бүтээгдэхүүн. Түүгээр цахилгаан гаргаж авах, мөн өөр бусад хэлбэрээр ашиглах боломжтой түүхий эд. Өнөөдөр устөрөгчөөр юу хийж байна гэвэл бордоо хийж байна. Бордоонд шаардлагатай аммиакийг гаргаж авахын тулд устөрөгч хэрэглэж байгаа. Түүнчлэн химийн үйлдвэр, газрын тос боловсруулах үйлдвэрт өргөнөөр ашиглаж байна. Устөрөгчийг гаргаж авах олон арга байдаг. Түүний нэг нь хүрэн нүүрснээс гаргаж авах арга юм. Устөрөгч гаргаж авах хамгийн гол арга нь байгалийн хийг хувиргаж гарган авдаг. Мөн хүрэн нүүрсийг хийжүүлж гаргаж авдаг. Уснаас мөн гаргаж авч болно. Тэгэхдээ энэ арга нь одоогоор эдийн засгийн хувьд ашиггүй. Өнөөгийн байдлаар дэлхий нийтэд гаргаж авч буй устөрөгчийн 80 хувийг байгалийн хийнээс гаргаж авч байгаа юм. Тодорхой түвшинд бага хувиар нүүрснээс гаргаж авдаг. Тэгэхээр байгалийн хий бол манай оронд байхгүй. Тийм учраас бид ашиглагдахгүй байгаа хүрэн нүүрсээ боловсруулж устөрөгч гаргаж авах боломжтой. Ерөнхийдөө Монголд нүүрсний төрөл бүрийн судалгаа тодорхой түвшинд маш ихээр хийгдэж ирсэн, устөрөгчтэй холбож ярихад бид нийлэг хий гаргаж авах зорилгоор судалгаа хийж ирсэн. Нийлэг хий гэдэг нь устөрөгч болон нүүрсхүчлийн дутуу ислийн холимог. Үүнийг гаргаж авахын тулд олон жил судалгаа хийж ирсэн, харин цэвэр устөрөгч гаргах тал руу явахгүй байсан. МУИС, ШУТИС, ШУА-ийн Хими, химийн технологийн хүрээлэн бол энэ чиглэлийн судалгаануудыг хийх тоног төхөөрөмж болон судлаачидтай. Тэгэхээр бид нийлэг хий гарган авч түүгээрээ шингэн түлш буюу бензин, шатахуун гаргаж авах чиглэл рүү судалгаагаа хийж байсан. Яг цэвэр устөрөгч гаргаж авахад дагаад маш их хэмжээний нүүрсхүчлийн хий буюу хүлэмжийн хий гардаг. Энэ нь дэлхийн дулаарлын гол буруутан учраас энэ асуудлыг мөн давхар шийдэх ёстой байдаг.

-Австрали улсын Викториа мужид хүрэн нүүрснээс устөрөгч гаргаад цахилгаан станцдаа нийлүүлж байна. Манайх нүүрсээ устөрөгч болгоод нийлүүлж болох уу?

-Зарчмын хувьд устөрөгч бол хамгийн өндөр илчлэгтэй хамгийн сайн түүхий эд. Шатаалтаар буцаад ус болдог, өөр хаягдал байхгүй. Устөрөгчөөр ажилладаг ямар нэгэн цахилгаан станц, машин хийх нь байгаль орчинд ээлтэй, хамгийн зөв технологи. Хамгийн гол нь устөрөгчөө эвтэйхэн гаргаж авах юм. Манай орноор хийн хоолой дамжин өнгөрнө гэж яригдаж байгаа. Тэгэхээр хийн хоолойгоор байгалийн хий дамжина. Байгалийн хийг ашиглаад устөрөгч гаргах аргыг манайд хэрэгжүүлэх боломжтой. Тиймээс устөрөгчийг гаргахдаа бид анхаарах ёстой юм. Нөгөө талдаа гаргаж авсан бүтээгдэхүүнээ ашиглах дэд бүтэцтэй байна гэдэг хамгийн чухал.

-Манай улсын хувьд дийлэнх хэрэглээгээ нүүрсний цахилгаан станцаар хангадаг, хүрэн нүүрсний арвин их нөөцтэй. Бид энэ төсөлд хамрагдах боломжтой юу?

-Боломжтой байлгүй яах вэ. Яагаад гэвэл манайх арвин их нөөцтэй. Сайн чанарын чулуун нүүрс болон коксжсон нүүрсээ экспортолж байгаа. Хүрэн нүүрсээ бол цахилгаан станцдаа шатааж байгаа, хэрэглээ нь харьцангуй бага. Ихэнх хүрэн нүүрсний нөөцөө бид ашиглаж чадахгүй байгаа. Хүрэн нүүрсийг ашиглах боломжтой чиглэл нь устөрөгч гаргаж авах. Устөрөгч гаргаад авчихвал янз бүрээр хэрэглэнэ. Устөрөгчийг гаргаж авахаар нүүрсхүчлийн хий ихээр үүснэ гэж түрүүнд дурдсан. Тиймээс нүүрсхүчлийн хийг яах вэ гэдгийг давхар бодох ёстой. Бид Киотогийн протоколд нэгдсэн орон учраас нүүрсхүчлийн хийг чөлөөтэй үйлдвэрлээд байж болохгүй. Киотогийн протоколоор нүүрсхүчлийн үйлдвэрлэлийнхээ хэмжээг бууруулж улс бүр 1990 оны түвшинд хүргэх ёстой. Тиймээс бид CO2-ыг ихэсгэхгүй байхад давхар анхаарах ёстой. Дэлхий нийтээр хурааж, хадгалдаг технологийг хөгжүүлэхэд анхаарч байна. Бид устөрөгчийг гаргахдаа ч мөн анхаарч энэхүү технологийг хөгжүүлэх нь зүйтэй.

-Таны бодлоор нүүрсхүчлийн хийг багасгахад ямар арга хэмжээ авах ёстой вэ?

-Дэхийн дулаарлын гол буруутнуудын нэг бол хүлэмжийн хий гэж ярьдаг. Тэгэхээр хүлэмжийн хийг яах вэ гэдэг нь мөн том асуудал. Хүлэмжийн хийг бууруулах аргуудыг хүмүүс хайж байна. Нэгдүгээрт, түүнийг хадгалах хураах. Өөрөөр хэлбэл, нефть гаргаж аваад цооног үлддэг, тэр нефтийн цооногт хий оруулаад дарах гэх мэт төрөл бүрийн судалгаа хийж байна. Мөн их хэмжээний мод тарих юм бол нүүрсхүчлийн хийг шингээнэ. Цэвэр устөрөгч гаргаж авах гээд их хэмжээгээр нүүрсхүчлийн хийг гаргах нь дэлхийн дулааралд сөрөг нөлөөтэй. Тиймээс нүүрсхүчлийн хийг ашиглах, бууруулах судалгаа хийх ёстой. Нүүрсхүчлийн хийг ашиглах чиглэлийн судалгаа бас улс орнуудад ихээр хийгдэж байгаа.

-Манай орны хувьд устөрөгчөөр ажилладаг цахилгаан станц барих боломжтой юу?

-Зарчмын хувьд боломжтой. Гэхдээ устөрөгчөөр ажилладаг цахилгаан станц цоо шинэ технологи.

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Г.Тулга: Бид бионик гараа хүний хэрэглээг бүрэн хангадаг болтол нь хөгжүүлэхийг зорьж байна DNN.mn


Сим бионик” ХХК-ийн гүйцэтгэх захирал Г.Тулгатай ярилцлаа.

-“Энгийн мөрөөдөл” гэх төслийг хэрхэн эхлүүлэх болов. Яагаад энэхүү төслийг хэрэгжүүлэхээр болсон түүхээсээ яриагаа эхлүүлье?

-Анх Монгол Улсын хэмжээнд 580 гаруй гарны бэрхшээлтэй хүүхэд байдаг гэсэн судалгааг хийсний үндсэнд тэдний багахан ч гэсэн хүсэл мөрөөдлийг нь биелүүлэх зорилго тавьж хийж эхэлсэн. Тухайн үед хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүст тулгардаг асуудлуудыг мэргэжлийнхээ зүгээс хэрхэн шийдэж болох вэ гээд бионик гар хийж үзье гэж бодсон юм. Төслийн хувьд 2019 онд анх санаачилж, судалгаа хийгээд, үндсэн ажлынхаа хажуугаар сайн дурын чиглэлээр уг төслийг давхар авч явах санаачилга гарч байсан. Тухайн үед гурван инженер маань судалгаа, зураг, кад гээд төрөл бүрээр туршиж, судалж үзэж байсан. Одоогоор хөгжүүлэлтийнхээ эхний нэг пазыг дуусгачихсан явж байна. Яг бүрэн бүтээгдэхүүн болоогүй, бүтээгдэхүүн болоход нэлээн ойртчихсон явж байгаа гэж ойлгож болно.

-Та бионик гарыг танилцуулахгүй юу, хэдэн үйлдэл хийдэг вэ?

-Төслийн зорилготой холбоотой гэвэл дэлхийн зах зээл дээр бионик гарын үнэ ханшийг судлаад үзэхэд ерөнхий зарагддаг бионик гар хамгийн доод тал нь 20-45 мянган ам.долларын ханштай байдаг. Энэ үнээр мэдээж жирийн монгол өрх бионик гар авахааргүй өндөр өртөг юм.

Манайх бионик гарыг яаж сайжруулах вэ гээд хямд төсөр аргаар, өөрсдийн боломжоор, ижил үйлдэлтэй хийх гээд үзье гэдэг алсын хараатайгаар эхэлсэн. Манай гарны хувьд үндсэн материал нь 3D принтерээр хэвлэгддэг, гадна карбон бүрэлтийн хувьд Монголд хийдэг. Бионик гарт хэрэгтэй тоног төхөөрөмжийг АНУ, БНХАУ, Хонконг гэх зэрэг олон жилийн туршлагатай брэнд үйлдвэрлэгчдээс чанартай гэсэн эд ангиудыг авдаг.

Энэхүү гар нь үндсэн найман хөдөлгөөн хийх боломжтой. Хөдөлгөөний ялгалт нь 2-3 хөдөлгөөн байсан ч тухайн хүүхдэдээ их хэрэгтэй байгаа. Удирдлагын арга нь булчингаас ирж буй дохиог хүлээж авч түүнд нь тааруулаад хөдөлгөөнүүдээ ангилаад үзүүлдэг гэсэн үг юм. Манай үйлдвэрлэж байгаа бионик гар ерөнхийдөө булчингаас мэдээллээ авдаг. Булчин яаж ажилладаг вэ гэвэл тархинаас долгион очиж тэр хэсгийн булчинг агшааж тэлж хөдөлж байгаа, тэр агшиж тэлж байгаа жижигхэн хүчдэлийн өөрчлөлтийг нь бид өөрсдөө ямар нэг сенсор ашиглаж уншиж түүнд нь ямар нэгэн шүүлтүүр, боловсруулалт хийж ялгаатай хөдөлгөөнүүдийг үүсгэхээр моторуудаа программчилж байна гэсэн үг.

-Та бүхний бүтээж байгаа гар хэр хэмжээний өртөг шаардаж бүтэж байгаа вэ?

-2021 оны байдлаар нэг бионик гарыг таван мянган ам.доллараар үнэлнэ гэж гаргасан. Энэ нь яг одоогийн байдлаар дэлхийн зах зээл дээр борлуулагдаж буй гартай харьцуулахад бараг таваас арав дахин хямдхан болж байгаа юм. Тэдгээр гартай харьцуулахад даах чадлын хувьд арай бага боловч хийх үйлдлийн хувьд боломжийн. Тухайлбал, тэр хүүхдийн хувцсаа бариад явах, цүнхээ өргөчих хэмжээний даацтай гэсэн үг. Ерөнхийдөө хямд төсөр аргаар өөрсдийнхөө мэддэг чаддаг зүйлээр дээд мөчдийн асуудалтай хүүхдүүдэд туслах гээд явж байна.

-Та бүхний хувьд нэг бионик гарыг ямар хугацаанд хэрхэн үйлдвэрлэдэг вэ?

-Нэг гар гэхэд хоёр сарын хугацаанд үйлдвэрлэлийн 11 шат дамжлагын дарааллаар бүтдэг. 3D принтер ашиглан PLA гэх пластик материалаар 3D хэвлэх технологиор хийдэг. Бусад хиймэл гартай харьцуулахад өртөг бага, үйлдвэрлэх хугацаа богино, хүүхдийн төсөөлөлд тааруулан хүссэн өнгө хэлбэрээр бүтээх боломжтойгоороо онцлогтой.

PLA материалын хувьд эрдэнэшишийн цардуулаас гарган авч, үйлдвэрлэгддэг учир ямар нэгэн хор нөлөөгүй. Бионик гарыг хэрэглэж буй хүүхдэд гаж нөлөө, харшил өгөхгүй зэрэг давуу талуудтай.

-Нэг жилийн дотор 50 хүүхдийг бионик гартай болгоно гэсэн зорилт тавиад ажиллаж байгаа гэсэн. Одоогоор ямар үе шатан дээрээ явж байна вэ?

-50 хүүхдийг бионик гартай болгоно гэсэн ч бидэнтэй холбогдож манай хөгжүүлэлттэй таарч байгаа хүмүүсийн тоо их цөөхөн

байгаа. Тухайлбал, дээд мөчдийн бэрхшээлтэй гэж байгаа ч гэсэн дотроо олон төрөл байдаг, шуунаас дээш, шуугаар, сарвууных гэх мэт. Бидний хувьд бол шуунаас доош хэсэг буюу тохойноос бугуй хүртэлх гэмтэлтэй хүүхдүүдэд таарч байгаа. Бидэнтэй холбогдсон хөгжүүлэлтэд таарч байгаа бүх хүүхдүүддээ ерөнхийд нь 3-4 жилийн хугацаанд үргэлж холбоотой байж, зөвлөх эмчтэй болгосон байгаа. Цаашдаа бионик гартай болсон хүүхдүүдээ түлхүүр хэрэглэгч болгож, тэднээсээ эргүүлэн санаа авч сайжруулах зүйлүүдийг сайжруулаад явна.

-Өнгөрсөн хугацаанд хэчнээн хүүхдийг бионик гартай болгосон бэ?

-Бид давхардсан тоогоор 12 хүүхдийг бионик гартай болгосон. Давхардсан тоо гэдэг нь цэвэр механик удирдлагатай, мөн электрон удирдлагатай гээд хоёр төрлийн гар байгаа. Механик нь энгийн тохой хэсгээр нугаларахад шууд базах хөдөлгөөн хийдэг төрлийн гар юм. Монголд болохоор яг ийм бионик гар хийдэг газар байхгүй. Протез үйлдвэрлэлийн хоёр газар байдаг. Гадна харагдац байдлаар дутагдлыг нь нөхөх зорилгоор хүний арьстай ижил байдлаар урд хөрш БНХАУ руу захиж хийлгэдэг. Үнэ нь ойролцоогоор нэг сая орчим төгрөг, агаарын солилцоо ерөөсөө байдаггүй хүүхдийн биед их харшилдаг, улайлгадаг, ямар ч үйлдэл хийх боломжгүй. Мөн тухайн хүүхэд өснө тэгэхээр дахиад худалдаж авах шаардлагатай болдог. Тухайн газар нь хүүхдэд зориулсан байдлаар өөрсдөө хийж өгдөггүй.

-Хүүхдүүдэд бионик гарыг өгөхөд тэд ямар сэтгэгдэлтэй байдаг вэ?

-Бидний хувьд бол үзэг, аягаа барих зэрэг нь маш энгийн мэт санагдаж байгаа. Гэтэл эдгээр үйлдлүүдийг хийж чадахгүй хүүхдүүдэд тэр үйлдлийг хялбарчилсан чухал зүйл нь болж байгаа юм. Тэдний хувьд бол ялангуяа эцэг эхчүүдийн сэтгэл зүйн байдлын хувьд хүлээлт их байгаа.

Бидний хувьд тэр хүлээлтийг улам өндөрсгөх гэж эрмэлздэггүй, анхнаасаа нөхцөл байдлаа яг тодорхой процессоо хэлээд үргэлжлүүлээд явдаг. Тийм болохоор үлгэрийн юм шиг эмоци гаргахгүй ч талархсан мэдрэмжтэйгээр гараа авчихаад бөмбөг зэрэг барьж байхдаа их баяртай харагддаг.

-Танай компанийн хувьд цаашид бионик гар шиг өөр бүтээгдэхүүн хийх зорилт байна уу?

-Бионик гар шиг ийм хөгжүүлэлт нь урт хугацааны хөгжүүлэлт байдаг. Нэг компанийн олон жилийн туршлага дээр цаашид ахиж дэвшиж байдаг зүйл. Тэгэхээр бид өөрсдийнхөө хэмжээнд 3D принтертэй анх эхэлж байсан яг тэр хүрээндээ бүтээгдэхүүн болоход нэлээн ойртчихсон байгаа гэж бодож байна. Гар бол бүтээгдэхүүн болоход ойртчихсон боловч зах зээл дээр худалдаалагдахуйц гэж хэлэхэд хэцүү. Ер нь үүнтэй адилхан хөлийг ч юм уу хийхэд хэцүү, урт хугацаа хэрэгтэй. Тиймээс эхлээд бионик гараа хүний хэрэглээг бүрэн хангадаг болтол цааш нь үргэлжлүүлээд явна гэсэн төлөвлөгөөтэй байгаа.