Author: ЦОГТЖАРГАЛЫН УЯНГА

Categories
мэдээ онцлох-нийтлэл соёл-урлаг туслах-ангилал

С.Сэрчмаа: Уран бүтээлч хүний аз жаргал тайзан дээр үзэгчдээс халуун алга ташилтыг авахад оршдог DNN.mn

Монгол Улсын соёлын тэргүүний ажилтан поп дива дуучин С.Сэрчмаатай ярилцлаа.

-Юуны өмнө танд энэ өдрийн мэндийг хүргэе. Та сүүлийн үеийн уран бүтээлийн сонин сайхан, олз омгоосоо хуваалцахгүй юу. Ямар уран бүтээл дээр ажиллаж байна вэ?

-“Өдрийн сонин”-ы уншигчдадаа энэ өдрийн мэндийг хүргэе. Сүүлийн үеийн уран бүтээл гэвэл “Никитон” хамтлагийн дуучин Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Б.Батчулуун, “Титэм” хамтлагийн дуучин Л.Тайванбат ах хоёртой хамтран “Эр хүн та” шинэ уран бүтээлээ хийлээ. Хөгжмийн зохиолч Х.Мөнх-Ертөнц, яруу найрагч Д.Ган-Очиртой хамтран “Мэндэлсэн өдөр” гээд төрсөн өдрийн дуу хийсэн.

Ц.Ичинхорлоо гуайн үг, ая “Алс алсын чи минь”, “Айзам” хамтлагийн хөгжмийн зохиолч О.Хүрэлбаатар, яруу найрагч Д.Ган-Очиртой хамтран “Цасан сарнай” гэсэн нэртэй өвлийн сэдэвтэй дуу хийсэн. Ойрдоо шинэ дууны ургац арвинтай жил өнгөрч байна. Мөн цахимаар Өвөр Монголд байгаа хөгжмийн зохиолч Цэцэнцогттой хамтран “Уйтай намрын бороо” нэртэй шинэ уран бүтээлийг хийж байна.

-Та хамгийн анх “Хөгжмийн аялгуу” нэртэй дуу зохиож байсан гэсэн үү. “Үүрд минийх гэж амлаач” дууныхаа үг, аяыг ч мөн та өөрөө зохиож байсан. Сүүлийн үед дууны үг, ая зохиож байгаа юу?

-“Хөгжмийн аялгуу” нэртэй дууг тав дугаар ангидаа Монголын хүүхдийн ордноос зохион байгуулсан “Ая дуу зохиогч багачууд”- ын уралдаанд ахлах ангийн хүүхдүүдтэй ороод хамгийн том шагнал болох Гранприг нь аваад 1000 төгрөгөөр шагнуулж байсан. Тухайн үедээ их баярлаж урам авч байлаа. CD-нд маань орсон “Үүрд минийх гэж амлаач” дууны үг, аяыг би өөрөө хийсэн. Сүүлд “Зүрхэнд амьдрах чи” нэртэй уран бүтээлийн үг, аяыг нь зохиож, жазз, баллад стилийн хайрын тухай дуу гаргасан.

-Хүүхэд насныхаа сэтгэлд хоногшсон нандин цаг мөч, дурсамжаасаа хуваалцахгүй юу?

-Хүүхэд нас минь хороололд тоглож мэдэхгүй, хичээлээс хичээлийн хооронд л өнгөрсөн дөө. Зургаан хүүхдийн айлын бага, цэцэрлэгт явалгүй шууд сургуульд сурч байсан. Гэр бүлд маань урлагийн хүн байхгүй, би ганцаараа урлагийн хүн болсноороо онцлог. Би одоогийн хүмүүс сайн мэддэг Монгол Улсын гавьяат жүжигчин, ятга хөгжмийн хатан хаан Ч.Мөнх- Эрдэнэ эгчтэй нэг байранд амьдардаг байсан. Ч.Мөнх- Эрдэнэ эгч маань намайг урлагийн Хөгжим бүжгийн дунд сургуульд хөтлөн оруулж урлагийн хүн болох гарааг маань зургаан настайгаас минь эхлүүлж өгсөн ачтай хүн байдаг.

-“Эрх саран” дууны клип таны анхны клип. Дууны клип бүтсэн үеийн дурсамжаасаа дэлгэрэнгүйгээр хуваалцахгүй юу?

-“Эрх саран” клипийг тухайн үед “G” энтертайнмент студи дээр хийлгэж байсан. Тэр үедээ олон долоо хоног, сарын хит дуу болж байсан. Яахын аргагүй шинэ өнгө аяс, дорнын уур амьсгал оруулсан стилийн клип хийсэн. Клипний гол дүрд тухайн үед UBS телевизийн хөтлөгч Э.Гантулга гол дүрд нь тоглосон. Үзэгчид ч ам сайтай байсанд баярладаг. Хэзээ ч мартагдахгүй хөдөлмөрч, уран бүтээлийн минь яахын аргагүй нэг. Дууны аяыг Л.Балхжав, үгийг Ү.Хүрэлбаатар яруу найрагч зохиож ингэж бүтэж байлаа. “Эрх саран” дуундаа маш их хайртай байдаг даа.

-Та урд хөршид 2005 оноос бие даасан тоглолтоо хийсэн. Сүүлд хэзээ тоглолтоо хийсэн бэ?

-Монголдоо би анх 2003 оны хоёрдугаар сарын 13-ны өдөр бие даасан тоглолтоо хийж байсан. Түүнээс хойш нэлээд олон удаа тоглолт хийсэн. Урд хөршид хоёр удаа өөрийн бие даасан тоглолтоо хийж, “Улаан театрт” дахин дахин тоглох тэр бүр олддоггүй аз завшаан м о н г о л д у у ч д а а с н а д а д оногдсонд сэтгэл хангалуун баярлаж явдаг. Урд хөршид 2005 оноос хойш уран бүтээл хийж, дуулж уригдан бүх хот, аймгуудаар нь явж дуулдаг болсон. Тэнд байхдаа 2010, 2013 онуудад бие даасан тоглолтоо хийсэн.

– Саяхан “Чиний бодолд би байгаасай” уран бүтээлийнхээ шинэ хувилбарыг хийсэн байсан. Энэ талаараа тодруулаач?

-“Чиний бодолд би байгаасай” дууг шинэчлэн “OCEAN Grey” студи найруулан хөгжмийг нь шинэчилж өгсөн. Үзэгдчдэдээ үзүүлэх уран бүтээлтэй болъё гээд шинэчлэн гаргасан. Ямар ч байсан хөөрхөн болсон гэж бодож байна. Энэ дууны аяыг хөгжмийн зохиолч Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Ц.Чулуунбат ах маань зохиосон. Саяхан тоглолт дээр нь энэ дууг дуулж оролцсон.

-Та цахим хуудаст “Sal­ly’s comedy group” гээд 101 мянган гишүүнтэй групптэй шүү дээ. Анх ямар зорилготойгоор группээ нээж байсан бэ. Удахгүй шинэ жилээ хийх гэж буй гэсэн үү?

-Тийм ээ. “Sally’s comedy group” фэйсбүүк хуудас маань 101 мянган гишүүнтэй. Өмнө нь 77 мянган гишүүнтэй байх үедээ фэйсбүүкээс группээ хаалгаад, дахиж шинээр нээж 101 мянган гишүүнтэй болсон. Группийнхэн маань өнгөрсөн жил анхны шинэ жилээ хийсэн. Энэ жил хоёр дахь нэгдсэн шинэ жилээ хийж, цөөн ажилчидтай компаниуд манай шинэ жилд нэгдэн оролцож байгаа, мэдээж группийн гишүүд ч оролцоно. Шинэ жил маань дуучид, бүжигчид, хөгжмийн баялаг дугааруудтай, нэгэнт баярлаж буй шинэ жилдээ сайхан баярлах үндэс суурьтайгаар бид бодож хийдэг. Группийн нэрийг комеди групп гэж байгаа учраас хүмүүс зүгээр л инээдэг байх биш группийн гол зорилго бол инээдмийн, хөгжилтэй постуудыг хийдэг ч нийгэмдээ аливаа зүйлийг эерэг өнцгөөр хардаг, бүгд нийлж нэгдэн , сайн үйлсийн аян зохион байгуулдаг. Хүнд амьдралтай хүмүүст тусалдаг, группийнхээ нэг гишүүнд таван ханатай гэр авч өгсөн, “Ковид-19” цар тахлын үеэр эмч, цагдаа нарыгаа эргэж сайн санааны үйлсэд нэгдэн, хамтарч оролцож чаддаг хамт олон гэж бодож, дүгнэж явдаг. Мөн хорт хавдартайгаа тэмцэж буй эмэгтэйд 100- гаад сая төгрөгийг нэгдэн босгож хандивласан. Олон зүйлс байдаг ч групп дотроо л зохион байгуулагддаг. Энэ групптээ маш их хайртай, нийгмийн салбар салбартаа амьдралд, нийгэмд идэвхтэй, эерэг талаас бүхнийг олж хардаг хүмүүсийн нэгдэл юм.

-Та 2003 онд өөрийн анхны “Хаа ч цуг” тоглолтоо хийж байсан. Анхны тоглолтоо хийх мэдрэмж ямар байсан бэ. Өнгөрсөн онд мөн “Хаврын сарнай” тоглолтоо хийсэн шүү дээ. Одоо өөрийн тоглолтоо хийх төлөвлөгөө бий юү?

-Тийм, хамгийн анх 2003 онд “Хаа ч цуг” тоглолтоо хийж байсан. Өнгөрсөн жил Бүх цэргийн дуу бүжгийн чуулгатай, хүндэтгэлийн оркестртой хамтран хүндэтгэлийн “Хаврын сарнай” тоглолтоо хийсэн. Түүний өмнө Эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалах өдөрт зориулан гуравдугаар сарын 7-нд VIP тоглолтоо эмэгтэйчүүддээ зориулан хийж байсан. Тэгэхээр жил бүрийн гуравдугаар сарын 7-ны өдөр уламжлал болгон өөрийн тоглолтоо хийж байвал гоё юм болов уу гэдэг бодол төрсөн. 2023 ондоо өөрийн хийж үзээгүй, сонин содон тоглолтоо хийхийг мөрөөдөж, хүсч байна.

-Монголын рок попын ертөнцөд 24 жил ажиллаж өөрийн уран бүтээлээ туурвисаар ирсэн та энэ урлагт ажиллахын сайхан болон хүндрэлтэй талаас хуваалцахгүй юу. Мөн урлагийн салбарт хөл тавих гэж буй залууст юуг зөвлөх вэ?

-Монголын рок попын ертөнцөд 24 жил тогоонд нь чанагдаж, ажиллаж буй хүний хувьд сайхан зүйл нь гэвэл ард түмэндээ хайрлагдаж, хүндлэгдэж, хаана ч очсон намайг таньж дуучин С.Сэрчмаа гэж хүндлээд цайгаа бариад тосох хүмүүс байдаг. Хүндрэлтэй тал гэвэл энэ нэр хүндийг олон жил нуруун дээрээ үүрч авч явах нь нэг бодлын хэцүү. Хаа хамаагүй газраар явж болохгүй, энэ бүхэн хэмжээ хил хязгаартай байдаг учраас нэр хүндээ авч явахад тодорхой хэмжээний стресс дагуулж явдаг гэж боддог. Яалт ч үгүй урлагийн хүмүүс бид ард түмнээ соён гэгээрүүлж, түүчээлж явдаг. С.Сэрчмаа юу хэлж байна, ямар үйл хөдлөл хийж байна гэж миний үеийн эмэгтэйчүүд, бүсгүйчүүд, дүү нар минь харж байгаа шүү дээ. Тиймээс аливаа зүйлд буруу үйл хөдлөл, хандлага гаргачихгүй юмсан гэдэг үүднээс эмзэглэж, эмээж явах үе бий. Өмнө нь лайв хийж байхдаа буруугаар ойлгогдож инээснээсээ болоод буруутан болсон тохиолдол байдаг. Нуух юун, би өөрөө их инээд муутай учраас юу ч ярихгүй байж байгаад инээсэндээ буруутгагдаж байсан. Түүнээс хойш ямарваа нэгэн зүйлд илүү хариуцлагатай, бодлоготой байж олны танил хүн инээхдээ хүртэл бодож явах ёстой юм байна гэдгийг ойлгосон.

-Та “Чоно” хамтлагтай хамтран “Энэ дурлал юм уу” дуугаа гаргаж байсан шүү дээ. Олон уран бүтээлчтэй хамтран дуулж байсан. Цаашдаа ямар уран бүтээлчтэй хамтран уран бүтээл гаргах төлөвлөгөөтэй байгаа вэ?

-“Чоно” хамтлагтай “Энэ дурлал юм уу” дууг дуулж байлаа. Пентатоник академиас “Оны шилдэг дуучин” шагнал, “Дебют дуучин” гэдэг цомыг өгч байсан. Тухайн үед зарласан дуурийн дуучин “Чоно” хамтлагийн дуучин С.Сэрчмаа гэхэд “Чоно” хамтлагийнхан гарах уу, С.Сэрчмаа гарах уу гээд хөгжилтэй зүйл тохиолдож байсан. Миний хувьд хамтарсан дуэт уран бүтээл гэвэл “Камертон” хамтлагийн уран бүтээлч Л.Ган-Эрдэнэтэй “Дурлалыг юутай зүйрлэх юм бэ”, мөн тус хамтлагийн дуучин Б.Эрдэнэбаттай “Нандин эрдэнэ” дууг, “A sound” хамтлагийн дуучин Ц.Тэмүүлэнтэй “Чиний үгүйд”, дуучин С.Алтан нартай хамтран хайрын тухай дуу, Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Б.Дашдондогтой хамтран “Намайг чи минь мартвал яана”, дуучин BX- тэй “Илчилж амжаагүй хайр” зэрэг уран бүтээлийг тус тус дуулж байлаа. Ер нь хамтран дуулсан уран бүтээлчид их олон байдаг. Дуучин Н.Ганхуяг ахтайгаа “Хослон дуулъя”, Буянаатай “Хослон дуулъя” хэмээх дууг дуулж CD-нүүдэд нь орсон байдаг. “Emotion” хамтлагт байсан Т.Солонготой хамтран “Зөөлөн цасны уянга” нэртэй дуу, “Салхи” хамтлагтай “365 хоног”, “Ice Top хамтлагтай хамтран “Үүр шөнийн зүүд”, “Хоёр хүү” хамтлагтай хамтран “Дурсамж дүүрэн улирал”, “Mr.Dogs” хамтлагтай хамтран “Хайрын дурсамж” зэрэг дуунуудыг дуулсан. Эргээд бодохоор олон хамтлаг, дуучидтай хамтран уран бүтээл туурвисан байна.

– Шинэ жил хаяанд ирчих сэн, ихэнх алба н газрууд байгууллагын шинэ жилээ хийхээр товлочихсон байна. Сүүлийн үеийн ажлын тань ачаалал ямар байна вэ?

-Арванхоёрдугаар сар бол уран бүтээлчдийн хувьд яахын аргагүй завгүй, ажил ундарсан саруудын нэг байдаг. Миний хувьд тодорхой хэмжээний зарим нэгэн албан байгууллага, хамт олны баярт уригдсан байгаа. Ер нь хот маань их түгжрэлтэй учраас түгжрэлээ тооцоолж үйл ажиллагаануудад оролцоод явж байгаа. Хамгийн гол нь албан байгууллага, хурим найр, хүмүүсийн баярыг хуваалцдаг ажил хийдэгтээ их сэтгэл хангалуун явдаг. Уран бүтээлч хүний аз жаргал гэдэг бол тайзан дээр үзэгчдээс халуун алга ташилтыг авахад оршдог болов уу гэж боддог.

-Таны хувьд хамгийн нандин, дурсамжтай шинэ жилийн баяраа хэлэхгүй юү?

-Миний хувьд хамгийн нандин дурсамжтай шинэ жил гэвэл сургуульд байх үед зохион байгуулагддаг байсан шинэ жилийн баяр хамгийн гоё байсан. Цаасан уутанд мандарин, улаан малгайтай, баавгайтай чихэр хийсэн бэлэг өвлийн өвөөгөөс авах юмсан гэж шинэ жилийн баярын өдрийг хамгийн их хүлээдэг хүүхэд байлаа. Өвлийн өвөөгөөс авсан бэлэг бол хүүхдийн нүд, ертөнцөөр харахад ид шидтэнээс хамгийн амттай бэлэг авч байгаа юм шиг, идэж буй идээ будаа нь ид шидийг цацруулсан, дэргэдэх хүндээ өгөмгүй, дээд урууландаа хүргэмгүй тийм амттай амттан байсан юм шиг л санагддаг байлаа. Тэгэхээр Хөгжим бүжгийн дунд сургуульд байхад тэмдэглэж, өнгөрүүлж байсан шинэ жилийн баярууд хамгийн сайхан дурсамжтай санагддаг даа.

– Залуу хүний хувьд өнөөгийн нийгэмд ямар бодолтой байна вэ?

-Өнөөгийн нийгэмд зөвхөн Монгол Улс гэлтгүй дэлхий даяар хурцадмал асуудал бий болсон байна. “Ковид- 19” цар тахал, өвчин, дайн дажин, эдийн засгийн хувьд ханшийн өсөлт, уналттай, урд хөрш оронд маань хил хаалттай зэрэг. Тэгэхээр монголчууд маань хүнд хэцүү цаг үед амьдарч байна гэж харж байгаа. Тиймээс сэтгэл санааны хувьд дайчин, сэтгэлийн хаттай, бэлтгэлтэй, хоол хүнсэндээ анхаарах хэрэгтэй болов уу гэж харж байна. Залуучууд маань ямар нэгэн ажлыг голохгүйгээр, бүтээлч сэтгэлгээтэй, аливаа зүйлсийг хийж дуусгадаг тууштай сэтгэлтэй байгаасай гэж боддог. Ялангуяа нийслэл хотдоо амьдарч буй залуус хотдоо хог хаягдлаа хаяхгүй, цэлгэр сайхан хотдоо цээж дүүрэн амьсгал аваад, сэтгэл санаа уужуухан, эрүүл энх амьдрах ирээдүйг цогцлоох нь ирээдүйн залуус та бүгдийн гарт байна шүү гэж хэлье.

Categories
мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал утга-зоxиол

​М.Амархүү: Яруу найрагт би шигшээ багийн тамирчин шиг амжилттай байсан. Тиймээс “Болор цом” гэнэтийн цочир санагдаагүй DNN.mn

Эгшиглэнт эхийн хишигт найрагч тодруулах “Болор цом-40” яруу найргийн наадамд тэргүүлж “Болор цом”-ын эзэн болсон М.Амархүүтэй ярилцлаа.

-“Болор цом-40” яруу найргийн наадамд тэргүүлж “Болор цом”-ын эзэн болсон танд баяр хүргэе. Тухайн үеийн сэтгэгдэл ямар байсан бэ?

-Энэ бол миний олон жилийн хөдөлмөрийн үр дүн гэдэг нь нэг талаасаа харагдаж байгаа юм. 21 жил тэмцээнд оролцож 21 дэх жилдээ “Болор цом” хүртлээ. 1990-ээд оны эхээс тус наадамд оролцож эхэлж, тусгай байруудад ч шалгарч байсан ийм наадам юм. “Болор цом”-ын эзэн болох энэ хүртэлх хугацаанд би улсын чанартай нэрэмжит яруу найргийн наадмуудад есөн удаа цом өргөж, нэг жанжны сэлэм өргөсөн. Нэг үгээр хэлбэл, байнгын бэлтгэлтэй улсын шигшээ багийн тамирчин шиг амжилттай явж ирсэн. Тэгэхээр “Болор цом” надад гэнэтийн цочир үйл явдал биш юм. Олон жилийн хүч хөдөлмөр шаардагдаж, шат дараалалтайгаар явж “Болор цом”-ын өндөр босгоор давж, өндөр тавцан дээр зогслоо гэж бодож болно.

-Яруу найргийн салбар утга зохиолд та хэрхэн орох болсон бэ, түүхээсээ хуваалцаач?

-Би 1990 оноос мөнгөн үеийнхэн гэгддэг яруу найрагчдын дунд, өнөр бүлд орж ирсэн. Манай мөнгөн үеийнхэн Монголын утга зохиолын шинэчилсэн давлагаа, шинэчлэл гэж үнэлэгддэг. Энэ сайхан үеийн төлөөлөл болсондоо их баяртай байдаг. Анхны шүлэг бичиж байсан үе гэвэл 1985 оны үед Зэвсэгт хүчний 016 нэгтгэл 096 ангид цэргийн алба хааж байх үедээ шүлгүүдээ бичиж байсан. Энэ нь үргэлжилсээр сургуулиа төгсөөд, 1990-ээд оных руу орж ирсэн. Үүнээс хойш утга зохиолын салбарт тасралтгүй явж байна даа.

-Анх яруу найрагт ороход нөлөөлсөн, дурлуулсан хүн гэвэл хэнийг хэлэх вэ?

-Цэрэгт анхны шүлгүүдээ бичиж байх үед армийн “Улаан-Од” сонинд миний шүлгүүд гарч байсан. Ер нь цэрэг дайчдын сэдэв миний хамгийн анхны яруу найрагт дөрөөлж орж ирсэн сэдэв юм. Тийм учраас энэ сэдэв рүү их ойр байж, Батлан хамгаалахын наадамд цом өргөж, дараагаар нь жанжин сэлэм хүртсэн. Тэгэхээр цэргийн энэ үе надад их нөлөөлсөн. Сүүлд нь Монголын өмнөх үеийн томоохон яруу найрагчдын бүтээлүүд бол миний багш юм. Д.Нацагдорж, Б.Явуухулан гээд бүгдийг л уншдаг байлаа. 1990 оноос хойш миний бүтээлд гүнзгий нөлөөлсөн хүмүүс гэвэл Сүхбаатар аймгийн гурван яруу найрагч бий. Тэдний нэг нь О.Дашбалбар ах. О.Дашбалбар ахын хажууд би их ойр байсан.Г.Мэнд-Ооёо, Эрээнцавын Д.Нямсүрэн гээд Сүхбаатар нутгийн найрагчид, мөн Б.Лхагвасүрэн ах нар миний уран бүтээлд гүнзгий нөлөөлсөн. Мөн миний хамгийн их ойр дотны найз байсан Монголын 1980-аад оны сүүл үеийн нэртэй том яруу найрагчид болох Ж.Болд-Эрдэнэ, Ш.Уянга нар надад их хүчтэй нөлөөлж би их ойр дотно нөхөрлөж явсан. Эдгээр хүмүүсийн нөлөө маш их бий. Дээрх нэрийг нь дурдсан хүмүүс бол намайг эргэлт буцалтгүйгээр яруу найрагт шимтэн дурлуулсан хүмүүс юм.

-Таны үеийн Ш.Уянга, Ж.Болд-Эрдэнэ гээд мундаг яруу найрагчид байсан гэлээ. Та энэ хүмүүсийн талаар дэлгэрүүлээч?

-Би ярихдаа их тааламжтай байна. Ж.Болд-Эрдэнэ Ленинградын театрын зураачын сургууль төгссөн театрын зураач хүн. Мөнгөн үеийн яруу найргийн цээжний, гол толгой яруу найрагч. Төв аймгийн Мөнгөнморьт сумын харьяат, “Гоо марал” үзэгдэл болсон ном зохиол гаргаж байсан. Ш.Уянга Москвагийн геодези зураг зүйн дээд сургууль, МУИС-ийн физикийн ангийг зэрэг төгссөн. Монголын хувьсгалт залуучуудын эвлэлийн төв хорооны товчооны гишүүн байсан. Манай үеийн хамгийн анхдагч боловсролтой яруу найрагч гэж хэлж болно. Үүний дараагаар утга зохиолын өндөр боловсролтой яруу найрагч гэвэл Г.Аюурзана, Ц.Буянзаяаг нэрлэхэд таатай байна.

-Архангайн утга зохиолын нэгдэлтэйгээ та ойр байсан уу, ер нь ямар байсан бэ?

-Намайг хөдөө орон нутагт зургийн багшаар сургуулиа төгсөөд 1990 оноос өмнө ажиллаж байх үед Архангай аймгийн Утга зохиолын нэгдэл ажиллаж байсан. Энэ утга зохиолын нэгдэл 1955 онд байгуулагдсан. Утга зохиолын нэгдлээс “Хангайн цом” наадмыг зохион байгуулдаг байлаа. “Хангайн цом” наадмын үед наадамд оролцдоггүй, очиж үздэг л байлаа. Миний эргэн тойрон, хүрээлэлд аймгийн урчуудын салбарын зураач нар их ойр байсан. Одоо бодоход манай зураач нар бүгд л яруу найраг сонирхдог мундаг хүмүүс байж дээ. Ингэж явсаар 2016 онд н.Минжинсайхан тэргүүтэй хүмүүс утга зохиолын нэгдлийг “Хан тамир” гэж нэр өгөн байнгын ажиллагаатай, Улаанбаатар төвтэй, Архангай аймагт төлөөлөлтэй үйл ажиллагаа явуулдаг байгууллагаа сэргээж байгуулсан. Үүнээс хойш би тасралтгүй зохион байгуулагддаг үйл ажиллагаанд нь оролцож явж байна даа. Хамгийн анхны оролцоо минь гэвэл “Хан тамир” утга зохиолын нэгдлийн логог зурж оролцож байсан. Манай нэгдэл Монголын зохиолчдын эвлэлийн салбарын харьяалалтай байдаг. Маш олон ажлыг зохион байгуулснаас хамгийн том нь “Хангайн цом” яруу найргийн наадмыг жил бүр зохион байгуулдаг болсон юм.

-Утга уран зохиолоос гадна мөн шог зураг зурдаг гэсэн үү, энэ талаар тодруулаач?

-Дүрслэх урлагийн хувьд би 1990-ээд оны зураач. Би зураасан зургийн мэргэжлийн хүн учраас номын чимэг зураг, шог зураг миний уран бүтээлийн гол байрыг эзэлдэг. Энэ хугацаанд Монголын урчуудын эвлэлийн “Art” галерейд бие даасан үзэсгэлэн, хамтарсан үзэсгэлэнгээ гаргаж залуу уран бүтээлчдийн үзэсгэлэнд ч оролцож байлаа. Шог зургийн үзэсгэлэнгүүдэд тогтмол оролцож байна. Одоогоор оны шилдэг бүтээлийн үзэсгэлэнд оролцох гээд бүтээлээ хийж байна даа. Урчуудын эвлэлийн 80 жилийн ой тохиож байгаа, үүний угтал болгоод дүрслэх урлагийн бүтээлүүдээ хийгээд явж байна. Үндсэндээ 450 орчим номын ялангуяа утга зохиолын номын чимэг зураг хийсэн байна. Сүүлийн 1990 оноос хойш гарсан Монголын утга зохиолын номын 70 хувь нь миний бүтээлүүд байгаа. Урлаг судлаачид намайг “Явдаг галерей” гэж хэлж, бичиж байсан. Энэ нь бас нэг үнэлгээ юм.

-Тэгвэл ямар үед танд уран бүтээлийн шинэ санаа, онгод илүү их төрдөг вэ?

-Хүмүүс намайг хоймсон уран бүтээлтэй, хос мөртэй гэж Монголын нэрт яруу найрагч Г.Мэнд-Ооёо ахаас эхлүүлж нэрлэсэн. Түүнээс хойш хүмүүс тэгж хэлдэг болсон байна лээ. Энэ хоёр уран бүтээл нь нэг нэгнийгээ нөхөж байдаг. Уран зураг бол харах яруу найраг, яруу найраг бол унших уран зураг. Зураг зурж байхад шүлгийн санаа төрдөг, шүлэг бичиж байхад зургийн санаа төрдөг гээд энэ их үнэн юм байна лээ. Ялангуяа яруу найрагт минийх дүрсэлгээ нь их өвөрмөц бусад яруу найрагчаас давуу талтай байх.

Монголын утга зохиолд дүрслэл сэтгэлгээний өөр өнгө аяс оруулж ирэхийг зорьсондоо хүрч сэтгэл хангалуун явж байгаа. Цаашид ч улам хөгжүүлж хийе гэж бодож байна. Өөрөөр хэлбэл, би уран бүтээлийн өөрийнхөө ертөнцийг бий болгосон хүн. Үүндээ маш аз жаргалтай байдаг. Миний шүлгүүд бусдаас ялгагдана, танигдана.

-Яруу найраг таны хувьд юу вэ, шүлэг яруу найргийн сайхан зүйл нь юу байдаг вэ?

-Яруу найраг гэдэг бол үгийн урлаг, тэр дундаа хөгжимлөг, сэтгэлгээний, дүрслэх урлагаар маш уран тансаг зураг, сийлбэр юм. Яруу найрагч хөгжимтэй, сэтгэлгээтэй, уртай, утгатай хүн. Утга зохиолын хаан төрөл гэж нэрлэдгээс харахад яруу найраг утга зохиолын хамгийн хэцүү төрөл. Энэ хугацаанд яруу найргийн наадмуудын хувьд урам, өөрийгөө харах хэмжүүр юм. Ямар түвшинд байна, уншигчдад өөрийгөө илэрхийлэх, тэдэнтэй хамгийн ойр байх хэлбэрүүдийн нэг гэж боддог. Голлон уран бүтээлийг дүгнэхэд яруу найргийн ном юм. Ном бүтээл л яруу найргийн эцсийн хэмжүүр.

-Та 15 ном гаргаж байсан гэсэн үү?

-Тийм. Анхны ном гэхэд Монголын зохиолчдын эвлэлийн анхны номны уралдаан, шалгаруулалтад орж шалгарч хэвлэгдэж байсан. Миний бүтээлүүд дотор зохиолчдын эвлэлийн шагнал, утга зохиолын төрлөөр “Алтан-Өд” шагнал авсан ч ном бүтээлүүд минь бий. 2017 онд Монгол Улсад болсон дэлхийн яруу найргийн Их хурлын үеэр миний англи хэл дээр гарсан “Хөх цом” гэдэг нимгэн боршур ном маань Тайванийн утга зохиолын яруу найргийн алтан медаль хүртсэн нь гадаадаас авсан шагнал юм. Хамгийн сүүлд “Хөх цом” гэж ном гаргасан. Энэ бол миний яруу найргийн 16 дахь ном юм. Үүнээс гадна хүүхдийн зохиолын төрөл миний утга зохиолын гол бүтээл туурвидаг төрөл. Хүүхдийн зохиолын нийт 23 ном хийж бүтээсэн.

-Таныг архи согтууруулах ундаа их хэрэглэдэг хүн байсан гэж сонссон. Архинаас хэрхэн гарсан юм бэ?

-Би архинд баярладаг. Архийг сурталчилж байна гэж битгий бодоорой. Энэ бол хүн төрөлхтний хамгийн том хүндэтгэл, нээлт. Хүний хэрэглээнээс л шалтгаалдаг, хэтрүүлж, донтож хэрэглээд асуудалд орооцолдох гээд төрөл бүрийн зүйлс л тохиолдоно. Гэхдээ би шүтэж уусан хүн. Олон улсын шагнал хүртэж, бүтээл маань ч сайхан болж, номнуудаа ч гаргаж байсан. Жоохон идээ будаа хүртсээн, өмнө нь ч бага зэрэг амсдаг байж ширүүн хүртсэн. Гэхдээ би эвдэрч хүмүүсийг доромжилж, элдэв бусын зан авир гаргаагүй гэдгийг миний ойр дотны хүрээлэл зураачид, зохиолчид сайн мэднэ. Сэтгүүлчид ч мэднэ.

Энэ жилийн “Болор цом” их өндөр зохион байгуулалттай болсон. Ер нь цахим орчинд олны сэтгэгдлээс харахад М.Амархүү түрүүлээсэй гэсэн хүмүүсийн хүлээлт их байсан юм байна лээ. Энэ жил хүлээлт нь болж “Болор цом”-д түрүүлсэн. Шүүлт өндөр түвшинд явсан гэж сонссон, дектафон тавьж, хяналтын зөвлөлөөс давхар хяналт тавьж, оноонуудыг шууд нэмж газар дээр нь гаргаж олон түмний нүдэн дээр ил болсныг үзсэн ард түмэн хэлж байна лээ. Наадмыг чин шударгаар зохион байгуулсан Монголын зохиолчдын эвлэлийнхэндээ талархал илэрхийлэх ёстой гэж бодож байна.

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Э.Ниндэвдэмбэрэл: Ул хавтгайрах эмгэгээс сэргийлэхийн тулд хүүхдийг шалан дээр хөл нүцгэн явуулахгүй байх хэрэгтэй DNN.mn

Гэмтэл согог судлалын үндэсний төвийн Хүүхдийн гэмтэл согог судлалын тасгийн их эмч Э.Ниндэвдэмбэрэлтэй ярилцлаа.

-Хөлийн хавтгайн хэлбэрийг хэд ангилдаг вэ?

-Хөлийн хавтгай улны хэлбэрийг дөрвөн зэрэгт хуваан авч үздэг. Физиологийн хавтгай тавхай болон хавтгай тавхай үүссэн градусын хэмжилтээр шалтгаалж хөнгөн, дунд, хүнд зэрэг гэж үздэг.

-Ул хавтгайралт гэж яг юу болох талаар дэлгэрэнгүй тайлбарлахгүй юу?

-Хөлний уланд улны шөрмөс гэж байдаг. Энэ шөрмөс хүний хөлийн улны арк буюу нумыг үүсгэдэг бүтцэд оролцдог. Мөн шагайн ясны хэлбэр ямар байхаас шалтгаалан төрөлхийн болон олдмол тохиолдлоор хавтгай ул үүсч буй юм. Энэ нь хөлийн улны шөрмөс суларсантай холбоотой. Улны шөрмөс сул байх нь өсгий, өлмий хоёрыг хооронд нь чанга татаж нум үүсгэх ёстой байтал ажиллаж чадахгүй ул хавтгайрч шал болон хатуу газарт гишгэхэд хөл бүтэн тавьж гишгэгддэг эмгэг юм.

-Сүүлийн жилүүдэд хүүхдийн ул хавтгайрах эмгэг 20 орчим хувиар өссөн, хүүхдүүдийн дунд эмгэг их байна гэж иргэд ярьж байна. Хүүхдийн ул ямар шалтгаануудын улмаас хавтгайрдаг юм бол?

-1-5 настай бүх хүүхэд хавтгай ултай байдаг. Тав хүртэлх насанд хавтгай ултай байх нь хэвийн үзэгдэл. Энэ хугацаанд хүүхэд гишгэж, явдаг болж хөл гарны булчин шөрмөс чангарч эхэлдэг. Улны шөрмөс ч энэ үед адилхан цуг чангарч байх ёстой. Ингэж чангарч явсаар таван наснаас зургаан нас гэхэд нум үүсчихсэн байх ёстой байтал үүсэл хөгжлийнхөө явцад сайн чангарч чадахгүйгээс хамаарч хавтгай ул үүсч байгаа юм.

Ерөнхийдөө ажиглалтаар эцэг, эхийнх нь аль нэг талд хавтгай ултай хүн байвал үүнийг дуурайх буюу удамшлын гаралтай гэж харагддаг. Мөн олдмолоор гэвэл чихрийн шижин, жирэмслэлт, тавхайн ясны гэмтэл зэрэг шалтгаануудаас үүсэх тохиолдол бий. Дауны хам шинж, генийн өөрчлөлттэй хүүхдүүдэд ч тохиолддог.

Хотжилт их явагдаж буйтай холбоотой өрх бүр орон сууцанд амьдардаг болсон. Ингэснээр хүүхдүүд хавтгай шалан дээр хөл нүцгэн явж буй нь ихэвчлэн ул хавтгайрахад нөлөөлж байна. Хүүхэд хангалттай зай талбайд тоглож, булчин шөрмөс нь сайн чангарч чадахгүй, хязгаарлагдмал орчинд байдагтай холбоотой.

-Ул хавтгайрах эмгэг нь хүүхдийн биед ямар хор хөнөөлтэй вэ?

-Клиникийн номонд өвдөлтгүй байх үед ямар нэгэн эмчилгээ шаардлагагүй гэж үздэг. Хавтгай ултай хүүхдүүд ачаалал даах чадамж муу байдаг. Хол алхаж, гишгэж, явж чадахгүй, гүйж харайхад нь хөлийн улаар өвддөг, өвдөгний үеэр сариу хэлбэрт ордог. Тэгэхээр давхар өвдөг өвдөж эхэлдэг. Энэ нь цаашид даамжирвал зөв гишгэх ачаалалтай холбоотойгоор давхар өвдөгний үеэр, нуруу, дээд үеүд рүү өвдөх зүйлс байдаг. Ер нь хор хөнөөл нь өвдөлтүүд л байдаг юм.

-Ул хавтгайрсан бол хүүхдүүдэд ямар эмчилгээг хийж, эмч нар юуг зөвлөдөг вэ?

-Нумтай улавч нь өөрөө механик аргаар хүнийг зөв байдалд гишгэх нөхцөлийг хангаж өгч дотогшоогоо гишгээд байгаа байдлыг хүчээр засаж өгч байна гэсэн үг. Хэвийн байх ёстой байдалд нь хүргэж өгнө гэсэн үг. Нумтай улавч хэрэглэх нь зөв ч хамгийн гол нь дасгал хөдөлгөөн юм. Улныхаа булчин шөрмөсийг чангалахад дасгал хөдөлгөөн чухал үүрэгтэй. Мөн байгалийн элс, хайрга, өвс зүлэгтэй газар хөл нүцгэн явах нь хүүхдэд их сайн.

-Ул хавтгайрах эмгэгээс хэрхэн сэргийлэх вэ?

-Хүүхдийг бага наснаас нь сайн чийрэгжүүлэх, нумтай пүүз, гутал өмсгөх. Түүнчлэн хүүхдийг шалан дээр хөл нүцгэн явуулахгүй байх хэрэгтэй.

-Эцэг эхчүүд хүүхдийнхээ улыг хэрхэн шалгах вэ, хавтгай ултай эсэхийг мэдэхийн тулд юу хийх хэрэгтэй вэ?

-Хавтгай улыг мэргэжлийн эмч нар үзлэгээр үзэх юм бол амархан илрүүлчих боломжтой. Хавтгай улыг оношлохын тулд заавал хавтгай гадаргуу дээр хөл нүцгэн гишгүүлж байж оношилдог. Хавтгай гадаргуу дээр гишгээгүй байх тохиолдолд хүний ул нумтай харагдаж болдог. Гэсэн хэдий ч гишгэж яг ачаалал авахаараа нөгөө нум маань хатуу болж хувирдаг. Тэгэхээр хавтгай гадаргуу дээр хөл нүцгэн гишгүүлж араас нь харах юм бол өсгийнийх нь хэлбэр зөв байна уу, үгүй юү гэж харж болно. Мөн будгийн арга гэж байдаг. Энэ нь хүүхдийн биед ямар нэгэн харшлахгүй усан будгаар хөлийнх нь улыг будаад, цаасан дээр гишгүүлэхээр хүний хөлийн мөр гарна. Энэ мөр нь тавхайн дунд хэсгээрээ нарийссан байх ёстой байдаг. Урд таван хуруунаас эхлүүлэн хойшоогоо өргөн явж байгаад өсгийний урд талаас нарийсаад өсгийн дээрээ буцаад өргөн болсон зураг гардаг. Энэ гарсан зургаар оношилж болно. Мөн подоскоп гээд шилэн тавцан дээр гишгүүлж үздэг арга байдаг.

Эцэг эхчүүд харж ажиглах аргаар хүүхдээ хатуу гадаргуу дээр гишгүүлж хойд талаас нь харахад өсгийн хэсэг босоо байна уу, гадагшаагаа эргэсэн байна уу гэдгийг л харна.

-Тэгвэл эцэг эхчүүд хүүхдэдээ гутал сонгохдоо юуг анхаарах хэрэгтэй вэ?

-Тэгэхээр яг хүүхдэдээ өөрт нь таарсан хэмжээтэй гутлыг авч өгөх нь чухал юм.

Томдсон биш, болж өгвөл хөлийг дэмжих жижиг зөөлөн нумтай улавчтай байх хэрэгтэй. Учир нь бага насны хүүхэд болгон хавтгай ултай байдаг гэж өмнө хэлсэнчлэн сэргийлэх зорилгоор иймэрхүү улавч хэрэглэх нь гэмгүй.

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Д.Нямбаяр: Дотооддоо оношлуур хийж эхэлснээр импортын оношлуурын үнэ 20 мянга болтол буурсан DNN.mn

Япон улсын Каназава Их сургуулийн профессор, АШУҮИС-ийн зочин профессор АУ-ны доктор Д.Нямбаяртай ярилцлаа.

-Коронавирусийг шүлсээр оношлох оношлуурын үйлдвэрлэлийг зогсоож буй гэсэн үү. Нөхцөл байдлын талаар тодруулаач?

-2021 онд монгол эрдэмтэд коронавирусийг шүлсээр оношлох шинэ технологийн оношлуурыг бүтээж, ЭМЯ-наас зохих зөвшөөрлөө авч үйлдвэрлэлээ явуулж эхэлсэн. Ингэснээр импортын оношлуурын үнэ буурах нөхцөл бүрдсэн. Энэ оны есдүгээр сард Эм, эмнэлгийн хэрэгслийн хяналт, зохицуулалтын газраас оношлуурын үйлдвэрт хяналт шалгалт хийж тусгай зөвшөөрөлгүй гэх шалтгаанаар манай лабораторийн үйл ажиллагааг зогсоох албан бичгийг ирүүлсэн. Тусгай зөвшөөрөл авахад шаардагдах молекул, биологийн үйлдвэрлэлийн стандарт Монголд байдаггүй. Тиймээс эрдэмтэд зөвшөөрөл авах боломжгүй болж үйлдвэрлэл гацаанд орсон. Өнгөрсөн оноос үйлдвэрлэгдэж эхэлсэн оношлуурын үйлдвэртэй танилцахаар Эм, эмнэлгийн хэрэгслийн хяналт, зохицуулалтын газраас энэ оны есдүгээр сард байцаагчид очиж үйлдвэртэй танилцаж шалгалтыг явуулсан. Шалгалтаар хэд хэдэн зөрчлийг илрүүлсэн учраас тусгай зөвшөөрөл авах хүртлээ үйл ажиллагаагаа зогсоох үүрэг чиглэлийг өгсөн юм.

-Яг ямар зөрчил илэрсэн тухай та бүхэнд мэдэгдсэн үү?

-Тэд гурван зөрчил илрүүлсэн байгаа юм. Нэгдүгээрт, Аж ахуйн үйл ажиллагааны тусгай зөвшөөрлийн тухай хуулийн 15.12.3 дахь заалтыг зөрчсөн ба үйлдвэрлэл явуулах тусгай зөвшөөрөлгүй. Хоёрдугаарт, Эрүүл мэндийн яамны лабораторийн салбар зөвлөл болон Хүний эмийн зөвлөлийн биобэлдмэл оношлуурын салбар зөвлөлөөс оношлуурын бүртгэлийн гэрчилгээ олгогдсон нь ЭМ-ийн сайдын А295 тушаалын 4.32.3 дахь заалтыг зөрчсөн. Гуравдугаарт, оношлуурын MNS ISO 15189-2015 стандартын 5.3.2.5 дахь заалтыг зөрчсөн гэж үзсэн.

Өөрийн зүгээс эдгээрт тайлбар өгөх нь зүйтэй байх. Нэгдүгээрт, Монгол Улсын хэмжээнд 2022 оны зургадугаар сарын 17-ны өдөр хүчингүй болчихсон Аж ахуйн үйл ажиллагааны тусгай зөвшөөрлийн тухай хуулийн 15.12.3 дахь заалтыг зөрчсөн хэмээсэн Эм эмнэлгийн хэрэгслийн хяналт зохицуулалтын газрын дарга Д.Нарантуяагийн гарын үсэг бүхий 2021 оны аравдугаар сарын 6-ны өдрийн албан бичиг нь хэдийнэ хүчингүй болсон хуулийн заалтаар дүгнэлт гаргасан нь байж боломгүй зүйл. Дээр нь Эрүүл мэндийн сайд С.Энхболдын 2021 оны зургадугаар сарын 23-ны өдрийн А400 тусгай зөвшөөрлийн тухай шинэчилсэн журамд нь ч гэсэн Оношлуур үйлдвэрлэх тусгай зөвшөөрөл байдаггүй. Тиймээс дээрх илрүүлсэн гэх зөрчил нь өөрөө хууль журмандаа нийцээгүй буруу дүгнэлт хэмээн харагдаж байна. Хоёрдугаарт, Эрүүл мэндийн яамны лабораторийн салбар зөвлөл болон Хүний эмийн зөвлөлийн биобэлдмэл оношлуурын салбар зөвлөлөөс оношлуурын бүртгэлийн гэрчилгээ олгогдсон нь ЭМ-ийн сайдын А295 тушаалын 4.32.3 дахь заалтыг зөрчсөн гэдэг нь оношлуурыг бүртгэж аваад хэрэглээнд оруулахыг зөвшөөрсөн ЭМЯ-ныхаа бодлого үйл ажиллагааны эсрэг байгаа мэт сэтгэгдэл төрүүлэхээр байгаа бөгөөд бидэнд үл хамаарах зүйлийг бидний зүгээс гаргасан зөрчил мэт дүгнэлт гаргасан байгаа нь логикийн хувьд тун ойлгомжгүй зүйл болсон байна. Түүнчлэн дээр дурдагдсан Эрүүл мэндийн сайд асан Д.Сарангэрэлийн 2019 оны зургадугаар сарын 21-нд гаргасан А295 тушаалын 4.32.3 дахь заалт гэгч нь мөнөөх л үйлдвэрлэл явуулах тусгай зөвшөөрлийн тухай заалт байгаа нь дээрх миний дурдсан тайлбартай давхцаж байна. Тиймээс дээрх дүгнэлтийг үндэслэлгүй хэмээн бодож байна. Гуравдугаарт, MNS ISO 15189-2015 стандартын 5.3.2.5 дахь заалт гэдэг нь урвалж оношлуур болон хэрэгслийг хэрэглэх заавар нь ашиглахад бэлэн байна гэсэн заалт бөгөөд энэ бас л үндэслэл муутай дүгнэлт мэт харагдаж байна. Учир нь, манай оношлуурт заавар нь дагалддаг төдийгүй хэрэглэгч лаборатори буюу яг газар дээр нь манай багийн мэргэжилтэн залуучууд очин зааж зөвлөж, хэрэглэгчтэй хамт хэд хэдэн удаа хамт шинжилгээ хийж зүгшрүүлсний дараагаар оношлуураа хэрэглэгчид гардуулдаг. Тиймээс ч бидний оношлуур хэрэглэгчдийн зүгээс маш ам сайтай байдаг.

-Манай улсад оношлуур үйлдвэрлэлийн тусгай зөвшөөрөл гэж байдаггүй юм уу?

-Монгол Улсад молекул биологийн оношлуурыг анх удаа эрдэмтэд бүтээсэн учраас энэ төрлийн стандарт өнгөрсөн хугацаанд байгаагүй. Тэгэхээр тусгай зөвшөөрөл авахын тулд стандартыг хангасан байх шаардлагыг бидэнд тавьж байгаа. Монголд байхгүй стандартыг ямар байдлаар бид бүрдүүлж үйл ажиллагаагаа цаашид эрхлэх юм бэ гэдэг хариу тайлбарыг авахаар Эм, эмнэлгийн хэрэгслийн хяналт, зохицуулалтын газарт 14 хоногийн өмнө эрдэмтдийн багийн төлөөлөл албан бичиг хүргүүлсэн боловч одоог хүртэл хариу өгөөгүй байна.

MNS5524-1:2014 буюу эм үйлдвэрлэлд тавих ерөнхий шаардлагад зөвхөн уламжлалт эмийн бүтээгдэхүүн болон биологийн бүтээгдэхүүн, эмийн бүтээгдэхүүн гэсэн гурван стандарт байдаг. Тэгэхээр бид ямар стандартыг мөрдөж байр саваа бэлдэж үүндээ тусгай зөвшөөрөл хүсэх вэ гэдэг асуудал дээр асуулт гарчихаад байгаа юм. Үүнтэй холбоотойгоор бид Эм, эмнэлгийн хэрэгслийн хяналт, зохицуулалтын газарт үүнийг тодруулж шийдэж өгөөч ээ, бид аль болох олон улсын GMP, BSL хоёрдугаар түвшний аюулгүйн лабораторийнхоо зэрэглэлийг хангаж, энэ төрлийн бүтээгдэхүүнд тавигддаг BSL кабинет ашиглах, ариун орчинд хийх ёстой зэргийг хангаж ажиллаж байгаа. Гэхдээ цаасан дээр буухаар яг ийм стандартыг барих ёстой гэдэг зүйл байхгүй учраас одоогийн үйл ажиллагаа явуулж буй байр маань шаардлага хангаж буй эсэх дээр асуудал үүсээд байгаа юм. Тэгэхээр зөвшөөрөлтэй гэсэн бичиг байхгүй учраас л үйл ажиллагаа саатах болоод байна.

-Оношлуурт ашигладаг түүхий эд нарийн хугацаатай байдаг учраас үйлдвэрт буй оношлуурын нөөцийн хугацаа нь дуусч буй гэж сонссон?

-Тийм. Энэ онд цар тахлын нөхцөл байдал намжиж оношлуурын эрэлт буурсан учраас зургадугаар сард үйлдвэрлэлээ түр зогсоосон. Оношлуурт ашигладаг түүхий эд нарийн хугацаатай байдаг учраас үйлдвэрт буй оношлуурын нөөцийн хугацаа энэ сард дуусч байгаа. Хэрвээ “Ковид-19” цар тахлын эрчим дахин нэмэгдвэл монгол эрдэмтдийн бүтээсэн шүлсний оношлуурын нөөц байхгүй гэсэн үг.

-Төсөв мөнгө нь багаар үйлдвэрлэж байхад үйл ажиллагааг зогсоох гэж байгааг та юу гэж харж байна вэ. Ямар нэгэн эрх ашгийн зөрчил байна уу?

-Би хэлж мэдэхгүй байна, энэ талаар шалгаж тогтоодог байгууллагын чиг үүргийн дагуух ажил нь болов уу хэмээн бодож байна.

-Гаднаас оношлуур авбал манайд ашигтай юу?

-Мэдээжийн асуултад мэдээжийн хариулт өгөх нь илүүц байх. Ганцхан жишээ дурдахад, бид дотооддоо оношлуур хийж эхэлснээс хойш 120 мянган төгрөгийн үнэтэй байсан импортын оношлуурууд 20 мянган төгрөг болтол буурсан байдаг. Удаа дараа бид албан хүсэлт гаргасан боловч бидний бүтээсэн оношлуурыг төрийн нэгдсэн худалдан авалтын цахим дэлгүүрт бүртгэж аваагүй өдий хүрснээс шалтгаалан Монгол Улсын хэмжээнд өргөн хэрэглээнд нэвтэрч чадсангүй өнөөдрийг хүрэв. Үүнээс болж төрийн өмчийн эмнэлгүүд импортын оношлуурыг худалдан авахаас өөр аргагүй байдалд байгаа юм. Ер нь Монголдоо өөрийн нөөц бололцоогоо ашиглан өөрийн орны нөхцөлд тохирсон оношлуурыг боловсруулж бүтээх нь эдийн засаг, нийгмийн чухал ач холбогдолтой. Манай оронд гадаадаас худалдан авсан, эсвэл тусламжаар орж ирсэн оношлуурууд нь шууд хэрэглэхэд зарим талаар учир дутагдалтай, тухайн улсынхаа техник технологи, түүхий эдэд тулгуурлан зохиогдсон байдаг учраас дагалдах тоног төхөөрөмж, сэлбэг хэрэгсэл, урвалж бодистой нь хамт худалдан авахаас аргагүй байдалд хүрдэг. Энэ нь эргээд тухайн улс орноосоо эм урвалж, тоног төхөөрөмж, түүхий эдийн хараат болох эрсдэл дагуулах сөрөг талтай байдаг.

-Монгол эрдэмтдийн хийж буй оношлуурын талаар тодруулахгүй юу, бусад оношлууруудаас юугаараа ялгаатай вэ?

-Өнгөрсөн хугацаанд бидний бүтээсэн шүлсний оношлуурыг 100 мянган ширхэг үйлдвэрлэж, 40 байгууллагаар дамжуулан хэрэглээнд нэвтрүүлсэн. Энэ хүрээнд өнгөрсөн хугацаанд тухайн оношлууртай холбоотой сөрөг нөлөө болон хэрэглээ, үр дүнтэй холбоотой гомдол, санал ирээгүй. Бидний судалгааны үр дүнд бий болсон бүтээгдэхүүний давуу тал нь дотоодод үйлдвэрлэх оношлуур, цомог нь үнэ өртөг харьцангуй хямд, шинжилгээнд зарцуулах хугацаа харьцангуй бага, нэг шатлалт мультиплекс бхПГУ-ын аргад тулгуурлах учраас шинжилгээний явцад алдаа гарах магадлал бага, вирусийн геномын харьцангуй тогтвортой бай дараалалд тулгуурласан өвөрмөц, мэдрэг праймер, пробын хослол ашиглах тул оношлуурын мэдрэг чанар, өвөрмөц чанар харьцангуй өндөр, цөөн тооны вирусийн агууламжтай бүхий шинжлэгдэхүүнд ч SARS-CoV-2-ийг илрүүлэх боломжтой болох учир халдварыг эрт үед илрүүлэх боломжтой. Манай орны хэрэглээнд буй бүх төрлийн бхПГУ-ын системд хэрэглэгдэх боломжтой.

Шүлсэнд SARS-CoV2 илрүүлэх бхПГУ аргыг боловсруулж оношлуур бүтээсэн нь дараах ач холбогдолтой хэмээн үзэж байна. Сорьц авахад зайлшгүй эмнэлгийн мэргэжилтэн шаардлагагүй болох, сорьц авах үед алдаанаас үүдэх хуурамч сөрөг хариуг бууруулах, арчдас авах үед гарах халдвар авах эрсдэлийг арилгах, инвазив арга биш тул шинжилгээ өгч буй хүнд зовуурьгүй, SARS-CoV-2-ийн халдварыг харьцангуй эрт үед нь өндөр мэдрэг чанартай, нарийвчлал сайтай харьцангуй хурдан хугацаанд оношлох боломж бүрдэх, нэгж шинжилгээний үнэ өртгийг бууруулах, үндэсний мэргэжилтнүүдэд итгэх итгэлийг бий болгох, болзошгүй эрсдэлийн үед хэрэглэгдэх технологи нутагшиж, боловсон хүчин бэлтгэгдэх зэрэг ач холбогдолтой.

-Үйлдвэр нь өөр ямар үйл ажиллагааг явуулдаг вэ?

-Үйлдвэр зөвхөн коронавирусийн оношлуур үйлдвэрлэх зорилготой биш бөгөөд бусад олон төрлийн оношлуур үйлдвэрлэх алсын хараатай ажиллаж судалгааны ажлаа хийдэг АШУҮИС-ийн дэргэд байгуулагдсан гарааны компани юм. Бид одоогоор коронавирус болон томуугийн вирусийг ялгаж оношлох оношлуурыг бүтээх технологийн судалгаагаа хийж дуусгаад эмнэл зүйн туршилтын шат руугаа орох гээд бэлтгэл ажлуудаа хийгээд явж байна. Энэ мэтчилэн судалгаа хөгжүүлэлтийн ажил тасралтгүй үргэлжилж байгаа. Тиймээс бидний ажлыг ийнхүү үндэслэлгүйгээр зогсоож байгаад маш харамсаж байна.

Categories
мэдээ энтертаймент-ертөнц

О.Мөнх-Очир: Эрчүүд гадагшлуулж чаддаггүй стрессээ фитнессээр хичээллэж тайлдаг DNN.mn

-Хосууд дасгал хөдөлгөөнийг хэвшил болгож чадвал сексийн амьдрал нь идэвхжинэ-

“MGL POWER GYM” фитнессийн клубийн багш О.Мөнх-Очиртой ярилцлаа.

-Одоо үед хүн бүхнийг дасгал хөдөлгөөн хий гэж зөвлөдөг болсон. Яг ямар дасгал хийх, тэр нь хүний биед яаж нөлөөлдөг тухай ойлголт тун бүрхэг. Багшийн хувьд энэ талаар уншигчдад мэдээлэл хуваалцахгүй юу?

-Булчин бол хүний биеийг хөдөлгөж, бүх ачааллыг өөр дээрээ төвлөрүүлж ачаалал даах чадварыг нэмэгдүүлдэг үүрэгтэй. Орчин үед хөдөлгөөний дутагдал гэж их ярих болсон. Энэ нь булчинг ажиллуулахгүй, хөдөлгөөн хийхгүй хэтэрхий удаан байснаас булчингийн сулрал үүсдэгтэй холбоотой. Булчингийн сулрал үүссэнээр хөдөлгөөний дутагдалд орно, цаашлаад таргалалт үүснэ. Таргалалтаас үүдэлтэй өвчлөл их болсон. Нойр булчирхай, элэгний өөхлөлт, цусны өтгөрөл, зүрх судасны өвчин, судасны хана хатуурах, харвах гэх мэт. Дээр үед настай ахмад хүмүүс л харвадаг гэж ярьдаг байсан бол залуучууд ч харвадаг болсон. Нэг ёсондоо таргалалт бол залуучуудын өвчин болж хувирлаа. Энэ бүгдээс сэргийлэх гол хүчин зүйл бол дасгал хөдөлгөөн, эрүүл зөв амьдралын хэв маяг буюу зөв хооллолт. Аливаа зүйлийн тунг тааруулах ёстой гэж боддог. Ямар ч зүйлийн тунг хэтрүүлэхэд сайн зүйл ч хор уршигтай болох эрсдэлтэй.

-Хөдөлгөөнтэй ажил хийдэг хүмүүс “Надад дасгал хөдөлгөөн шаардлагагүй” гэж үздэг. Зөв үү?

-Хүмүүс хөдөлгөөнтэй ажил хийдгээ өөрийгөө идэвхтэй хөдөлж, хөдөлгөөний дутагдлаас ангид байлгаж байна гэж ойлгодог. Байнга суудаггүй хүн ч гэсэн нурууны суулттай болдог. Идэвхтэй дасгал хөдөлгөөнийг өдөрт багадаа 30 минут хийснээр өөрийгөө зүрх судасны өвчин бусад өвчний эрсдэлээс хамгаалж чадна.

-Тэгвэл фитнессийн талаар ярихгүй юу. Нэг үеэ бодоход хүмүүс маш их сонирхдог болжээ?

-Фитнесс бол тухайн хүнээс тэсвэр тэвчээр, тууштай байдлыг маш их шаарддаг спорт. Фитнессээр тогтмол хичээллэе гэвэл сэтгэл зүйтэйгээ маш сайн ажиллах шаардлагатай. Орчин үеийн багш нар тухайн хүнийхээ сэтгэл зүй, амьдралын хэв маягтай холбогдуулж дасгал хөдөлгөөнийг хийлгэх нь үр дүнтэй. Хүн хүнд таарах систем, хүн хүний амьдралын хэв маяг өөр байдаг учраас бүх хүн нэг системээр дасгал хийх боломжгүй. Үүнийг багш хүн л зохицуулж явах ёстой гэж боддог. Фитнесс хийснээр хүнд аз жаргалын гормон ялгардаг. Тэр гормоныг байнга ялгаруулаад байвал донтож эхэлдэг. Хүмүүс долоо хоног фитнесст яваад л шантраад больдог. Тэр хугацаанд донтолт явагдаж амжихгүй байх нь. Гурван сарын хугацаанд тасралтгүй дасгал хөдөлгөөн үргэлжлэх юм бол амьдралын хэв маяг болж ирдэг. Өөрийгөө хүчлэхгүйгээр хичээллэдэг болно. Фитнессээр хичээллэж байгаа хүмүүс эхний гурван сар тууштай яваад үзээрэй гэж зөвлөмөөр байна.

Нөгөө талаар фитнессийн холбогдолтой буруу ойлголтууд гадуур тархсан байдаг л даа. Ямар ч хөдөлгөөн хийгээгүй, олон жил явсан хүн фитнесст нэг сар яваад бүх зүйлээ өөрчлөх юм шиг боддог. 10 жил буруу хэв маягтай явсан бол дор хаяж нэг жилийг фитнесст тууштай зориулах ёстой. Тэгж байж эрүүл биетэй болно. Фитнесс бол цаг хугацааны спорт. Хоёрдугаарт, фитнесс бусад спортыг бодвол биеэ хүссэн галбираар урлаж болдог. Гоо зүйн талаасаа хүссэн биеэ сийлбэр хийж байгаа мэт зорж урлах боломжтой нь хамгийн том давуу тал болдог.

-Дасгал хөдөлгөөн, бие бялдрын хөгжил хичээллэсэн хүний сэтгэл зүйд маш хүчтэй байдаг гэдэг. Эрчүүдийн амиа хорлолт өндөр байгаа энэ нийгэмд тэднийг хүчирхэг сэтгэл зүйтэй болгох нэг үндэс спорт, дасгал хөдөлгөөн гэж мэргэжлийн хүмүүс үздэг юм билээ?

-Спортоор хичээллэдэг хүн тэр дундаа фитнессээр хичээллэдэг хүн, стресс уур бухимдал сэтгэл зүйн дарамтыг хурааж явах нь харьцангуй бага байдаг. Дасгал хөдөлгөөн хийдэггүй хүмүүс стрессээ гаргаж чадахгүй дотроо хураагаад байдаг. Эрэгтэй хүнд тестостерон даавар гэж байдаг. Тэр нь эрэгтэй хүнийг эрэмгий дайчин, хурц, тэмцэгч чанарыг нь нэмж өгдөг даавар байдаг. Үүнийг дасгал хөдөлгөөн хийж байж л нэмж өгөх боломжтой. Тестостерон даавар их байх тусам эрчүүд шантрахгүй аливаа зүйлд нурж унахгүй байна. Харин буурснаар эрэгтэй хүмүүс тэмцэх чадвараа алдана.

-Нөгөө талаар гэр бүлийн амьдралд ч эрүүл амьдралын хэв маяг, дасгал хөдөлгөөн нөлөөлдөг гэж орчин үед үздэг болсон гэдэг. Үнэн үү?

-Монголын нийгэмд тулгараад байгаа чухал нэг асуудал бол гэр бүл салалт. Энэ асуудалд хүртэл дасгал хөдөлгөөн маш том нөлөө үзүүлж байгаа. Таргалалт, өөртөө итгэлгүй байдал, дааврын уналт зэрэг нь гэр бүлийн хүмүүсийн бэлгийн амьдралд нөлөөлдөг. Товчхондоо эрэгтэй, эмэгтэй хүний өөхлөлт, өөртөө итгэхгүй байдлаас болж сексийн дур хүсэл буурдаг. Хоёрт, гоо зүй талаас ч хандах хүмүүс ихэссэн шүү дээ. Тиймээс идэвхтэй дасгал хөдөлгөөн хийж, өөртөө цаг зав гаргаж эрүүл байснаар бэлгийн амьдрал ч идэвхтэй, эрүүл байх шалтгаан болж өгнө. Эрэгтэй хүний дааврыг дасгал хөдөлгөөн хийж байгалийн аргаар дэмжиж өндөр байлгаснаар сексийн амьдрал нь илүү идэвхжиж, бэлгийн чадавх нэмэгддэг. Түрүү булчирхай, бэлгийн сулрал орчин үед маш залуужсан. Үүнийг дасгал хөдөлгөөнөөр эмчлэх боломжтой. Эмэгтэй хүн ч ялгаагүй. Тиймээс хүмүүс ар гэрийн асуудалдаа хэтэрхий түүртэж гаргуунд нь гаргахгүйгээр өөртөө цаг зав зарцуулж, өөртөө болон хосдоо хайртай байгаарай гэж хэлмээр байна.

-Заавал фитнесс зааланд очихгүйгээр гэрийн нөхцөлд хийж болох дасгал хөдөлгөөний талаар зөвлөхгүй юү?

-Орчин үед заавал зааланд ирж багшаас зөвлөгөө авах шаардлагагүйгээр онлайн хичээл, дасгалууд хангалттай байна. Тэдгээрээс өөрт тохирсон дасгалаа өдөрт 30 минут хийгээд хэвшчихвэл эрүүл мэнддээ оруулж байгаа том хөрөнгө оруулалт.

-Дасгал хөдөлгөөн хийж байгаа хүний хооллолт бас чухал. Эрүүл хооллолтын талаар үйлчлүүлэгчдэдээ та юуг зөвлөдөг вэ?

-Монголчуудын хооллолтын хувьд тулгарч байгаа гол асуудал бол хэтэрхий их хар махны хэрэглээ. Үүнээс үүдэж цусны улаан эс ихэсдэг. Цаашлаад цус өтгөрөх шалтгаан болдог. Өнөөдөр эрэгтэй, эмэгтэй, хөгшин, залуугүй цус өтгөрөлттэй гэдэг шүү дээ. Дээр үед хүмүүс өвөлдөө махаа идчихээд зундаа цагаан идээгээ идэж хоол хүнсээ тэнцвэржүүлдэг байсан. Орчин цагт тэгэх боломжгүй, зундаа цагаан идээгээ тэр бүр идэж чадахгүй байна. Тиймээс дөрвөн улирал мах идэх нь тодорхой учраас цагаан махыг хоолондоо оруулж өгөх хэрэгтэй. Долоо хоногт гурван өдөр хүнд махан хоол идлээ гэхэд үлдсэн хугацаанд нь цагаан мах буюу тахиа, загас, далайн гаралтай хөнгөн махан хоол идэж хэвших нь эрүүл мэндэд болон дасгал хөдөлгөөн үр дүнтэй байхад тустай.

-Та бодибилдингийн тамирчин хүн. Энэ спортоор хэзээнээс хичээллэж эхэлсэн бэ. Яагаад сонирхох болов?

-Би анх наймдугаар ангидаа фитнесс зааланд орж үзсэн. Ээж маань фитнесст явдаг, би очиж авдаг байлаа. Тэр үед фитнессийн багш нь намайг “Чи ээжийгээ хүлээж суухаар зааланд ороод сонирхоод үзээч” гэсэн. Тэгээд л заал руу орж булчинтай ах нарыг хараад л энэ спортод дурласан. Ингээд аравдугаар ангиасаа хойш нэлээд эрчимтэй хичээллэж, 2015 оноос тэмцээн уралдаанд орж эхэлсэн. Сүүлийн дөрвөн жил бэртлийн улмаас засварлаад, жилийн өмнөөс бэлтгэл сургуулилтдаа ороод явж байна. Намайг анх фитнессээр хичээллэж эхэлж байсан үеийг одоогийнхтой харьцуулахад тэнгэр газар шиг ялгаатай болсон байна. Өмнө нь хүмүүс фитнессийг тэр бүр мэддэггүй, ойлголт ч муу байсан.

Одоо бол мэдлэгтэй болсоор, фитнесст дурласаар байгааг харахад таатай байна. Клубүүдийн тоо ч нэмэгдсээр байна. Спорт талаасаа яривал фитнесс бодибилдингийн спорт манай улсад хөгжиж байгаа ч дэлхий нийттэй харьцуулахад хоцрогдож яваа. Учир нь манай улс эдийн засгийн байдлаас шалтгаалж зах зээл нь муу байна. Улсаас дэмжлэг туслалцаа байхгүй учир монгол тамчирчид бор зүрхээрээ явдаг шүү дээ. Бүх амьдралаа зориулж маш том эрсдэл үүрч энэ спортыг хөгжүүлэхийн төлөө явж олон тамирчин бий. Миний хувьд жүжигчин мэргэжилтэй. Энэ спортыг сонирхдог, амьдралын хэв маяг болгож явдаг учраас мэргэжлийн тамирчны дайтай явж чадахгүй байна. Өнгөрсөн дөрөвдүгээр сард Баянхонгор аймагт зохиогдсон “Баянхонгор cup”-т оролцоод хүрэл медаль авсан. Ирэх жилийн улсын аваргад оролцохоор бэлтгэл сургуулилтаа хийгээд явж байна.

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Ж.Амарсанаа: Бид генийн өөрчлөлтүүдийг илрүүлж, хамгийн тохиромжтой эмчилгээг тогтоох ойрын зорилготой DNN.mn

Хавдар судлалын үндэсний төвд “Монгол геном” төсөл, хавдрын генетикийн чиглэлээр хамтран ажиллах санамж бичиг зурах ажиллагаа өчигдөр болж өндөрлөлөө. Энэ үеэр Хавдар судлалын үндэсний төвийн захирал Н.Эрдэнэхүүтэй ярилцлаа.

-“Монгол геном” төсөлтэй хамтын ажиллагааны гэрээ байгууллаа. Сэтгэгдлээсээ хуваалцахгүй юу?

-Энэхүү санамж бичиг нь хавдрын өвчлөлийг багасгахын тулд эрүүл мэндийн байгууллага дангаараа ажилладаггүй. Судалгаа болон эрдэм шинжилгээний байгууллагатай хамтран ажилладаг гэдгийг харуулж буй юм. Ийм хэрэгцээ шаардлага өндөр байгаа. Тийм ч учраас бид бүхэн өөрсдөө одоогоор генетикийн болон молекул биологийн аргаа хавдар судлалын салбарт оруулах гээд хичээж ажиллаж байгаа боловч тодорхой дэмжлэгүүд бие биедээ хэрэгтэй байгаа юм. Хувийн болон улсын байгууллагууд ч хөгжин дэвжихэд нэг нэгнээ дэмжлэг хэрэгтэй.

Тиймээс “Монгол геном” төсөлтэй бид бүхэн хамтарч хавдрын геномыг судлах, хавдрын геномын судалгааг эмчилгээ оношилгооны салбарт оруулж улмаар хувь хүнд чиглэсэн тусламж үйлчилгээ, эмчилгээний аргачлалыг хавдар судлал дээр бий болгохын төлөө ажиллаж байна гэсэн үг юм. Ингэснээрээ хэн хожих вэ гэвэл хүн л хожно. Тухайн хүний эмчилгээ өөрт нь тохирсон үр дүнтэй байх боломжтой болж хувирах юм.

-Манайд хорт хавдрын нөхцөл байдал ямар хэмжээнд байна вэ?

-Хавдрын нөхцөл байдал гэвэл та бүхэн бүгд мэдэж байгаа байх. Хавдар, хавдрын өвчлөл ихэсч байна. Энэ нь олон хүчин зүйлтэй холбоотой. Агаарын бохирдол, хоол хүнс, автомашины бензин, амьдралын хэв маяг зэрэг олон зүйлс бий. Үүний хамтаар өвчлөл ихсэхийн зэрэгцээ харамсалтай нь хавдар дандаа хожуу шатандаа илэрч байгаа юм.

Хожуу шатанд илэрч байна гэдэг нь өвчнөө тоохгүй, өвчнийхөө шинж тэмдгийг мэдэхгүй явдаг зэрэг олон асуудлаас үүдэн өвчтөн үргэлж III, IV шатанд эмчилгээний үр дүн муу илрэх, эмчилгээ хийлээ гэхэд үр дүн муу байх шатанд ирчихсэн тохиолдолд хавдар илэрч байгаа юм. Тэгэхээр бид зөвхөн Эрүүл мэндийн яамны асуудал биш боловсрол, сургалт, багш, оюутан, сурагч, түмний дэмжлэг хэрэгтэй болчихоод байгаа гэдгийг бодох ёстой. Дэлхийн улс орнуудтай харьцуулахад Монгол Улсын хавдрын өвчлөл үндэсний аюулгүй байдлын хэмжээнд хүрчихсэн байна. Хавдрын өвчлөлийг бууруулах чиглэл дээр Хавдар судлалын үндэсний төв болон эрүүл мэндийн байгууллагууд хичээж ажиллаж байна. Хэдийгээр эмчилгээ, үйлчилгээ хийж байгаа ч урьдчилан сэргийлэх эрт илрүүлэг гэдэг хамгийн том ажил юм. Бид нэгэнт болчихсон хойно нь өвчлөлийг дарах гэж оролдож буй хэсэг хүмүүс шүү дээ. Тэгэхээр бид эрт илрүүлдэг, урьдчилан сэргийлдэг хатуу хяналтын тогтолцоог гуравхан сая хүн амд хийх бололцоо бий. Яагаад ингэж зоригтой хэлж байна вэ гэхээр бусад хэдэн зуун сая, тэрбум хүн амтай улс орнууд эрт илрүүлгийн хатуу хяналтат тогтолцоог бий болгож чадаж байгаа юм. Гэтэл бид бүхэн зөвхөн умайн хүзүүний хорт хавдрын хатуу хяналтат тогтолцоог байгуулж чадахгүй ажиллаад байдаг. Үүнийг хийе гэхээр эс үйлдэл гэж зүйл байна. Эс үйлдлийг больж, засаг төрөөс дэмжих хэрэгтэй байна. Мөн манлайллын дутуу байгаагаас болохгүй байна. Хоёр, гурван жил хөтөлбөр гаргах гэж үзэж, сайдын тушаалаар батлууллаа. Нэгэнт батлуулсан хөтөлбөрөө өөрсдөө хэрэгжүүл гэдэг зүйл яригдаж буй үед бид яаж эмнэлгийнхээ ажлын цаанаас гарах вэ гэж л бодож байна. Гэтэл улс орон даяар хэрэгжих ёстой хөтөлбөр хэрэгжихгүй байна аа гэдэг нь харамсалтай.

-Тэгвэл хорт хавдраас хэрхэн урьдчилан сэргийлж, өвчлөхгүй байх вэ?

-Өнөөдөр ганцхан би ингэж урьдчилан сэргийл гэж хэлээд хангалтгүй юм. Тийм ч учраас цогц хөтөлбөр улс орны хэмжээнд хэрэгжих хэрэгтэй. Улс орны хэмжээнд хэрэгжих хөтөлбөрийг хэн хэрэгжүүлэх вэ гэхээр хариуцсан байгууллагууд хэрэгжүүлэх ёстой юм. Энэ хөтөлбөрийн нэг хүрээнд бага насны, сургуулийн, их сургуулийн боловсролын хөтөлбөрт орох ёстой. Боловсрол дотор өөрийн тань асуусан асуултад буй хэрхэн урьдчилан сэргийлэх ёстой вэ гэдэг зүйлийг цогцоор нь заах хэрэгтэй юм. Тэрнээс өнөөдөр хоолоо тэгж ид, ийм хүнс хэрэглэ гээд бид амжилтад хүрэхгүй болчихоод байна.

“Монгол геном” төслийг санаачлагч, АУ-ны доктор, дэд профессор Ж.Амарсанаатай ярилцлаа.

-“Монгол геном” төсөл хорт хавдрын генетикийн шинжлэх ухааныг эх орондоо хөгжүүлж, судлах, технологи хуваалцах талаар ХСҮТ-тэй санамж бичиг зурлаа?

-Энэ хамтын ажиллагааг түүхэн хамтын ажиллагаа гэж харж байна. Учир нь “Монгол геном” төслийнхөн Монгол Улсын хэмжээний генетикийн ажлуудыг төлөвлөж яваа. Гэхдээ уг төслийн маш чухал хэрэглээний нэг бол хорт хавдрын оношилгоо, эмчилгээ, эрсдэлийн үнэлгээ гурав юм. Тэгэхээр энэ гуравт ахиц дэвшил гаргахад яалт ч үгүй Монголдоо цор ганц байдаг Хавдар судлалын үндэсний төвтэй маш сайхан хамтын ажиллагааг өрнүүлж хавдрын генетик гэдэг том салбарыг дэлхийн хамгийн сайн хавдар судлалын хэмжээнд хөгжүүлж, тэр түвшинд хүргэх хэрэгтэй байгаа юм. Учир нь хүний амь нас, өвчин хэзээ ч шинжлэх ухааныг хүлээхгүй. Тиймээс бид бүхэн аль болох өндөр түвшинд хүрэх тусам олон хүний амийг аврах боломж нөхцөл бүрдэх учраас түүхэн хамтын ажиллагаа гэж харж байгаа юм.

-“Монгол геном” төслийн талаар тодруулахгүй юу?

-2017 оноос төслийн санаачилга эхэлж, 2019 оноос анхныхаа хүний генийг уншиж эхэлсэн. Хүний генийг уншихад маш өндөр технологи шаардагддаг. Мэдлэг, технологи, дэд бүтэц шаардагдана. Нэг хүний генийг уншихад гурван тэрбум 200 гаруй сая генийн кодыг тайлах ёстой. Нэг генийн кодны цаана нэг нуклейн хүчил гэж байдаг. Тэгэхээр бүх хромсомууд нийлж хүний генийн сан гурван тэрбум хоёр зуу гаруй сая кодыг агуулж байдаг юм. Энэ гурван тэрбум хоёр зуун сая код нь тухайн хүний амьдралын биеийн онцлогоос эхлүүлэн, хорт хавдар тусах эрсдэл, илүү нарийн бодисын солилцоо, тархи сэтгэн бодох чадвар, нүд, арьсны өнгө зэрэг тухайн хүнтэй холбоотой бүхий л нарийн мэдээлэл байж байдаг юм.

Энэ бүрийг улам задалж, нарийн задлан шинжилгээ хийж байж гаргаж ирдэг учиртай. Түүнээс биш уншаад л бүх зүйл тодорхой болчихдоггүй. Тэр кодны нарийн учрыг нь олно гэдэг амаргүй ажил. Үүнийг бид одоо хүртэл хийсээр л байна. Дэлхийн шинжлэх ухаан одоохондоо хүрээгүй байгаа ч ахиц дэвшил бол маш их байна.

-Геном гэж юуг хэлж байна вэ?

-Ген гэхээр хүмүүс мэддэг хэрнээ геном гэхэд сайн мэдэж, ойлгодоггүй. Хүний удам, эцэг эхээс дамжиж ирсэн мэдээллүүд дотор 22 мянга гаруй төрлийн ген байдаг. Тэгэхээр энэ бүх генийн мэдээлэл болон генээс гадна бусад мэдээлэл бүгдийг нийлүүлэн геном гэж нэрлэдэг. Монголд геном гэж хэлж буйн учир бид зөвхөн цөөхөн генийн шинж чанарыг тодорхойлохоос гадна тухайн хүний удмын бүх мэдээлэл буюу 23 хос хромсом дотор буй мэдээллийг уншихыг геномыг уншина гэж шинжлэх ухааны хэллэгээр хэлдэг. Тэгэхээр бүтэн геном уншина гэвэл гурван тэрбум хоёр зуун сая кодыг хэлж буй юм. Нэг ген гэвэл маш богинохон буюу 10, 20 мянган кодын тухай яригдана. Хүний биед буй бүх генийг унших нь геномын түвшний ажил болж хувирдаг.

-Хамтын ажиллагаанаас ямар үр дүнг хүлээж байна вэ?

-Хамтын ажиллагаагаар бид бодит өвчтөн дээр ямаргенийн өөрчлөлтүүд байгааг илрүүлж, үүнд ямар эмчилгээ хамгийн тохиромжтой вэ гэдгийг тогтоох нь ойрын ирээдүйд гарах бодит үр дүн юм. Монгол хүний хорт хавдар дэлхий дээр судлагдсан бусад хорт хавдраас онцлогтой байна уу үгүй юү гэдэг нь гарч ирэх юм. Бид бүдүүн гэдэсний хорт хавдрын судалгаагаар эхлүүлэх гэж байна. Бүдүүн гэдэсний судалгааг хийсний дараагаар дэлхий дээр бүртгэлтэй байгаа бусад бүдүүн гэдэсний хорт хавдраас генетикийн шинж чанар нь ялгаатай байна уу, адилхан уу гэдэг яригдана. Яг адилхан байвал дэлхий дээрх хийгдэж буй эмчилгээг хийхэд болох юм. Хэрвээ ялгаатай байвал хүнд нь тохируулж эмчилгээг хийх ёстой юм. Учир нь сүүлийн үеийн бай эмчилгээ маш нарийн шинжилгээг шаарддаг болчихсон.

Categories
мэдээ энтертаймент-ертөнц

С.Нандин: “Эх Дэлхийн Мисс-2022” тэмцээнд амжилттай оролцож улсдаа миссийн титмийг авч ирэх зорилготой DNN.mn

Арваннэгдүгээр сарын 12-29 өдрүүдэд Филиппин улсын Манила хотод зохион байгуулагдах олон улсын миссийн дөрвөн том тэмцээний нэг “Эх дэлхийн мисс-2022” тэмцээнд эх орноо төлөөлөн оролцох гэж буй мисс С.Нандинтай ярилцлаа.

-“Эх дэлхийн мисс” тэмцээний үндэсний ялагчаар тодорч, эх орноо төлөөлөн өрсөлдөх эрхийг авсанд баяр хүргэе. Тэмцээний бэлтгэл хангагдаж байна уу?

-Юуны өмнө намайг сэтгэл зүрхээрээ дэмжиж байгаа нийт монголчууддаа чин сэтгэлээсээ талархаж байгаагаа илэрхийлье. Намайг Сэргэлэнгийн Нандин гэдэг. Би 18 настай. Миний хувьд өнгөрсөн тавдугаар сард Гүрж улсын Тбилиси хотод зохиогдсон Дэлхийн өсвөр үеийн загвар өмсөгчдийн тэмцээнээс “Шилдэг үндэсний хувцас” болон Гран При шагнал хүртсэнээр “Эх дэлхийн Мисс-2022” тэмцээнд оролцох эрх авсан. Тайзнаа Монгол Улсынхаа нэрийг дуудуулахад маш их сэтгэл хөдөлж, бахархалтай гоё мэдрэмж төрдөг юм байна лээ. Мөн намайг энэ тэмцээнд оролцоход тусалж дэмжсэн ойр дотныхон, богино хугацаанд дээл хувцсыг минь оёж урласан хумүүсийн нөр их хөдөлмөрийг бодохоор огшоод тайзнаас буугаад би уйлж байлаа. “Эх Дэлхийн Мисс-2022” тэмцээнд Монгол Улсаа төлөөлөн оролцох болсондоо туйлын баяртай байна. Эх дэлхий, байгаль орчноо хайрлан хамгаалахад чиглэсэн энэхүү тэмцээнд оролцож эх орныхоо дуу хоолойг дэлхийд таниулан авьяас чадвар, ухаанаа уралдуулах хариуцлагатай үүрэг ирж байгаад талархалтай хүлээж авсан. “Эх дэлхийн мисс-2022” тэмцээн аравдугаар сарын 24-ний өдрөөс цахим хэлбэрээр эхэлсэн. Арваннэгдүгээр сарын 12–29-ний өдрүүдэд Филиппин улсад хүрэлцэн очиж тэмцээндээ үргэлжлүүлэн оролцоно. Тэмцээний бэлтгэл ажил нэлээд ихтэй байсан, одоо үндсэндээ хангадаж дуусч байна.

-Тэмцээнд үндэсний ялагчийг шалгаруулахад төсөл их чухал үүрэгтэй байдаг шүү дээ. Өөрийнх нь хувьд ямар төсөл танилцуулсан бэ?

-Байгаль эх бол хүний бие организмтай адил өөрөө өөрийгөө хамгаалж тэнцвэржүүлж байдаг гайхамшигтай зүй тогтолцоотой. Энэ гайхамшигт амьдралын тогтолцоог хүн төрөлхтөн бид хөндлөнгөөс хүчээр өөрчилснөөс үүдэн маш их сөрөг нөлөө үүсээд байгаа нь нууц биш юм. Сүүлийн жилүүдэд эрчимтэй хотжилт, үйлдвэржүүлэлтийн улмаас манай эх орон төдийгүй дэлхий нийтээрээ экологийн тэнцвэрт байдлыг эвдэхэд хүргэж буй нь харамсалтай. Тиймээс нийтээрээ байгаль орчноо аварцгаая. Үүний тулд бид дуу хоолойгоо нэгтгэж, сайн үйлсийн төлөө улс үндэстнээрээ гар нийлэх ёстой.

-Өөрийнхөө гэр бүлийн гишүүдээ танилцуулахгүй юу?

-Миний аавыг П.Сэргэлэн гэдэг. Монгол Улсаас Кувейт улсад суугаа Элчин сайд, эдийн засагч, багш мэргэжилтэй, дипломатч. Монгол Улсын манлай уяач. ОУХСМастер. Ээжийг минь Б.Байгалмаа гэдэг. Хувцас загварын “Гоёл-94”, Хаврын “Гоёл-95” тэмцээнүүдэд Шилдэг загвар өмсөгчөөр шалгарч байсан топ модель. Багш, орчуулагч мэргэжилтэй. Би гурван эгч, нэг ах, нэг эрэгтэй дүүтэй. Мөн Лео нэртэй 10 настай нохойтой.

-“Эх дэлхийн мисс” тэмцээний үндэсний ялагчаар шалгарахад өөрт нь ямар зан чанар тус болсон гэж бодож байна вэ?

-Би зорилгодоо хүрэхийн тулд биеэ дайчилж чаддаг тууштай зан чанартай. Ямар нэг зүйл хийхээсээ өмнө тал бүрээс нь судалж байж хийхийг эрмэлздэг, хийж бүтээж байгаа бүхэндээ чин сэтгэлээсээ ханддаг.

-Анх хэдэн настайдаа загварын тайзан дээр гарч байсан бэ. Хамгийн дурсамжтай, сэтгэлд тод үлдсэн загварын тайз, шоу гэвэл ямар тайзыг хэлэх вэ?

-2022 оны хавар “Queen model Agency”-н Х.Энхмаа багшийн удирдлага дор загвар өмсөгчийн сургалтаа дүүргээд Гүрж улсын Тбилиси хотод зохион байгуулагдсан Дэлхийн өсвөр үеийн загвар өмсөгчдийн тэмцээн болох “World Teen Model of the Planet” тэмцээний тайзнаа гараагаа эхэлсэн. Миний оролцсон загварын шоу болгон тус бүртээ өөрийн гэсэн онцлогтой бөгөөд бүгд л сэтгэлд минь сайхан дурсамжуудыг үлдээсэн. Хамгийн сүүлд дэлхийд алдартай Филиппиний загвар зохион бүтээгч Майкл Синкогийн загваруудаас Арабын загварын долоо хоногийн үеэр толилуулснаар тус шоунд оролцсон анхны монгол загвар өмсөгч болсоноо онцолмоор байна. Майкл Синко загвараа толилуулахдаа орчноо төгс бүрдүүлсэн байсан нь үзэгч олонд төдийгүй оролцож байгаа хүмүүстээ сэтгэл хөдлөм байсан. Тийм гоё шоунд оролцож Монголынхоо нэрийг гаргасандаа баяртай байна. Энэ дашрамд загвар өмсөгч болох гарааг минь эхлүүлж өгсөн Х.Энхмаа багшдаа болон “Miss Mon­golia Tourism Association”- ний Б.Гантогоо захиралдаа чин сэтгэлийн талархал илэрхийлье.

-Одоо аль сургуульд ямар мэргэжлээр суралцдаг вэ?

-Би энэ хичээлийн жилээс Кувейт улсын BSK дунд сургуулийн 12 дугаар ангид суралцаж эхэлсэн. Монголдоо Сант сургуульд 11 дүгээр ангиа дүүргээд гэр бүлээрээ Кувейт улсад нүүж ирсэн. Ирээдүйд Биохимич мэргэжлээр сонгон суралцах сонирхолтой.

-Загварыг ямар учраас сонирхож хичээллэхээр болсон бэ?

-Би бүр бага байхаасаа л загвар өмсөгч болох хүсэлтэй байсан. Ээж минь загвар өмсөгч болохоор надад үлгэрлэж, зааж зөвлөдөг. Мөн чөлөөт цагаараа хуучин хувцас болон даавуу ашиглан гараараа хувцас урлах дуртай, өөрөө моделио хийдэг байсан маань алсдаа загвар өмсөгч болоход нөлөөлсөн гэж бодож байна.

-Амжилтуудаасаа хуваалцахгүй юу?

-Гүрж улсад зохион байгуулагдсан “World Teen Model of The Planet” тэмцээний “Шилдэг Үндэсний Хувцас“ болон Гран При шагнал хүртсэн. Мөн Каннын Кино Фестивалийн хүрээнд зохиогддог улаан хивст загварын шоунд урилгаар оролцсон. Мөн Парисийн загварын долоо хоног, Арабын загварын долоо хоногт урилгаар оролцсон анхны монгол загвар өмсөгч болсон.

-Төгөлдөр хуур дарж, балетаар хичээллэдэг гэсэн үү?

-Тийм ээ, би чөлөөт цагаараа балетаар хичээллэж, төгөлдөр хуур дардаг. Анх таван настайгаасаа төгөлдөр хуур заалгаж сурч эхэлсэн. Энэ ярилцлагаараа дамжуулан Д.Долгоржав, МУГЖ С.Саянцэцэг багш нартаа баярлаж явдгаа илэрхийлье. Балетаар сүүлийн дөрвөн жил хичээллэж байна. Энэхүү урлагт намайг дурлуулсан МУГЖ Х.Манлай багшдаа болон СТА Х.Ганбат багшдаа баярлаж явдгаа илэрхийлье. Мөн волейболын спортоор тавдугаар ангиасаа эхлэн Ирээдүй клубт Б.Уранчимэг багшийн удирдлага дор хичээллэсэн.

-Таны өндөр, биеийн жинг тодруулж болох уу?

-Миний биеийн өндөр 182 см, жин 54 кг.

-Амьдралдаа ямар зан чанарыг, юуг чухалчилдаг вэ?

-Үнэнч зан чанарыг эрхэмлэдэг. Мөн хүнлэг, нинжин сэтгэлтэй байж аливаад зөв хандлагатай байх нь чухал гэж боддог.

-Цаашдын зорилго төлөвлөгөө, мөрөөдлөөсөө хуваалцаач?

-“Эх дэлхийн мисс-2022” тэмцээндээ амжилттай оролцож Монгол Улсдаа миссийн титмийг авч ирэхээр зорьж байна. Би дэлхийн дулаарал болон байгаль экологид тулгарч буй асуудлыг шийдвэрлэхэд хүн бүр өөрийн зүгээс чадах бүхнээ хийж байгаасай гэж хүсдэг. Загвар өмсөгчийнхөө карьерыг өсгөж дэлхийн загварын ертөнцийн тайзнаа алхахыг зорьж байгаа. Дунд сургуулиа амжилттай төгсөөд хүссэн мэргэжлээрээ үргэлжлүүлэн суралцаж, ирээдүйд эх орондоо ихийг хийж бүтээхийг хүсдэг дээ.

Categories
их-уншсан мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Б.Эрдэнэсайхан: Шүд өвчлөлгүй байх нь бие организм эрүүл байх гол шалтгаан DNN.mn

Нийслэлийн шүд, эрүү, нүүрний төв болон Нийслэлийн эрүүл мэндийн газар, Налайх дүүргийн Эрүүл мэндийн төв хамтран Налайх дүүргийн 9-12 насны хүүхдүүдийн дунд “Шүд угаалтын аварга-2022” тэмцээнийг арваннэгдүгээр сарын 4-ний өдөр зохион байгуулж, шилдгүүдээ тодруулав.

Нийслэлийн шүд, эрүү, нүүрний төвийн их эмч Б.Эрдэнэсайхантай ярилцлаа.

-“Шүд угаалтын аварга-2022” тэмцээний талаар дэлгэрэнгүй тодруулаач?

-Шүд эрүүл бол бие эрүүл гэж ярьдаг. Энэ нь юу гэсэн үг вэ гэвэл амны хөндийд хамгийн их асуудал үүсгэдэг ганц эрхтэн нь шүд байдаг. Насанд хүрсэн хүнд 28-32 шүд бий. Шүд эрүүл байх нь бидний бие организмыг эрүүл байлгах гол үндэс болдог. Шүдний өвчлөл нь бактерийн гаралтай үүсгэгдэж байдаг. Тэгэхээр шүд, амны хөндий гэдэг нь хүний биеийн үүд хаалга юм. Хүний бие рүү ордог бүх зүйл ганцхан амны хөндийгөөр дамжиж ордог учраас энэ үүд хаалга маань бохир, бактерийн агууламж, шүдний цооролт ихтэй байвал бусад эрхтэн тогтолцоонд бактерийн нөлөөлөл их очих юм. Үүнтэй холбоотойгоор өвчлөл үүсч эхэлнэ. Үүнээс сэргийлэх хамгийн чухал бөгөөд ач холбогдолтой зүйл бол шүдээ угаах. Шүдээ угаахдаа өдөрт хэдэн удаагийн давтамжтайгаар, шүд хоорондын завсрыг юугаар цэвэрлэх гэх мэтчилэн хүүхдүүдэд нэг бүрчлэн зааж өгдгөөрөө онцлог. Хүүхэд бүр амны хөндийн талаар мэдлэгтэй болохоос гадна гартаа сойзоо зөв барихаас эхлүүлээд зөв дадлыг олж авч чаддагаараа онцлогтой.

-Хүүхдүүдийн нийслэлийн хэмжээнд шүд цоорох өвчлөл нь ямар тархалттай байдаг вэ?

-Нийслэлийн хэмжээнд хүүхдийн шүдний өвчлөл 90-ээс дээш хувьтай байна гэсэн үзүүлэлт байдаг. Манай төв жилд дунджаар 110 мянган хүний шүдийг эмчилдэг, үүний 40-50 хувь нь бага насны хүүхдүүд байдаг. Хэдийгээр иргэд шүдээ эмчлүүлж байгаа ч шүдний цооролт буурахгүй байна. Шүдний өвчлөлийг бууруулах хамгийн чухал ач холбогдол болох шүд угаах хэвшлийг бий болгох, амны хөндийн зөв арчилгаа, урьдчилан сэргийлэх мэдээ мэдээллийг түгээх үүднээс нийгмийн эрүүл мэндийн ажлуудыг зохион байгуулж эхэлж байгаа юм. Нийслэлийн дүүргүүд болон хороонуудтай хамтран Ерөнхий боловсролын сургуулиудаар явж сургалт зохион байгуулж, урьдчилан сэргийлэх үзлэг явуулж байна. Зүгээр урьдчилан сэргийлэх үзлэг явуулаад цоорсон шүдний тоог хэлээд өнгөрөх нэг өөр. Гэтэл тэр хүмүүст давхар шүд арчилгаа, шүдний эрүүл ахуй, үүрэг зориулалт, хэрэгцээ шаардлагын талаар сургалтуудыг зохион байгуулж буйгаараа онцлогтой.

-Тэмцээнд хэдээс хэдэн насны сурагчид хамрагдах боломжтой вэ?

-Тэмцээнд 9-12 насны хүүхдүүд буюу 4-7 дугаар ангийн сурагчид хамрагдаж байгаа. Энэ нас нь үндсэндээ шүд солигдлын үеийн сүүлийн шат байдаг. Хүүхдийн шүд 6-12 нас хүртэл солигддог бол сүүн шүд унаж, байнгын шүд бүрэн гарах үед хүүхэд амны хөндийн арчилгааны талаар зөв дадал хэвшлийг олгосноор шүдний цооролтоос сэргийлж, насан туршдаа шүдээ хамгаалж, эрүүлээр авч явах бүрэн боломжтой. Тэмцээний гол ач холбогдол нь хүүхдүүдийг насан туршдаа шүдээ зөв угаах арга техникт суралцуулах юм.

-Энэ жилийн тэмцээнд хэчнээн сурагчид хамрагдаж байгаа вэ?

-Энэ удаагийн тэмцээнд Налайх дүүргийн найман сургуулийн 240 сурагч буюу 30 баг оролцож байна.

-Тэмцээн хэдэн үе шаттайгаар үргэлжлэн явагдах вэ?

-Өмнөх жилүүдэд хоёр үе шаттайгаар явагдаж байсан бол энэ жил нэг үе шаттай явагдана. Өртөөчилсөн байдлаар нийтдээ таван өртөөгөөр дамжиж сурагчид оролцдог. Тэмцээнд оролцогчид шүдний цооролтгүй байх шаардлагыг биелүүлж байж оролцох юм. Ямар нэгэн шүдний өвчлөлтэй бол тэмцээнээс урьдчилж шүдээ эмчлүүлсний дараагаар оролцох нь зүйтэй.

-Хүүхдийг бага наснаас нь шүдээ зөв арчлах дадал зуршилд хэрхэн төлөвшүүлж сургах вэ?

-Хүүхдийн шүдний арчилгааг төрсөн цагаас нь эхэлж амны хөндийн арчилгааг хийж эхлэх хэрэгтэй. Шүд ургаж эхэлсэн үеэс шүдийг нь угааж цэвэрлэх үүргийг эцэг эх, асран хамгаалагчид хүлээж байгаа юм. Бага насны хүүхдүүд шүдээ өөрөө угаах нь битгий хэл амны хөндийдөө хэдэн шүд ямар байрлалтай байдгийг ч ойлгохгүй шүү дээ. Шүдийг бүрэн ойлгож амаа ангайж нэг бүрчлэн угааж чадахгүй. Үүнтэй холбоотойгоор эцэг эхчүүд хүүхдийнхээ шүдэнд анхаарах ёстой. Эцэг эхчүүд 0-6 нас хүртэл нь анхаарч, зургаан настайгаас найман нас хүртэл хүүхэдтэйгээ хамтарч шүдийг нь угаах нь зүйтэй. Хүүхэд 4-5 нас хүрч эхлэхээр би би гэсэн хандлагатай болдог, “Би өөрөө шүдээ угаана, би өөрөө хийнэ” гэх мэтчилэн. Энэ үед нь мэдээж чи чадахгүй, би гэхээс илүүтэйгээр за чи угаасан бол би шалгана гэх мэт “чи би”-гийн дүрмийг баримталж сонирхолтой байдлаар шүд угаах урам зориг өгөх ёстой. Үүний дараагаар хүүхэд сургуульд орж хичээл хийж, бичиг бичиж гар нь зүгширч, захын булчингуудын хөгжил сайжирсан үеэс эхлэн бие дааж шүдээ угаадаг болно. Тэгэхээр яг энэ үеэс нь эхлэн хүүхдүүдэд шүдээ зөв угаах дадлыг хэвшүүлэхээр зорьж байна.

-Шүд угаах зөв дадал яг ямар дараалалтай байдаг вэ. Шүд угаах зөв дарааллыг та хэлэхгүй юу?

-Шүд угаах зөв дараалал гэвэл араа шүдэнд таван гадаргуу, үүдэн шүдэнд дөрвөн гадаргуу байдаг. Үүнийг нэг бүрчлэн угаахын тулд шүдний гадаргуу бүрийг угаах ёстой. Ингэхийн тулд толинд харж байгаад эхлээд шүдний гадна дотор талыг, дараагаар нь зажлах гадаргууг сайтар угаах, мөн шүдний утсыг ашиглан шүд хоорондын завсрыг цэвэрлэх хэрэгтэй.

-Хүүхдийн шүдэнд тохиромжтой оо, сойзыг хэрхэн сонгох вэ?

-Хүүхэд бүрийн насны онцлогт тохируулан ямар ч оо сойзыг сонгож болно л доо. Гэхдээ хамгийн гол нь мэргэжлийн эмчид очиж амны хөндийг нь дүгнүүлсний дараагаар сонгож хэрэглэх нь илүү тохиромжтой.

Categories
булангууд мэдээ сав-шимийн-ертөнц

Эрвээхэй 14 хоногийн настай амьтан DNN.mn

Дэлхий дээр 170-180 мянган эрвээхэй байдаг гэж үздэг ч жил бүр хэд хэдэн төрлийн эрвээхэй энэ тоон дээр нэмэгддэг. Үүний 10 хувийг өдрийн эрвээхэй эзэлдэг. Өдрийн эрвээхэйнд 17-18 мянган зүйл багтана. Монголын хувьд эрвээхэйн 300 гаруй зүйл байдаг аж. Монголоос шинэ шинэ зүйлийн эрвээхэй их нэмэгдэж байгаа юм. Эрвээхэйн төрөл зүйлийг нэмж олохын тулд судалгааг сайн хийх хэрэгтэй аж. Монголын хамгийн гоё эрвээхэйнээс дурдвал папилио махаон буюу морин эрвээхэй, парнасиус номион, парнасиус аполло зэрэг ордог байна. Эрвээхэй нь дөрвөн үе шаттай амьдралын мөчлөгтэй, ихэнх шавжны нэгэн адил тэд бүрэн хувиралд ордог. Эрвээхэй нь цэцгийн балаар хооллодог бол төөлүүр нь өөр өөрсдийн тэжээлийн ургамал дээр амьдардаг онцлогтой байна.

Эр, эм эрвээхэйг хооронд нь ялгахдаа төрөл бүрийн аргаар ялгадаг аж. Халуун орны эрвээхэйн хувьд өнгө нь өөр байдаг бол Монгол орны эрвээхэйнүүдийг биеийн бүтцээр нь ялгадаг. Ихэнхдээ эм эрвээхэйнүүд том, эр эрвээхэйнүүд жижиг байдаг аж.

Эрвээхэй нь халуун оронд хамгийн их байдаг. Тухайлбал, Монголд зургаа, долоо, наймдугаар сард л байж чаддаг. Зарим үед цөөхөн хэдэн зүйлийн эрвээхэй үр хөврөл нь богинохон байдаг учраас хоёр удаа нисэж гардаг. Бусад нь бол нэг л удаа ихэнхдээ хавар нисэж гардаг. Тиймээс Монгол орны хувьд эрвээхэйн төрөл зүйл бага бол халуун орны хувьд гайхамшигтай олон, өнгөний хувиралтай байдаг байна. Тиймээс эрвээхэйг цуглуулж сонирхдог хүн олон байдаг. Ер нь шавьж дотроо хамгийн гоё, үзэсгэлэнтэй нь эрвээхэй юм.

Эрвээхэйг дэлгэж хатааж мэргэшсэн хүмүүс манай улсад тийм ч олон байдаггүй юм байна. Иймээс бид мэргэжлийн биологич Ц.Одбаяртай уулзаж эрвээхэйн талаар ярилцлаа.

-Та эрвээхэйг хэрхэн сонирхож, хоббигоо болгож эхэлсэн талаараа хуваалцаач?

-Намайг 12 настай байх үед манайх Баянбулагийн зусланд гардаг байсан юм. Тэр үед гар утас, компьютер тоглоом байхгүй учраас уул, гол руу очдог байлаа. Нэг удаа ууланд явж байх үед улаан цэгтэй их гоё цагаан эрвээхэй хараад барих гээд араас нь дагаж нэлээд хөөцөлдөж байгаад цамцаараа дараад барьж авсан. Парнассиус номион гээд Монголын уулархаг газар хамгийн түгээмэл байдаг зургаан төрөл зүйлтэй парнассиусын нэг төрлийг барьж байсан юм.

Тэр эрвээхэйг харчихаад хөөх ямар гоё юм бэ, ийм сайхан байдаг юм уу гэж багаасаа амьтан сонирхдог байсан учраас эрвээхэйг зүүгээр хатгаж хадгалдаг гэж мэдэж байсан. Тэгээд номын завсар хийхгүй, оёдлын зүүгээр хатгаж хадгалж байсан. Дэлхий дээр олон зүйлийн эрвээхэй байдаг ч гэсэн одоог хүртэл надад парнассиус эрвээхэйг гүйцэх төрөл зүйл байдаггүй, энэ төрөлд хамгийн их дуртай. Хамгийн гоё жингүйддэг парнассиус нь өндөр хадан дээгүүр жингүйддэг, их үзэсгэлэнтэй өнгөний олон хувилбартай байдаг.

-Эрвээхэйн амьдралын мөчлөгийн талаар тодруулаач?

Хүмүүс эрвээхэйг хаа сайгүй нисэж, үргэлж байдаг гэж боддог ч эрвээхэй нь 14 хоногийн настай амьтан. Эрвээхэй болтлоо урт удаан хугацааг туулдаг. Монголын хамгийн том эрвээхэй шар будааны тал шиг хэмжээний өндөг гаргадаг бол жижиг эрвээхэй элснээс жижиг өндөг гаргадаг. Өндөг хагарч авгалдай гарч хооллож томордог бол ихэнх нь хүүхэлдэй болж амжихгүй авгалдайгаараа өвөлждөг. Ирэх хавар нь гарч ирж нэмж хооллож томроод гуужиж хүүхэлдэй болдог. Гуужих бүртээ томордог юм. Хүүхэлдэй болж байх үедээ төөлүүр эрвээхэй болох процесс явагдаж эрвээхэй дэлгэгдэн гарч ирдэг. Эрвээхэй үржилд ороход ихэнхдээ эр эрвээхэйнүүд хаа сайгүй эмэгчингээ хайж нисдэг бол эмэгчингүүдийн хувьд бэлгийн гормон гаргаж навчин дээр нисэлгүйгээр сууж байдаг. Тэдний үүрэг бол ийм л байдаг аж. Эрвээхэй нисэж эхэлсэн эхний долоо хоногт өнгө нь их өнгөлөг, тод байдаг бол хоёр дахь долоо хоногоос эхлэн өнгө нь наранд гандаж, салхин, бороо, ургамлын навч, ишинд далавч нь урагдаж сэмэрдэг. Гурав дахь долоо хоногоос гандаж, сэмэрч тодорхойлж болохооргүй хэмжээнд очиж үхэж дуусдаг.

-Одоогоор таны цуглуулгад хэчнээн төрлийн эрвээхэй байна вэ?

-Би Москвагийн их сургуулийг амьтан судлалын мэргэжлээр төгссөн. Оюутан байхаасаа эрвээхэйг хоббигоороо цуглуулж ирсэн, одоогоор миний цуглуулгад Монголын 200 гаруй зүйл, халуун орны 300 гаруй зүйлийн эрвээхэй бий. Шинжлэх ухааны талаар харж үзэж буй учраас энгийн хүний нүдээр эрвээхэй хаа сайгүй л байгаа юм шиг санагддаг. Хүн харахдаа хамгийн элбэг байдаг эрвээхэйг л хардаг. Жижиг шавар, бутан дээр суудаг чигчий хурууны эхний үе шиг хар, цэнхэр эрвээхэйг тоодоггүй. Энэ нь л хүнд баригддаггүй ховор төрөл зүйлүүд байдаг.

Монголын хамгийн том халуун орны эрвээхэйн цуглуулга надад бий гэж боддог. Анх хичээлийн дагуу Москва дахь Дарвины музейд халуун орны янз бүрийн өнгөтэй эрвээхэйг үзээд хөөх ийм амьтан байдаг байх нь ээ гэж бодож байсан. Дараагаар нь ОХУ-д хамт сургууль төгсөж байсан найз нар маань Монголд судалгаа хийх гэж ирэхдээ надад цөөхөн хэдэн эрвээхэй авчирч өгч байсан юм. Түүнээс хойш эрвээхэйг гаднаас худалдаж авч цуглуулдаг болсон. Одоо тооцоолж үзэхэд халуун орны эрвээхэйнд 30 гаруй мянган ам.долларыг зарцуулсан. Нэг жилд бүгдийг цуглуулж авахгүй шүү дээ, тав, 10, 30-аар нь цуглуулж байсан. “Ковид-19” цар тахлын дараагаар дэлхийн зах зээлд эрвээхэйн үнэ асар өндөр болсон. Тиймээс эрвээхэйг гаднаас худалдаж авахад хэцүү болсон. Миний цуглуулж байсан үеийн эрвээхэйн үнэ 2-3 дахин өссөн байна.

-Эрвээхэйг дэлгэж хатаах нь ямар ач холбогдолтой вэ?

-Шинжлэх ухаанд шавжин дотроо хамгийн их цуглуулгатай хүмүүс сонирхогчид байсан. Учир нь юм сонирхдог хүн цуглуулгынхаа төлөө юу ч хийсэн чаддаг юм. Чингис хааны музейгээс харахад хэдэн хувь нь хувь хүний цуглуулгаас авсан гэж байгаа билээ. Тэгэхээр сонирхдог хүний цуглуулгаас л авч байгаа юм. Халуун орны эрвээхэйн цуглуулга маань Монголын хаана ч байхгүй цуглуулга.

-Эрвээхэйг дэлгэж хатаахад эрвээхэйгээ барих нь их чухал шүү дээ. Та хэрхэн барих талаар тодруулаач?

-Эрвээхэйг барихын тулд дөнгөж өндөгнөөсөө гарч эхэлсэн үед, мөн идэш тэжээлийн ургамал нь цэцэглэх үед эрвээхэй балаа авч амьдардаг учраас тэр үеэр очвол барьж чадна. Тэгэхээр ямар нэгэн амьтан шавжийг үржлийн үе, гарч ирж буй үеийг тааруулж барьдаг. Би Монголын эрвээхэйг оюутан байхаасаа цуглуулж байгаад завсарласны эцэст сүүлийн 20 жил эрчимтэй явж цуглуулж байна.

-Эрвээхэйг хэрхэн дэлгэж хатаадаг вэ?

-Эрвээхэйг дэлгэж хатаахдаа байгаль дээр араас нь хөөж байгаад сачокоор барьж авч эрвээхэйг бүтэн байна уу, уранхай байна уу гэж хардаг. Хэрвээ уранхай бол тэр эрвээхэй хэрэггүй учраас буцаагаад тавих юм. Бүтэн эрвээхэйг барьж авсныхаа дараа цээжин хэсэгт нь гараараа зөөлхөн базах үед эрвээхэй далавчаа дэвэхгүй, хөдөлгөөнгүй байдалд ордог юм. Хөдөлгөөнгүй болсон үед гурвалжин цаасан пакетанд хийж, тусгай саванд хийх хэрэгтэй. Хэрвээ тэгэхгүй бол эвдэрч, гэмтэх магадлалтай. Хөдөө хол явж байвал өдрийнхөө барьсан эрвээхэйг хөвөн матрасанд тэмдэглэж тавих ёстой. Хаяггүй бол хаанаас, хэзээ барьсан нь мэдэгдэхгүй учраас хаяглаж тэмдэглэх хэрэгтэй. Шинжлэх ухаанд ямар ч амьтныг барьсан хаягладаг. Матрасандаа хийгээд хөгцрүүлэхгүйн тулд цаасан, модон чийг нь авч болох саванд хийж авчирна. Үүний дараагаар чийгтэй орчинд шилэн саванд, нойтон элс зэрэг дээр тавибал хатсан байсан хэлбэрээсээ дэвтдэг юм. Тэр үед зориулалтын шавьж хатгадаг зүүгээр хатгаж, тусгай дэлгэдэг тавцан дээр дэлгэж тавьдаг. Дэлгэдэг хавтангүй бол хөөсөнцрөөр ч хийж болох юм. Youtube дээрээс хайж үзвэл олон бичлэг бий.

Categories
мэдээ нийгэм цаг-үе

Ургац хураалт 90 хувьтай байна DNN.mn


Ургац хураалтын ажил ямар түвшинд үргэлжилж байгаа талаар албаны хүнээс болон тариалан эрхлэгчдээс тодрууллаа.

–ХХААХҮЯ-ны Газар тариалангийн бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын дарга Д.Есөн-Эрдэнэ.

“Одоогийн байдлаар ургац хураалтын ажил үндсэндээ тариалангийн бүс нутгуудаар дуусч байна. Төмс, хүнсний ногооны ургац хураалт дууссан. Агуулах зоорьтоо хадгалж байгаа. Үр тарианы ургац хураалт дуусаад үтрэм дээр хийгдэх ажлууд явагдаж байна. Тэжээлийн ургамлын ургац хураалт явагдаж байна. Үр тариа хураалтын явц 90 гаруй хувьтай явагдаж байна гэв.

Төв аймгийн Хүнс хөдөө аж ахуйн газрын дарга Н.Гантулга: -“Төв аймгийн хувьд ургац хураалт дууссан. Одоогоор ургац хураалтын мэдээгээ нэгтгэж дуусах ажил хийгдэж байна. Манайд ургац 97 хувьтай үргэлжилж байна. Үлдсэн гурван хувь болох тэжээлийн таримлаа талбай дээрээ боогоод тавьчихсан учраас нэгтгэгдэж дуусаагүй байна. Манай аймаг энэ жил улаан буудай 52 мянган га талбайд, үр тариа болох арвай, овъёос есөн мянган га талбайд тариалт хийсэн. Үүнээс 60 гаруй мянган тонн ургац хурааж авсан байна. Төмс 135 мянган тонн, хүнсний ногоо 20 гаруй мянган тонныг хурааж авсан. Ургац хураалтын явц өнгөрсөн жилийн хэмжээтэй ойролцоо явагдаж байгаа. Ургац хураалтын үед шатахуун, түлшээр дутагдсан зүйл байхгүй. Түлшний үнэ л нэмэгдэж ирсэн. Цаг агаарын байдал энэ жилийн намрын хувьд ээлтэй байсан хэмээжээ.

Өнгөрсөн мягмар гаригийн байдлаар 304.4 мянган га-гаас 366.4 мянган тонн үр тариа, үүнээс 285.5 мянган га-гаас 340.8 мянган тонн улаанбуудай, 19.4 мянган га-гаас 207.9 мянган тонн төмс, 11.4 мянган га-гаас 128.1 мянган тонн хүнсний ногоо, 38.5 мянган га-гаас 95.1 мянган тонн тэжээлийн ургамал, 81.2 мянган га-гаас 33.5 мянган тонн тосны ургамал тус тус хураан аваад байгаа аж.

Ургац хураалтын явцыг хувиар авч үзвэл: Үр тариа 86.1 хувь, улаанбуудай 86.8 хувь, төмс 97.7 хувь, хүнсний ногоо 102.6, тэжээл 56.5, тосны ургамал 70.3 хувьтай тус тус үргэлжилж байна.

Өнгөрсөн оны мөн үед 179.787 тонн төмс, 114.735 тонн хүнсний ногоо хураан авч байсан бол өнөөдрийн байдлаар 207.890 тонн төмс, 128.174 тонн хүнсний ногоо хураан авсан мэдээтэй байна.

Төв аймгийн Эрдэнэсант сумын тариаланч Г.Эрдэнэсант: -“Сумын тариа хураалт дууссан байна. Манай сум нийт 24 мянган га эргэлтийн талбайтай. Үүний тал буюу 12 мянган га талбайд тарьсан ургацаа хураан авч дууслаа. Өнгөрсөн жилд ч мөн адил хэмжээтэйг хурааж авсан.

Тариа ургац хураалтын үед хүн хүчний хувьд дутмаг байсан. Энэ жилийн хувьд цаг агаарын хувьд тааламжтай байсан. Ер нь муу асуудал, тариа буудай дарагдах зэрэг тохиолдол гараагүй. Өнгөрсөн жилийг бодвол зардал өндөртэй будаа тарианы үнэ нэмэгдсэн. Манайх “Улаанбаатар гурил”, “Миллхаус”, “Алтантариа” гуравт тушаасан. Улаанбаатар гурил нэг кг 1020, тонн 1.020.000 үнэ гарсан байна. Ер нь Тариалан эрхлэлтийг дэмжих сан урьдчилж үнэ тогтоож, ханш тогтоодоггүй байхад тогтоосон. Хэрвээ 1000 гэсэн ханш тогтоогоогүй байсан бол гурилын үйлдвэрийнхэн 1200 төгрөгт авъя гэж байсан. Бид үндэсний үйлдвэрээ дэмжээд тариагаа өгсөн. Үндэсний үйлдвэрлэл байхгүй бол тариаланчид байхгүй шүү дээ. Сумын өвөлжилтийн бэлтгэл сайн хангагдаж байна. Малчид өвс тэжээл бүх зүйлсээ нөөцлөөд бэлдэж авсан, муу юм болохгүй байх л гэсэн бодолтой байна” гэв.