Author: ЦОГТЖАРГАЛЫН УЯНГА

Баянзүрх дүүргийн Улсын бүртгэлийн хэлтсийн дарга П.Мөнхбаатартай ярилцлаа.

-Тоон гарын үсгийг өнгөрсөн оны тавдугаар сарын 1-нээс иргэдэд олгож эхэлсэн. Тоон гарын үсэг олгох ажил ямар явцтай байна вэ. Өнөөдрийн байдлаар хэдэн хүн тоон гарын үсэгтэй болсон бэ?

-Цахим гарын үсгийн тухай хууль 2021 оны арванхоёрдугаар сарын 17-ны өдөр батлагдаж 2022 оны тавдугаар сарын 1-ний өдрөөс дагаж мөрдөж эхэлсэн. Тус хуулиар Монгол Улсын 16 ба түүнээс дээш насанд хүрсэн хүн бүр тоон гарын үсэг авах эрхтэй бөгөөд тоон гарын үсэг олгох эрхтэй байгууллага нь Улсын бүртгэлийн байгууллага гэж заасан байдаг. Үүний дагуу Улсын бүртгэлийн байгууллага тоон гарын үсгийг иргэдэд олгож байгаа билээ. Тоон гарын үсгийг 21 аймаг есөн дүүрэгт бүх сум, хороодын улсын бүртгэгч нар олгож байна. Өнөөдрийн байдлаар улсын хэмжээнд 600 мянган иргэн тоон гарын үсэгтэй болсон байгаа.

-Иргэд тоон гарын үсгээ хэрхэн хаанаас авах боломжтой вэ?

-Иргэд тоон гарын үсгээ аймаг нийслэлийн аль ч дүүрэг, хороо болон киоск машинаас авах авах боломжтой. Мөн Баянзүрх дүүргийн ЗДТГ-ын Нэг цэгийн үйлчилгээ буюу Дарь эх нэг цэгийн үйлчилгээ, төр захиргааны хоёрдугаар байр буюу Батлан хамгаалах их сургуулийн урд, Жанжин нэг цэгийн үйлчилгээнээс, Дүнжингарав нэг цэгийн үйлчилгээний төвөөс, мөн хорооны улсын бүртгэгчээс авах бүрэн боломжтой.

“Төр хувийн хэвшлийн түншлэл”-ийн талаар төрөөс хэрэгжүүлж буй бодлогыг дэмжин хэрэгжүүлэх ажлын хүрээнд Улсын бүртгэлийн ерөнхий газар “Хаан банк”-тай хамтран “Тоон гарын үсэг олголтыг идэвхжүүлэх аян”-ыг энэ сараас эхлүүлээд байна. Тус аян хэрэгжсэнээр тоон гарын үсэг олголтыг идэвхжүүлэх, иргэдийн тоон гарын үсгийн талаарх мэдлэг, ойлголтыг нэмэгдүүлэх, мэдээлэл хүргэх үйл ажиллагааг хамтран зохион байгуулах, банкны бүтээгдэхүүн үйлчилгээнд тоон гарын үсгээр нэвтрүүлэх зэрэг олон ажил хийгдэж байгаа юм. Тоон гарын үсгийг иргэний үнэмлэхийн санах ой буюу чипэнд суулгах болон утасны “GSign” app буюу гар утасны аппликэйшнээр дамжуулан олгож байгаа.

-Иргэд тоон гарын үсгийг авахын тулд ямар бичиг баримтыг бүрдүүлэх хэрэгтэй вэ?

-Иргэд тоон гарын үсгийг авахад иргэний үнэмлэхийн чип дээр тоон гарын үсгийг суулгах учраас цахим үнэмлэхээ авч очих хэрэгтэй.

-Тоон гарын үсэг ямар ач холбогдолтой талаар ярихгүй юу?

-Улс орнуудын иргэд, хуулийн этгээдүүд хооронд гэрээ, хэлэлцээр, аман болон энгийн бичгийн хэлбэрээр хийгддэг. Бичгийн хэлбэрээр гэрээ, хэлцэл байгуулж түүндээ гарын үсэг зурж, тамга дарж, шуудангаар илгээх нь цаг хугацаа, хөрөнгө мөнгө их шаарддаг. Үүнийг дэлхийн улс орнууд мэдээлэл технологид суурилж Цахим гарын үсгийн хуулиар хуульчилж шийдсэнийг дагаад Иргэний хууль, Ня-бо бүртгэлийн хууль, Даатгалын хууль, Татварын хууль, Бүртгэлийн тухай хуулиудад ч нэмэлт өөрчлөлт орсон.

Мэдээлэл технологи хөгжихийн хэрээр цаасыг халж цахим баримт бичигт бүрэн шилжих, төрийн байгууллагууд тоон гарын үсэгт суурилсан цахим албан хэрэг хөтлөлтөд шилжсэнээр төсвийн хэмнэлтийг бодитой болгож, авлига хүнд сурталтай тэмцэхэд иргэд болон төрийн байгууллага хооронд наашаа цаашаа явах, очиж дугаарлаж зогсдог, төрийн албан хаагч авлига авдаг гэсэн хардалтууд хүртэл арилах боломжтой гэж харж байгаа. Тоон гарын үсэг нь өндөр нууцлал бүхий нарийн технологийн суурь бүтэцтэй ч энгийн хэрэглэгчдийн хувьд өдөр тутамдаа шууд ашиглаж болохуйц байдлаар бүтээгдсэнээрээ хэрэглэхэд хялбар, олон төрлийн зардлыг хэмнэдэг давуу талтай.

-“И-Монголиа” системийн 1.5 сая хэрэглэгчийг тоон гарын үсэгтэй болговол цахим үндэстэн, цахим хувьсгал болох талаар албаныхан ярьж байсан?

-Дэлхийн бусад орнуудын нэгэн адил цахим гарын үсгийг нийгэм, эдийн засгийн бүх харилцаандаа хэрэглэж болох эрх зүйн орчинг бүрдүүлж өгсөн. Хамгийн гол нь үүнийг бүх нийтийн хэрэглээ болгох ажлыг Улсын бүртгэлийн байгууллагын хамт олон хийж байгаа. Үүний хүрээнд Улсын бүртгэлийн байгууллага 2022 онд 400-500 мянган иргэндээ тоон гарын үсэг олгосон байна. 2023 онд тоон гарын үсгийг 1.5 сая иргэддээ олгохоор төлөвлөсөн байгаа. Ингэснээрээ бид иргэдийн цаг хугацаа хөрөнгө мөнгийг асар их хэмнэх болно. Дагаад төрийн байгууллага дээр ирж үйлчлүүлдэг иргэдийн ачаалал ч буурна гэж харж байн

Нийслэлийн иргэний танхимд өчигдөр “Хүн бүр байгаль хамгаалагч” зөвлөгөөнийг зохион байгуулллаа. Зөвлөгөөнийг Нийслэлийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ажлыг зохицуулах салбар зөвлөл, Цагдаагийн ерөнхий газрын Экологийн цагдаагийн алба, Нийслэлийн байгаль орчны газар хамтран зохион байгуулсан юм. Энэ үеэр Экологийн цагдаагийн албаны Урьдчилсан сэргийлэх хамтын ажиллагааны хэлтсийн дарга, цагдаагийн хурандаа К.Нямдаваатай ярилцлаа.

-Өнөөдрийн (өчигдөр) “Хүн бүр байгаль хамгаалагч” зөвлөгөөний үр дүнг юу гэж харж байна вэ?

-Өнөөдөр (өчигдөр) Экологийн цагдаагийн алба, Нийслэлийн иргэдийн төлөөлөгчийн хурал, Нийслэлийн байгаль орчны газартай хамтарч “Хүн бүр байгаль хамгаалагч” нэртэй зөвлөгөөнийг зохион байгуулж байна. Энэхүү зөвлөгөөний зорилго нь Байгаль орчныг хамгаалах тухай хууль болон бусад холбогдох хууль тогтоомж, салбарын бодлого, зорилтын хэрэгжилтийг хангах, байгууллага хоорондын уялдаа холбоог сайжруулах замаар, хүрээлэн буй орчны тулгамдсан асуудлыг хамтран шийдвэрлэх арга замыг тодорхойлох юм.

Түүнчлэн байгаль орчны эсрэг гэмт хэрэг зөрчилтэй тэмцэх, иргэд олон нийтийн оролцоонд тулгуурласан урьдчилан сэргийлэх ажлын чанар үр нөлөөг дээшлүүлэх агуулгатай юм. Түүнчлэн энэ сарын 15-наас эхэлж нэг сарын хугацаатай “Хүн бүр байгаль хамгаалагч” аяныг зохион байгуулна. Энэхүү аяны зорилго, чиглэлийг иргэд олон нийтэд хүргэхэд мөн энэ зөвлөгөөнд чухал ач холбогдолтой юм.

Зөвлөгөөнд байгаль орчны чиглэлээр тулгамдаж буй зарим асуудлыг судалсан судлаач эрдэмтдийн илтгэлийг гарган тавьж байгаа нь чухал ач холбогдолтой байна. Тухайлбал ой мод, ус, ургамал, хөрсний бохирдол зэрэг тулгамдаж буй асуудлыг тодорхой судалгааны үндсэнд гаргаж илтгэлүүдийг танилцуулж байна.

-Өнөөдрийн байдлаар хөдөө орон нутагт экологийн цагдаагийн орон тоо хэд байна вэ. Сум бүрт экологийн цагдаа бий юу, хэсгийн төлөөлөгч нь давхар хийж байна уу?

-Экологийн цагдаагийн алба нь 2022 онд байгуулагдсан. Тус байгууллага нь Нийслэл хотод алба, 21 аймагт экологийн цагдаагийн албаны ажил хариуцсан байцаагч, мэргэжилтнүүд гээд 200 гаруй хүний бүрэлдэхүүнтэй ажиллаж байна. Түүнчлэн бүх сумдад биш ч зайлшгүй нэн шаардлагатай аймгийн зарим сумдад бие даасан экологийн асуудал хариуцсан байцаагч нар ажиллаж байна. Тус алба нь хүрээлэн буй орчны эсрэг гэмт хэрэг зөрчлийг илрүүлж, таслан зогсоох, урьдчилан сэргийлэх чиг үүргийн нэгжүүдтэй юм. Түүнчлэн Нийслэл Улаанбаатар хотын орц гарцын найман цэгт хяналт, шалгалтын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг шалган нэвтрүүлэх цэгүүдийг хариуцсан нэгж гэсэн бүтэцтэйгээр үйл ажиллагаа явуулж байна. Экологийн цагдаагийн алба нь зөвхөн бие дааж үйл ажиллагаа явуулахаас гадна Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам, нийслэлийн байгаль орчны газрууд, энэ чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг төрийн бус байгууллагуудтай хамтарч байгаль хамгааллын чиглэлээр ажилладаг юм. Бидний тавьж буй зорилго нь байгалийн унаган төрх, экосистемийн тэнцвэрт байдал алдагдахаас, устгаж сүйтгэхээс нь өмнө хамгаалахад анхаарал хандуулан ажиллах юм. 2023 онд Экологийн цагдаагийн алба урьдчилан сэргийлэх ажлыг тэргүүлэх чиглэлээ болгох зорилт тавин ажиллаж байна.

Энэ ажлын хүрээнд өнгөрсөн хоёрдугаар сард орчны бохирдлыг бууруулах арга хэмжээг зохион байгуулсан. Орчны бохирдол гэж юу вэ, хөрс, ус, агаарын бохирдол юунаас үүдэлтэй вэ гэдгийг мөн хүний буруутай үйл ажиллагаанаас шалтгаалсан бохирдол яаж үүсдэг вэ гэдэг талаар иргэдэд мэдээлэл өгөх нь чухал. Тухайлбал, ундны усны бохирдол юунаас шалтгаалдгийг иргэдэд ойлгуулж, таниулах нь чухал юм. Үүнд, Нийслэл Улаанбаатар хотын хувьд ундны усны гол тэжээгч бол Туул гол. Газрын гүний хөрсний ус, Туул гол хоёр харилцан бие биенээ тэжээж байдаг учраас хөрсний бохирдол гэдэг асуудалд иргэд анхааралтай хандах ёстой. Ялангуяа гол мөрний татмыг бохирдуулахгүй, гуу жалгыг хог хаягдлаар дүүргэхгүй байж, гэр хорооллын нөхцөлд муу ус, нүхэн жорлонгийн асуудлууд стандартын шаардлагыг хангасан байх ёстой. Хөрс бохирдсоноор ундны усны тэжээгч болох Туул гол бохирдох аюултай юм.

-Экологийн албаны хувьд хууль бус ан агнуур, хууль бус мод бэлтгэлтэй хэрхэн тэмцэж, ямар ажил хэрэгжүүлж байгаа вэ?

-Хууль бус мод бэлтгэл нь хөдөө орон нутагт ихэнхдээ үйлдэгддэг гэмт хэрэг. Үүнд бид өөрсдийн хариуцсан мэргэжилтнүүддээ ямар ажил арга хэмжээг зохион байгуулах, энэ төрлийн гэмт хэрэгтэй хэрхэн тэмцэх ёстой вэ гэдэг заавар зөвлөгөөг өгдөг. Түүнчлэн хөдөө орон нутагт амьдардаг иргэд зохих зөвшөөрөлгүйгээр дур зоргоороо мод тайрах, огтлох үйлдэл гаргаж байна. Мөн модны чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг аж ахуйн нэгжүүдэд онцгой анхаарал тавьж хяналт шалгалтын ажлыг хийдэг. Орон нутагт энэ чиглэлээр явуулын хяналт шалгалтыг давхар хийж байгаа. Мөн орон нутгийн зам дагуух болон ойн бүсэд хяналт шалгалтыг хийж, зохих зөвшөөрөлтэй ч зөвшөөрлөө буруугаар ашиглаж мод бэлтгэж, сүйтгэсэн асуудлууд илэрч байна. Бид цаашдаа өргөн хүрээнд технологийн шийдлийг ашиглаж хяналтын системээ далайцтай үргэлжлүүлнэ.

Орон нутагт үйлдэгдэж буй хууль бус ан, агнуурын хувьд зэрлэг амьтны эд эрхтнийг янз бүрийн дам яриа байдлаар ашиглаж, хэрэглэдэг гэсэн буруу зөрүү мэдээллээс болоод агнах явдал цөөнгүй байна. Тухайлбал, тарваганы эд эрхтэн биеийн эд эрхтэнд сайн, янгир, гөрөөсний цус уух, хэрэглэх нь эрүүл мэндэд сайн гэх зэрэг иргэд дундын аман ярианууд нь шинжлэх ухаанаар батлагдаагүй юм аа. Зэрлэг амьтад нь янз бүрийн празит шимэгч вирус тээгчид байдаг учраас хүний биед орох үед ямар сөрөг нөлөө, өвчлөл үүсгэх вэ гэдгийг иргэдэд ойлгуулах чиглэлээр урьдчилан сэргийлэх, мэдээ мэдээлэл, соён гэгээрүүлэх нөлөөллийн ажлыг давхар зохион байгуулна.

-Нийслэл Улаанбаатар хотын хувьд экологийн хамгийн тулгамдсан асуудал бол агаарын бохирдол шүү дээ. Үүнтэй хэрхэн тэмцэж, ямар арга хэмжээ авч ажиллаж байгаа вэ?

-Агаарын бохирдолтой тэмцэх асуудалд Экологийн цагдаагийн албаны хувьд агаарын бохирдолд нөлөөлж буй хүчин зүйлс юу байна, иргэдийн буруутай үйл ажиллагаанаас шалтгаалсан бохирдол үүсэхэд нөлөөлөх хүчин зүйлсийн талаар зөв ойлголт, мэдээлэл өгөх чиглэлийн ажлыг хийж байна. Түүнчлэн хяналт шалгалтын чиглэлээр давхар ажлыг зохион байгуулж байгаа. Янз бүрийн шатах материалыг шатааж түлж, галлагаанд хэрэглэх асуудалд бие даасан хяналт шалгалтын ажлыг явуулдаг.

-Машины нүүрсэн яндан экологийн хамгийн том асуудал шүү дээ. Нүүрсэн яндангийн асуудал дээр ямар арга хэмжээ авч байгаа вэ?

-Нүүрсэн яндан нь автомашины яндангаас гарч буй утааны хортой бодисын элементүүдийг ялгаж авах зориулалттай. Нүүрсэн янданг ашиг олох, үнэд хүрдэг гэдгээс үүдэж хулгайлах асуудлууд их байдаг. Энэ чиглэлээр Нийслэлийн цагдаагийн удирдах газартай хамтарч нүүрсэн яндангийн хулгайн гэмт хэрэгтэй тэмцэх чиглэлээр дорвитой ажлуудыг зохион байгуулж өнгөрсөн хугацаанд нүүрсэн яндангийн хулгайн гэмт хэрэг үйлддэг бүлэг этгээдүүдийг илрүүлсэн. Түүнчлэн зарим хүмүүс нүүрсэн яндангийн учир холбогдлыг мэдэхгүйгээсээ болоод цөөхөн хэдэн төгрөгийн ашиг олох зорилгоор яндангаа аваад бусдад зарах тохиолдол ч гардаг. Ингэж болохгүй юм. Тиймээс агаарын бохирдолд энэ асуудал асар их нөлөө үзүүлдэг учраас танин мэдэхүйн шинжтэй сурталчилгаа, үйл ажиллагааг явуулж байна.

Барилгын материалын үйлдвэрлэгчид, ханган нийлүүлэгчид, худалдаа, үйлчилгээ эрхлэгчдэд зориулсан “Барилгын салбарын ханган нийлүүлэгчдийн чуулган-2023” өчигдөр болов. Тус чуулганаар барилгын ханган нийлүүлэгчдэд тулгамдаж буй асуудал, гарцыг тодорхойлж, харилцан уялдаатай ажиллах боломжийг бүрдүүлэх талаар ярилцсан юм. Энэхүү чуулганд Барилга, хот байгуулалтын яам, Барилгын хөгжлийн төв, Монголын барилгын материал үйлдвэрлэгчдийн холбоо, Сангийн яам, ШУТИС Материал судлалын төв, Монголын логистикийн холбоо болон барилгын салбарын төсөл хэрэгжүүлэгчид, ханган нийлүүлэгчид, салбарын Аж ахуйн нэгжүүдийн удирдлагууд, хөрөнгө оруулагчид, худалдааны төлөөлөгчид оролцсон юм. Энэ үеэр Барилга МН-ийн захирал Г.Батсүхтэй ярилцлаа.

-“Барилгын салбарын ханган нийлүүлэгчдийн чуулган-2023” болж өндөрлөлөө. Барилгын салбарын чуулганы үр дүнг юу гэж харж байна вэ?

-Өнөөдрийн (өчигдөр) “Барилгын салбарын ханган нийлүүлэгчдийн чуулган-2023”-д бид бүхэн салбарын судалгаа, мэдээлэл, төрийн худалдан авалт, санхүүжилтийн тухай болоод ханган нийлүүлэлтийн орчин үеийн чиг хандлага, логистикийн үйл ажиллагааны талаар оролцогчдодоо мэдээлэл өгч барилгын ханган нийлүүлэгчдэд тулгамдаж буй асуудлыг шийдвэрлэх арга зам, гарцуудыг олохоор хэлэлцүүлгийг зохион байгуулсан юм. Хэлэлцүүлгээс гарсан зөвлөмж шийдлийг зохих төрийн байгууллагуудад саналаа тавьж хэрэгжүүлэхээр бид бүхэн чууллаа. Өнөөдрийн байдлаар Монгол Улс барилгын материалынхаа 70 гаруй хувийг импортоор авч, 30 орчим хувийг дотооддоо үйлдвэрлэж байна. Дотоодын зарим үйлдвэрүүд ч 100 хувь түүхий эдээ гадаадаас импортолж байгаа. Ихэнх түүхий эдээ гадаад орнуудаас импортоор авч буй учраас бид чанартай барилга барихын тулд чанартай барилгын материал хэрэглэх ёстой. Дотоодод барилгын материал үйлдвэрлэж буй үйлдвэрүүдэд бид асар их шаардлага тавьж, тусгай зөвшөөрөл, тохирлын гэрчилгээг шаарддаг хэрнээ импортын бүтээгдэхүүнд ямар ч шаардлага тавихгүй байна. Одоогийн байдлаар дэлхийд импортоор орж ирж буй барилгын материалын бүтээгдэхүүнд хяналт тавьдаггүй улс гэвэл Монгол Улс маань л ганцаараа байна. Дэлхийн бусад орнууд бүгд хуулиа хэрэгжүүлж, чанарын шаардлага тавьж ажиллаж байгаа. Тиймээс барилгын материалыг хүнс, эмтэй адилтган эрсдэл өндөртэй бүтээгдэхүүн гэж үзэж чанар, стандартын шаардлага хангасан тохирлын гэрчилгээтэй бүтээгдэхүүнүүдийг оруулж байх ёстой. Ингэснээр бид чанартай барилга, орон сууцанд амьдрах нөхцөл боломж бүрдэнэ. Бизнес эрхлэгчдийн хувьд өнөөдөр “Ковид-19” цар тахлын дараа хүндрэлүүд арилж, тээвэр логистикийн асуудлууд үгүй болсон. Одоо зөвхөн сайн бүтээгдэхүүн борлуулж байхад яг ижил хэлбэр дүрстэй бүтээгдэхүүний хуурамчийг оруулж ирж зарж байдаг ченжүүд барилгын салбарт хамгийн их асуудал дагуулж байна. Тэгэхээр бид бүхэн энэ асуудлыг арилгаж байж иргэдийг хохиролгүй болгож, чанартай үл хөдлөх хөрөнгийг барьж байгуулах боломж бий болох юм. Тухайлбал, ямар ч хамаагүй барилгын дэлгүүрт ороход хулхи, жинхэнэ гэж зарж байна. Хүн хулхи чанар муутайг нь аваад хохирох эсэх нь хамаагүй, хэн дуртай нь хулхи бүтээгдэхүүн зардаг ийм улс дэлхийд алга. Тиймээс чанаргүй хулхи бүтээгдэхүүн оруулж ирдэг, худалддаг байдлыг таслан зогсоож хариуцлага тооцдог болох нь өнөөдрийн хувьд хамгийн чухал асуудал байна.

-Барилгын материалын үнэ ханш буурч байна уу?

-Урд жилийн мөн үетэй харьцуулахад барилгын гол нарийн бүтээгдэхүүнүүд 20 орчим хувиар буурсан байна. Энэ тоо цаашид буурах уу гэж олон хүн асуудаг ч буурах боломж төдийлөн харагдахгүй байна. Учир нь “Ковид-19” цар тахлаас хойш дэлхийн улс орнууд маш өндөр инфляцитай болж, түүхий эд бараа бүтээгдэхүүний үнэ нэмэгдэж, валютын ханш өссөн. Ийм учраас барилгын материалын импортын бүтээгдэхүүнүүдийн хувьд үнэ нь буурах боломж, магадлал бага байна.

-Барилгын салбарын зах зээлийн үнэ ханш яагаад буурахгүй байна вэ?

-Орон сууцны үнэ ханшийн тухайд эрэлт нийлүүлэлтээрээ зохицуулагддаг. Шинэ орон сууцны хувьд өртгийг нь бууруулах боломж нь барилгын материалд байдаг. Барилгын материалын үнэ буурлаа гэхэд орон сууцны үнэ буурахгүй. Энэ хоёр тусдаа зах зээл. Энэ зах зээл дээр мөнгөний нийлүүлэлт нэмэгдэх, ипотекийн зээл нэмэгдэх, эдийн засаг, хүн ам өсөх зэрэг олон хүчин зүйлээс шалтгаалж орон сууцны үнэ өсдөг. Барилгын материалын үнийн өсөлт, бууралт орон сууцны үнийн өсөлтөд бага нөлөөлдөг юм.

-Манай улсын хувьд зарим барилгын материалуудыг өөрсдөө үйлдвэрлэдэг шүү дээ. Яг ямар барилгын материал дутаж бид гаднаас импортолдог юм бэ?

-Бидэнд Монголдоо түүхий эд нь байдаг бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэх нь ашигтай бөгөөд эрсдэл багатай байна. Гадаадаас бүх түхий эдээ авч, шинэ технологи нэвтрүүлж нарийн технологийн бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэхэд өртөг өндөр болж байгаа юм. Иймээс цахилгаан, сантехник, засал чимэглэл, холбоо дохиолол зэрэг нарийн технологи шаардсан бүтээгдэхүүнийг Монгол Улсад үйлдвэрлэх боломж үгүй байна. Энэ чиглэлийн мэргэжилтнүүд, салбарын институт, нарийн химийн үйлдвэр бааз суурь байхгүй байна. Нарийн технологийн бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэх боломжгүй учраас бид цаашдаа ч импортоор авсаар байх юм.

-Барилгын материалуудаас хамгийн хэцүү нь ямар материал вэ?

-Импортоор оруулж ирэхэд түвэгтэй барилгын материал тээвэр логистик хөгжсөн энэ нөхцөлд бараг байхгүй байна. Гол нь тухайн бүтээгдэхүүний үнэ өртөг ямар байна гэдгээс шалтгаална гэж ойлгох хэрэгтэй. Үнэ өртөг нь зах зээлийн эрэлт хэрэгцээнд нийцэж байвал хаанаас ч бид ямар ч бүтээгдэхүүнийг улсдаа авчрах боломжтой.

-Бидэнд түүхий эдэд тулгуурласан үйлдвэрлэл хийх боломжтой юу?

-Монголд барилгын үндсэн хийцийн цемент, бетон эдлэл болон төмөр, арматур зэрэг түүхий эд нь байдаг бүтээгдэхүүнүүдийг үйлдвэрлэх боломжтой бөгөөд давуу талтай. Үүнийг гадаад улс орнуудын ижил төстэй бүтээгдэхүүнтэй өрсөлдөх чадвартай гэж ойлгож болно. Тийм учраас Монголдоо түүхий эд нь байдаг бүтээгдэхүүнээр үйлдвэрлэл эрхэлвэл дэлхийн зах зээлд ч гарах боломж бий. Дэлхийн зах зээлд гаргахын тулд хамгийн сүүлийн үеийн технологи, нөү-хаутай дэлхийн стандартыг хангасан бүтээгдэхүүнийг бид үйлдвэрлэж байж дэлхийн зах зээлд гарах боломж бүрдэх юм. Гадаадын хөрөнгө оруулалт, технологи, мэргэжилтнүүдийг оруулж ирж байж үүнийг хийх боломжтой. Тиймээс гадаадын хөрөнгө оруулалтын эрх зүйн орчныг сайжруулах хэрэгтэй.

Монголын Геологийн холбоодын нэгдсэн Зөвлөлийн дарга, Монгол Улсын зөвлөх инженер Я.Бат-Ирээдүйтэй ярилцлаа.

-Монголын геологийн холбоодын нэгдсэн зөвлөл “Геологийн улсын үндэсний зөвлөгөөн 2023” үйл ажиллагааг саяхан зохион байгуулсан. Энэ ажил хэр үр дүнтэй болсон бэ. Үр дүнгээс хуваалцахгүй юу?

-Сүүлийн 40 гаруй жилийн дараа манай салбарынхан анх удаа төрийнхөө ордонд чууллаа. Улсын зөвлөгөөний үр дүнг хараахан дүгнэхэд эрт байна. Яагаад гэвэл уг зөвлөгөөнөөр олон л асуудлыг хөндсөн. Тэр асуудлуудыг ганц зөвлөгөөн хийснээр бүрэн шийдэхгүй ч гэсэн холбогдох хууль тогтоогч, засгийн газрын эрх бүхий байгууллагад зөвлөгөөнөөс гарсан зөвлөмжийг уламжилж асуудлын араас хүч тавин ажиллана гэж бодож байна. Нөгөө талаар энэ салбарын талаар бага боловч эерэг мэдээлэл нийгмийн тодорхой хэсгүүдэд хүрсэн байх гэж бодож байна. Мэдээж үүнд манай хэвлэл мэдээллийн салбарын дэмжлэг их хэрэгтэй байгаа шүү. Геологийн салбар бол Уул уурхайн салбар биш л дээ, өөрийн гэсэн онцлогтой, газрын хэвлийд байгаа эрдсийн хуримтлалыг олж илрүүлэхээс гадна олон чиглэлийн шинжлэх ухааны суурь судалгааг давхар хийж байдаг учраас уг үр дүнг хэрэглэхгүй салбар гэж байхгүй.

Ийм болохоор улс үндэстний хөгжлийн түлхүүр гэж олон хүн ярьж, бичиж байдаг. Хөдөөгийн малчинд хүртэл бидний судалгаа маш их үүрэгтэй, хамгийн наад захын жишээ гэхэд л газрын геоэкологийн болон газрын гүний усны судалгаа нь гэхэд л ирээдүй төлөвлөлтөө хийхэд өндөр ач холбогдолтой юм. Энэ өргөн хүрээний мэдээллийг манай ард иргэд ашиглаж, хэрэглэж сурвал маш олон зүйлд шинжлэх ухааны үүднээс хандах боломж бүрдэхээс гадна салбарын үр шимийг ч жирийн иргэн хүн хүртэл ашиглах, хүртэх боломжтой, нээлттэй байгаа юм. Салбарын хэмжээний олон талт асуудлаа хэлэлцдэг ийм зөвлөгөөн урьд нь хийж байгаагүй. Энэ зөвлөгөөнийг Монголын геологийн холбоодын нэгдсэн зөвлөл санаачилга гарган зохион байгуулахад салбарын олон зуун хүн дэмжин ирсэн нь цаанаа асар хүлээлт ихтэй байсныг зөвлөгөөний явцаас харж болохоор байсан нь бас нэг үр дүнгийн илрэл гэж хэлж болохоор байна.

-Улс орны эдийн засгийн гол тулгуур бол геологийн салбар байдаг. Геологийн салбар, геологи сайн байж улс орны эдийн засгийн бодит хөгжлийн тулгуур байх болно. Сүүлийн үед геологи, уул уурхай хэрэггүй гэсэн яриа санаатай хийгээд санамсаргүйгээр их гарч байна. Сая энэ тухай ярьсан уу?

-Өнөөдөр улс эх орны геополитикийн онцгой салбар болох энэ салбар уналтын байдалд байгаа нь олон хүчин зүйлээс хамаарч байна. Олон оронд тэр дундаа уул уурхай өндөр хөгжсөн орнуудад энэ салбарыг ил болон далд хэлбэрээр маш хүчтэй бааз суурьтай тусгайлан хөгжүүлдэг. Эрдсийн баялгийн нийлүүлэлт нь дэлхийн олон орны хөгжлийн хурдац, чиг хандлага, геополитикийн бодлогыг тодорхойлж байдагт оршино. Геологийн судалгааны ажил нь 20-30 жилийн түрүүнд уул уурхайн болон хүнд үйлдвэрийн салбараасаа хөгжиж явах учиртай юм. Тэгж байж экспорт болон дотоодын хэрэгцээг хангахаас гадна баялгийн сангийн хуримтлалыг бий болгох нөхцөлийг бүрдүүлдэг. Манай улстөрчид ард иргэдэд таалагдах гэсэндээ сүүлийн жилүүдэд энэ салбарын уналтад нэрмээс болохоос гадна эрх зүйн орчноор олон удаа оролдсон нь салбарын хөгжлийг боомилох хандлага руу орсон гэж болно. Тэрний тод жишээ нь манай улсын нутаг дэвсгэрийн 76 хувь нь ямар нэг тусгай болон орон нутгийн хэрэгцээ нэрийн дор явж байгаа нь тэр нутаг дэвсгэрт геологийн судалгаа явуулах боломжгүй болгосон гэж ойлгож болно. Уул нь геологийн судалгаа нь шууд газар ухаж төнхөөд байдаг зүйл биш. Харин эрх зүйн орчныг сайжруулах нь өнөөдрийн тулгамдсан асуудал болж хувирлаа. Энэ ажлыг хийгээгүйгээс болж бид баялагтай ч юм шиг баялаггүй ч юм шиг нөхцөл байдал үүсээд байна л даа. Судалгааны баримт байхгүй үндэслэл муутай, тодорхой бүлэг улсуудын эрх ашгийг харж улс төрийн өнцгөөс оноо авах гэсэн зарим нэг хүний бодлогогүй шийдвэрээс уул уурхайгүй бүс нутаг болно гэж зарлах нь нуухыг нь авах гээд нүдийг нь сохолж байгаатай адил юм. Геологийн судалгааг харин ч хамгийн түрүүнд хийлгэх нь улс эх орны язгуур эрх ашигт нийцэхээс гадна гарсан үр дүнг орон нутгийн хөгжилд ашиглах боломжийг ханган ажилласнаар шинэ хөгжлийн гарцыг бий болгох, шинэ төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлэх бас нэг боломж гэж харах хэрэгтэй байгаа юм.

-Хаана юу байгааг, хөгжлийн түлхүүр хаана байгааг геологичид л тодруулж, илрүүлдэг шүү дээ?

-Энэ салбарын нийгмийн хөгжилд үзүүлэх дам нөлөө нь асар их. Геологийн судалгааны хүрээнд хийж байгаа бүх л мэдээлэл улс ардын аж ахуйн нийт салбарыг хамардаг. Энд үлдэх салбар гэж үгүй. Тухайлбал, барилгын салбар байна. Геологийн судалгаа хийхгүйгээр энэ салбарын хөгжлийг төсөөлөх аргагүй. Яг үүнтэй адил зам тээвэр, дэд бүтэц гээд бүх л салбарт газрын доорх баялгийн судалгааг хийж, урьдчилж үнэлж байж трассыг нь тогтоодог. Аль ч улс оронд геологийн судалгаа тухайн улсын хар хайрцгийн бодлогын нэг хэсэг болж явдаг юм. Энэ нь олон улс орны жишээн дээрээс тодорхой харагддаг. Ойрхны жишээ гэхэд л Австрали улс байна.

-Геологийн нөөц нь тогтоогдож судалгаа хийж буй ямар орд, газрууд байгаа вэ?

-Сүүлийн арав гаруй жил улс орны эдийн засагт нөлөөлөхүйц хэмжээний томоохон ордыг илрүүлж тогтоогоогүй байна гэж үзэх үндэслэл бий. Энд дахиад л бодлого, эрх зүйн орчин, хөрөнгө оруулалт, геологичдын хөдөлмөрийн үнэлэмж, бүлэг нөхдийн шантааж гэх мэт олон шалтгаан бий. Оюу Толгой, Эрдэнэт, Эрдэнэс Таван толгой зэрэг томоохон ордыг эс тооцвол дэлхийд гайхуулах баялаг одоогоор бага байна. Эдгээр томоохон аж ахуйн нэгжүүд улс орны хүнд ачааг үүрч, эдийн засагт бодитой хувь нэмэр оруулж яваа. Манайхан гадны туршлага судлах дуртай. Үнэхээр туршлага судалж байгаа бол эрдэс баялгийн хөгжил нь цогцоороо эдийн засгийн аюулгүй байдлын баталгаа нь болж хувирсан тийм улс орны жишгийг дагамаар байна.

-Монголын Геологийн холбоодын нэгдсэн зөвлөл сүүлд зөвлөгөөнөө хийж, үр бүтээлтэй ажиллаж байна. Та бүхний дараагийн зорилго, чиглэл юу байна вэ?

-Аливаа бодлогыг хэрэгжүүлэхэд бүх салбарын эрх зүйн орчныг шинэчлэх зайлшгүй шаардлага урган гарч ирдэг. Олон жилийн өмнөөс хэрэгжүүлж ирсэн хууль эрх зүйн орчин одоогийн орчинтой асар их зөрчилддөгийг бүгд мэддэг. УИХ-ын гишүүд Үндсэн хуульдаа өөрчлөлт оруулахаар хэлэлцэж буй онцгой цаг үе тохиож байна. Шинэ үндсэн хууль гаргахгүйгээр, нэмэлт өөрчлөлт оруулаад урагшлах нь нийгмийн хөгжлийн шаардлага гэж хүн болгон хараад эхэлчихлээ. Түүнтэй адил манай геологийн салбарын эрх зүйн орчныг сайжруулах зайлшгүй шаардлага бий. Манай салбар чинь харьяа яамынхаа нэрээс хүртэл хасагдаад олон жил болж байна.

Геологийн салбар гэдэг шинжлэх ухааны судалгааны нэг гол салбар. Гэтэл эрх зүйн орчин нь тодорхой бус байна. Тийм болохоор энэ салбарт хэрэгжүүлж буй Ашигт малтмалын тухай хууль, Газрын хэвлийн тухай хууль зэрэг гол эрх зүйн актуудад геологийн салбарын бүх үйл ажиллагаа процессыг хуульчилж өгөх нь онцгой чухал ач холбогдолтой гэж төрийн бус байгууллагуудын зүгээс үзэж байгаа. Манай салбарын гол хуулиудад нэмэлт өөрчлөлт оруулах, шинэчилсэн найруулга хийх ажилтай цаг хугацааны хувьд давхцаж байгаа нь улсын зөвлөгөөн хийх үндсэн шалтгаан болсон юм.

Үндэсний геологийн албаа түшиглэн чиглэлийн бүс нутгийн судалгаанууд хийж салбарын мэдээллийн сан баазыг бэхжүүлэх улам боловсронгуй болгох, ажлын чанарыг шинэ өндөрлөгт гаргах, төсвийн хөрөнгө оруулалтыг хоёр дахин нэмэх, тэнд ажиллаж байгаа мэргэжилтэнгүүдийн цалинг 2-3 дахин нэмэхгүй бол боловсон хүчний асуудал хамгийн тулгамдсан асуудлын нэг болж байна, Үндэсний геологийн алба, Геологийн төв лаборатори, Геологийн судалгааны хүрээлэн зэрэг олон тооны төсвийн газруудыг ҮГА-нд нэгтгэн удирдлагаар ханган ажиллах бодлого боловсруулах хэрэгтэй юм. АМГТГ-ын чиг үүрэг арай өөр ч гэсэн энэ байгууллагыг бэхжүүлэх, хэрэгжүүлэх үүргийг илүү тодорхой болгох шаардлага харагдаж байгаа. Маш их асуудал байгаа тул ганц ярилцлагаар хангалттай мэдээлэл өгөх боломжгүй юм. Харин эрх зүйн орчныг сайжруулах нь өнөөдрийн тулгамдсан асуудал болж хувирлаа.

Хуулийн цоорхойг ашиглагч амин хувиа хичээгч улсын эрх ашгаас дээгүүр тавигчид ч олшрох хандлагатай байна. Байгалийн баялгийг зүй бусаар ашиглах, салбарын нэр хүндийг унагаж харлуулж байгаа, байгаль орчиндоо ээлтэй бус ханддаг цөөн тооны үзэгдэл нь иргэдийн дургүйг хүргэх суурь өвчин болоод байгааг бид онцгой анхаарах, салбараа ард түмэндээ таниулах ажлыг өөрсдөөсөө эхлэх, эв нэгдлээ ханган ажиллах шаардлага салбарын хамт олны өмнө тулгарч байгаа томоохон сорилт юм. Цаашид боловсон хүчний асуудал дээр онцгой анхаарал хандуулахгүй бол энэ салбарт ажиллах ирээдүйн мэргэжилтнүүдийн тоо жилээс жилд буурч байгаа нь томоохон асуудлыг бий болгох магадлал өндөр байна.

Хурал зөвлөгөөн хийгээд л асуудлыг шийдэх боломжгүй нь ойлгомжтой. Тулгамдаж байгаа бэрхшээлтэй асуудлууд гэвэл олон л доо. Оносон зүйлс ч их бий. Энэ бүхнийг тунгааж үзээд энэ зөвлөгөөнөөс юуны өмнө “Газрын хэвлийн тухай” Монгол Улсын хуулийг хэлэлцэж цэгцэлснээр “Ашигт малтмалын тухай” Монгол Улсын хуулийг хэлэлцэх нь давхардал, хийдлийг арилгасан эрх зүйн баримт бичиг, хууль болно гэдэг саналыг зөвлөгөөнд оролцсон хүмүүсийн болон нийгмийн сүлжээгээр явуулсан судалгааны дүн харуулж байгаа юм. Хуралдаанаас тодорхой зөвлөмж гарч байгаа болно. Түүнийгээ хууль тогтоогчдодоо хүргэхэд онцгой анхаарч ажиллахаас гадна хууль тогтоогчид анхааралдаа аваад явна байх гэсэн салбарын хамт олны хүлээлт их байна.

Бид төрийн зарим чиг үүргийг ТББ-аар гүйцэтгүүлэх бодлогын хүрээнд салбарын мэргэшсэн болон зөвлөх инженерүүдийг бэлтгэн баталгаажуулах үүргийг хүлээж байгаа. Түүний хүрээнд 2022 онд холбогдох журам, дүрмийн хүрээнд салбарын 343 хүнд эдгээр зэрэг дэвийг сунгах буюу шинээр олгоод байна. Түүнийгээ салбарын цахим сүлжээнд оруулахаар холбогдох ажлуудыг хийж байгаа. 2023 оны сургалт эхлээд дуусах шатандаа явж байна.

-Өнөөдрийн байдлаар Монгол орны нийт газар нутгийн хэдэн хувьд уул уурхайн үйлдвэрлэл явагдаж байна?

-Сүүлийн үеийн албан ёсны мэдээллээр нийт нутаг дэвсгэрийн 1.2 хувьд ашиглалтын, 2.6 хувьд хайгуулын тусгай зөвшөөрөл олгосон байна. Энэ нь маш хангалтгүй юм. Уурхайн яг үйлдвэрлэл явуулж байгаа талбай гэвэл бүр бага өчүүхэн хувийг эзэлж байгаа.

-Та сүүлд гадагшаа геологийн салбарын хурал, зөвлөгөөнд явсан болов уу. Олон улсад геологийн салбар ямар түвшинд хэрхэн хөгжиж байна вэ. Манай улс орны давуу тал, дутагдалтай зүйл нь юу байна вэ?

-Өнгөрсөн оны арваннэгдүгээр сард Австрали улсад зохион байгуулагдсан IM­ARC-2022 чуулга уулзалтад оролцсон, тэр чуулга уулзалтад манай салбарын Ж.Ганбаатар сайд, Геологийн бодлогын газрын дарга Б.Уянга тэргүүтэй төлөөгчид оролцож Монгол Улсын Эрдэс баялгийн салбараа танилцуулж байсан нь нэлээд ач холбогдолтой болсон гэж харж байгаа. Мөн саяхан Канадын Торонто хотод болсон PDAC-2023 буюу дэлхийн хэмжээний Геологи, уул уурхайн салбарын чуулга уулзалтад салбарын сайдын ахалсан өргөн баг бүрэлдэхүүн оролцсон нь гадаадын хөрөнгө оруулалтыг эх орондоо татахад тодорхой хэмжээний үр дүнгээ өгнө гэдэг итгэлтэй байна. Ямар ч тохиолдолд бодлого тодорхойлогч нар ийм томоохон арга хэмжээнд оролцож энэ салбарт барьж байгаа дэлхийн олон орнуудын чиг хандлагыг тандан судалж байх нь өөрөө томоохон ач холбогдолтой юм. Газрын баялгийн түүхий эдийн эрэлт хэрэгцээ, эрэл, хайгуулын чиг хандлага, салбарт нэвтэрч байгаа шинэ техник, технологи, арга аргачлал гээд олон талт мэдээлэл авахаас гадна хамтын ажиллагааны чиг хандлагыг тогтооход гүүр болдгоороо онцлогтой.

Уран бүтээлийн чанарыг сайжруулж, хүртээмжийг нэмэгдүүлэх, уран бүтээлчийн билэг авьяасыг үнэлэх, урамшуулах зорилгоор өмчийн хэлбэр харгалзахгүй соёл, урлагийн салбараас оны шилдэг уран бүтээл, уран бүтээлчийг шалгаруулдаг “Мөнгөн мод-2022” наадмын ёслол УДБЭТ-т өчигдөр боллоо. Засгийн газрын 2008 оны 195 дугаар тогтоолоор батлагдсан “Шилдэг уран бүтээлч шалгаруулах журам”-ын дагуу жил бүр оны шилдэг уран бүтээлчдийг шалгаруулж ирсэн уламжлалтай. “Мөнгөн мод-2022” наадмын хүрээнд соёлын өв, ном хэвлэл, дуу хөгжим, тайзны урлаг, дүрслэх урлаг, кино урлаг, нийтлэл нэвтрүүлэг, цахим бүтээл, архитектур, хувцас загвар, зар сурталчилгаа, дизайн гэсэн 12 төрлөөр шилдэг бүтээлийг тодрууллаа. 14 дэх жилдээ зохион байгуулж буй “Мөнгөн мод-2022” наадмын шилдэг уран бүтээлчийн төрөлд 82 уран бүтээлч, шилдэг уран бүтээлийн төрөлд 95 уран бүтээл, нийт 177 уран бүтээлч өнгөрсөн онд бүтээн туурвиж, олон нийтийн хүртээл болгосон бүтээлээрээ өрсөлдсөн юм. Энэ үеэр тус наадмын “Шилдэг хөгжимчин”-ээр шалгарсан Монгол Улсын соёлын тэргүүний ажилтан, МУҮИТ-ын хөгжимчин, хуучирч Э.Цэндсүрэнтэй товчхон ярилцаж, сэтгэгдлийг нь сонслоо.

-Шилдгийн шилдэг уран бүтээлч, уран бүтээлийг шалгаруулдаг “Мөнгөн мод-2022”-ын шилдэг хөгжимчин болсонд баяр хүргэе. Сэтгэгдэлээсээ хуваалцахгүй юу?

-Үнэхээр маш их баяртай байна. Өдийг хүртэл зөвлөдөг эрхэм хайртай багш нартаа баярлалаа. Ажлын хамт олондоо талархъя. Төрүүлж өсгөсөн ижийдээ, тэнгэрт дэвшсэн аавдаа баярлалаа. Охин нь чадсан шүү, аав аа. Сэтгэгдэл үнэхээр өндөр байна.

-Та хэдэн жил хуучир хөгжмөөр хичээллэж, суралцаж байна вэ?

-Ер нь би өөрөө урлагийн гэр бүлд төрж, өссөн учраас төрөхөөсөө л хөгжим, дуу хууртай ойр явсан гэж ойлгож болно. Харин хөгжимчин болгосон хүн маань Монгол Улсын Консерваторийн хүндэт профессор П.Мөнгөнцэцэг багш маань юм аа. Мөн олон сайхан багш маань байгаа. Бусад мэргэжлийг мэдэхгүй юм. Урлагийн хүний, уран бүтээлч хүний мэргэжил сурч дуусдаггүй байх гэж боддог. Насан туршдаа суралцсаар л байна. Насан туршдаа хөдөлмөрлөж явах байх. Учир нь авьяас гэдэг зүйл өөрөө шавхагдашгүй булаг гэж төсөөлдөг. Тиймээс нөөц нь дуусдаггүй уурхайн уурхайчин нь урлагийнхан юм болов уу гэж боддог. Хуучир хөгжим маань миний биеийн нэгэн эд эс юм даа.

-Хуучир хөгжмийн сайхан нь юу вэ?

-Хуучир эмэгтэй хүний хоолойтой их төстэй. Хуучир хөгжмөөр дамжуулан хүнийг уяраах, дотоод мэдрэмжээ хөглөх, илэрхийлэх увдистай гэж боддог. Хөгжим бүр өөрийн гэсэн онцлогтой, би хуучраар дамжуулан өөрийнхөө хоолойг гаргаж байгаа юм шиг санагддаг. Хөгжмийн зэмсэг гэхээс илүү сүнстэй, хүн ч юм шиг мэдрэмж төрдөг. Хуучир их ааштай хөгжим, өдөр бүр давтахгүй л бол маш хурдан мэддэг. Хамгийн нандин зүйл нь дотоод дууллыг хүргэж чаддагт оршдог. Хуучир хөгжим эхлээд надад хүн байхыг заасан, намайг хэзээ ч давраалгүй даруу, тууштай байхыг заасан. Хөгжмөөрөө хүмүүжиж байгаа гэж боддог.

-Хөгжмөөр хүний сэтгэлд хүрэхийн тулд юу чухал вэ?

-Хөгжимчин хүн өөрөө маш баялаг ертөнцтэй байх хэрэгтэй. Учир нь зохиол бүр ямар нэг санаа, дүрийг хүмүүст хүргэх зорилготой. Ном бол уншаад, зураг бол хараад ойлгочихно. Хөгжмийг хүн төсөөлж л ойлгоно. Хөгжмийн зохиолчийн хэлэх гээд байгаа санааг хөгжимчин өөрийн ертөнцөөр баяжуулаад сонсогчдод хүргэнэ гэдэг маш нарийн ажил.

Манай улсын уулчид удахгүй дэлхийн дээвэр хэмээгдэх Эверестэд багаараа авиралт хийхээр төлөвлөж байгаа талаар “Жаргалант уулчдын клуб”- ийн гүйцэтгэх захирал, уулчин, аялагч, орчуулагч Б.Золзаяатай ярилцлаа.

– Таны хувьд хичнээн жил уулын спортоор хичээллэж байна вэ?

-Юуны өмнө ярилцлагад урьсан баярлалаа. Миний хувьд өндөр уулын спортоор хичээллээд 10 гаруй жил болж

байна. Явган аялал, спорт аялал, мөн өөрийн үндсэн ажил мэргэжил болох франц хэлний хөтөч, орчуулагчийн ажлыг хийдэг. Ерөнхийдөө 2005 оноос аялах, ууланд алхалттай холбогдсон гэхээр өдгөө 17 жил болсон юм уу даа.

-17 жилийн турш аялсан, алхсан, уулын спорттой холбогдсон гэхээр чамгүй олон жил болжээ дээ. Таны хувьд нас залуу эмэгтэй хүн юм. Тэр утгаараа энэ олон жил уулын спортыг сонирхохын хажуугаар ажил, амьдралаа хэрхэн зохицуулж байна вэ?

-Мэдээж хэрэг хүн гэдэг сонирхсон хоббигоо хөгжүүлж явахаар өөрийн эрхгүй ажил, амьдрал дагаад ч гэх үү дасан зохицоод хамт өнгөрдөг юм билээ . Миний хувьд анх энэхүү спортыг сонирхон хичээллэхдээ, долоо хоног бүрийн бүтэн сайн өдөр явган алхах, ууланд алхах зэргээр өөртөө хэвшмэл зүйл болгон сургасан. Одоо ч гэсэн бүтэн сайн өдөр болгон алхдаг. Олон жил ингээд явчихсан учраас өөрийн эрхгүй дадал болоод суучихдаг юм билээ. Гэхдээ энэхүү зуршлыг миний хувьд хобби, чөлөөт цагаа өнгөрүүлэх арга гэж боддог. Харин эрүүл мэнддээ хөрөнгө оруулалт хийж байна гэж төсөөлдөг. Өөрөөр хэлбэл өөртөө долоо хоног бүрийн бүтэн сайн өдөр эрүүл мэндийн хөрөнгө оруулалт хийж байна гэж ойлгодог гэсэн үг. Манайхан хобби сонирхол гэж ойлгохоор эрүүл мэнддээ оруулж буй хөрөнгө оруулалт гэж бодох хэрэгтэй юм шиг санагддаг. Тиймээс үүнийг амьдралынхаа салшгүй нэг хэсэг болгож, түүнийхээ хажуугаар ажил, амьдралаа зохицуулж сурах шаардлагатай.

-Ууланд алхах ер нь хөдөлгөөний и дэвхтэй байхын ач холбогдлыг та хэллээ. Тэгвэл таны хувьд ач холбогдол гэхээс илүү өөртөө авдаг хамгийн супер мэдрэмж гэвэл юуг хэлэх вэ?

-Байгальд хийгддэг спорт гэдэг утгаараа онцлогтой. Хүн гэдэг чинь байгалийн амьтан. Бусад амьтдаас ялгагдах ганцхан зүйл л байдаг . Түүнээс биш адилхан амьтан шүү дээ. Тиймээс хамгийн онцгой нь байгальд явагддаг спорт гэдэг утгаараа авч буй мэдрэмж нь супер байхаас өөр аргагүй л дээ. Өөрөөр хэлбэл уулын спорт гэлтгүй ер нь явган алхалт хийх, тэр дундаа байгальд алхах гэдэг маань өөрөө гайхамшиг шүү дээ. Нөгөөтэйгүүр байгальд алхахдаа миний хувьд хамгийн их аз жаргалтай байдаг. Хүний эрүүл байхын үндэс нь аз жаргалтай байх явдал гэж би боддог. Аз жаргалтай, сэтгэл өөдрөг, үргэлж баясаж, хүсэл мөрөөдөлдөө хүрч яваа хүн эрүүл л байна гэсэн үг. Тэр утгаараа энэхүү спортоос би аз жаргалыг давхар эрүүл мэндийг бодитоор олж авч чаддаг. Энэ л уулчин хүний супер мэдрэмж байх. Нөгөөтэйгүүр ажлын өдрүүдэд хуримтлагдсан ядаргаа, стресс, бухимдлаа байгальд явган алхалт хийж ор мөргүй устгаж байх хэрэгтэй. Ууланд алхалт хийнэ гэдэг өөрөө тийм ч амархан ажил биш. Байгаль цаг уурын маш олон нөхцөл байдалтай тулгарана. Цасан шуурга, усан бороо, халуун нар, хүйтэн салхи гээд. Тэр бүгдийг нэг дор мэдэрнэ гэдэг уулчин хүний супер мэдрэмж болов уу.

-Таны хувьд дэлхийн дээвэр хэмээгдэх ноён оргил руу авиралт хийх багийн гишүүн гэж сонслоо. Уулчдын хувьд Эверестэд гарна гэдэг том мөрөөдөл нь биз дээ…?

-Мэдээж том мөрөөдөл. Үүнийг үгээр хэлэх аргагүй. Бүх л уулчид энэхүү хайрхан дээр гарахсан хэмээн боддог. Миний хувьд “Жаргалант уулчдын клуб”-ийн гишүүн. Мөн 2021 оноос тус клубийнхээ гүйцэтгэх захиралаар ажиллаж явна. Тэр утгаараа манай клуб жилийн дөрвөн улиралд дотооддоо системтэйгээр уулан алхах, оргилуудад гарах үйл ажиллагааг тасралтгүй явуулсаар байгаа. Уулын спорт гэдэг нэг талдаа багийн спорт юм аа. Тэр утгаараа монголчууд яагаад баг бүрдүүлээд гадаадын өндөр том оргил өөд авиралт хийж болдоггүй юм бэ гэсэн зорилго тавин хичээсэн. Улмаар 2021 онд манай клубийн гишүүд нэгдээд Өмнөд Америкийн ноён оргил Аконкагуад гарсан байдаг. Цар тахлын үед нэгэн түүхэн амжилт гаргасан. Тухайн цаг үеийг ашиглаад манай уулчдын клуб зургаан сарын турш маш өндөр сахилга баттай сургалт, бэлтгэл хийсэн . Улмаар Монгол Улсын түүхэнд багаараа буюу хамгийн олуулаа дэлхийн өндөр оргилын нэг дээр гарсан байдаг. Тэр нь Киргиз улсын Памирын нурууны Ленин оргил. Далайн түвшнээс дээш 7143 метрийн өндөрт оршдог хайрхан юм. Тиймээс бид энэ удаад дахин багаараа, олуулаа дэлхийн дээвэр хэмээгдэх Эверестэд яагаад авиралт хийж болохгүй гэж. Тэр утгаараа бид ирэх сарын 2-нд нисэх хуваарьтайгаар ажиллаж байна.

-Дэлхийн дээвэр хэмээгдэх Эверестийн оргилд монголчууд цөөнгүй гарсан. Одоогийн байдлаар яг хэдэн хүн гарсан байдаг бол. Та хэдийн хувьд багаараа анх удаа авиралт хийх гэж байна уу?

-Эверестийн оргилд манай улсаас нийт есөн хүн хөл тавьсан гэж тооцдог юм билээ. Тэр утгаараа бидний хувьд есийн тоог бэлгэшээгээд багаа есөн гишүүнтэйгээр анх бүрдүүлсэн . Гэхдээ нэг зүйлийг сайн ойлгох хэрэгтэй. Хүссэн хүн эсвэл хүссэн уулчин бүр явдаг аялал биш. Энэ бол маш том төсөл. Тэр утгаараа мөнгө санхүүгийн асуудал гарч ирнэ. Өөрөөр хэлбэл эрсдэлтэй, санхүү шаардлагатай том төсөл учраас есүүлээ явах боломжгүй байна гэсэн үг. Энэ мэт олон шалтгаанаас үүдээд яг одоогийн байдлаар таван хүн явах урьдчилсан төлөвлөгөө гаргаад бэлдэж байна. Гэхдээ цаг нь тулаад ирвэл багийн гишүүдийн тоо нэмэгдэх, хасагдахыг хэлж мэдэхгүй байна.

-Эверест рүү эсвэл бусад ноён оргил өөд авиралт хийхээсээ өмнө ямар бэлтгэл сургуулилалт хийдэг юм бэ?

– Мэдээж маш сайн бэлтгэл хийхээс гадна хувийн зохион байгуулалт өндөр байх шаардлагатай. Өөрөөр хэлбэл шуурхай бэлтгэлийн хугацаанд архи, тамхи гэх мэт хорт зуршил хэрэглэхийг хатуу хориглодог. Мөн бэлтгэл сургуулилтыг нарийн системийн дагуу, жигд тууштай хангахад онцгой анхаардаг гэсэн үг. Бидний хувьд жил гаруй хугацаанд бэлтгэл хийж байна. Бэлтгэлээ долоо хоног бүрийн бүтэн сайн өдөр хийдэг. Ингэхдээ нэг долоо хоногт нь ачаалал ихтэй бэлтгэл хийх буюу Богд уулыг тойрч алхах. Энэ нь оройлцоогоор нэг өдөрт 45 км газар алхана гэсэн үг. Мөн тогтмол 25 км-ийн алхалтуудыг хийж бэлтгэл сургуулилтаа жигд явуулдаг онцлогтой. Мэдээж бэлтгэл сургуулилалт хангах бэлдүүлэх багш нар гэж бий. Биднийг бэлтгэдэг, зөвлөдөг Монгол Улсын гавьяат дасгалжуулагч Б.Ганбаатар түүний гэргий алдарт уулчин Ц.Цогзолмаа багш нар маань бий. Ц.Цогзолмаа багш маань өмнө нь Эверестийн оргилд амжилттай гарсан хүн.

-Эверест рүү авиралт хийхийн тулд мэдээж маш олон зөвшөөрөл авдаг байх аа. Мөн аль талаасаа гарах уу гэх мэт. Та бүхний хувьд энэ бүгдийг хэрхэн зохицуулж, төлөвлөж байна вэ?

– Ерөнхийдөө Эверест рүү гарах хоёр авиралтын зам бий. Непал талаасаа нөгөөх нь Хятад талаасаа гэж. Бидний хувьд Непал талаасаа авиралтыг хийхээр төлөвлөж байна. Хятад талаасаа гэхээр асуудал цөөнгүй тулгардаг учраас больсон гэж ойлгож болно. Мэдээж олон төрлийн зөвшөөрөл авах хэрэгтэй. Хамгийн түрүүнд эрүүл мэндтэй холбоотой асуудал тулгардаг.

Гэхдээ Непалд өндөр уулын авиралтын багц үйлчилгээ үзүүлдэг компани, аж ахуйн нэгжүүд цөөнгүй бий. Бидний хувьд нэг компанийг сонгон үйлчлүүлж байгаа. Тухайн компани нь зөвшөөрөл болон уулчдад шаардлагатай бүх зүйлийг бэлдэж, хангаж өгдөг. Тиймээс уулчид маань бэлтгэлээ сайн хийх, авиралтаа хэрхэн хийх вэ гэдэгтээ л санаагаа чилээх хэрэгтэй. Мэдээж санхүүгийн асуудал тулгарч байгаа. Гэхдээ түмэн олны буянаар болох байх гэсэн итгэлтэйгээр энэхүү аялалд багаараа зорьж байна даа.