Author: Лхагвасүрэнгийн Батцэнгэл

Төрийн соёрхолт зохиолч, яруу найрагч Дамбын Төрбат “Улаан жигүүр”, “Хүслийн тодотгол”, “Зүрхний цомнол”, “Зүрхэн тарни” яруу найргийн, “Хүн төрхийн унаган чанар”, “Сайхан төрөхийн зовлон” нийтлэлийн, “Тэнгэрийн соёрхол” арван хоёр боть, “Харц хатан”, “Амьдралын улаан шугам”, “Дурлал загварын ордон”, “Ялагдаагүй ганцаардал” жүжиг, “Ирж яваа цаг”, “Тэнгэрийн сахил”, “Алт амилах цаг”, “Алиа салбадай”, “Бүсгүй завилгаа”, “Харанхуй засаг”, “Халаасны өрөө”, “Танихгүй сэтгэл”, “Шадар ван-1, 2”, “Чин ван Ханддорж-1, 2, 3” кино зохиол туурвисан уран бүтээлч юм.

Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, төрийн соёрхолт зохиолч, яруу найрагч Дамбын Төрбаттай Шаргаморьт дахь зуслангийн гэрт нь очиж бүтэн өдөржин хөөрөлдсөн билээ. Бидний яриа баяртай, гунигтай, бас сайхан хүмүүсээ дурссан халуун нулимстай, ер нь үнэн сэтгэл зүрхнээс ундарлаа. Төрбат найрагч тэртээ тавин таван онд Дундговь аймгийн Сайхан-Овоо сумын Төгрөг хэмээх газар эхээс мэндэлснээс хойш авьяас билгийн моринд ч дөрөөлж, аж төрлийн буулганд ч зүтгэж, газар дээрх ганц бурхан эжийгээ алдчихаад дээшээ тэнгэр хол явсан үе бий гэнэм. Хүн бүхний амьдралд л ийм юм тохиодог биз. Бид тэгэхдээ хүний амьдралын дандаа бараан бүхнийг түүгээд яриад байсангүй. Өөрөө ч өөдрөг хүн болохоор тэмээний бурантгийг тэр зүгт тэгтлээ ч нэг их залаад байсангүй. Мань хашир зурагтаар гараад байдаг мундаг тогооч нараас дутуугүй гал тулгачин хүн юм. Ус тос, давс хачрыг сайхан тааруулангаа яриагаа урсгалаа. Монгол Улсын төрийн шагналт яруу найрагч Очирбатын Дашбалбарын шавь гэдгийг маань мэдэх учраас тэрээр тэнгэрт одсон андаа дурсаж “Манай Дашбалбар галыг унтраалгүй бадраадаг, хүнийг их асааж чаддаг хүн байж дээ. Яг ний нуугүй хэлэхэд манай үеийнхнийг ганц бадрааж, асааж урагшлуулдаг хүн чинь Балбар байж дээ хө. Бавуугийн Лхагвасүрэн ахаас би их “айна”. Айх хүнтэй байна гэдэг гайхамшиг. Ах минь тэгтэл тэнгэр бурхандаа явчихлаа гэснээ “Шүрээ эгч нь чи бидэнд алим жимс бас бус юм үлдээсээн” гээд ширээгээ заслаа.

---

-Та Дашбалбар найрагчтай наяад оны нэгэн үеийнхэн. Цаадахь чинь омголон зантай хүн болохоор тан шиг төрийн цагдаад “дургүй” л байсан байлгүй?

-Манай Дашбалбар чинь их энгийн хүн байсан юм ш дээ. Чи мэдэх байлгүй дээ.

-Ерэн найман онд хонхны баяраар маань манайд ирэхдээ нээрээ такси энэ тэр ч гэлгүй алхаад ирж байсан юм байна шүү…

-Одоо цагт тогтуун, тохитой улс их болжээ. Бидний үе их сайхан байсан. “Залуучуудын үнэн” сонины 1979 оны дөрөвдүгээр сарын 30-ны өдрийн Майн баярын дугаар дээр O.Дашбалбар бид хоёрын шүлгүүд зурагтай хэвлэгдэж байлаа. (Олон жил сонин хэвлэлд ажилласан болохоор ч тэр юм уу, цаасан баримтыг барьж үзэж үнэмших гээд байдаг нэгэн гэм бидэнд бий. Тэр маягаараа л “Тэр сонин танд байх уу” гэсэн биш харин ч нэг баахан сонины үдээс унших хэрэг гарсан даа. Сур.) Манай Балбар Хотын эвлэлийн хороонд ажиллаж байсан үе. Их хөлөрдөг залуу байсан. Их халуунд улаан ноолууран цамц өмсчихсөн залуу анх ирж, бид хоёр танилцаж байсан.

-Зөвлөлт холбоот Улсаас тракторын сургуулиа дүүргээд ирчихсэн байсан үе нь үү?

-Тэр үед Хотын эвлэлийн хороонд ажиллаж байсан. Шаравын Сүрэнжав гуай олж ирээд ёстой нэг алт эрдэнэ олчихсон юм шиг баярлаж байсан үе л дээ. Миний шүлгүүд “Залуучуудын үнэн” сонины ерөнхий эрхлэгч Ж.Дашдондог гуайд байлаа.

-Төрийн шагналт хүүхдийн зохиолч Жамбын Дашдондог гуайд уу?

-Ээ дээ. Бид хоёр нас ойролцоо үе тэнгийн хоёр залуу болохоор сайхан үерхсээн. О.Дашбалбарын маань “Комсомол” тэргүүтэй шүлгүүд гарч байлаа. Үүний дараа наймдугаар сарын 31-нд утга зохиол судлаач, шүүмжлэгч С.Билэгсайхан багш товчхон өмнөх үг бичээд миний таван шүлгийг “Утга зохиол, урлаг” сонинд тавьж өгсөн. Миний зураг тавигдаагүй ч тухайн үедээ сайн шүлэг гарлаа гэж шуугьж байсан. 1980 оны “Цог” сэтгүүлд Дэмбээгийн Мягмар багшийн өмнөх үгтэй миний долоо, найман шүлэг гарснаар утга зохиолд хөл тавьж байлаа.

-Та чинь ер нь анхнаасаа л Монголын авьяас билгийн тэнгэр нөхдөөр амгайвчлуулаад, замчлуулаад явчихсан юм биш үү?

-Наян оны хавар Зохиолчдын хорооны коридорт явж байхад Бэгзийн Явуухулан гуай “Чи Төрбат уу, нөхөр минь , ороод ир” гэхээр нь өрөөнд нь ороход “Чиний ном наян хоёр оны хэвлэлийн төлөвлөгөөнд орсон. Номоо сайн бэлдээрэй. Редактор томилно. Тэрийг дараа нь жич хэлнэ” гэхэд хөл газар хүрэхгүй л баярлаж байлаа. Харамсалтай нь би тэр агуу хүнтэй тэгэхэд л ганцхан удаа уулзсан даа. Үүний дараахан Б.Явуухулан гуай бурхан болсон. Явуухулан гуайг бурхан болсны хойно Дэндэвийн Пүрэвдорж багш залгаад “Чиний “Улаан жигүүр” номын редактораар дэлдэн Бадарчийг томиллоо. Очиж шүлгээ үзүүлээрэй” гэлээ.

-Дэлдэн Бадарч гэж Монгол Улсын ардын уран зохиолч, төрийн шагналт яруу найрагч Пунцагийн Бадарч гуай биз?

-Өө, тийм. Тэгж л миний “Улаан жигүүр” ном гарч байлаа даа.

-Ойрд Бадарч найрагчтай уулзав уу?

-Бадарч ахын төрийн шагналын найрыг соёлын гавьяат зүтгэлтэн, яруу найрагч Цоодолын Хулан бид хоёр хөтөлсөн. Их сайхан найр боллоо. Бадарч багш миний амьдралд олон баяртай мэдээ сонсгосон хүн. Юмны ерөөл гэж байдаг юм шиг байгаа юм.

-За, ямар ерөөл байв?

-Пүрэвдорж багш “Дэлдэн Бадарч чиний редактор шүү” гэж хэлэхэд би шүлгүүдээ Түмэнбаяраар шивүүлсэн.

-Д.Нацагдоржийн нэрэмжит шагналт зохиолч Цэрэнтулгын Түмэнбаяр мөн дөө?

-Тэр үед Түмэнбаяр Улсын архивын бичээч байсан. Миний шүлгүүд дал наяад орчим нимгэхэн ном болж байлаа. За, тэгээд яахав, утга зохиолын дугуйлангийнхаа эрхлэгч Д.Даваашарав гуайгаар Бадарч багшийн гэрийг заалгаж аваад очлоо. Багшийнх Мэргэжилтний 20-ийн цаана нэг давхар байранд амьдарч байсан юм. Даваашарав гуай “Цүнхэндээ юмтай очоорой” гээд хоёр шил архи авч өгч байлаа. Тэр үеийн хүний чанар ямар ч сайхан байсан юм. Надад яг үнэндээ мөнгө байгаагүй. Тэр хоёр шил архиа Дундговьд хуульчаар ажилладаг ахынхаа үлдээсэн хуучин цүнхэнд хийгээд “Номоо үзүүлэх гэсэн юм аа” гэсээр одооны энэ их том найрагч Пунцагийн Бадарчийнд очиж байлаа даа.

-Ээ, гэгээн минь гэж…

-Тэр чинь 1980 оны арваннэгдүгээр сар юм. Бадарч гуай гучин есөн оны Халх голын дайны жил төрсөн гэдэг чинь дөч гаруй насандаа ид сайхан явж байж. Тэгээд миний номыг ойр зуур үзэж байгаад “За, би дахиад үзье. Алсдаа болох байлгүй дээ” гээд цааш нь тавьчихлаа. Тэгснээ “Чи цагдаа хүн үү. Одоо миний хүү сургуульд л орох хэрэгтэй дээ” гэлээ.

-Нөгөө хоёр “юм”-аа гаргаагүй хэрэг үү?

-Тэр үед нь би авчирсан зүйлээ яаж гаргахаа мэддэггүй. Босох гэж байснаа болиод цүнхээ үзүүлж “Багш аа, энд нэг юм байгаа” гээд нөгөө хоёр юмаа үзүүллээ. Тэгсэн “Өө, энэнээсээ эхэлдэг байхгүй юу” гэдэг юм. (Хоёул инээв. сур) Удалгүй Ичинноров эгч орж ирээд “Энэ нөгөө шүлэг бичдэг хүү Төрбат уу. Би шүлгүүдийг нь харсан. Сайхан шүлэгтэй хүү дээ” гэлээ. Ингэж л миний анхны ном гарч байсан даа. Тухайн цагт ном гаргана гэдэг бүтээлээ өгнө, төлөвлөгөөнд орно, хэвлэгдэнэ гээд олон шат дамждаг байсан даа.

-Уран бүтээлийн ажил ч аль ч цаг үед “зөөлхөн боорцог” байгаагүй байх аа?

-“Улаан жигүүр” маань 1980 онд анх төлөвлөгөөнд орж, 1983 онд хэвлэгдэж байсан. Номоо хэвлэгдтэл л нэрийг нь зүүдэлж, хүлээж байлаа даа. Хэвлэгдэх номын жагсаалт гэж гарна. Тэрнээс номынхоо нэрийг байн байн харна аа. Их хүлээсээн. Тэгэхэд Б.Лхагвасүрэн ахын “Уянгын тойрог” ном зэрэг гарсан. Хоёр цэнхэр ном зэрэг гарсаан. Б.Лхагвасүрэн ахын ном шуугиан тарьсан. Миний номын талаар хүмүүс ам сайтай. Ингээд байж байтал С.Эрдэнэ гуай дуудлаа. Тэр үед би Их сургуульд орчихсон амьдрал минь дээшилсэн үе байсан ч ижий минь бурхан болчихсон ганцаараа болсон үе байсан. Залуу зохиолчдын зөвлөлийн эрхлэгч С.Эрдэнэ гуайн дуудсанаар oчтол “Анхны номын баяр хийнэ ээ” гэдэг юм. Гэхдээ манай улс хийгээд байдаггүй” гэхэд нь би “Юу бэлдэх вэ” гэж асуулаа. Тэгсэн Эрдэнэ гуай жуумалзаад “1983 оны хоёрдугаар сард цагаан сарын өмнө юм уу, хойно болно шүү” гэж хугацаа заагаад “Хэдэн гожин бэлдэнэ шүү дээ” гэлээ. Ламжавын Мягмарсүрэнгийн “Урины шувуу”, Д.Төрбатын “Улаан жигүүр” гэсэн хоёр номын баяр хийлээ. Битүү зохиолчид суучихсан. Дожоогийн Цэдэв дарга зүрхний хагалгаанд орчихсон, ирээгүй. Орлогч дарга Доржийн Гармаа гуай байсан. Эрдэнэ баавай удирдаад. Тэгж Бадарч багш миний анхны номын баярт мэдээг сонсгосон. Тэрүүгээрээ миний хань Шүрээ бид хоёр зөндөө юм авсаан.

-Юу юу авав?

-Хөргөгч авсан. Зурагт авсан. Нэг диван авсан. Шүрээ маань Барилга архитектурын хяналтын хороонд ажилладаг байсан юм. Тэндээс гэр өгөөд. Миний муу ээж бид хоёрын дөрвөн ханатай гэр чинь бүрээс, туурга ч байхгүй, хэцүү байсан юм шүү дээ. Муу эжий минь дөрвөн жил хэвтэрт байсан юм.

-Ээ, хөөрхий…

-Би чинь нэг цагдаа. Цалин мөнгө хомс, хариугүй л амьтан. Ёстой нэг хоногийн хоолтойгоо л явсан. Эжий минь наян нэгэн оны найман сарын 18-нд бурхан болсон юм. Ах нь бас болоогүй ээ, “Улаан жигүүр” номынхоо өмнө “Сарны гэрэл мэт цагаахан сүүгээ хөхүүлж

Нарны туяа мэт гэгээхэн хайраа ивээсэн эжийнхээ дурсгалд зориулав!” гээд биччихсээн. Ижий өнгөрөхөд би хоёр л баяр дуулгасан л даа. Нэг нь “Хүүгийн чинь ном гарах боллоо” гэж хэлсэн. Нөгөө нь зургадугаар сард элсэлт өгөөд МУИС-д тэнцчихсэн. Энэ хоёр баяраа хэлсэн юм.

-Ээж нь тухайн үед хэдтэй байв?

-Миний 25-ны жил шүү дээ. Бас л хатуу л өнгөрч байв. Ээж маань 73-тай байсан юм уу. Би чинь ижийнхээ дөчин есний жил дээр гарсан, бас их орой төрсөн хүн шүү. Аав минь их залуухан хүн байсан байна лээ. Саяхан бурхан болсон байх. Наян хэд хүрч байж бурхан болсон. Аав, ээж цуг амьдраагүй ээ. Аав тэр Дэлгэрхангай сумын хүн. Би аавтайгаа их хожуу уулзсан. Агуу их Дашдооров л надад “Танай аав чинь манай суманд байдаг юм байна лээ ш дээ” гэж хэлсэн. “Тракторын жолооч Буддорж гэдэг хүн” гэж. Тэгээд би сүүлд золгож барьж, тэр хүн бас манайд ирж “Хүү минь, энэ тэр” гэж л байсан. Тэгээд яахав дээ, дэргэд нь өсөөгүй, хажууд нь байгаагүй болохоор хүний хүн шиг санагддаг л юм билээ.

Үргэлжлэл бий

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Доржзовд гэдэг айлд өнжлөө гэхээр уншигч танд танил сонсогдож байж мэдэх юм. Бичигч миний хувьд гэхэд л энэ нэр өнгөрөгч зууны наяад оноос хайртай нэгэн зохиолчийн маань нэртэй үргэлж хамт явдаг болохоор амны уншлага шахуу болсон юм. “Паанан”, “Соёо” туужийг зохиосон авьяас билэгт нэгэн гэхээр “Аа, тийм” гэж хүлээн зөвшөөрөх хүн олон байна байх. Улирагч долоо хоногийн баасан гаригт “Нарантуул” олон улсын худалдааны төвийн “Өгөөмөр” захын зүүнтээ орших “Ахмадын хороолол”-д аж төрөх Б.Доржзовд гуайнхыг зорилоо. Өмнө нь сайтар заалгасан болохоор гэрийг нь ч түвэггүйхэн оллоо. Хоёр давхрын тагтан дээрээс “Энэ шүү хө” гэх дуунаар харвал эдний дунд хүү Д.Энхтөр аж. Нуулгүй хэлэхэд миний бие Доржзовд гэдэг айлын гурван ч хүүтэй танил бөгөөд ажил мэргэжлийн хувьд ойр, сэтгэл зүрхээрээ дотно харьцаатай явж ирсэн юм. Тиймээс өнөр өтгөн эл айлын аж төрлийг мэр сэр гадарлана. Эдүгээ ерэн насны босго алхах дөхсөн гэрийн эзэн жижиг өрөөндөө хагалгаанаас саяхан гарсан ханиа халамжлан сууна. Харин бурхан тахилтай зочны өрөөнд нь таван хүү нь биднийг хүлээж байна.

Бямбын Доржзовд гуайн уугуул нутаг Өвөрхангай аймгийн Бат-Өлзий сум бол хань Лхамцоогийн Сугар гуай Өмнөговь аймгийн Гурвантэс сумын Баясах багийнх аж.

Доржзовд гуай Архангай аймгийн Мал эмнэлгийн техникумын анхны төгсөгч, малын эмч мэргэжилтэй нэгэн юм. Баянхонгорын Баянбулагийн Пэрэнлэйн Лувсанцэрэнтэй нэг ангид суралцаж, шүлэг зохиолоо уншилцаж Нямжав багшийнхаа хоёр талаас зүүгдэж явсан байна. Техникумд арван хоёр настай элсэж арван зургаатайдаа онц дүнтэй төгсөөд нэг дээлийн даавуу, хайрцаг ёотон, дугуй булант цайгаар шагнуулан төрсөн нутгаа зорьжээ. Тухайн үед юм ховор живэр цаг тул өдий дайны эдээр шагнуулна гэдэг их ээ том хувьд тооцогддог байж. Замдаа хүүхэд л болсон хойно хорхойсоод ёотонгийнхоо цаасан хайрцгийн буланг жаахан цоолоод ганц хоёрыг хүлхчихжээ. Гэртээ ирж бэлгээ өгсний дараа ээж нь нулимс унаган, ханцуйгаараа шудрахыг хараад “Намайг ёотон хулгайллаа гэж ээж минь гомдсон юм бол уу” гэж санаа нь зовон гэрийнхээ сүүдэрт сууж байсан нь өнөө цагт нүдний гэм болсон шударга, хүнлэг чанарын нэгэн илрэл гэлтэй. Ээж нь ийм их бэлгээр шагнуулсан онц төгсөгч хүүдээ баярласандаа нүдээ чийгтүүлж байсан нь тэр байжээ. Доржзовд хүү Бат-Өлзийдөө тэгтлээ ч удалгүй төр засгийн даалгавраар Өмнөговь аймгийн Ноён суманд малын эмчээр хуваарилагдан очжээ. Үүнээс хойш нутагтаа амралтаараа л хэдэнтээ очсныг эс тооцвол үндсэндээ 1975 онд Улаанбаатар хотод шилжин иртлээ Өмнөговь аймагт ажиллаж амьдарчээ. Тэрээр Гурвантэс суманд өрх үүсгэж, гал голомтоо бадраажээ. Зохиолч Д.Найманжин, П.Лувсанцэрэн нарын унаган багын найз Доржзовд залуу зандан насандаа өгүүллэгийн ном гаргахаар бэлдэж байсан ч андынхаа Монголын уран зохиолд цахиур хагалсан “Хаврын шувуу” өгүүллэгийн түүврийг уншаад үндсэндээ зодог тайлжээ. (Уран бүтээлтэй холбогдох эл хэсэг өвгөн бичээчийн үг биш Д.Нацагдоржийн нэрэмжит зохиолч Д.Энхболдынх гэдгийг дашрамд тэмдэглэсүгэй! Л.Б)

Зохиолч Д.Энхболд ээж Сугар, гэр бүлийн хамт. 2001 он. Чикаго хотЭэж

Б.Доржзовдынхон. 1980-аад оны эхээр

Гэрийн эзэн бие тэнхлүүн хүн юм. Тэрээр идэрхэн хоолойгоор “Тавин есөн онд Ноён сумаас Гурвантэс салж “Соёл” нэгдэл байгуулагдахад малын эмчээрээ ажиллаж эхэлсэн. Гурвантэсийн албан байгууллагын зургаан гэрийн хоёр нь манай мал эмнэлэг. Манай Гурвантэс улсын торгон хилээс жараад километрийн зайтай. Албан ажлын шугамаар Хилийн цэргийнхэндээ туслах үүрэгтэй. Хожим тавиад онд Овоотын отрядаас Замын-Үүд хүртэлх өмнөд хилийн дээсийг тогтооход оролцож байлаа” гэж товч болоод тодорхой хуучлах аж. Тэрээр малын эмчийн ажлынхаа зэрэгцээ “Хөдөлмөр”, “Үнэн”, “Залуучуудын үнэн”, “Говийн мэдээ” сонинуудад идэвхтэн бичигчээр ажиллаж, олон зуун мэдээ, сурвалжлага бэлтгэсэн нь тухайн үедээ нүүр нүүрээр хэвлэгдэж байж. Жаран нэгэн онд Өмнөговь аймгийн гучин жилийн ойгоор АИХ-ын дарга Жамсрангийн Самбуу очиход Б.Доржзовд баярын хүндэт зочноор уригдаж, буудалд тухлан, наадам үзэж явлаа гэж бахархана. Тэр үед Мандал-Овоогийн тэмээчин Жижээ гэдэг хүн БНМАУ-ын хөдөлмөрийн баатар болоход “Ахар Хоромсогын алтан соёмбот бүсгүй” сурвалжлага бичиж “Хөдөлмөр” сонинд нийтлүүлсэн байна. “Хөдөлмөр” сонины эрхлэгч нэрт зохиолч Д.Даржаа байсан гэнэ. Доржзовд гуай насны ханьтайгаа Ноён суманд тавин зургаан онд танилцаж хорол тоононы хос багана болсноос хойш найман сайхан үрийн зулай үнэрлэжээ. Ардын боловсролын тэргүүний ажилтан, алдарт эх, ардын авьяастан Сугар гуай “Зээргэнэтийн шил”, “Уяхан замбуутивийн нар”-ыг ёстой нэг торгон донж бүхий нугалаа шуранхайтай дуулахад байрных нь хөгшчүүл “Норовбанзадаас ч илүү дуулах юм” гэж шагширч байсан удаа цөөнгүй гэх. Бага ангийн багш мэргэжилтэй Сугар гуай Гурвантэс, Мандал-Овоо сумдын сургууль, Нийслэлийн 76, есдүгээр сургууль, Толгойтын 12дугаар сургуулиудад багшилж, цэцэрлэгийн эрхлэгчээр ч ажиллаж байсан сурган хүмүүжүүлэгч хүн юм.

Доржзовд гуай жаран нэгэн онд Хөдөө аж ахуйн их сургууль дүүргээд Зүүнхараагийн малын эмчээр ажиллаж байхдаа тэнд хоригдож байсан Өмнөд Монголын Дэмчигдонров вангийн армийн цэргүүд болох Эрээн Дамдин, Хандын Намхай нарт монгол ахан дүүгийн халуун сэтгэлээр хандаж байсан нь хожим хоёр улсын харилцаа найрсаж, хил нээгдэхэд уригдах шалтгаан болсон түүхтэй. Эрээн Дамдин дайн тулааны үед Японы армийн мэргэн буудагч байж. Тиймээс ч баривчлагдаж хоригдож байгаад 1955 онд нутаг буцсан юм байна. Хожим Шилийн гол аймгийн намын хорооны даргын жолоочоор ажиллаж байхдаа Доржзовдыг гэргий Сугар, Жаалхүү өвгөн, Д.Энхболд нартай урьж Эрээн, Шилийн хот, Жанчхүү, Бээжингээр зочлуулжээ. Уулаас мод бэлтгэхэд хоригдол барга цэргүүдийг ачааны машиных нь жолоотой гарыг нь гавлаж, хаазалдаг гишгүүр, тоормостой хөлийг нь дөнгөлснөөс яр шархандаа баригдаад хүн харахын эцэсгүй юм болсон байдаг байж л дээ. Доржзовд харин тэдгээр залуусын хөл, гарын хүлээсийг суллан итгэл үзүүлдэг байсан болохоор нөгөөдүүл нь үнэн сэтгэлээсээ талархдаг байснаа хожим нутагтаа урихдаа нулимс дуслуулан хуучилсан байна. Тэдний тухай тэмдэглэл бичиж сонин хэвлэлд ч гаргаж байж. Аав, ээжтэйгээ хамт Эрээн Дамдингийн урилгаар БНХАУ-д 1988 онд уригдсан зохиолч хүү Энхболд нь тэдгээр хүмүүсийн ээдрээт хувь тавилангийн тухай түүхэн роман туурвиж буй юм билээ. Хүний сайхан сэтгэл, андын гэгээн нөхөрлөлд улс орнуудын хилийн дээс ч тээг болдоггүйн жишээ энэ биз.

“Хөвгүүд голдуу тэрсхэн олон хүүхэд төрүүлж өсгөхөд хэцүү байв уу” гэхэд өвгөн буурал хариу өгөлгүй инээвхийлэв. Харин хүү Д.Энхтөр нь “Гурвантэсд байхад манай шуудайтай борц аргалын пин дээр овоо том юм харагддаг байж билээ” гэж байна. Идшиндээ нэг тэмээ, өрөөл адуу, бүтэн үхэр, арваад бог хүнсэндээ төхөөрдөг, гурилыг тав зургаан шуудайгаар нь базаадаг байсан гэхээр үр хүүхдүүддээ ямархан хайртай эцгийн зангарга харагдах биз. Монголын үндэсний телевиз байгуулагдсаны хойтон жил буюу жаран найман онд Доржзовд гуай “Хөдөлмөр” сонины найрууллын уралдаанд тэргүүн байр эзэлж шагнуулсан найман зуун төгрөг дээрээ “Мах комбинат”-ын шөнийн ээлжинд ажиллаж олсон хөдөлмөр өдрийн хөлсөө нэмэн байж 1600 төгрөгөөр “Темп” хэмээх зурагт авч байсныг эдүгээ тавь жар хүрцгээсэн хөвгүүд нь баяртайгаар хүүрнэж сууна. Эднийхнийг анзаарч байхад үрээ гэх аав ээжийн халуун хайр, үүсэл удмаа гэх үр хүүхдийн дулаан сэтгэлийн хайр үнэртэнэ. Бурханых нь гүнгэрваанд гэхэд мөөжийсөн хоёр монгол гутал тавиатай. Бус айлуудыг бодвол эрээн мяраан элдэв хөрөнгө тавилга сэлтэд таашаалын жолоо залаад байдаггүй нь илт. Яриа хөөрөөг нь сонсож суухад хүний төлөө гэх халуун сэтгэл, эрдмийн гэрэлд шүтсэн гэгээн хүсэл мэдрэгдэнэ. Хоёр хөгшний бурхан тахилын шүүгээнд “Бурхан багшийн сургаал” номтой хүүгийнх нь “Өвс ногоо аниргүй” өгүүллэгийн түүвэр өрөөтэй харагдана. Орчин үеийн залуусын хэлж, бичдэгээр энэ л ёстой “хайр юм аа”. Доржзовд гуай дотоодын сонин хэвлэлийн идэвхтэн сурвалжлагч байснаас гадна “Москвагийн радио”-гийн үнэнч сонсогч, үргэлжийн харилцагч идэвхтэн бичигч байжээ. Мандал-Овоо суманд аж төрж байхад нь “Кругозор” хэмээх голдоо цэнхэр хальсан пянзтай орос сэтгүүл ганцхан айлд хаяглагдаж ирдэг байсан нь эднийх. Хүүхдүүд нь ч тэр л сэтгүүл, тийм л гэгээн пянзуудаар баярхаж, бахархаж ухаан суусан нь ирээдүйн мэргэжил мэргэшилд нь нөлөөлөө биз ээ. Доржзовд гуай хэдий өндөр настай ч одоо ч сонин хэвлэл захиалж уншдаг, нийгмийн идэвх сайтай “хэнхэг уншигч” гэнэ. Ямар сайндаа л шуудангийнхаа хайрцгаас тэвэр дүүрэн сонин сэтгүүлээ авчихаад автобусанд бариулгүй явж байж жолооч болгоомжгүй тоормос гишгэснээс болж гэмтэж байх билээ. Тэрээр МАХН-д 1958 онд гишүүнээр элссэнээс хойш нам солиогүй аж. Үүнийгээ “МАХН-ыг Х үсэгтэй байхад нь элссэн. Дөрвөн үсэгтэй намдаа л үнэнч хүн би” гэж хөөрхөн хөөрлөөд авав. Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаяр ч өвгөнийг хүндэлж шинийн нэгэнд ирж золгодог аж. Хүүхдүүдийнх нь яриагаар одоо амьдарч буй Ахмадын хорооллын таван давхар байруудыг Б.Доржзовдын хөөцөлдсөнөөр Н.Энхбаяр дарга төрөөс төсөвлөж бариулжээ. “Та хүүхдүүддээ ямар сургаал хайрладаг вэ” гэхэд “Зөв л юм бичих хэрэгтэй. Буруу юм ерөөсөө бичиж болохгүй” гэдэг гэсэн нь үр хүүхдээ боддог сэтгэдэг хүн болгож өсгөж торниулсан аргагүй л бичиг номын сэхээтэн хүний амнаас гарах үг мөн ажээ.

Ээж Сугарынх нь эвлүүлж наасан гэр бүлийн зургийн цомог

Б.Доржзовд гуай таван Энх хүүтэйгээ. 2019.06.28

Д.Энхболд, Д.Энхтуяа нар Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Г.Золжаргалын хамт

Б.Доржзовд өвөө хайртай зээ охин Есүйгийн хамт

Доржзовд гуайн ууган хүү Д.Энхбаяр. Юмны түрүүнд дуугараад байлгүй, нүдээрээ инээмсэглэн даруухаан суух энэ ахынхаа тухай дүү Энхтөр нь “Дууны шүлгийн их мастер, агуу их яруу найрагч Загдын Түмэнжаргал наад хүнийг чинь Энхболд ахаас ч том зохиолч болох байсан хүн гэж үнэлдэг байсан юм даа” гэж ахаараа бахархах сэтгэлээр өгүүлж байна. Тэрээр МУИС-ийн Утга зохиолын нэгдэлд явж байхдаа “Шаргал үст Наташа” энэ тэр гэсэн шүлэг өгүүллэгүүд бичиж шуугиулж байсан нь үнэн аж. Энхболд зохиолч ч ахынхаа эл бүтээлийг уншиж, сэтгэл нь хөдөлж явснаа өгүүлж байна. Энхбаяр геологийн анги төгсөөд дорнын говийн Хажуу-Улаанд хуваарилагдаж очиж ажиллаж байгаад Намын дээд сургуулийг 1980 онд төгсөн Зүлэгтийн уурхайн намын үүрийн даргаар ажилласнаас хойш “уран бүтээл баяртай” болжээ. Тэглээ гээд алдсангүй, насаараа уурхайн байгууллагад хариуцлагатай алба хашиж, Монгол-Оросын хамтарсан “Монросцветмет” нэгдэлд хэлтсийн даргаар ажиллаж байгаад гавьяаны амралтандаа суужээ. Дорноговьд ажиллаж байхдаа соёлын гавьяат зүтгэлтэн, яруу найрагч Лувсангийн Одончимэдтэй шүлэг найргаа харилцан уншиж нөхөрлөж явлаа гэх. Энхболд зохиолчийн наргиснаар эдний Энхбат, Энхболд, Энхбаяр гурав нь “цөллөгийнх” гэнэ. Учрыг асуувал зохиолч Пүрэвжавын Баярсайханы нэг өгүүллэгт гардагчлан эмээ өвөөгийн “тавиул”-ууд аж.

Эдний хоёр дахь хүүг Гомбын Сэр-Одын нэрэмжит шагналын хоёрдугаархыг Чимэдийн Энхээгийн дараа авсан, их зохиолч Д.Нацагдоржийн болон Монголын зохиолчдын эвлэлийн шагналт зохиолч Доржзовдын Энхболд гэхээр манай уншигчид андахгүй. Түүний “Буйлс дахин цэцэглэнэ” тууж, өгүүллэгийн ном 1989 онд хэвлэгдсэн даруйдаа уншигчдыг үнэхээр байлдан дагуулж байв. За, тэгээд өдөр тутмын сонины хуудсаар анх уншигдсан алдарт “Паанан” тууж нь ерэн долоон онд ном болж хэвлэгдэхэд уншигч, шүүмжлэгчид ёстой нэг гал дээр тос нэмэх шиг халуун дулаан сэтгэгдлээр хүлээж авсан. “Паанан” бол Монголын уран зохиолд үзэгдэл болсон тууж. Лавтай, гурав дөрвөн удаа дахин хэвлэгдээд байгаа. Тиймдээ ч монгол судлаач Рената Баувегийн орчуулгаар герман хэлнээ хэвлэгдсэн эл тууж испани, итали гээд дэлхийн олон орны уншигчдын гар дээр удахгүй хүрэх гэж байгаа дуулиантай. Энхболд зохиолч бол жирийн нэг цагийн гарз, цаасны дайсан болсон бичээч биш. “Хүн байхад юу хэрэгтэй вэ” нийтлэлийн ном нь гэхэд л “Эдмон” компаниас зарласан эсээ бичлэгийн номын төрөлд шалгаран шинэ мянганы босгон дээр хэвлэгдэж байв. Монголын радиод сэтгүүлчээр ажиллаж байхдаа ч олон сайхан нэвтрүүлэг найрууллаа сонсогч түмэнд хүргэсэн. Зах зээл эхлүүт ганзагын наймаанд мордож гахай ч үүрч явсан Д.Энхболд АНУ-ын Чикаго хотод 2003-2014 он хүртэл гэр бүлийн хамт аж төрсөн. Тэнд ч зүгээр байлгүй “Казиног номхотгосон түүх” түүхэн детектив роман бичсэн нь шуугиан тарьж, оны шилдэг номоор шалгарч байсныг санаж буй байх. Энхболд хайртай ээжийнхээ нүдийг өвдөхөд ертөнцийн нөгөө бөөрөнд урьж аваачин дэлхийд алдартай эмнэлэгт үзүүлж шинжлүүлж явсан ачлалт хүү. Түүний “Өвс ногоо аниргүй” өгүүллэгийн номын баяр 2016 онд болоход ээж нь ирж баярласан сэтгэгдлээ илэрхийлж байсныг санаж байна. Монголын үндэсний радио телевизийн хамт олонд “Доржзовдын омголон” хэмээн нэрлэгдсэн авьяас билэгтний тухайд товч дурдахад ийм. Төрийн соёрхол авах магадлал хамгийн өндөр гэж судлаачдын үнэлдэг зохиолч Д.Энхболдын “Соёо” туужаар соёлын гавьяат зүтгэлтэн, найруулагч Баярцагааны Баатар агсан 1991 онд “Соёо” дэлгэцийн хар цагаан кино хийсэн нь Москва, Берлин, Японы Фукуоко, Хонконг, АНУ-ын Сан-Диегогийн кино наадмуудаас шагнал хүртэж, “Азийн соёлын сан”-д орж хадгалагдах болсон нь монгол түмний бахархал яах аргагүй мөн. Түүний “Паанан” туужаар МҮОНТ-ийн найруулагч Энхбаяр кино хийсэн ч банкны барьцаанд алдаж, олны хүртээл болгож завдалгүй бурхан болсон гэдэг. Д.Энхболд МҮОНТ-ийн 56 ангит “Хоймор өнжсөн нар” киног бас зохиосон юм.

Доржзовдын амгалан хэмээх гуравдугаар хүү нь бол Д.Энхтөр. Телевизийн салбарт энэ нөхөр гучаад жил ажиллаж байгаа зураглаач. Хүнтэй их нийцтэй эл залуу МҮОНТ-ийн Хүүхдийн редакци, Теле кино үйлдвэрт гэрэлтүүлэгч, дууны найруулагчаас ажлын гараагаа эхэлж “Миний ард түмэн” цуврал нэвтрүүлэг бэлтгэсэн нь үзэгчдийн таашаалд хүрсэн. Ерээд оны эхээр төрийн шагналт нийтлэлч Б.Цэнддоо “Малыг малчдад” нийтлэлээрээ “Хөдөлмөр” сонины оны тэргүүн шагналыг хүртэхэд Д.Энхтөр авсан зургуудаараа эл шагналыг хамт хүртэж байсан түүхтэй аж. Доржзовд гуайн гэр бүлээс төрийн дээд шагнал “Алтан гадас”-аар энгэрээ мялаасан таван хүн байгаа гэнэ. Үүгээрээ ч их бахархдагаа нуусангүй. Яагаад гэвэл тэд хийсэн бүтээсэн юмтай учраас баяр ёслолоор одонгоо зүүж зургаа даруулах дуртай гэв. Биднийг ийн хөөрөлдөж суутал эдний дөрөв дэх хүү орж ирэхэд “За, манай тэмцэгчийг танина биз дээ” гэж бүгдээрээ ам амандаа шуугилдав. Тэгэхнээ, мань эр “Эрс шинэчлэл” хөдөлгөөний тэргүүн Энхбат мөн байна аа. Энэ нөхөр Дархан хотын Политехникумыг цахилгаан техникч мэргэжлээр дүүргэж Аймгуудын эрчим хүчний нэгдэл, Сэргээгдэх эрчим хүчний шинжлэх ухаан үйлдвэрлэлийн нэгдэлд засварчин, бригадын дарга, гадаад худалдааны “Экспорт импорт” нэгдэлд ажиллаж байгаад цагаан морин жилийн хувьсгалаас хойш хувиараа аж ахуй эрхлэн, 2005 онд “Эрс шинэчлэл” хөдөлгөөнийг байгуулалцсан МУИС-ийн Хууль зүйн сургуулийг дүүргэсэн эрх зүйч нэгэн аж.

Эдний сэтгүүлч хүү Д.Энхтүвшин бид эртнээс дотно андууд юм. Энхтүвшин мань мэттэй л их нээлттэй харьцдаг болохоос ах нарынхаа дэргэд бол амаа үдүүлсэн даруулгатай нөхөр томоотой гэгч сууж байх юм аа. Эндээс би Доржзовд гуайн хүнээр хүн хийх аав хүний агуу ухааныг гайхаж суулаа. Энхтүвшин Толгойтын 12 дугаар сургуулийг дүүргээд Улиастайн цэргийн анги, Төв аймгийн Баянчандманьд гурван жилийн цэргийн алба хаахдаа “Мандухай цэцэн хатан” кинонд дүрээ мөнхөлж тогложээ. Ардын баатар Мянхайг цаазаар авах гэж байхад алхаж яваа Мандухай хатны ард залуугийн төрх нь дэлгэц дүүрэн гараад өнгөрдөг гэж байна. Тэрээр 1988 онд цэргээс халагдаад Техникийн их сургуулийн геологийн ангийг дүүргэж, Геологийн төв лабораторид чулуу дээжлэгчээр ажиллажээ. Нэгэн үе Солонгос улсад ажиллаж амьдарч байгаад эх орондоо ирж “Цог” сэтгүүл, “Ардчилал”, “Монголын мэдээ”, Өглөөний сонин”-д сэтгүүлч, улс төрийн албаны даргаар ажилласан байна. Анд маань сэтгүүл зүйн “Амьдралын амт шимт”, “Эргэн дурсагдах он жилүүд” зэрэг хөрөг тэмдэглэл, хөөрөлдөөн, нийтлэлийн дөрвөн ч номоо хэвлүүлэхээр бэлтгээд буй аж.

Энхтүвшингийн охин Монголжин АНУ-д их сургууль төгсөж Санфранциско хотын банкинд ажиллаж байгаа бол охин Тунгаамаа нь СУИС-д сурч байгаа гэнэ. Охин Д.Энхмандахын хувьд Швейцарь улсад ажиллаж амьдардаг бөгөөд одоогоор өндөр настай аав ээжээ асран халамжлахаар хүү, охин хоёртойгоо хамт эх орондоо ирээд байгаа юм байна. Гадаадад олон жил болсон гэхэд ундтай устай, ажилсаг гавшгай бүсгүй юм. Аавынхаа таягийг ч нэг дөхүүлж өгч, ээжийгээ өндийлгөн хувцаслаж зургийг нь авахуулах энэ тэрд эрчүүдээс илүү энэ л охиных нь зөөлөн гар, ялдам ааш тус дөхөмтэй байгаа нь анзаарагдсан. Тэр ч бас ах нартайгаа адил уран бүтээлч болох л нэгэн байж. Учир нь тэр Хэвлэлийн хүрээлэнгийн Сэтгүүл зүйн дээд курсийг төгссөн мэргэжлийн сэтгүүлч боловч Монголдоо ажиллаж амжилгүй барууны орны иргэн болж одсон ажээ.

Доржзовд хэмээх эл айлынхнаас магадгүй олонд хамгийн их танигдсан байж мэдэх нэгэн бол Д.Энхтуяа. Монголын сайхан бүсггүйчүүдийн нэгд зүй ёсоор тооцогддог эл бүсгүй Хүмүүнлэгийн ухааны их сургууль, Германы Карлсроугийн олон улсын сэтгүүлзүйн их сургуулийг дүүргэж, МҮОНТ-ийн “Үдшийн хэмнэл” студийн нэвтрүүлэгчээр ажлын гараагаа эхлэн, “Ийгл”, “NTV” телевизүүдэд мэдээний албаны дарга, УИХ-ын даргын Хэвлэл мэдээллийн албаны дарга, МҮОНТ-ийн захирал зэрэг алба хашсан байна. Тэрээр одоо өөрийн үүсгэн байгуулсан “TV2” сувгийн захирлаар ажиллаж буй аж. Айлын эрх охин тэрээр харин биднийг очих үеэр цаг зав муутай учир ирж завдахгүйгээ ах эгч нартаа утсаар уламжилсан юм. Тэрээр Монголын үндэсний телевизийн захирлаар ажиллахдаа хийсэн гол ажлуудын нэг нь 16 мм-ийн кино төслийг Голланд улсын мэргэжлийн байгууллагатай хамтран гүйцэтгэснээр манай уран бүтээлчид баримтат урын сангаасаа чухал хэрэгтэй дүрст бүтээлийг цаг алдалгүй, үнэ төлбөргүй эш татаж хэрэглэх алтан боломж нээгджээ. Доржзовд гуайн отгон хүү Д.Тэрбиш 40 дүгээр сургуулийг алтан медальтай төгсөж, “Их засаг” сургуулийг дүүргэсэн тавилгын “Гүнжийн орд” компанийн захирал нэгэн аж. Долоон Энхийг отголж төрсөн эл эрхэм чухал хуралтай учир аавындаа хараахан ирж амжаагүй юм. Бичиг номын ураг садан болсон энэ гэр бүлийнхэн сумын номын сангаас ч баялаг номтой аавынхаа хар, шар хоёр авдрыг уудалж Монголын болоод дэлхийн сонгодог зохиолчдын бүтээлээр оюун тархиа цэнэглэж ирснээрээ бахархах дуртай юм билээ. Энхболд зохиолч гэхэд нэг сонгодог зохиолчийн романыг уншиж долоо хоног хичээлээ тасалж байсан хөгтэй түүхээ хүүрнэж байсан. Ийм нэгэн зөв гэгээн үйлтэй өнөр өтгөн айлд өнжлөө. Буянтай хоёр хөгшнийг охин Энхмандах нь хүүтэйгээ, дүү Тэрбиштэйгээ хамт асарч, ах эгч нар нь ажлын ая дангаараа ирж очин бужигнацгаадаг байна.

1921 оны наадам

“Монгол Улсын Үндэсний их баяр наадмын түүхийн судалгаа” сэдвээр эрдмийн зэрэг хамгаалсан түүхийн ухааны доктор Халтарын Мөнхбаяртай уулзаж ярилцлаа.

---

-Монгол түмний энгүй их цэнгэл бол эрийн гурван наадам. Энэ сэдвээр дагнан судалж эрдмийн зэрэг хамгаалсанд баяр хүргэе!

-Баярлалаа. Жил бүрийн зуны дэлгэр сард монголчуудыг нэгтгэн нягтруулдаг сайхан зүйл бол яах аргагүй үндэсний их баяр наадам байдаг. Хууль зүйн утгаараа ч, бодит агуулгаараа ч, түүхэн үндсээрээ ч Үндэсний их баяр наадам бол төр улс байгуулагдсан, тусгаар тогтносон өдрийн баяр. Энэ нь улсын баяр, нийтийн их баяр цэнгэл Улсын наадам гэсэн Монголын төрт ёсны онцгой хоёр зан үйлийн нэгдэл юм. Монголчууд төр улсаа сэргээн байгуулсан 1911 оноос Монгол хэмээх төрт улсын тусгаар тогтнолыг батлан илэрхийлэх эрэлт шаардлагаас үүдсэн урт удаан хугацааны үйл явцын үр дүнд буй болжээ. Монгол Улсыг, монгол үндэстнийг дэлхий дахинд тунхаглан зарладаг учир монголчууд үндэсний их баяр наадмаараа төрт ёс, соёл, шашин шүтлэг, бэлгэдэл, зан заншил, идээ ундаа, худалдаа арилжаа, зугаа цэнгэл, хувцас, гоёл зүүсгэл зэрэг өв соёлынхоо охь дээжийг цогцлоон харуулдаг. Наадмыг 2011 онд ЮНЕСКО дэлхийн соёлын өвд бүртгэж авсан.

-Монголчуудын баяр наадам хэзээнээс бий болсон юм бол?

-Баяр наадмын үүслийн тухайд НТӨ 6.000-НТ 1698 онд хамаарах найман өөр саналыг судлаачид дэвшүүлсэн жишээгээр судалгаа гүнзгийрч, цэгцэрч чадаагүй байгааг харж болно. Баяр наадмын түүх, соёл, уламжлалын талаар шинжлэх ухааны үндэстэй судалгаа байхгүй байгаа нь монгол наадмын талаар хуурамч мэдлэг, эргэлзээ бүхий түүх бий болоход нөлөөлсөөр ирснээс гадна сүүлийн үед монгол наадмыг орчин үежүүлэх нэрийн дор санаатай, санаандгүйгээр үндсэн уламжлалыг нь эвдэн бусниулах оролдлого гарахад хүргэж байгаа. Энэ нь Монгол Улсын тусгаар тогтнол, монгол үндэстний оршихуйд аюул учруулж байна. Тиймээс миний бие “Монгол Улсын үндэсний их баяр наадмын түүхийн судалгаа. 1911-2018 он” сэдвээр эрдэм шинжилгээний бүтээл хийхээр шийдсэн. Баяр наадмын түүх, үнэ цэнийг нь бодитоор тодруулахыг хичээсэн энэхүү бүтээлийг маань Монгол Улсын Түүх, антропологи, археологийн эрдмийн зэрэг хамгаалуулах зөвлөл хэлэлцээд зуун хувийн саналаар түүхийн ухааны докторын зэрэг олгосонд залуу судлаачийн хувьд маш их баяртай байна. Би энэ судалгаанд бүтэн арван жилийг зориулсан. Судалгаа маань шинжлэх ухааны зэрэгт нийцэх бүтээл болоход удирдагч багш, түүхийн ухааны доктор, академич Ж.Болдбаатар, албан ёсны шүүмжлэгч түүхч, шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, доктор, профессор З.Лонжид, нэрт эрдэмтэн, угсаатны зүйч, доктор, профессор Г.Цэрэнханд болон МУИС-ийн Түүхийн тэнхим, Антропологи-Археологийн тэнхим болон МУБИС-ийн Түүхийн тэнхимийн эрдэмтэн багш нар, ШУА-ийн Түүх-Археологийн хүрээлэнгийн эрдэмт судлаачдын санал зөвлөгөө хамгийн чухал байлаа.

-Төрт ёсны хоёр гурван мянган жилийн түүхтэй ард түмэн маань зургаа, долоон мянган жилийн өмнөөс наадамдаж байсан байх нь ээ?

-Монгол оронд бэлчээрийн нүүдлийн мал аж ахуй төгөлдөржин тогтсон үеэс малчин түмэн урин дулаан цагт тайлга тахилгын ёслолын үеэр цуглан, баярлан цэнгэж ирсэн нь монголчуудын баяр наадмын уг сурвалж болсон. Бэлчээрийн нүүдэлч малчдын эрэмгий дайчин чанар, сүр жавхлан, баяр бахдлыг илэрхийлэгч бөх, харваа, хурдан морины уралдааныг багтаасан онцлог нь баяр наадмыг олон түмнийг татагч онцгой чанартай болгосон байна. Энэ давуу талыг Хүннү гүрний үеэс төрийн засаглалыг батжуулах, засаглалыг тэлэх, хүлээн зөвшөөрүүлэх төрийн арга хэрэгсэл болгон ашиглах болсон нь цаашид монгол нутаг дахь удаа дараагийн төр улсуудад ч уламжлагдсан. Төрийн дээрх хүсэл зориг эргээд баяр наадмыг үндэсний ижилслийг бүтээх замаар үндэстний төр, үндэстэн байгуулалд чухалд түлхэц үзүүлэгч болгосон нь төр улсаа сэргэн тогтоосон 1911 оноос хойших Монгол төрийн түүх гэрчилж байгаа юм. Төрийн тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхагласан 1911 оноос Монголд орчин цагийн төрт ёсны баяр болох тусгаар тогтносон өдрийн баяр “Улсын баяр ёслол”-ыг ёслон тэмдэглэх болсон нь эдүгээгийн Үндэсний их баяр наадам төлөвшин тогтохын эхлэл болсон.

-Өмнө нь наадам тэгтлээ хэлбэршиж тогтоогүй байсан гэсэн үг үү?

-Улсын баяр шинээр үүсэн буй болохын сацуу монголчуудын уламжлалт баяр цэнгэл наадам мөн 1911 оноос хойш төрт ёсны агуулгаар шинэчлэгдэж, хожим нэгдэн нийлж, Үндэсний их баяр наадам болсон. Монгол Улсын Үндэсний их баяр наадам өнгөрсөн зуугаад жилд Улсын баяр ба Улсын наадмыг тус тусад нь тэмдэглэж эхэлсэн үе 1911-1930 он, Улсын баяр, Улсын наадмыг хамтатган тэмдэглэсэн үе 1931-1953 он, Баяр наадмыг нэгтгэн нийлүүлсэн үе 1954-2018 он гэсэн үндсэн гурван хэлбэрээр шат дараалан хөгжиж, монголчуудын эв нэгдэл, харилцан ойлголцолд чухал нөлөө үзүүлсэн. Төрийн ашиг сонирхлын дүнд баяр наадам монгол үндэсний ижилслийг бүтээх, бататгах үүрэгтэй нийгмийн бие даасан институц болсон байдаг. Тиймээс, социализмын жилүүдэд бүх ард түмнийг хувьсгалт үзэл санаагаар нэгтгэн нягтруулах зорилтын хүрээнд баяр наадмыг “Ард түмний их баяр наадам” гэсэн агуулгатай зохион байгуулж байсан нь “Монгол хүн”, “Би монгол хүн”, “Монгол” гэсэн үндэсний ижилсэл шинээр тогтож, үндэстний төр хийгээд үндэстэн байгууллын чухал суурь болсон. 1992 оноос хойших үндэсний их баяр наадам монгол төрийн түүхэн уламжлалыг онцгойлон тэмдэглэж, Чингис хааны өвлүүлсэн үнэт зүйлийг сэргээн босгох замаар үндэсний шинэ ижилсэл бүтээхэд чиглүүлж байна.

-Олноо өргөгдсөн оноос өмнө наадам тэмдэглэдэг байсан даа?

-Долоон хошуу даншүг наадам 1700 оноос үүсэн хөгжсөн л дөө. 1922 оноос билгийн улирлын зуны адаг сарын шинийн 6-нд ёслон тэмдэглэх болсон Улсын баяр нь 1911 оны арванхоёрдугаар сарын 29-нд анх тэмдэглэж, 1921 он хүртэл жил бүрийн өвлийн адаг сарын шинийн 9-нд Монгол Улс даяар ёслон тэмдэглэж байсан Улсын баяр ёслолын залгамж болсон юм. 1922 оноос билгийн тооллыг баримтлан ёсолж байсан Улсын баярыг 1925 оноос аргын долдугаар сарын 11-нд тэмдэглэж эхэлсэн нь өнөөгийн журам болон тогтсон. Улсын баярыг 1911 оноос улсын нийслэлд, 1931 оноос улс нийтээр нэгэн өдөрт, төрт ёсны наадмыг 1911 оноос Нийслэл хүрээнд, 1931 оноос орон нутагт өөр цаг үед хийж байгаад 1960-аад оны эхнээс улс нийтээр нэгдсэн журмаар нааддаг болсон.

-Ардын засгийн анхны наадам гэж ном зохиол, кинонд хүртэл гарч байдаг. Тэр наадмыг Хиагтад хийсэн юм уу, Хүрээнд хийв үү?

-1921 оны долдугаар сарын 11-нд Хиагтад Салдааз овоог тайж хийсэн наадмыг судлаачид Ардын цэргийн анхны баяр наадам, орон нутгийн овоо тахилгын наадам, зөвхөн тухайн ёслолын наадам, Монголын анхны хувьсгалт шинэ баяр ёслол гэх зэргээр тодорхойлсон байдаг. Түүхэн баримтыг шинжлэхэд, Цэрэг овооны 1921 оны долдугаар сарын 11-ний наадмын хүрээ хэмжээ орон нутгийн чанартай, зохион байгуулалтын хэлбэр нь овоо тахилгын наадмын шинжтэй боловч Ардын түр Засгийн газраас томилсон Хиагтын сайд С.Билэгсайхан тэргүүлэн тус сайдын яамны ажлын алба наадмыг удирдан зохион байгуулсны дээр наадмын зорилго нь Ардын Нам төрийн эрх авч, Ардын засгийг байгуулсан хувьсгалын ялалтыг тунхаглан тэмдэглэхэд чиглэж байсан нь уг наадмыг Ардын засгийн анхны наадам болохыг тодосгодог. 1921 оны Үндэсний ардчилсан хувьсгалын ялалтад зориулсан анхны наадам 1921 оны долдугаар сарын 11-нд тус улсын хойд хилийн Хиагт боомтын орчимд Салдааз овооны тахилгын үеэр болсон гэж хэлж болно.

-Та эрдмийн зэрэг хамгаалсан хүний хувьд монгол наадмыг цаашид ямар байгаасай гэж боддог вэ?

-Үндэсний их баяр наадмын хамгийн гол амин сүнс нь бол сэтгэлийн их цэнгэлээс гадна ард түмний эв нэгдлийг хангах юм. Тэрнээс биш нутаг усаараа ч юм уу талцан хагарах зүй бус үзэгдэл яавч биш байх учиртай. Монгол Улсынхаа тусгаар тогтнолыг бататгах өнөөгийн бодит эрэлт шаардлагад нийцүүлэн баяр наадмын өөрчлөлт, шинэчлэлтийг үндсэн мөн чанарыг нь сэргээн төгөлдөршүүлэх замаар монголчуудын үнэт зүйлсийн тогтолцоог бат болгож, үндэсний ижилсэлд дөтлүүлэх хамгийн чухал зангидагч нь монгол наадам байсаар байх болно доо.

Монголын кино урлагийг үүсгэн байгуулж гал голомтыг нь тулан дөл юуг нь бадраасан Хувьсгалт тэмцлийн ахмад зүтгэлтэн, Монгол Улсын төрийн шагналт, ардын жүжигчин, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, Зууны манлай найруулагч Дэжидийн Жигжидийн мэндэлсний түүхт 100 жилийн ой энэ онд тохиож байгаа. Д.Жигжид анх “Морин цэрэг-танкист”, “Цогт тайж”, “Шинэ жил”, “Гэм нь урдаа”, “Манай аялгуу”, “Сэрэлт” зэрэг уран сайхны киноны зургийг авч, “Ардын элч”, “Түмний нэг”, “Хүний мөр”, “Үер”, “Өглөө”, “Хүргэн хүү”, “Тэмцэл”, “Хөх ногооны униар”, “Жаргал даахгүйн зовлон”, “Ард Аюуш” гэхчлэн уран сайхны олон киног найруулсан нь Монголын уран сайхны киноны сорууд болсон бөгөөд ард түмний сэтгэлд хоногшин үлдсэн юм. Монгол кино үйлдвэрт нэгэн үе энэ их хүмүүнтэй ажиллаж байсан ардын уран зохиолч Тангадын Галсантай уулзаж хөөрөлдлөө.

---

-Монголын киноны загалмайлсан эцэг, ардын жүжигчин Дэжидийн Жигжидийн мэндэлсний зуун жилийн ой тохиож байна. Энэ их хүнтэй хамт ажиллаж байсан дурсамжаасаа хуваалцаач?

-“Ертөнцөд матери анхдагч” гэж нэг үг байдаг шиг монгол кинонд анхдагч нь гарцаа байхгүй Жигжид гуай байдаг. Тийм хүнтэй нэгэн том урлагийн академид тоосонд нь пижигнэж, тоонд нь тоолуулж явсан нь миний энэ насны марташгүй бахархлын нэг юм. Д.Жигжид гуайн киног урьд нь үзэж байснаас биш ямар хүн байдгийг нь мэдэхгүй байлаа. Ардын хувьсгалын тавин жилийн ой буюу далан нэгэн онд юм. Их ойд бэлэг болгож урлагийн байгууллагууд нэг нэг том бүтээл хийж барих ёстой. Л.Ванган, Ч.Чимэд нарын зохиолоор Жигжид аваргын хийж байсан “Түмний нэг”-ийн гуравдугаар анги болох “Тэмцэл” гэдэг киноны зөвхөн ганцхан хэсгийн зураг авахад би хамт байх хувь тохиосон.

-Ямар хэсгийн зураг билээ?

-Ялсан төрийн анхны наадмын зурагт ардын журамт цэргийн сүрт жагсаалыг үзүүлэх болсон. “Номхон борынхон” хэмээх Зөвлөлтийн цэргийн жагсаал байхаас илүүтэйгээр Богд хаан тэргүүтэй, эрх нь жаахан хумигдсан боловч сүсэгтэн олны хувьд амьд бурхан байгаа Жавзандамба хутагтыг наадамд очиход нь наадамчин олон яаж угтаж байгааг харуулах байсан. Цөмөөрөө газар түгдийгээд хэвтчихсэн нь хонь холбочихсон юм шиг харагдаж байдаг даа. Энэ нь мухар сүсэг хөөрхий Монголыг ямар болгочихсон юм бэ гэж гадны хүнд харагдахаар. Гэтэл Ардын засгийнхан Сүхбаатар жанжинтайгаа, Чойбалсантайгаа, Бодоо, Данзантайгаа жавхалзан гарч ирэх үед сая сэрсэн ард түмэн дэрвэж байгаа туг шигээ жагсаж байгаа цэргийнхээ сүр шиг тийм сайхан болохыг авах ийм нэгэн өдрийн ажил байлаа. Гэтэл нар гардаггүй, долоо хоног бороо орлоо. Киноны нэгдүгээр найруулагч нь нар байдаг.

-Тухайн үед олигтой гэрэлтүүлэгч ч байдаггүй байсан биз ээ?

-Одоо бол киноны төхөөрөг сайжирсан учраас тэс өөр л дөө. Ингээд нар хүлээгээд байдаг. Тэр хугацаанд зураглаач нар ч, жүжигчид ч тэр, Жигжид гуай ч тэр бүх юмаа ягшуулчихаад ганцхан нар гялсхийгээд тусахад зургаа авах эгзэгтэй үеийг хүлээж байсан юм. Энд Жигжид гуайг нэг орилоход Налайхын хавийн бүс нуурын бүх хүн зүгээр дэрсхийгээ л, үргэсэн морины чих соотосхийж байгаа юм шиг бэлэн байдалд ордог байлаа. Энэ бол Жигжид гуайн харгис хэрцгийнх биш, их үйл хэрэгт хэд бол хэдэн хүнийг зангидаж чаддаг байсны гайхамшигт дуурайл.

-Та тэр үед юу хийж байсан юм?

-Би Монгол кино үйлдвэрт хар ажилчин нэртэй. Жигжид гуай кинондоо амьд орчин бүрдүүлэхийн тулд “Хайя, Галсан. Тэнд очоод утаа тавь” гэнэ. Тэгээд цаана нь май суунаглаж байх жишээтэй. Эсвэл олон хүний газарт юүлүүр байхгүй бол бас орчин бохирдоно. Эсвэл “Хөөе, чи тэнд нэг гэр барь” гээд зургийн даргад үүрэг өгнө. Зургийн даргад үүрэг өгч байгаа нь Жигжид гуай, Чимэд-Осор ах хоёр л доо. Тийм цагт би Жигжид гуай гэж Арсайн гол, Уйлган голоос төрсөн Дарийн Дамдин аваргатайгаа их төстэй зузаан биетэй, сандрахгүй тайван хүн. Яг кино удирдах үедээ онгод нь орсон бөө маягтай. Ямар сайндаа зохиолч Дашзэгвийн Сэнгээ тэр байдлыг нь

“Эзэн Чингисийн үед

Эрлэг баймаар Жигжид

Эзгүй хээр газар

Зэрлэг баймаар Жигжид

Маанийн номтой газар

Гэсгүй баймаар Жигжид

Манай энэ үед

Эсэргүүн баймаар Жигжид” ч бил үү шог шүлэг хэлсэн байдаг. “Тэмцэл” киноны хйоморт байж байхад гэнэт үүл ярагдаж нар гарч ирдэг юм. Цагааны Цэгмид гуай Богд гэгээн жинхэнэ дүрээрээ амилчихсан юм шиг улаан шарыг намируулан намс намс алхаад л, хуучин төрийн сайдууд ямбаны хувцсаа өмсчихсөн яваад л. Манай яруу найрагч Самбалхүндэв гуай хүртэл тэнд ноёны отго жинс асаачихсан сүрхий явж байдаг. Энэ зураг сайхан болсон. Гэвч, их хэрсүү хүн учраас тэр зургийг долоо найман удаа авлаа. Нар жаргах болоогүй ээ. Тэнгэр оройноосоо онгойвол дахин ордог, хаяанаасаа онгойвол дахин ордоггүйг Хөвсгөлийн тайгын хүн мэдэхгүй хэн мэдэх вэ дээ. Тэгж байтал гэв гэнэтхэн “Хайя, Галсан. Тэр Сүхбаатар жанжныг залаад ир” гэдэг юм. Би чинь зүгээр пир пирхийтэл гүйгээд орсон чинь Сүхбаатар жанжин уйлчихсан, нөгөө будсан нүүр нь халтартчихсан байж байна.

-Дашнамжил гуай тоглодог доо. Яагаад уйлсан юм бол?

-Дашнамжил. Хажууд нь нэг хүн байна. Монголчууд “Инээснийг асуу. Уйлсныг бүү асуу” гэдэг шүү дээ. Асууж болдоггүй. Хажууд нь байгаа хүнийг гаргаж ирээд “Юу болсон юм бэ” гэсэн чинь “Дашнамжилын таван настай хүү нь урьд шөнө нас барчихлаа. Тэгээд би тэрийг дуулгаж ирлээ” гэнэ. Тэгсэн Жигжид гуай “Хайя, нөгөө нөхөр хаачсан бэ” л гээд дуудлаа. Би пөар пархийгээд гүйж очоод хэллээ. Тэгсэн чинь Жигжид гуай нэг зогтуссанаа Чимэд-Осор ахыг дагуулаад гэрт ордог юм. Өнөөх нь тэр хоёрыг харуутаа учиргүй их мэгшиж уйлаад нүүр нүд авах юм байхгүй боллоо. Их наадмын тоосонд будагдсан асар майханч гэсэн тэр хэртэй халтартдаггүй дээ. Нэлээд байж байснаа Жигжид гуай “Жанжаан, Ардын засгийн анхны наадмын парад эхлэх гэж байна” гэсэн чинь Дашнамжил хачин цочих шиг болсноо “Аль вэ, энэ нүүр” гэлээ. Нүүр хувиргагч дор нь будаад нөгөө их нулимс юу бүгд байхгүй болоод явсан даа. Энэ кинонд Дашнамжилын тоглосон дүрийн хэсгүүдээс хамгийн цоглог тэр хэсэг нь тэр байдаг юм. Үр хүүхдээ алдчихсан эцгийн уй гунигийн ёроолоос ялсан төрийн жанжны оргилд хүрэх түлхүүрийг үгээр хэлж чадахыг би ихэд бахдан харж байсан. Орой нь ирээд зургаа харсан чинь тэнд байгаа бүх хүн алга ташаад сүйд болсон. Тэгэхэд Дашнамжил дахиж нэг уйлаад. Тэр нь уй гунигийн нулимс байгаагүй баярын нулимс байсан бол уу. Жигжид гуай их буянтай. Настай хүн чинь модон таяг тулж явдаг даа. Жигжид гуай хоёр сайхан хүүхэн-таяг тулж явна.

-За, тэр нь юу гэсэн үг юм бол доо?

-Сумхүүгийн авгай чинь их сайхан охин байлаа. Батцэцэг. Нөгөөх нь манай зохиолч П.Лувсанцэрэнтэй зүгээргүй гэж сайхан дурсамж бичдэг Баясгалант. Тэр хоёр хүүхэн чинь хоёр талаас нь сугадчихсан, уушиг зүрх хоёр дээр нь хоёр мөөм цогноод, инээсээр явдаг сан. Энэ бол садар самуун биш настнаа түшиж тулах аугаа их хүндэтгэл. Эжий хүн шиг хүнийг банди нар бол аятайхан авч явахгүй чирж мэднэ, бүдэрч мэднэ. Нэг удаа зуслангийн унаанд хүнээ бүртгээд “Жигжид гуай, Галсан хоёр алга байна” гэжээ. Би ч мэдээж нэг өрөөнд өөрийгөө түгжсэн байж таараа. Шатар тоглоно. Эсвэл Лувсанцэрэнгийнхээ өгсөн номын сандаа суудаг байсан. Жигжид гуайг хоёр хүүхэнд түшүүлж ирээд суухад “Жийгээ ирлээ, одоо явдаг хэрэг. Тэр муу эсэргүү Галсантай, Галсангүй яадаг юм, явцгаая” гэхэд Жийгээ буучихсан байгаа юм. “Тэр чинь Монголд надаас хэрэгтэй хүн шүү” гэсэн байгаа юм. Муу нэрт, луу данстыг тэгж хүндэтгэн хэлснээс хойш намайг нүд үзүүрлэх хүн цөөрсөн. Монгол кино үйлдвэрийн нэг мундаг тал нь юу вэ гэхээр ирсэн хүндэт зочны тухай кино хийгээд онгоц буудал дээр хоёр хайрцаг кино гардуулж өгдөг. Дэлхийд өөр тийм улс байгаагүй. Жигжид гуай тийм баримтат кино олныг хийсэн дээ. Жигжид гуайнд очиход үүдэнд нь хорин хэдэн шаахай жагсаалттай. Томоосоо жижгээ хүртэл эгнүүлчихсэн, сүүлийнх нь сөөхий болоод явчихна.

-Олон хүүхэдтэй л айл байж дээ?

-Гутал харж байгаад “Багабиндэр алга шүү” гэнэ. Гутлаар нь л хүүхдүүдээ бүртгэчихнэ. Биндэр, Багабиндэр хоёр хүү нь киноны уран бүтээлчид болсон. Навч гэж нэг охин нь Монголын радиод мундаг сэтгүүлч болсон. Хүний сэтгэлийг их ойлгоно. “Үер” киноны Михайл өвгөнд тоглодог ЗХУ-ын ардын жүжигчин, төрийн шагналт Н.А.Крючковыг ирэхэд манайхан “Их гүрний мундаг жүжигчин их хямсгар амьтан байна байх” гэж бодоцгоож. Тэгсэн тэр хүний эвийг Жигжид гуай аль эрт олчихсон байж. Дүрийнх нь үгийг гэхэд Сэлэнгийн хөвөөнд загас гөхдүүлж цээжлүүлсэн байгаа юм. Тэр бол дуртай зүйлээр нь аргыг нь олж мундаг л ажилласан хэрэг. Сүүлдээ тэр алдарт жүжигчин Жигжид гуайгаас маш их айдаг байж. Тиймээс ч нэг өдөр одооны ардын жүжигчин Г.Жигжидсүрэнгээр хэлмэрчлүүлж “Өнөөдөр тэнгэр бүрхэг. Би сэтгэл жаахан хямарган байна. Ганц зуу татвал болох уу” гэж асууж байсан. Том хүн Жигжид гуайг тэгж аргадаж байна гэж бодохоор хаа ч хүндтэй аварга байж.

-Жигжид гуай дайнд өөрийн биеэр оролцсон хүн гэдэг байх шүү?

-Энэ онд Халхын голын ялалтын наян жилийн ой болж байгаа. Морьт цэрэг явж байгаа, танкийн цуваа явж байгаа, тэр их элс манхныг давах гэж яаж үйлээ үзэж байгаа, Зөвлөлт-Монголын цэргийн байлдааны бүх зургийг Жигжид гуай, Дэмбэрэл гуай хоёрын авснаар дэлхийн киноны түүхэнд орсон. Азид болсон дайны түүхэн баримт болдог. Жигжид гуайн хорвоод мэндэлсний зуу, Халхын голын дайныг кино хальсанд мөнхөлснийх нь наян жилийн таширласан хоёр түүхэн ой тохиож байна шүү дээ.

-Монгол киног бий болгосон хүнийхээ ойг манай Засгийн газар тэмдэглэхгүй гэсэн тогтоол гаргасан нь мөн ч гунигтай шүү?

-Монгол киноны бүх ачааг одоо Филармони байгаа байшин руу зөөхөд нэг морин тэргэнд ачаа нь багтдаг, тэр морин тэргээ Жигжид гуай хөтлөөд явж байсан түүхтэй тийм хүн гээд бод. Жигжид гуайн киноны дүрд тоглосон жүжигчид гэхэд ардын жүжигчин Дамчаагаас уруудуулаад Н.Сувд гээд маш олон алдар суутнууд байгаа. “Цогт тайж” кинонд гэхэд зураглаачаар ажилласан. Энэ их суутныхаа ойг дээрээс “Нутаг нь тэмдэглээрэй” гээд, нутаг нь “Сум нь тэмдэглээрэй” гээд, сум нь “Үр хүүхэд нь тэмдэглээрэй” гэж байгаа нь Монголын аугаа суутнуудыг мартагдуулах харийн бодлогын золиос болж байгаагийн жишээ шүү дээ. Завхан аймаг сая дорнын их яруу найрагч Бэгзийн Явуухулангаа яаж дахин амилуулав. Энэ бол гайхамшигт үлгэр дуурайл. Монгол кино гэж байх юм бол түүний тулгыг нь тулж, галыг нь асаагаад, тооныг нь өргөөд өргөөг нь барьж, хойчийн киночид гэх өнөр бүлийг бүрдүүлж өгсөн Дэжидийн Жигжидийг Монголын төр, түмэн хоёр мартах ёсгүй. Мартагдах ч үгүй!

Оны шилдэг шүлэг тодруулах “Болор цом” наадмын тэргүүн шагналт яруу найрагч Лхагвасүрэнгийн Хасартай уулзаж хөөрөлдлөө.

---

-Таны аавын багш, дорнын их яруу найрагч Б.Явуухулангийн ерэн насны ойд зориулсан “Очирваанийн их эгшиглэн” яруу найргийн наадамд оролцон Хутагтын хишигт найрагчаар тодорсонд баяр хүргэе!

-Ар халхын алт мөнгөн тамгат Ялгуусан хутагт Данзинванчүгийн хишигт найрагч гэсэн шагнал авлаа.

-Цаст их Очирваань хайрханы бэл, түүхт эртний Улиастай хотод очиход ямаршуухан санагдав?

-Ээжтэйгээ, хүү Хасуйтайгаа тэр их онгон дагшин сайхан нутаг оронд очоод ирлээ. Аавынхаа дурсгалыг хүндэтгэн, миний аавыг Монголын уран зохиолд хөтөлж оруулсан Бэгзийн Явуухулан гэдэг агуу их хүний ойд очно гэдэг миний хувьд маш сайхан хэрэг байлаа.

-Таны аав шинийн нэгэнд бурхан зүг одож, уран зохиолд хайртай болоод ер Монголын ард түмэнд гүн их харамсал авчирсан. Хүүгийн хувьд сэтгэл тань хэцүү байгаа гэдгийг гүнээ ойлгож байна. Гэлээ ч, Мишигийн Цэдэндорж гуай “Амьтай голтой мөртлөө үхсэн юм шиг хүн байх юм, үхсэн хатсан мөртлөө амьд юм шиг хүн байх юм” гэсэнчлэн Бавуугийн Лхагвасүрэн гуай бол мөнх амьтай найрагч юм даа?

-(Удтал дуугүй суув. Л.Б) Би аавыгаа амьд гэж боддог. Монголын ард түмний сэтгэл зүрхэнд амьд байгаа болохоор миний аав амьд байлгүй яахав. Хүмүүс үхэл гэдэг юмыг тэр чигээрээ үгүй болох, алга болох гэж ойлгодог. Гэхдээ, үхэл гэдэг хүний сэтгэл зүрхэнд илүү ойрхон орших гэж оддог, лагшинг гээдэг шалтгааныг хэлдэг юм бол уу гэж би боддог.

-Аавтай тань хэдэнтээ хөөрөлдөх хувь тохиосны хувьд өв бүтээл болоод үр хүүхдүүдээ үлдээсэн хувь заяандаа харамсах зүйлгүй, эцэг хүний бардам сэтгэлтэй буцсан бол уу гэж боддог юм?

-Хүнийг өнгөрсний дараа хүмүүс их сонин болдог шиг байгаа юм. Миний аав хэдэн сая хүн дотор нэг төрөх гоц авьяастай аугаа хүн байж дээ. Тэр хүнийг орлоно, тэр хүний орон зайд байна гэж байдаггүй. Зүгээр, хүү нь болж төрсний хувьд би тэр хүнийг үргэлжлүүлэх ёстой гэж боддог юм. Эцгийн минь тэр орон зайг хэн ч нөхөж чадахгүй. Би өөрийнхөө сэтгэлийг дэвсээд, өөрийнхөө бүх арьсыг дэвсээд хэвтсэн ч тэр орон зайг нөхөж чадахгүй том орон зай байсан.

-Аавтай чинь ноднин өдийд хөөрөлдөж суухад яруу найргийн “Морин зэрэглээ” гэдэг ном гаргах санаатай гэж байсан. Тэр ном нь аль хэр цэгцрээ бол?

-Аав минь их өөдрөг байсаан. Монголын ард түмний хайртай хүү өөрийгөө эдгэнэ, сайн сайхан зүйл бүтээнэ гэж бодож байсан боловч яалт ч үгүй бие тэнхээ нь дийлэхгүй, арга буюу өөрөө цөхөрч байсан. Ухаан нь эрүүл мөртлөө юмаа бичиж чадахгүй байсандаа өөрөө их харамсаж байсан.

-Тав зургаан хуудас юм бичихээр л ядраад байх юм гэж байсан шүү, хөөрхий?

-Энэ л сэтгэл зүйд нь маш их дарамттай байсан. Бичиж чадахгүйдээ халаглаад сууж байсан тэр цаг хугацаа бол хамгийн аймаар цаг хугацаа байсан.

-Насаараа хийгээд ирсэн сайн сайхан хөдөлмөрөө биеийн байдлаас болоод хийж чадахгүй байна гэдэг мөн ч хэцүү байсан байх даа?

-Үнэхээр үзгээ даахгүй болсон байсан юм чинь дээ. (Санаа алдав. Л.Б) Тэгэхэд л би аавыгаа хамгийн аймаар цаг хугацааг туулж байгааг нүдээрээ харж суух надад халширмаар байсан шүү. Аавынхаа “Морин зэрэглээ” гэдэг томоохон номыг нь хэвлүүлэхээр бэлдэж байна. Өөрөө гучин хувийг нь бараг бэлдсэн. Тэмдэглэлийн дэвтрүүдээс нь түүхий түүхий шүлгүүдийг нь оруулж байгаа болохоор ажиллагаа ихтэй, суух шаардлагатай байна. Судалгааны эргэлтэд оруулах, Монголын уран зохиолд нэмэр болох үүднээс бодож хийнэ гэдэг бас их хүнд юм. Тиймээс цаг хугацаа их орж байна. Тэрнээс ямар нэгэн байдлаар, зөвхөн өөрийнх нь тэмдэглэлээр шууд хэвлэсэн бол бэв бэлэн байлаа. Шинэ залуу яруу найрагчдад, мэргэжлийн яруу найраг гэдэг юманд их хувь нэмэр болох талаас нь бодож бүтээлийг хийнэ гэдэг нэлээд явдалтай, ярвигтай ажил байна. Энэ номыг яаралтай гаргах нь хүү миний үүрэг. Гэхдээ, өөрийнх нь тэмдэглэлийн дэвтэр дээр байсан бүхнийг бүтэн боловсруулна гэдэг бэрх ажил юм байна. Өөрийнх нь лаборатори гэдэг маш чухал юм шүү дээ. Нэг үгэн дээр гэхэд зургаан төрлийн вариантаар бодож, ажиллаж байсан хувилбаруудыг бүгдийг тусгана гэдэг маш хүнд.

-Ганц оновчтой үг тавьчих гээд тархиа ёстой нэг “гашилгадаг” бясалгадаг найрагч байжээ?

-Тэмдэглэлийн дэвтэртээ бичсэн байдлаар нь далаад хувьд нь хүрч ажиллана гэдэг хүнд л юм. Аав минь өөрөө номоо хийсэн бол ямар чамбай байх вэ, яаж ханддаг билээ, ямар сэтгэлээр ханддаг вэ гэдэг чинь их нарийн зүйл л дээ. Яруу найраг гэдэг чинь өөрөө мэргэжлийн урлаг. Маш хүнд.

-Аав маань энэ үгийг л сонгочих байсан бол уу гэсэн үгийг сонгож авч байна уу?

-Ер нь бол барагцаагаар тийм. Судлал шинжлэлийн эргэлтэд оруулах талаасаа бодох юм бол их түвэгтэй л байна л даа. Их хүний бүтээлийг чанаргүй болгочихвол аймаар асуудал шүү дээ.

-Өө, тэгвэл ч ёстой нэг амьдын хар нүгэл гээч болох байх шүү…

-Тэрнээс би их айж байна. Яагаад гэвэл Монголын ард түмний оюуны цангааг тайлах их бүтээлийг би хорломооргүй байгаа байхгүй юу. Тэр бол надад хамгийн хүнд ачаа.

-Аав тань танд маш их хайртай байсан. “Хасар маань хэдэн ч удаа хагалгаанд орлоо” гэж цаанаа л нэг зовнингуй ярьж суусан нь нүдэнд харагдаж байна. Та одоо бие ямаршуухан байна. Хаана, юу хийж байна?

Яруу найрагч Л.Ганзул, А.Эрдэнэ-Очир, Л.Хасар нар. 2018 он

-Миний хувьд гэвэл аав минь надад хэзээ ч татгалзаж болохгүй агуу их албан тушаал өгсөн юм. Тэр бол яруу найрагч гэдэг албан тушаал. Энэ яруу найрагч гэдэг албан тушаал, яруу найргийн төлөө амьдрах миний хувь заяа байж. Тэгээд энэ их хүний сүрэн дор би яруу найргийн буулган дор зүтгэнэ гэдэг маш хүнд ачаа. Өнөөдөр би аавынхаа бүх нооргийг янзлаад суусан ч насаараа янзлаад барахааргүй их юмны дэргэд сууж байгаа. Тиймээс ойрын үед аавынхаа номыг гаргах, ноорог эхийг нь янзлах тийм ажилтай л их сууж байна даа.

-Өөрөө 2003 онд “Зүг чиггүй гурвалжин” номоо гаргасан. Удаах номоо хэзээ гаргах вэ?

-Ганц хоёр шүлгийн ном, эсээний ном гаргана гэсэн бодолтой л байгаа.

-Ханиа алдахаас хэцүү зовлон хорвоод байхгүй. Баасан эгчийн бие лагшин ямаршуухан байна?

-Миний эжий бол бүхий л насаараа аавын минь дэргэд яруу найргаар амьдарсан хүн шүү дээ. Миний эжий ханьтайгаа учирснаас хойш тавин зургаан жилийн дараа ханиасаа бүртийгээд үлдэж дээ. Ийм их хугацаанд хамт амьдарсан ханиасаа хагацаад үлдэнэ гэдэг хэцүү. Миний эжийд нэг сайхан юм байдаг. Миний аавын миний эжийд зориулж бичсэн шүлгүүд миний эжийг өнөөдөр амьд байлгадаг. Энэ их аз жаргал юм даа.

-Лхагвасүрэн ах айлын ганц хүү. Тэр хүнийг өнөр болгож өргөн дэлхийн энгээр хайрлана гэдэг ээжийн тань гайхамшиг л юм даа?

-Миний эжий арван гурав төрсөн байдаг юм. Тэгээд алдсан. Дөрөв таван үрээ алдаад, найман хүүхэд үлдсэн. Миний аавыг найм болтол үржүүлсэн ээжийгээ би хамгаас их хайрладаг.

-Баасан эгч “Хасар надтай хамгийн их адилхан” гэж бахархдаг юм билээ шүү?

-Харин тийм. Царайны хувьд их адилхан. Аав минь хүртэл “Чи өөртэйгөө хамгийн адилхан хүнээ загнах юм” гэж ээжид хэлдэг байсан. (Баяртайгаар инээв. Л.Б)

-Яруу найргийн ертөнцөд сайхан андалж нөхөрлөж явсан найз нөхдийнхөө тухай дурсаач!

-Түрүү жил миний хувьд бол хамгийн хүнд жил байлаа. Миний хамгийн хайртай анд Лхамсүрэнжавын Ганзул, хайртай ах Арлааны Эрдэнэ-Очир… Агуу их ертөнцийн жамын өмнө сөгдсөн өдрүүд байсан. Би тэрэнд харамсдаг. Хэрвээ тэр залуус байсан бол Монголын уран зохиолд маш их юм хийх байсан гэж би одоо харамсаж суудаг.

-Ганзул та хоёр ч оюутан байхаасаа л ишигний эвэр шиг ижилдэж явсан даа?

-Бид хоёр чинь хүүхэд байхаасаа л нийлж нөхөрлөсөн. Нэгнээ нөмөрлөсөн. Хоёулаа хөтлөлцөөд гүйдэг байсан. Хүмүүс миний бичсэн шүлгийг мэдэж болно. Зул бид хоёрын хөтлөлцөөд нөхөрлөж явсан цаг хугацааг бол хэн ч тооцоолж чадахгүй.

-А.Эрдэнэ-Очир та нар ч их ойрхон байсан байх шүү?

-“Цог” сэтгүүлд нэг хамт олон болж хэдэн жил сайхан ажиллаж явсаан. Тэр цаг хугацаа миний амьдралд хамгийн гэгээн цаг хугацаа байсан байх. Аав минь “Цаад Арлааны Эрдэнэ-Очир чинь шүдээ урдаа овоолчихоод явж байна уу” гэдэг байсан юм. Шүдээ урдаа овоолчихсон ахтайгаа, хоёулаа байхуу цай бариад хүн шоолоод явдаг байлаа даа. Би тэгэхдээ ганцхан юмыг одоо болтол ойлгодоггүй юм. Эрдэнэ-Очирын хүнийг шоолохдоо хүртэл хайрлаж чаддаг тэр хайрыг би ойлгож чаддаггүй юм. Энэ яруу найрагчийн мөн чанар юм бол уу гэж түүгээр нь би одоо бахархдаг. Ямар зөөлхөн, ямар ухаалаг хүн байсан билээ. Тэрийг нь бодохоор харамсаад баршгүй байдаг юм.

-Аав чинь гарын таван хуруу шиг сайхан нөхөдтэй хүн дээ?

-Жагдалын Лхагваа ах, Д.Урианхай ах, Л.Дашням, Дармын Батбаяр ах, аав эд нар гарын таван хуруу шиг явсан найзууд аа. Монголын уран зохиолыг үүрсэн цаг хугацаа нь тэр. Монголын уран зохиолыг хамгийн өндөрт өргөж явсан хүмүүс бол энэ тав шүү дээ. Эд бол үнэхээр гавьяатай хүмүүс, яагаад гэвэл кирилл үсгээр бичигдсэн Монголын уран зохиолыг шинэ төвшинд гаргасан гэж би бардам хэлж чадна.

-Аав чинь өөрт чинь олон шүлэг зориулсан уу?

-Би айлын долоо дахь хүүхэд юм. Аав ээж хоёр минь намайг айлын отчиган болно гэж бодож. Эжийг Герман руу хоёр, гурван сараар сургалтад явах хойгуур би хатгаа тусаад тэгээд намайг их эрхлүүлсэн юм гэнэ лээ. Аав маань надад зориулж “Уянгын тойрог” шүлгээ бичээд, анхны номоо ч энэ шүлгээрээ нэрлээд “Хүү минь яруу найрагч болоосой доо” гэж хүсч байсан байдаг юм. Гэтэл муу хүү нь олигтой яруу найрагч болж чадсангүй дээ. Тэрэндээ л би их харамсдаг юм. “Сайн яруу найрагч болж аавынхаа ачийг нэг хариулах юм сан” гэж би өдөр болгон бодож явдаг юм.

-Өөрийг чинь сайн яруу найрагч гэх уншигчид олон бий. “Болор цом”-ын тэргүүн шүлэгч боллоо. Ер нь аавынхаа ачийг хариулах хэмжээний нэртэй, мөртэй яваа юм биш үү?

-“Болор цом” бол яруу найргийн хэмжүүр биш шүү дээ. Яруу найраг гэдэг бол хүний сэтгэл зүрхэнд орших, хүний сэтгэлд хамгийн ойрхон юмыг яруу найраг гэдэг байх. Хүн шиг хүн байж чадахгүй бол яруу найрагч гэгдэх эрхгүй. Хүн чанар гэдэг л явж явж хамгийн гайхамшигтай бүтээл юм даа. Монголчууд бид цөөхүүлхнээ шүү дээ. Нэгнийгээ хайрлахгүй юм бол энэ ертөнц юу юм бэ гэдгийг л би олж харсан.

-Таны ойрын үеийн бодол мөрөөдөл юу байна?

-Аавынхаа бүтээлүүдийг бүрэн ботилох юм сан гэсэн бодол бий. Дор хаяж арван хэдэн боть болох төсөл хэрэгжих байх.

Зуны дунд сар эхэлж, зулзаган ногоо ургаж ахуй цаг дор Завхан аймгийг зориод ирэв. Зургадугаар сарын 4-ний орой нийслэлээс хөдөлсөн биднийг маргаашийнх нь үдэд Улиастай хотын угтал хаалганаа Завхан аймгийн Засаг дарга Д.Батсайхан тэргүүтэй албаны хүмүүс угтлаа. Тэр өдөртөө Монгол Улсын төрийн шагналт, соёлын гавьяат зүтгэлтэн, дорнын их яруу найрагч Бэгзийн Явуухулангийн мэндэлсэн Алдархаан сумын Ар амны Тасархайн бууцны бэлд эгнүүлсэн хорь гаруй гэрт дөрөв таваараа байрлацгаав. Д.Нацагдоржийн нэрэмжит шагналт зохиолч, яруу найрагч Шаравын Бадарч, Мулцангийн Уянсүх, Аюурбуньяагийн Лхагва, МЗЭ-ийн шагналт зураач, яруу найрагч Мягмарын Амархүү бид тав нэгэн ам бүл болжээ. Гэртээ ороод харвал тооноор Тасархайн бууцны арын шовх элгэн улаан хад өнгийх нь сүрдэм. Аймгийн төвөөс арваадхан километр зайтай ч эл сайхан хайрханд янгир, шилүүс, ирвэс байдаг гэж байна шүү. Уулын гөрөөс байгаа газарт Улаан номын гайхлууд байх нь дамжиггүй л дээ. Ургахын улаан нартай уралдан боссон найрагчид унд зоогоо базаачихаад их найрагчийнхаа мэндэлсэн голомтын ардах байгалиас заяат хаан сэнтий мэт дөрвөлжин хадан суудалд тухалж бийр цаас нийлүүлж, билэг оюунаа уудлан, шүлэг юүгээн хэлхэцгээв. Цөөн хоромд туурвисан эл бүтээлүүдээр “Тасархайн бууцны шүлгүүд” гэсэн ном хэвлэх гэнэ. Явуу найрагчийн ерэн насны ойн баярын нээлтийг төрсөн бууцнаа нь хийсэн нь цаанаа л нэг ёслол төгөлдөр сайхан болов.

Цэцэгсийн анхилуун үнэрт намуухан сэвшээ хацар илбэж, дуниартсан өглөөний наранд агаар тэнгэр цэлмэн тэлмийгээд униартсан их холд ногооны хөөг цэнхэртэн нялхраад хүн бүхний царайд баярын мишээл тодорно. Уулын энгэрээр нэг тархан байрласан ерэн охид, хөвгүүд “Хөх манхан тэнгэрийг эзэгнэнхэн төрлөө, би” гэсэн “Би хаана төрөө вэ” шүлгийг уншихад дэлхийн дэвжээнд суудалтай утга уянгын их хаан Монголд заларсан нь юутай их хувь билээ гэсэн омголон бодол төрнө. Нээлтийн ёслолд УИХ-ын дэд дарга, нийслэл дэх Завханы нутгийн зөвлөлийн дарга Я.Санжмятав, аймгийн Засаг даргын Тамгын газрынхан, ардын уран зохиолч Тангадын Галсан, төрийн соёрхолт, Болор цомын тэргүүн шагналт яруу найрагч Цогдоржийн Бавуудорж, МЗЭ-ийн Удирдах зөвлөлийн дарга, соёлын гавьяат зүтгэлтэн, зохиолч Долгорын Цэнджав, “Явуухулан сан”-гийн тэргүүн Энхээгийн Чинзориг, соёлын гавьяат зүтгэлтэн, яруу найрагч Бямбажавын Хүрэлбаатар, Жүмпэрэлийн Саруулбуян, хэл бичгийн ухааны доктор, Монгол Улсын гавьяат багш, Утга зохиол судлаач, шүүмжлэгч Дашлхүмбийн Галбаатар, Болор цомын тэргүүн яруу найрагч Жамсрангийн Баяржаргал, Лхагвасүрэнгийн Хасар болон “Очирваанийн их эгшиглэн” яруу найргийн наадамд оролцогчид, хүндэт зочид гээд хоёр гурван зуугаад хүн оролцож, монгол түмнээ танигдсан Бямбаа, Бямбацогт, Гантигмаа нар яруу сайхан хөтөллөө. МЗЭ-ийн Удирдах зөвлөлийн дарга До.Цэнджав “Явуухулан бол магтаалын цагаан яруу найргийг утга уянгын сор болгож чадсан агуу суу билэгтэн” гэсэн бол ардын уран зохиолч Т.Галсан “Ерэн жилийн өмнө Тасархайн энэ бууцан дээр анчин Бэгз гуайн гэрт ерийн усан нүдтэн биш, оюун билгийн охин тэнгэрийн зараалаар билэг билгүүн төгөлдөр нэгэн хүү мэндэлсэн нь их Явуу. Энэ хүү унасан орчлонгоо тэс ондоогоор харж тэнгэрийн орон болгосон” гэж өгүүлэх нь бахдал төрүүлсэн.

Аймгийн Засаг дарга Д.Батсайхан найрагчдыг угтан авав. 2019.06.05

Яруу найрагч Ц.Бавуудорж “Хүрэл чоно улина” шүлгээ уншиж Явуудаа хүндэтгэл үзүүллээ. Морин хуурын найрал аялгуу хангай дэлхийг баясгаж, дэлхийд алдартай уртын дууч Хонгорзул гавьяатын шуранхай уулсын оргил дамжин дээд тэнгэр мандлын өехийд цуурайтах ажгуу. Нутаг орноороо овоглосон С.Батсүх гавьяат Бат-Энэрэл хүүгийн хамт Цаст их Очирваань хайрхан Отгонтэнгэрээ магтан бахдан дууллаа. Зургааны өдрийн морин цагт аймгийн номын сангийн үүдэн дэх их найрагчийн хөшөөнд цэцэг өргөх ёслол болсны дараа “Очирваанийн их эгшиглэн” яруу найргийн наадам боллоо. Энэ наадмын эхний шатанд 80 гаруй яруу найрагч сүүлийн таван жилд гаргасан ном болон Очирваань хайрханы тухай бичсэн шүлгээрээ оролцож, шилмэл 36 найрагч хоёрдугаар шатанд шалгарсан байсан. Наадмын хоёрдугаар шат Монгол Улсын төрийн шагналт зохиолч Ламжавын Ванганы нэрэмжит театрт болж, доктор Д.Галбаатар, Д.Сумъяа, яруу найрагч Б.Хүрэлбаатар, Завхан аймгийн Утга зохиолын нэгдлийн тэргүүн Б.Баяржавхлан, Д.Дарьсүхбаатар нарын нутаг угшилтай шүүгчид арван хутагтын хишигтэн яруу найрагчдыг тодрууллаа. “Мял гэгээн, Цагаан дарь эхийн хувилгаан Нацагшугарын Цэрэндондовын хишигтнээр МЗЭ-ийн шагналт яруу найрагч Г.Ишхүү, Буурал багшийн хувилгаан Гончигийн Гэндэнжамцын хишигтнээр Хэнтий аймгийн Биндэр сумын уугуул, МЗЭ-ийн шагналт яруу найрагч Балдансодномын Энхжаргал, Алт мөнгөн тамгат хамба гэгээн Ядамжавын Жамбалдоржийн хишигтнээр М.Амархүү, Арь гэгээн Бадраа овогт Чанравын хишигтнээр Монголын радиогийн сурвалжлагч, МЗЭ-ийн шагналт яруу найрагч Маналсүрэнгийн Баттөмөр, Ар халхын алт мөнгөн тамгат Ялгуусан хутагт Данзинванчүгийн хишигтнээр Болор цомын эзэн Л.Хасар, Халхын наян найман шидтэн Наробанчэн Данзанлхүндэвийн хишигнээр яруу найрагч А.Мягмаржав, Дилав хутагтын хишигтнээр яруу найрагч Ч.Алтантүлхүүр, Жалханз хутагт Данзанчойжийванчүгийн хишигтнээр МЗЭ-ийн шагналт яруу найрагч О.Цэнд-Аюуш, Ачит ламын хувилгаан Хаст овогтой Вандандоржийн хишигтнээр ӨМӨЗО-ы Дээд Монголын яруу найрагч Б.Бүргэд, Билэгт ламын хувилгаан Батхүү овогт Дашдоржийн хишигтнээр МЗЭ-ийн шагналт яруу найрагч Гомбожавын Бямбажав тус тус шалгарлаа.

“Явуухулан сан”-гийн шагналаар яруу найрагч Гантогтохын Лхагвадорж, Ванягийн Нэргүй нар шалгарсан бол Монголын Бурханы шашны анхдугаар богд, Өндөр гэгээн Гомбодоржийн Занабазарын соёмбо үсгээр бичсэн “Адистэдийн дээдийг хайрлагч Жанлавцогзол” номын өргөмжлөлт шагналыг яруу найрагч М.Уянсүх, Д.Сумъяа, А.Лхагва, Д.Оюундэлгэр, г.Сэр-Одын нэрэмжит шагналт яруу найрагч Э.Гантулга (миний бие энд багтана) нар хүртсэн юм. Найргийн наадмын дараа Улиастай хотын Гайхамшгийн гайхуулгын өргөө (музей)-нд Явуугийн мөнгөн жүнзний ёслол болж, хутагтын хишигт найрагчид сүү ууцгаав. Энд нэгэн зүйлийг зориуд бахархан тэмдэглэхэд зохиогдож буй бүхий л үйл ажиллагаа архи дарсгүй болсноороо онцлог байсан. Зургадугаар сарын 7-ны өдөр Алдархаан сумын нутаг дахь Таван булгийн ариун дагшин хяраас Очирваань хайрхан Отгонтэнгэр ууланд сүслэх ёслол болсноор дөрвөн зүг, найман зовхисоос цугласан найрагч, зочид нутаг нутгийн зүг жолоо залцгаалаа.

Түрүүч нь №114(6215) дугаарт

Яруу найрагч Л.Дагвадорж дүү Л.Цэрэндуламын хамт. 1993 он

“Лувсангийн Дагвадорж сан”-гийн тэргүүн, хүний их эмч Л.Цэрэндуламтай уулзаж хөөрөлдлөө.

---

-Лувсангийн Дагвадорж найрагчийн “Хүүгийн бодол” дуу мөн ч сайхан үг, аялгуутай шүү?

-Энэ дууг анх Өлзий-орших гавьяат дуулж олноо хүргэсэн.

“Холын газар, усны уртаас

Хайртай нутгаа санах юм даа хө

Хорвоо дэлхийн түмний дотроос

Хонгор ээжийгээ бодох юм даа хө” гэсэн их сайхан үгтэй дуу шүү дээ. Дараа нь би дуулсан гэхэд алдас болохгүй. (Инээж, дууг аялж сонсгов.) Сүүлийн үед гавьяат С.Жавхлан дуулж “Хүүгийн бодол” нэртэй цомог ч гаргасан.

-Дуугаар нь дамжиж алдар хүндийн оргилд гарсан болохоор танай санд их тус нэмэр болдог байлгүй дээ?

-Би ахынхаа сайхан босоо хөшөөг Ховд аймгийн Буянт сумынхаа соёлын төвийн үүдэнд босгох юм сан гэж бодож явдаг. Энэ мөрөөдөл минь биелэх байх. Яагаад гэвэл ах минь Монголын дууны шүлгийн цаглашгүй их хаантан шүү дээ. Ямартай ч энэ гэгээн үйлсэд маань УИХ-ын гишүүн, Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Самандын Жавхлан дүүгээ туслах байх л гэж найдаж байна. Дууны сайхан хорвоод юу санасан есөн цагаан хүсэл бүтдэг шүү дээ.

-“Дуучин эвлэг хоолойгоороо

Тугалын зэлнээ өөвлөсөн

Даруухан эвлэг зангаараа

Түмний хайрыг өвөрлөсөн

Сэтгэл алдам ялдамхан

Саальчин бүсгүй минь сайн байна уу” гэсэн үгтэй “Саальчин бүсгүй” дуу ч мөн сайхан шүү…

-Энэ дууг Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Банзрагч гуай анх дуулсан даа. Би 1970 онд Анагаах ухааны дээд сургуулийн эмчилгээний анги төгсөөд Завхан аймгийн нэгдсэн эмнэлэгт очиж ажиллахаар томилогдлоо. Дараа жилийнх нь зун намын хорооны томилолтоор хөдөө сумдад ажиллалаа. Хоёр лектор, нэг жолооч, нэг эмч гэсэн бүрэлдэхүүнтэй үзэл суртлын бригад гарлаа. Тэлмэн суманд очоод үзлэгээ хийгээд сууж байсан чинь сумын цагаан хоолойгоор “Саальчин бүсгүй минь сайн байна уу” гэсэн дуу л цангинаад байдаг. Би дотроо “Ямар сайхан дуу вэ, саальчдад зориулсан дуу байна” гэж л бодлоо. Тосонцэнгэлд очлоо. Идэрийн голын хөвөөгөөр саалийн ферм гарчихсан. Үнэхээр сайхан байгаа юм. Чи ер нь ферм мэднэ биз дээ?

-Мэднэ ээ, наяад онд саалийн тасаг гэдэг байгаагүй юу?

-Саалийн ферм дээр очиход л саальчин хүүхнүүд чинь цагаан халаад өмсчихсөн, хувингаа барьж гунхаад мөн ч сайхан байжээ. Саалийн ферм бүхэнд очиход л нөгөө дуу чинь яваад л байгаа. Булнайн фермүүд дээр ч сонсогдож байсан. Бүтэн сар шахуу хөдөөгүүр ажиллаж ирээд ээлжийн амралтаа аваад хотод ахындаа онгоцоор нисэж ирлээ. Манай ахынх одоогийн Мянган нэрийн барааны дэлгүүрийн урд талд гадна талдаа шаттай хоёр давхар байранд байдаг байсан юм. Эхнийхээ эхнэр, охинтой амьдардаг байсан юм. “Сонин сайхан юу байна” л гэж байна. “Хөдөөгүүр нов ногоон их л сайхан зун болж байна. Үзэл суртлын бригадаар явахад “Саальчин бүсгүй” гэдэг дуу л орой болгон цуурайтаж байна. Хэдэн өдөр энэ дууг сонслоо. Сурах гэж оролдлоо. Ганц хоёр бадгийг нь ч цээжилчихлээ” гэж сонирхуулсан чинь л аягатай цайгаа барьчихаад суугаад байна. Тэгснээ “Тэр дуу чинь одоо ахынх нь шүлэг шүү дээ” гэж байна. Тэгж ахынхаа дуу гэдгийг мэдэж баяр хүргэсэн санагддаг. Бидний үе чинь их бүрэг ичимтгий байсан болохоор ахдаа баяр хүргэсэн л байгаа даа гэж бодогддог юм. Бүдүүлэг үе байсан шүү дээ. (Инээв. Л.Б)

-“Бүүвэйл хорвоо” дууны тухай та юу яримаар байна?

-“Бүүвэйл хорвоо” дууны түүхийг ах маань их гоё ярьдаг байсан. Тэр үед Вьетнамын дайн болж байсан. АНУ Вьетнам руу дайрч дайн хийгээд тэнд бөөн юм болж байж. Энэ дайн сураг ажгийг сонсоод “Бүх дэлхий энх амгалан байж, эх үрс дайнд үрэгдэхгүй байгаасай” гэсэн бодол ахад төрж дээ. Зөвлөлтийн сонин дээр бүсгүй хүний шанаа руу буу тулгаж буудаж байгаа империалистуудын зураг гарсан байна л даа. Бас ахын ойролцоо амьдардаг нэг сайхан залуу гурван хүүхэдтэй эхнэрээ хаяад явсныг харсан нь ч нөлөөлж. Энэ бүхнийг харж, сонссоны эцэст шүлгээ бичиж, төрийн хошой шагналт хөгжмийн зохиолч, ардын жүжигчин Л.Мөрдорж гуай аялгуу зохиосон. Мөрдорж гуай чинь манай нутгийн хүн шүү дээ.

-Төв аймгийнх гэдэггүй бил үү. наймдугаар Богд Жавзандамба хаантны өргөмөл хүү дээ?

-Богд хааны өргөмөл хүү гэгддэг ч Ховдын гаралтай юм шиг байгаа юм. Хоёулаа дуугаа хийчихээд радиод бичүүлэх гээд явж гэнэ ээ. Зангад гуай дуулдаг шүү дээ. Найруулагч нь сонсчихоод “Бүүвэйл хорвоо гэдэг чинь юу гэсэн үг юм. Бүх дэлхийг унтуулах гэж байгаа юм биш үү” гэж загнасан байгаа юм. “Бүх дэлхийг унтуулах гэж байгаа дууг бичихгүй” гээд буцаасан гэж байгаа. Тэр үед АСК гээч юм их болно. “Авхаалж сэргэлэнчүүдийн клуб” гэсэн тэмцээн л дээ. Одооны энэ шоу цэнгүүнээс их гоё юм болно оо. Нэг АСК дээр Цэргийн дуу бүжгийн чуулгын дуучин, гавьяат жүжигчин Боорой гуай дуулчихсан чинь маргаашнаас нь эхлээд “Бүүвэйл хорвоо бүгдийг бүүвэйл. Элэг бүтэн эвсэг амьдаръя” гэж залуус нэлэнхүйдээ дуулж эхэлсэн байгаа юм. Дуу давалгаалаад эхлэхээр радиогийн найруулагч дуудаж бичиж авсан гэдэг. Анхных дуучин Зангад гуай мөртлөө Боорой гуай дуулж дэлгэрүүлэх хувьтай байж л дээ. Зангад ах чинь яг манай нутгийн хүн шүү дээ.

-Буянтынх байх шүү?

-Манай хоёрынх чинь айл саахалт байсан улс. Зангад ах манай Дагваа ахаас гурав дөрөвхөн сарын ах, жилээрээ яг чацуу улс. Зангад ах Тавын газарт төрсөн хүн.

-“Нисэгчийн дуу”-ны хөшөө боссон гэл үү?

-Тэр дуу далан онд зохиогдож, одоо 68 дахь жилдээ дуулагдаж байна. Энэ дуунд 2005 онд хөшөө босгосон. Энийг эгч нь шүүмжилсээн. Хөшөөн дээр “Мөнгөн цагаан хөлөг минь” гэхийг “хүлэг” гэж бичсэн. “Дуулж явна” гэхийг “дуулаж явнаа”, “дүүлж явна” гэхийг “дүүлэж явнаа” гэх мэтээр үгийг нь дандаа буруу бичсэн байгаа. Энэ хөшөө Нисэхэд байгаа. Цаана нь Чингис хааны хөшөө байдаг юм. Би энэ хоёр хөшөөний зургийг яагаад ташралдуулж авсан гэхээр “Чингис Монголын хаан юм бол миний ах дууны хаан” гэсэн утгаар авсан юм. (Ахынхаа “Хайр дааж амьдарна” номын хуудас сөхөж зураг харуулав. Л.Б) Хөгжмийг бичсэн урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, хөгжмийн зохиолч Т.Насанбуянтай уулзаж “Дууныхаа үгийг сайтар шалгахгүй яав даа” гэхэд “Би дууныхаа үгийг бүгдийг мартчихдаг” гэж байна лээ. Төмөр хөлгийг морь мал болгоод биччихнэ гэдэг мөн гунигтай яа. Би энэ талаар “Хэрвээ ах минь амьд мэнд байсан бол энэ дууны хөшөөг сүхээр цавчаад унагаах байсан” гэж хэвлэлд яриа өгч л байсан. “Нисэгчийн дуу” зохиосны нэг шагнал байдаг юм.

-Ямар шагнал байдаг билээ?

-Дотоодын ямар ч нислэгээр аль ч аймаг руу тус байгууллагаар үйлчлүүлсэн тохиолдолд үнэ төлбөргүй нисээрэй гэсэн юм билээ. Даанч муу ах минь тэгж аймаг, сум хэсэж тэнэх боломж гаралгүй байсаар бурхан болсон доо. Ганц ч удаа нисээгүй байх гэж боддог. ИНЕГ-аас намайг Ховд руу ганц удаа үнэгүй нисгэчихээсэй гэж би заримдаа боддог юм.

-Та Ховд явах ямар ажил байна?

-Би одоо удахгүй Ховд явж Лувсангийн Дагвадорж ахынхаа хөшөөг босгох гэх мэт ажил төрөл хөөцөлдөж явах гэж байна. Нас ч залуу биш болохоор хол замд ядрах л юм даа.

-Ах тань нисэгчийн тухай олон дуу зохиосон байх шүү?

-“Нисэгчийн гэргийн дуу”, “Нисэгчийн аавын дуу”, “Нисэгчийн ээжийн дуу” гээд иж бүрнээр нь зохиосон байдаг.

-“Цэрэг эрийн гэргийдээ дуулсан дуу”, “Цэрэг эрийн гэргийн дуу” хоёр ч бас л сэтгэл хөвсөлзүүлсэн шүлэгтэй шүү?

-Ардын жүжигчин Батчулууны аялгуу шүү дээ. Ная, наян нэгэн онд нэг жилийн дотор зохиогдож гавьяат жүжигчин Өлзий-Орших, Дарханы Энхбат гавьяат хоёр дуулсан. Монголын радиогийн “Хүсэлтийн хариу” нэвтрүүлгийн хамгийн их хүсэлт авсан оргил дуугаар шалгарч байсан. Цэргийн дарга нар энэ хоёр дууг тухайн үедээ их шүүмжилж, ахыг загнасан гэж байгаа.

-Ийм гайхамшигтай дуу зохиогоод өгөхөд юунд нь загнадаг байна аа?

-БХЯ-наас “Цэргүүдийн сэтгэл санааг үймүүлж, гэр орныг нь санагалзуулсан” гэж их зэмлэсэн гэж байгаа. Ах маань гэхдээ гутраагүй, харин ч цэргийн сэдэвт сайхан дуу улам олныг бичсэн дээ. Ах маань цэргийн алба хаасан эсэхийг би сайн мэдэхгүй юм. Үеийнх нь зарим хүний яриагаар цэрэгт очоод нэг хоёр сар болоод шарласнаас болоод халагдсан гэж сонсогддог л юм.

-Дагвадорж найрагчийн сэтгэлийг гэгээлж байсан бүсгүйчүүд хэн хэн байна?

-Манай ах УАДБЧ-д дуучин байхдаа Драмын театрын үйлчлэгч Цэнд-Аюуш гэдэг эмэгтэйтэй танилцаж хорь гаруй жил амьдарсан. Хөөрхөн дагавар охинтой эгч байлаа. Ах эгч хоёр маань дундаасаа хүүхэд төрүүлээгүй. Дараа нь Батдорж гэдэг эмнэлгийн дунд мэргэжлийн эмэгтэйтэй суусан. Дөрвөн хүүхэд нь том болчихсон байсан. Би наян нэгэн онд Архангай аймгийн нэгдсэн эмнэлгийн дарга байхдаа ахдаа нэг захиа бичсэн юм. Тэр үед гэр бүл салах гэдэг МАХН-ын хурлаар хүртэл ордог байлаа шүү дээ. Би гуч дөнгөж хүрсэн залуухан болохоор ахыгаа ойлгохгүй шүү дээ. Ах 1981 оны арваннэгдүгээр сарын 30-нд захиа бичсэн байдаг юм.

-Хувийн нууцыг хуулиар хамгаалдаг болохоор шалгаагаад байх ч хэцүү юм даа?

-Эгч нь тал хагасыг нь уншиж өгье л дөө. “Сайн байна уу, миний дүү. Хайрт ээж минь. (Ах минь надаас арав гаруй ах хүн шүү дээ гэж санаа алдав. Л.Б) Дүү минь, ах нь сэтгэлийн жаргалгүй жаргаж явахаар сэтгэлийн жаргалтай зовж явъя. Үр буяны жаргалгүй хорвоо үхэхдээ нэг үхнэ, хоёр үхэхгүй. Үнэн цагаан үг, уран бүтээл минь нэг биш хоёр амьдарна. Чи үзнээ гайгүй. Өнөөдөр би үл жаргах үйлстэн харагдавч үхэхээсээ өмнө хөшөө дурсгалаа босгосныг хожим мэдтүгэй. Мэндийн сайхан хорвоо байхад миний төлөө зовоод яахав, миний дүү. Ахад нь алдар гавьяа хэрэггүй. Миний шүлгийг ард түмэн уншиж дуулж яваа болохоор би мөнхийн гавьяатай. Энэ л надад мөнхийн нэр, гавьяа шагнал минь билээ. Энэнээс илүү шагнал надад хүнддэнэ” гэж бичиж байсан. Миний ах яасан ч их зөнч, агуу авьяастай найрагч байсан юм бэ. (Захиаг уншиж байхдаа хоолой нь зангиран нулимс нь урсаад ирэв. Л.Б)

Л.Дагвадорж, хүний их эмч Л.Цэрэндуламын хамт

Ард түмнээсээ “Дууны шүлгийн хаан” хэмээх эгнэшгүй их алдрыг хүртсэн зохиолч, яруу найрагч Лувсангийн Дагвадоржийн “Хайр дааж амьдарна” уран бүтээлийн дурсамж-хүндэтгэлийн тоглолт энэ сарын 31-ний 19 цагт (өнөө орой)“Улаанбаатар палас”-ын концертын их танхимд болно. “Уг нь бол би дууны шүлгийн хаан биш, боол нь юм” гэж даруу загнасан эл найрагч “Хайр дааж амьдарна”, “Унаган хайр”, “Ухаарч амьдрах хорвоо”, “Бүүвэйл хорвоо”, “Эмч хүн жаргалын ээж”, “Нисэгчийн дуу”, “Үйлсийн сайхан Улаанбаатар”, “Эр хүн”, “Бүсгүй хүн”, “Хүүгийн бодол”, “Цэрэг эрийн гэргийдээ дуулсан дуу”, “Хүн хүндээ хайртай явъя”, “Оторч адуучны дуу”, “Дэлхий минь, хүмүүс минь”, “Өр өвтгөх юм бүхнийг дуул”, “Жолооч миний жаргал”, “Саальчин бүсгүй”, “Хүж дэлхий амгалан байг”, “Хүний маань дээд ээж минь”, “Сайхан монгол морь минь”, “Эрэл хүслийн дуу” зэрэг хүний сэтгэлийн торгон утсыг хөнддөг гурван зуу орчим дууг зохиосон нэгэн билээ. Үзэгдэх гэж өндөлзөлгүй, харагдах гэж ханхалзалгүй эглээс эгэл амьдарсан эл их хүмүүний төрсөн дүү, “Лувсангийн Дагвадорж сан”-гийн тэргүүн, хүний их эмч Л.Цэрэндуламтай уулзаж хөөрөлдлөө.

---

-“Дууны шүлгийн хаан” хэмээгддэг яруу найрагч Лувсангийн Дагвадорж ах тань Ховдын Буянтын хүн байх аа?

-Лувсангийн Дагвадорж гэдэг хүн миний төрсөн ах юм. Би дээрээ гурван ахтай. Тэдний маань бага нь яруу найрагч ах маань. Бид ахыгаа “Да да” гэж авгайлан нэрлэдэг сэн. Манайх Ховд аймгийн Буянт сумын уугуул айл. Ах маань Буянт сумын Бурхан улаан уулын зүүн хормойд хадны завсраас ургасан ганц улиасны дэргэд нутаглаж байхад намар төрсөн гэж өөрөө ярьдаг байсан. Бодвол аав ээж маань тийн хэлсэн юм бол уу даа. Бичиг баримтаас нь харахад 1936 оны наймдугаар сарын 10-нд төрсөн гэж бичсэн байдаг юм билээ. Багадаа аав ээжтэйгээ амьдарч байхдаа Ховдын арван жилийн сургуульд цөөхөн жил сурсан.

-Арваа төгсөөгүй гэсэн үг үү?

-Дөрөвдүгээр анги төгсөж чадсан бол уу, үгүй бол уу гэж боддог юм. Ховдын Буянт сумын Тавын газрын бичиг үсгийн дугуйланд сууж байж бичиг үсэгт тайлагдсан юм шиг байгаа юм. Намайг зургаа долоон настай байхад ах Ховдын сургуулиас гэртээ хүрээд ирсэн юм аа.

-Сургуулиа яагаад орхисон юм бол?

-Аав, ах хоёрын яриаг чагнаж байхад “Байж суух айл, орон байр байхгүй, хоол ундгүй ядруухан учраас хичээлээ орхиод ирсэн юм байна” гэсэн ойлголт жаахан байсан надад үлдсэн. Миний ах ер нь дөрөвдүгээр ангийн боловсролтой л хүн. Дээд сургуульд сураагүй. Төмөр замын техникумын машинистын курс төгсөн, цахилгаанчин болсон ч тэр мэргэжлээрээ ажиллаагүй хүн. Манайх Буянт сумын 108-ын төвд аж төрж байхад ах Станц хэмээх газар эмнэлгийн санитар хийж байсан гэдэг. Ах “Улаан тариа хийгээд, жирэмсэн эх төрөөд” гэж ярьж байсан нь санаанд үлдэж. Тэгэхээр тэнд манай сумын бага эмчийн салбар юм уу, эмнэлэг байсан болж таарч байгаа юм. Аав Лувсан “Соёл” нэгдлийн малчин, ээж Бунтуугийн Норхил саальчин хүн байсан. Манай Буянт сум хэзээнээс тариалангийн талбай ихтэй. Галдан бошигт хааны үеэс Буянт голоос салаа татан тариа тарьдаг, төмс, хүнсний ногоо ургуулдаг байсан угшилтай ийм сайхан газар. Буянт голын сав дагуухь тэр тариалангийн талбайг манай нутгаас эхлээд шуудуу татан Нэгийн газар, Арвын, Долоогийн, Зургаагийн, Дөрвийн газар гэж нэрлэдэг байсан. Манайх бол Буянтын Арвын газарт нутаглан тариа тарьдаг байсан. Зундаа тариалангийн талбай ялаа шумуул ихтэй, халуун учраас уул өөд нүүж зусна. Ах маань хожим энэ тухай “Буянтын урсгал” гэж их сайхан роман туурвисан. Тэнд бидний амьдралыг тодорхой бичсэн байдаг. Манайх тавин зургаан онд нутгаасаа шилжин нүүсэн юм.

-Хаашаа шилжин нүүв?

-Миний нагац ах Намсрай Улаанбаатар хотод Комбинатад ажиллаж байхдаа манайхыг Сэлэнгэ аймгийн Зүүнхараа хотод нүүлгэж ирсэн. Одоогийн Мандал сум шүү дээ. Ах тэр үед арван естэй, би есөн настай байж. Шилжиж ирээд ах цахилгаан станцад галч хийж байсан. Том зуухны ам руу төмөр замаар явдаг яйшкинд нүүрс түрж авчирч хийнэ. Ах минь жаахан байсан учраас нүүрсээ даахгүй учир би өдөрт очиж түрэлцэж өгдөг байлаа. Ахдаа л тусалж байгаа ухаан нь юм биз дээ. Галчаасаа машинист болсон. Энэ үедээ Зүүнхараагийн төмөр замын клубт сайн дурын уран сайханч байсан. Л.Ванган гуайн “Тожоо жолооч” жүжгийн жолооч нарын даргын дүрийг бүтээж, албаны хувцас өмссөн зураг нь байдаг юм. “Учиртай гурван толгой” дуурийн Балганы дууг дуулна.

-Дууны хаан найрагч маань дуунд авьяастай хүн байж?

-Уран сайханчдын бригад төмөр замын зогсоолуудаар тоглолт хийж их явна. Дорноговийн Сайншандад тоглож ирчихээд “Сайн шанд гэж сайн устай газрыг нэрлэдэг юм байна. Гол мөрөн байхгүй, худгаас ундны усаа авдаг газар байна” гэж ярьж байсан. Ах маань жаран онд шарлаад маш хүнд өвдсөн. Комд орсон.

-Өө, баларч…

-Комд ороод хэцүү байхад нь “Дүү нарыг нь уулзуул” гээд намайг хоёр эрэгтэй дүүтэй минь эмнэлэгт оруулж ахыг тойруулсан. Тэгэхэд ах минь хүрэн юмаар огьчихсон ухаангүй хэвтэж байлаа. Азаар орос эмчийн хүчээр ах комоос гарч эдгэсэн. Жаран нэгэн оны хавар ах биеэ сувилуулах гээд Улаанбаатар хотын Рашаан комбинат руу рашаан сувилалд явлаа. Одоогийн “Оргил” рашаан сувиллын баруун талд шүү дээ. Энд Ардын дуу, бүжгийн чуулгын дарга Д.Батцэнгэлтэй танилцаж. Тэр хүн ахыг дуулуулж үзээд баргил сайхан хоолойг нь сонсон таашаасан байгаа юм. Батцэнгэл даргын урилгаар сувиллаас гаруутаа УАДБЧ-д дуучин болсон. Дуучин болоход нь хөдөлмөрийн баатар, ардын жүжигчин Л.Цогзолмаа гуай багшилж байсан гэдэг. “Цооцоо багш” гэж их ярьдаг байсан. Цогзолмаа гуайтай уулзаж нэг сайхан дурсамж яриулах сан л гэж бодох юм. Даанч, надад тэр том хүн олдохгүй л байх даа.

-Чуулгад удсан бол уу?

-УАДБЧ-д дуучин, утга зохиолын ажилтан, боловсон хүчний эрхлэгч зэрэг ажил эрхэлж хорин хоёр жил ажилласан. Дуучин байхдаа хөдөөгүүр их явна аа. Наян гурван оноос Монголын зохиолчдын эвлэлд соёлын гавьяат зүтгэлтэн, эрдэмтэн-зохиолч Д.Цэдэв даргын туслах, боловсон хүчний эрхлэгчээр ажиллаад, 1986-1991 онд “Үлгэрийн далай” чуулгын эрхлэгч, уран сайхны удирдагч байсан даа. Сүүлд Нацагдоржийн музейн эрхлэгчээр ажиллаж байгаад ерэн зургаан онд дөнгөж жархан насандаа бурхан болсон доо, ах минь.

-Ямар ааш зантай хүн байв?

-Ах маань угийн их дөлгөөн л дөө. Хэр барагтай уурлахгүй. Дуугүй байдгийн нууц нь уран бүтээлээ л боддог байсан байх. Хараалын үг хэлэхгүй шүү дээ. “Улаан сухай” гэдэг үг хааяа хэлнэ. Улаан сухай гэдэг чинь говьд жалганд ургадаг сайхан модлог ургамал юм уу даа. Бүүр их уураа хүрэхээр “нохойн баас” гэдэг хүн байсан.

-Уран бүтээлээ хэдийд эхэлсэн байдаг бол?

-Жаран дөрвөн оны арванхоёрдугаар сард “Тогоочийн дуу” гэдэг шүлэг бичиж, соёлын гавьяат зүтгэлтэн Д.Дагважамц хөгжмийг бичиж чуулгын дуучин Норовжав дуулсан байдаг. Тэр үед Дагважамц гуайн дуунууд ид шуугиулж байлаа. “Тэнгэрт түгсэн оддын дундаас…” гээд мандаж байлаа. Жаран долоон онд “Шинэ жил” шүлэгт Гаадангийн Алтанхуяг аялгуу зохиож дуулсан. Завханы гавьяат С.Батсүх, Бат-Энэрэл хүү хоёр өнгөрөгч шинэ жилээр дүрсжүүлж дуулсан байсан даа. (“Шинэ жилдээ, шинэ ондоо…” гэж аялж өгөв. Л.Б) Дараагийн дуу нь “Оторч адуучны дуу” байна. “Удмаас хурдан хүлгийн давхианд

Уургын үзүүрт салхи исгэрнээ

Уулын нугын өвс нь сугсраад

Дөрөөн таваг шүргэн байна

Адуу минь зүсээрээ сайхан байна

Адуучин би жаргаж явна аа” гээд явдаг даа.

-Самандын Жавхлан гишүүний дуулдаг?

-Гавьяат жүжигчин Вандан анх гитартайгаа дуулсан юм. Батсүх гавьяатын дараа Жавхлан дуулсан. Юм чинь дэс дараалалтай байх учиртай. Хамаагүй юм дуугараад Батсүхийн урд Жавхланг оруулчихвал утгагүй шүү дээ. (инээв. Л.Б) Батсүхийнх их гоё. Эхлээд уртын дуу яваад, морь тачигнатал давхиад ёстой нэг эр хүний хийморь сэргэтэл дуулдаг юм. “Хайр дааж амьдарна” тоглолтод дуулна.

-Тоглолтонд ч аргагүй сайхан дуунууд дуулагдах байх даа?

-Ардын жүжигчин Б.Зангад “Бүүвэйл хорвоо”-гоо, ардын жүжигчин А.Долгор “Эр хүн”-ээ, гавьяат Ц.Өлзий-Орших “Хүүгийн бодол”-оо, С.Вандан, Д.Дуламсүрэн нар “Ятгын эгшиг”, “Бидэн хоёрын дуу”-гаа, Б.Сийлэгмаа “Хүн хүндээ хайртай явъя”-аа, Д.Энхзул гавьяат хүү Э.Чинбаяртайгаа “Дэлхий минь, хүмүүс минь”-ээ, гавьяат Ч.Бат-Эрдэнэ “Өр өвтгөх юм бүхнийг дуул”-ыг, гавьяат Б.Батбаатар “Нисэгчийн дуу”-г тус тус дуулах юм.

ХАЙР ДААЖ АМЬДАРНА

Шүлгийг Л.Дагвадорж Аялгууг Ё.Сүхбаатар

Үйлний хайчаар галаа шилээбэрдээгүй ээж минь

Хутгаа буулгалгүйгээр айлдаан ороогүй аав минь

Үй зайгүй амин зүрхний хайртай ханийн заяандаа

Хэн нь ч хэнийгээ чи гэж дуудаа нь үгүй жаргал

Хүсэл учралын сайхан хорвоод

Хайр дааж амьдрахын учир энэ ээ

Хувин дүүрэн сүүгээ цалгиулаа нь үгүй ээж минь

Дөмөн хүлгийнхээ уургыг гишгээ нь үгүй аав минь

Дөч эргэм насандаа ухаарлын үүдийг нээгээд

Дөмгөрхөн их хорвоогоо үүрэхийн чинээнд

алханаа даа

Дахилт

Үйлчин эмээгийнхээ учигтай зүүг зэврүүлээгүй ээж минь

Өндөр өвгийнхөө дээд талд суугаа нь үгүй аав минь

Сүү нь сүүгээрээ байгаагаас учирлахын үйл нь

байна уу даа

Дуу нь дуугаараа үлддэгээс ухаарлын учиг

олдоно доо

Дахилт

Үргэлжлэл бий