Author: ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ

Categories
нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

Улаанбаатарынхаа гоё талыг олж хардаг болъё DNN.mn

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС…

Хайлтын томоохон сайтууд руу ороод Улаанбаатар хоттой холбоотой мэдээлэл хайхаар утаатай, гудамжны архичидтай, хог новшоор дүүрсэн гуу жалга, машины түгжрэлтэй тиймэрхүү ёозгүй зурагтай мэдээлэл гарч ирэх юм.

Аливаа хот сайнтай, муутайгаа л зэрэгцэн хөгждөг. Бид хэдий болтол улсынхаа нийслэлийг ингэж буруу талаас нь хар бараан өнцгөөс нь дэлхий нийтэд сурталчилж, өөрсдийгөө нэг муу арчаагүй улс гэж танилцуулж байх вэ дээ.

Дэлхийд алдартай Лас Вегас, Парис, Вашингтон, Москва, Шанхай, Нью-Йорк зэрэг хотуудад архичин, тамхичин, янханууд хаа сайгүй л хөлхөж, замын түгжрэл, уур бухимдал хулгай зэлгий, дээрэм тонуултайгаа олон арван жилийг үдсээр л байгаа. Тэглээ гээд эдгээр улсууд өөрсдийнхөө тэр талыг нийтэд гаргаад байдаггүй. Иймэрхүү сэдвээ хөндөхдөө гаднынханд харуулалгүй тэрүүхэн тэндээ шийдчихдэг. Бид АНУ-д гуч, дөчин сая ядуус байдаг. Тэд газар дор, үерийн ус зайлуулах хоолойд орогнодгийг саяхныг болтол мэдээгүй л байсан шүү дээ.

Та Лас Вегас хотын тухай мэдээлэл хайвал гэрлэн чимэглэлээр чимсэн байшин барилга, зугаа цэнгээнээр жаргаж байгаа аз жаргалтай хүмүүсийн инээмсэглэл, дуулж хуурдаж бүжсэн гоо бүсгүйчүүдийн зурагтай сайхан мэдээллийг түрүүлж олж харах болно.

Бээжин хот өвөл зунгүй агаарын бохирдолтой тэмцэж, зарим үед амьсгалахад бэрх байдаг ч уг хотын иргэд утаан дунд зовж тарчилж байгаа дүр зургийг төдийлөн олж харахгүй л байх.

Үүнтэй адил бид Улаанбаатар хотынхоо тухай аль болох сайн сайхан мэдээлэл, гоё зураглалтай фото сурвалжлагыг мэдээллийн орчинд түлхүү оруулж баймаар юм.

Үгүй ядаж гэрэл зурагчид, фото нийтлэлчдийн дунд Улаанбаатар хотоо хамгийн сайхнаар харуулсан, өгүүлсэн гэрэл зургийн уралдааныг тогтмол явуулж, шалгарсан бүтээлийг томоохон сайтуудад байршуулах хэрэгтэй юм. “Улаанбаатарын өвөл”, хавар, зун, намар гээд л ямар нэг сэдэв өгөөд иймэрхүү уралдааныг нийтийн дунд ч зарлаж болох.

Манай Улаанбаатар хотод чинь хүний нүдийг хужирлах гоё барилга, байгууламж, түүхэн дурсгалт газрууд олон бий шүү дээ. Сүүлийн үед компаниуд сонин сайхан шийдэл, архитектуртай барилга байгууламж барихыг чухалчилдаг болсон. Тэр бүгдийг оруулсан ганган сайхан зургийг яаж бол яаж авч болно.

Дэлхийд ганцхан байдаг наадам манайд бий. Наадмын үеэр шинэ дээл, хуушуур, хурдан морь, хүчит бөх, эрхий мэргэн харваач, Төв цэнгэлдэхэд болдог наадмын нээлтийн ажиллагаа гээд зөндөө олон сайхан, гэгээлэг зүйл бий. Тэр бүгдийгээ бас л сайхан гаргах хэрэгтэй. Яахав наадмын үеэрх замын түгжрэл, тоос шороог ядаж нэг удаа ч болов орхиод гоё талыг нь гаргая л даа.

Нэг зуныг Улаанбаатараа гоё талаас нь харуулж, дэлхийд сурталчилан өнгөрүүлбэл болохгүй гэх хүн гарахгүй л болов уу.

Categories
нийгэм цаг-үе

Э.Нямхишиг: Ямар ч төрлийн харшлыг эмчлэх эхний алхам бол зөв хооллож, хангалттай амарч дархлаагаа тогтворжуулах юм DNN.mn

Уламжлалтын эмчилгээний “Наран М” клиникийн их эмч Э.Нямхишигтэй ярилцлаа.

-Амралт зугаалгын цаг ид үргэлжилж байна. Зуны дэлгэр цагт хөдөө агаарт гарах нь эрүүл мэндэд ямар ашиг тус үзүүлдэг вэ?

-Хүний хамгийн чухал зүйл бол эрүүл мэнд. Харин эрүүл энх явахын үндэс нь цэвэр агаар юм. Хүн хоол ундгүйгээр хэдэн өдрийг тэсвэрлэж чадах боловч хүчил төрөгчгүйгээр хэдхэн хормыг ч өнгөрөөх боломжгүй юм. Монголчууд эрт дээр үеэс зун, намрын улиралд сүү цагаан идээ, өвлийн улиралд мах хэрэглэж ирсэн нь тохирсон зөв хооллолт байжээ. Зуны дэлгэр цагт нарнаас D амин дэмээ авч, сүү сүүн бүтээгдэхүүнээс ашигтай бактери болон дархлаагаа авах хэрэгтэй. Мөн уушгиа цэвэрлэн ууланд алхах, рашаан сувилалд явах зэргээр алдагдсан эрч хүчээ нөхөх, стресс бухимдал аливаа өвчлөлөөс сэргийлэх давхар ач холбогдолтой байдаг.

-Хөдөө гадаа явдаггүй, хотоос, байрнаасаа гардаггүй хүмүүс бий. Байр, байшинд удаан амьдарсан, салхинд гардаггүй хүмүүст зонхилон ямар өвчин зовиур илэрдэг вэ?

-Агаар салхинд гардаггүй хүмүүс ихэнх тохиолдолд хүчилтөрөгчийн дутагдал, таргалалт, бодисын солилцооны алдагдал, мөн D витаминаа хангалттай хэмжээнд авч чаддаггүй. Үүнээс улбаалан дийлэнхдээ рахит, дархлаа муудах, амархан сульдах, ядрах, ханиад амархан хүрэх, толгой өвдөх гэх мэт өвчлөлд өртөмтгий байх нь элбэг.

Нэмэлтээр амин дэм ууж хэрэглэж болох ч бие сэтгэл холбоотой учраас хэдий хангалттай хэмжээний амин дэм авсан ч сэтгэл зүйн хямрал, гутрал зэрэгт өртөх магадлалтай. Хүмүүс бид байгаль харж тайвширлыг мэдэрч, байгалийн эрчмээс өөрийгөө цэнэглэдэг. Тийм учраас зөвхөн эм бэлдмэлээр өөрийгөө эрүүл байлгана гэвэл өрөөсгөл болно. Сэтгэл зүйн эрүүл мэндээ ч орхигдуулахгүй байх хэрэгтэй.

-Замд гарахаар машинд явж чаддаггүй, хөдөө очихоор тух алдаад унтаж, бие засаж чаддаггүй хүмүүс хүртэл байдаг юм билээ. Ийм хүмүүст та ямар зөвлөгөө өгөх вэ?

 

-Хүн бүрийн онцлог өөр. Өөрийнхөө онцлогийг бүрэн дүүрэн ойлгосон хүн аялалд явахдаа эртнээс төлөвлөж, шаардлагатай зүйлсээ санаа зовох зүйлгүй авчихсан байдаг. Гэхдээ өөрийнхөө тав тухыг алдагдуулахгүйгээр аялах, зугаалах олон шийдлүүд бий болсон нь аяллыг илүү хөнгөвчилсөн. Мөн машинд явж байхдаа өөрийгөө сатааруулан кино үзэх, найз нөхөдтэйгөө ярилцах, тоглох зэргээр аяллыг сайхан болгох тал дээр төвлөр. Хэрэв хөдөө аялах талаар сөрөг бодлууддаа ач холбогдол өгөөд байвал аялал нь ч бас тийм л байна.

-Манай орон эрс тэс уур амьсгалтай. Зуны улирал нь богино. Тэр утгаараа зуныг монголчуудын эрүүл мэндээ тордох, арчлах, сувилах улирал гэж ойлгож болох юм?

-Зун, намар бол өвөл, хаварт бэлдэх чухал улирлууд бөгөөд хүний бие өвлийн улиралд дулаанаа эрчимтэй алдахаас гадна маш их энерги зарцуулж байдаг. Орчны бохирдол болон түгжрэлээс үүдсэн стресс гэх мэт зүйлсээс болж бие махбод маш их ядардаг. Зуны улиралд хоол боловсруулах эрхтэн тогтолцоог амраахаас гадна бие махбодыг цэвэрлэж эрүүлжүүлэх, байгалийн эм болсон органик бүтээгдэхүүнийг өргөнөөр хэрэглэн эрүүл мэндээ хамгаалж байх хэрэгтэй. Сүү цагаан идээ нь шим тэжээл сайтай, кальциар баялаг, дархлааг дэмждэг, биед хялбар шингэдэг, ходоод гэдэс, элэг цөсний үйл ажиллагаанд сайнаар нөлөөлдөг. Түүнчлэн аливаа өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх олон талын ач тустай юм. Мөн хүүхдээ элсэн дээр тоглуулах, айраг болон шар сүүнд оруулахад тайвширч, арьсны харшил загатнаа нь багасч, цусан хангамж нь сайжирч, арьсанд нь тэжээл өгдөг ашиг тустай.

-Хур бороо, үер ихтэй үед хүмүүс юунд анхаарах ёстой вэ?

-Үер усны аюулын үед гэдэсний халдварт өвчин үүсэх эрсдэлтэй. Зарим халдварын вирус хөрсөнд байдаг учир хөрсний усаар дамжин гэдэсний халдварт өвчин үүсэх эрсдэл өндөр. Бохирдсон хөрсөнд халдварт өвчний нян удаан хугацаагаар амьдардаг. Тухайлбал, цусан суулга өвчний үүсгэгч 2-4 сар, балнадын нян гурван сар, кокк хэлбэрийн нян 1-2 сар, үрждэг нян хэдэн арван жил амьдарч гэдэсний балнад, цусан суулга, салмонолез, халдварт шар өвчин дэгдэлт хэлбэрээр гардаг.

-Харшилтай хүмүүсийн зовиур эхэлж байх шиг байна. Уламжлалт анагаах ухаанд харшлыг хэрхэн эмчилж эдгээдэг вэ?

-Ходоодны галын илч буюу шингээгч шар, гал тэгшитгэгч хий, ялзлагч бадганы үйл ажиллагаа доройтсоноос болоод тунгалаг цөвийн ялгаралт буруудаж муу шар ус үүсч харшлын шалтгаан болдог гэж үздэг. Ямар ч төрлийн харшлыг эмчлэх эхний алхам зөв хооллож, ходоод цөсөө угаах, хангалттай амарч дархлаагаа тогтворжуулах юм. Бие организмд явагдаж байгаа дархлааны хэт мэдрэг байдлыг зүгшрүүлэхэд тохирсон тан, зүү, хануур эмчилгээг эмчийн заавраар хийлгэнэ. Ихэнх эм тарианууд шинж тэмдгийг дарах үйлдэлтэй боловч удаан хэрэглэх тусам хүндэрч байдаг. Тиймээс харшилтай хүмүүс хаврын улиралд хамгийн түрүүнд ходоодоо ядаж нэг удаа Жамц4 тантай угаалга хийлгэж, харшлын урьдал эм, хануур засал хийлгэвэл зохистой. Эм, засал болон туулга заслыг заавал мэргэжлийн эмчид үзүүлж, хяналтан дор хийлгэвэл зохилтой. Ямар ч төрлийн туулга заслын урьдаар хэвлийн эхо хийлгэсэн байвал хүндрэлээс сэргийлнэ. Мөн заслын өмнөх бэлтгэл болон сүүлийг хураах гэж зүйл байдаг тул гэрээр болон дур мэдэн эмчилгээ хийх нь зохисгүй юм.

Categories
нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл улс-төр

“Үхсэн буурны толгойноос амьд ат айна” гэж үг байдгийг АН-ын одоогийн дарга нар мэдэх үү DNN.mn

АН эмхэндээ орж, дотоод хямралаа даван туулаад дуусч байх шиг байна. Үүнийг АН-ын гишүүд, тус намын олон зуун мянган дэмжигчид төдийгүй нийт ард түмэн тайван харж, хүлээж байжээ. 2024 оны сонгуулийн өмнө Ардчилсан хүчин сэргэж, улс төрд дахин хөдөлж эхэлснийг олон улс ч ажиглаж, иргэд, сонгогчдын боловсрол дээшилбэл ирэх оны сонгуулийн дүн цэнхэртэх магадлалтайг ярьцгааж байна. Учир нь 2020 оны сонгуульд тактикийн зарим алдаа гаргаагүй бол, эрх баригчдад луйвардуулаагүй бол хавьцаа үзэх боломж байсан. Үүнээс нь харвал АН-ын дахин сэргэлт нийгэм, эдийн засаг, олон улсад хүлээлт үүсгэж байжээ гэж харж болох нь.

Аливаа зүйлд, ялангуяа улс төрд залгамж чанар их чухал байдаг. Өөр нам ялж гарч ирлээ ч өмнөх жилүүдэд эрх барьж байсан намын эхлүүлсэн ажлыг үргэлжлүүлэх нь улс эх орны ирээдүй, хөгжилд маш чухал байдаг. Ийм залгамж чанарыг ард түмэн улстөрчид, улс төрийн хүчнүүдээс шаарддаг. АН-ын залуус, шинэ дарга нарынх нь амнаас “Бид юм хийх гэхээр экс тэр даргаас жаахан айгаад байна” эсвэл “Экс дарга дургүйцээд байна” гэх утгатай юм их ярих юм. Энэ бол залгамж чанар огтоосоо биш шүү, АН-ынхаан. Хэн нэгний халаас, барьцаанд орсон соосог, живхтэй нялхсын хэлдэг үгс, юу хийхээ мэдэхгүй байгаа хүний өөрийгөө өмгөөлсөн шахам өгүүлбэрүүд шүү.

Дотор гадна шалтгаан, зориуд хутган үймүүлж дотроос нь хүчгүйдүүлж, талцуулж Ардчилсан намыг алга болгох үйл ажиллагаа 2016 оноос хүчтэй явагдлаа. Монгол Улс бол Ардчилсан орон. Азийн ардчиллын баянбүрд гэгддэг Монгол Улсад Ардчилсан хүчин, Ардчилсан нам байна гэдэг геополитикийн талаасаа ч олон улсын асар том агуулгатай. Ардчилсан намыг нухчин дарах гэсэн оролдлого үе шаттайгаар өрнөж, хооронд нь хэрэлдүүлж хүчийг нь тарамдуулсны үр дагаварт 2020 оны сонгуулиар АН-ыг гаргаж ирсэнгүй. Бүгд үүнийг харсан, ойлгосон. Эрх баригчдын гарт бараг бүхий л хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд дуугүй захирагдаж, АН, АН-ын хэдэн гишүүдийг зориуд харлуулсан мэдээ мэдээлэл илт явдаг. Ийм үед АН-ын шинэ дарга нар харин ч зоригтой байж, тэр бүгдийг сөрөн зогсох ёстой. Хүч тэнцвэргүй тулаан мэт харагдавч нийт ард түмний бодол эргэж, ирэх сонгуулиар өөр нам, өөр хүмүүс, тэр дундаа АН-аар төр бариулах цаг нь болсон гэлцэж байна. Тэр дарга маань, тийм хуучин дарга минь гэж айж хулчийж, намс намсхийхийн оронд зоригтой, шийдмэг хөдөлж, улс төрийн том алхам, өөрчлөлт хий. Хэрвээ хуучин дарга нарынхаа сүүдрээс гаралгүй, суга хавьцаа нь зогсоод тэдний замаар явна гэвэл одоо байгаа улны нам хэвээрээ л хоцорно шүү. Энэ системийг өөрчил, бүтэхгүй, болохгүй байгаа юмсыг эмхэлж цэгцэл, ардчиллын үнэт зүйлсээ хамгаал гэж олон мянган гишүүд чинь итгэл хүлээлгэж гаргаж ирсэн болохоос биш наад намаа консервлаад устгаад алга болго гэж лав сонгоогүй байх шүү.

Хуучин дарга нарынхаа нөлөөллөөс ангид, хараат бусаар үйл ажиллагаагаа явуулахад та бүхэнд Ардчилсан нам гэж маш том бэлгэ тэмдэг, сүр хүч байна. “Үхсэн буурны толгойноос амьд ат айна” гэж үг бийг АН-ын одоогийн дарга нар мэдэх үү. Хэдийгээр АН сүүлийн жилүүдэд өөдөө нар үзээгүй ч Ардчилсан нам гэх сүр хүч нь хэвээрээ байгаа. Могой гурав тасравч гүрвэлийн дайтай гэх нь ч бий. АН хэн нэг дарга, хүний үг, аясаар хөдлөөд, гар далайхад нь ганхаад байхааргүй маш сайн суурьтай, үнэт зүйлстэй. Монголын ард түмний эрх, эрх чөлөөнд тэмүүлсэн халуун амьсгал дунд бойжиж гарч ирсэн том хүчин. Цаг үеийн захиалгаар өөрөө бүрэлдсэн нэгдэл. Энэ их хүчийг та бүгд мартаад байх шиг байна. Хүчгүй, сул дорой нэгнийг хэн ч тоодоггүй. Харин асар их эрч хүч, нөлөөлөлтэй, ард түмэн нэр хүндтэй хүнийг бусад нь дарж авах гэдэг нь хүн гээч төрлийн араатанлаг тал нь. Яг л ийм өнцгөөс АН-ыг улс төрийн тавцангаас зайлуулах гэж олон жил үзээд дийлсэнгүй. Яагаад вэ гэвэл АН хэдийгээр эрх барих хэмжээнд гарч ирж чадахгүй, боломжоо хулгайлуулж байгаа ч үзэл баримтлал, чиг шугам нь нийт хүн төрөлхтний явж буй шударга ёсны замтай нийлдэг учир хэзээ ч сүр цогоо алдахгүй, үргэлж хүчтэй байх болно.

АН-ын одоогийн дарга нар төлөвлөгөө, зорилго, зорилтоо тууштай хэрэгжүүлэхийн тулд зарим экс дарга нараа замаасаа холдуулж, шинэ үзэл баримтлалаа хамгаалж, дархлаагаа сайжруулах хэрэгтэй байна. Дайсан хол биш дэргэд байдаг гэгчээр нам доторх ардчиллаа

сэргээж, намын хөлд тушаа болж буй элэрсэн, баларсан хүмүүсээсээ намаа цэвэрлэ. Нам болон экс дарга нараа жингийн таваг дээр тавиад үз. Наад хуучин дарга нар чинь хэн ч биш, юу ч биш болсон. Үнэн царайг нь сонгогчид, гишүүд, дэмжигчид нь хангалттай харсан. Улиг болсон хүмүүсийн үгийг тоолгүй зоригтой алх. Ардчилсан Монголд АН-ын орон зай үгүйлэгдэж байсан. Тэр орон зайгаа нөх. Ардчиллыг бөхөөх, мөхөөх гэж хичээж байгаа, хүний эрх, эрх чөлөө, үг хэлэх эрх чөлөөг ноцтой зөрчиж байгаа үйлдлүүд дээр байр сууриа зоригтой илэрхийл.

Нэг нам тасралтгүйгээр Монголын төрд ноёлж байна. 2012-2016 онд л АН-ынхан зоригтойгоор бүтээн байгуулалт хийж, эдийн засаг үсрэнгүй хөгжиж эхэлж байжээ. Тэр үед нийслэл минь нийслэл шиг, улс минь улс шиг хөгжиж, үйлдвэр, компани олноор нээгдэж, эдийн засаг тэлж байжээ, тэгэхэд бүгд ажилтай байсан бол одоо тэтгэмж, халамжийнхан болж дээ бид гэж ард түмэн харамсан дуугарч байна. Ард түмэн одоогийн эрх баригчдад дүнгээ тавиад эхэлчихлээ. Ямар хүмүүст саналаа өгч толгой дээрээ гаргачихсан байснаа ясандаа тултал мэдэрч “Ирэх жилийн сонгуулиар та нарыг дээ” гэж шүд зууцгааж байна.

Салхи эргэж буй энэ үед та бүхэн экс дарга нарынхаа нөлөөнөөс хурдан ангижирч, хараат бусаар ажиллавал ард түмэн чинь итгэл хүлээлгэж, эх орныхоо ирээдүйг даатгах цаг нь хаяанд ирлээ, АН-ынхаан. Аливаа задралын шалтгаан ямагт дотроос эхтэй байдаг. Дотоодын хямралын шалтгаан, эздийг та нар өөрсдөө мэдсэн учир одоо тэдний үгийг хэрэгсээд юу хийх вэ.

Categories
мэдээ цаг-үе

Ж.Баярсайхан: Урлагийн авьяас хэзээ ч уусч алга болдоггүй DNN.mn

“Дуу хөгжмийн Баяраа багш” гэхээр Төв аймгийнхан, Зуунмод сумынхан түүнийг андахгүй. Дуу хөгжимд, бүжигт дуртай, авьяастай хэн боловч Баярсайхан багшийн удирдлага дор дөр сууж урлагийн том тайз руу хөтлүүлдэг. Аймгийн төв дээр болдог урлаг соёлын бүхий л арга хэмжээний тайзны ард энэ л багш олон жил ажиллаж шавь нараа их урлагт хөтөлсөн гавьяатай нэгэн. Урлаг, дуу хөгжим, бүжигт бүхий л насаа зориулж яваа тэрбээр одоо ч олон нийтийн дунд урлаг уран сайхны арга хэмжээнүүдийг зохион байгуулж, хөтөлж, найруулдаг. Дуу хөгжмийн багш Жамъянсамбуугийн Баярсайхантай ярилцлаа.

-Та ажлын гараагаа хэрхэн эхэлж байв?

-1980 онд цэргээс халагдаж ирээд аймгийн Соёлын ордонд дагалдан бүжигчнээр ажлын гараагаа эхэлж байлаа. Урлаг соёлын сургууль төгсөлгүйцэргээс халагдаад л шууд Соёлын ордон руу шилжиж билээ.

-Урлагийн авьяас бол ихэнхдээ өвлөгдөж ирдэг. Таны удамд дуу хөгжмийн авьяастай, дуу хууртай хүмүүс байсан нь тодорхой. Ер нь урлагтай амьдралаа холбоход тань юу ихээр нөлөөлсөн байдаг юм бол оо?

-Минийээж дуулдаг, бүжиглэдэг, жүжиглэдэг хүн байсан. “Бөмбөгөр ногоон” театрт тэр үеийн жүжигчидтэй, Цэнд комиссарт тоглож дуулж, бүжиглэж явсан гэдэг юм. Ээжийн минь тэр авьяас надад өвлөгдөн ирж соёл урлагтайамьдралаа холбоход нөлөөлсөн гэж бодож явдаг даа.

-Хүүхэд бүр багадаа дуучин, бүжигчин байдаг. Цэцэрлэг, сургуульд байхдаа дуулж, бүжиглэдэг байсан хүүхдүүд том болоод өөр мэргэжил эзэмшлээ ч урлагийн хүн хэвээрээ үлддэг юм уу даа гэж анзаарагддаг юм?

-Дуулдаггүй, бүжиглэдэггүйхүүхэд гэж байдаггүй. Том болоод сургууль соёл төгсөөд өөр мэргэжил эзэмшсэн байлаа ч гэсэн авьяас нь уусч алга болно гэж байхгүй. Соёл урлагт дуртай, гоо зүйн мэдрэмжтэй, урлагийн авьяастан хэвээрээ л цааш явдаг.

8Òүрүүч íü I í¿¿ðò8

-Урлаг, дуу, хөгжимд ойр өссөн, урлагаар хүмүүжсэн хүмүүс бусдаас арай л өөр байгаад байдаг шүү?

-Дуу, хөгжим, бүжиг урлагийн амьдралд ойр өсч торнисон хүүхэд өрөвч, зөөлөн хүнлэг ариун сэтгэлтэй, шударга, тусч зан чанартай болж өсдөг. Нийгмийн сөрөг хүчин зүйлтэй эвлэрдэггүй, оюунлаг, соёлч боловсон хүн болон төлөвшдөг гэж боддог юм.

-Дуугаар, бүжгээр хүүхдийн хүмүүжлийг, сэтгэл зүйг, ааш авирыг засдаг гэж сонсож л байсан. Танд ийм сонирхолтой үүх түүх, жишээ олон л байгаа байх даа?

-Дуу, хөгжим, бүжиг бол угаасаа хүүхдүүдийн оюун санаа ухаанд нь асар их үзэл суртал хүмүүжлийн хувь нэмэр оруулдаг зүйл л дээ. Сүүлийн үеийн янз бүрийн урлагийн гаж буруу урсгал Монголд орж ирж, түүнийг дэмжин дэлгэрүүлснээс болж хүүхдүүдийн хүмүүжилд маш муухайгаар нөлөөлж байна. Ганцхан жишээ хэлэхэд хип хоп гээд ёстой урлаг соёл уран сайхныг яргалж тарааж байгааг хараад үнэндээ сэтгэл эмзэглэж харамсаж явдаг даа.

-Гоц гойд хоолой, сонсголтой, бусдаас өөр, төрмөл авьяастай сурагч тантай үе үед таарч л байсан байх. Олон сайн шавь төрүүлсэн гэж таныг ярилцдаг юм билээ. МУГЖ Г.Ариунбаатарыг таны шавь гэж сонссон?

-Дуу хөгжмийн багш бол хүүхдүүдийн авьяасыг нээж хөгжүүлэх цаашдаа урлагийн их зам руу явах үүд хаалгыг нь нээж өгдөг чиглүүлэгчид нь шүү дээ. Багш бол тэр хүүхдийн авьяас билгийн анхан шатны суурийг нь тавьж өгдөг. Хүүхдүүд өөрсдөө цаашаа үргэлжлүүлээд мэргэжлийн сургуульд орж, мэргэжлийн багш нараар хичээл сургуулиа заалгаад суралцаад явдаг. Хүүхдүүдийг тэр нь сайн, энэ нь сайн гэж дүгнэж цэгнэх боломжгүй. Гагцхүү тэр хүүхэд хэр авьяастай, уран чадвартай байх вэ гэдэг нь өөрөөс нь л шалтгаална. Өөрт нэг хувийн авьяас байгаа бол 99 хувийг нь өөрөө уйгагүй хөдөлмөрлөж ажиллаж байж, уран бүтээл хийж байж олж авдаг. Багшилж байхдаа олон сайхан шавьтайгаа олон олон уралдаан тэмцээнүүд, урлаг соёлын арга хэмжээнүүдэд оролцож байлаа. Уртын дуучин Н.Нансалмаа, уртын дуучин Б.Алтанжаргал, Uni­verse best songs – 2013 оны уралдааны шилдэг оролцогч дуучин Б.Эрдэнэбаяр, Бүх цэргийн дуу бүжгийн гоцлол дуучин н.Түвшинжаргал, Хилийн цэргийн дуу бүжгийн чуулгын гоцлол дуучин Н.Цэндбаяр, Улсын дуурь бүжгийн эрдмийн театрын гоцлол дуучин Г.Энхнаран, МУГЖ дуучин Г.Ариунбаатар гээд шавь нар маань улс эх орныхоо болон дэлхийн тайзнаа уран бүтээлүүдээ туурвиж яваад багш хүний хувьд баярлаж явдаг даа.

Шавь нараас маань театр чуулгуудад бүжигчин бүжгийн багшаар ажиллаж байгаа нь ч бий. Бүжгийн багш Л.Алтанчимэг , Б.Батсайхан, Д.Отгонтунгалаг, Б.Баярмаа гээд мэргэжлээрээ ажиллаж байгаа шавь нар байна.

1990 онд Аймгийн Хүүхэд Залуучуудын Соёлын төвд ажиллаж байхдаа цэнгээнт бүжгийн “Хүслийн жигүүр” хамтлагийг байгуулж, 1990 оны 12 дугаар сарын 05-нд Монголын Үйлдвэрчний эвлэлийн Соёлын төв ордноос зарласан Латин Америкийн Ламбада бүжгийн улсын анхдугаар уралдаанд “Хүслийн жигүүр” хамтлагаа оролцуулан Улаанбаатар хотын их, дээд сургуулиудын бүжгийн хамтлагууд болон Дархан, Эрдэнэт хотын нийт 44 хамтлагуудас тавдугаар байр эзэлж байлаа. “Хүслийн жигүүр” хамтлаг маань 1990 оноос хойшхи хугацаанд өнөөдрийг хүртэл “Хүслийн жигүүр” 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 хамтлаг болон өргөжин тэлсээр улс аймгуудын чанартай уралдаан тэмцээнүүдэд байнгын дээгүүр байрт шалгаран амжилттай оролцсоор явна.

-Та энэ салбарт нийт хэдэн жил ажиллаад гавьяаны амралтдаа гарсан бэ?

-1980 оноос 2018 он хүртэл соёл урлаг, боловсролын байгууллагад нийт 38 жил ажиллаад 2018 онд тэтгэвэрт гарсан.

-Насаараа багшаар ажилласан хүмүүс хичээлийн шинэ жилийн өдөр, есдүгээр сарын нэгэнд сэтгэл нь хөдөлдөг гэж ярьж байхыг олон сонссон л доо. Таны хувьд бүр ч илүү дурсамжтай байх. Яагаад вэ гэвэл та бүх л баяр ёслол, нээлт, хаалтын ажиллагаа, дурсгалт мөчүүдэд хөгжим, дуу хуурыг нь хариуцдаг хүн шүү дээ?

-Есдүгээр сарын нэгэн бол багш, сурган хүмүүжүүлэгчид, сурагчид, хүүхэд багачууд эцэг эхчүүд бүх хүний баярын өдөр болдог. Маргааш, хичээлийн шинэ жилийнхээ нээлтэд оролцоно гээд л догдлоод нойргүй шахам хонодог. Тэр тусмаа надад маш том хариуцлага ирдэг. Нээлтийн үеэр хөгжим, техник хэрэгслийг зөв чанартай ажиллуулах, ямар нэгэн алдаа гаргахгүй байх, урлагийн мэндчилгээний номеруудаа сурагчдаараа дуулуулах, бүжиглүүлэх гээд чухал ажил гарч ирдэг.

-Таныг Төв аймгийн театрын тайзнаа “Хилчний уянга” дууг дуулж байхыг нэг удаа сонссон?

-1980 оноос 1990 он хүртэл аймгийнхаа Соёлын ордон, Хөгжимт драмын театрт бүжигчнээр 10 жил ажиллаж байлаа. Энэ том байгууллагад ажиллаад урлаг соёл гэж ямар аугаа гайхамшигтай мэргэжил, алба гэдгийг олж мэдэрсэн. Маш их юм сурсан. Олон арван уран бүтээл тоглолтод оролцож, мэргэжлийн түвшинд хүртлээ ажилласан. Энэ маань надад цаашдаа хүүхэд залуучуудтай, иргэд, хөдөлмөрчидтэй, мөн багшаар ажиллах үндэс суурийн эхлэл болсон гэж боддог юм.

-Ингэхэд таны хөдөлмөр зүтгэлийг төрөөс хэрхэн үнэлэв дээ?

-Урлаг, соёл, боловсролын байгууллагад 38 жил ажилласан. 1999 оны есдүгээр сарын 9-нд МУСТА цол тэмдгээр, 2015 оны дөрөвдүгээр сарын 25-нд Боловсролын тэргүүний ажилтан цол тэмдгээр шагнагдсан. 2012 онд Хөдөлмөрийн хүндэт медалиар шагнагдсан.

-СТА гэх тэмдэггүйгээр хорвоогоос буцсан алдартай, авьяаслаг дуучин, жүжигчин олон. Уран бүтээлч хүн СТА гэх тэмдэг аваад нулимс дуслуулдаг байсан үе Монголын урлагт байсан. Гэтэл одоо энэ тэмдгийг дуртай нь зүүх болж, ганц хоёр тоглолт хийгээд л Гавьяатын тэмдэг аваад зүүчихдэг болжээ. Энэ байдлыг хэрхэн цэгцлэх ёстой гэж та үздэг вэ?

-Хийсэн, бүтээсэн ажилтай хүнд өгөх ёстой шагналыг нь өгөх цаг хугацаанд нь олгож байх нь зөв болов уу. Шагнал одон медаль бол тухайн хүний хөдөлмөрийг үнэлж байгаа үнэлэмж мөн. Тухайн хүн цаашид улам их ажиллах урам зориг эрч хүчийг авч улс эх орондоо ихийг л бүтээхийг зорино. Урлагийн салбарт хавтгайрсан шагнал өгөөд байгаа юм биш гэж бодож байгаа. Бүх л салбарын ажилдаа амжилт, бүтээл гаргасан хүмүүсийг шагнаж байгаа шүү дээ. Хамгийн гол нь урлагийн хүмүүс гэдэг чинь бүхний нүдэнд танил, амьдрал нь хүртэл ил байдаг болохоор арай илүү шагнал хүртээд байгаа юм шиг харагдаад байгаа болов уу гэж бодох юм. Хүнийг ажил хөдөлмөр хийж амжилт бүтээл гаргаж байгаа үед нь шагнаж урамшуулах нь зөв. 80 хүрсэн хойно нь одон медаль өгөөд яахав дээ, тэр бол үнэ хүндгүй л шагнал.

Categories
мэдээ нийгэм

Ахмад багш Б.Цэвэгмид: Математикийн суурь сайтай хүүхэд газарддаггүй юм DNN.mn

Зуунмод суманд дахь 20 жилийн түүхтэй “Гэгээ” фото гэрэл зургийн студи.

Гэрэл зургийг Б.Мөнхтуя

Ардын боловсролын тэргүүний ажилтан, математик, физикийн ахмад багш Б.Цэвэгмидийн нэрэмжит математикийн анхдугаар олимпиад Төв аймгийн Зуунмод сумын “Хүмүүн” ахлах сургууль дээр боллоо. Тавдугаар сарын 22-нд зохиогдсон уг олимпиадад тус сургуулийн 10-12 дугаар ангиудаас шалгарсан 40 орчим сурагч оюунаа уралдуулсан юм. Энэхүү олимпиадыг Б.Цэвэгмид багшийн 2003 онд төгсгөсөн 10з ангийн шавь нар нь төгсөлтийн 20 жилийн ойн арга хэмжээнийхээ хүрээнд санаачлан багшийнхаа нэрэмжит болгон зохион байгуулсан бөгөөд цаашид жил бүр уламжлал болгон зохион байгуулах аж.

Олимпиадад амжилттай оролцсон сурагчдад шагналыг нь төгсөлтийн баярын өдрөөр нь гардууллаа. Нэгдүгээр байрт 12в ангийн сурагч Б.Баасанжав, хоёрдугаар байрт 12в ангийн сурагч Э.Дөлгөөн, гуравдугаар байрт 12в ангийн сурагч С.Оюунгэрэл нар тус тус шалгарч өргөмжлөл, медаль, мөнгөн шагналын эзэд болсон. Харин дөрөвдүгээрт байрт 12е ангийн сурагч Э.Номин-Эрдэнэ, тавдугаар байрт 12а ангийн сурагч С.Мягмарсүрэн шалгарч өргөмжлөл, мөнгөн шагналаар шагнууллаа.

Шагнал гардуулах ёслолын үеэр Ардын боловсролын тэргүүний ажилтан, ахмад багш Б.Цэвэгмидтэй ярилцлаа.

-Таныг ардын боловсролын салбарт тэтгэвэрт гарсан хойноо ч ажилласан гэж сонслоо?

-1970 оноос 2012 оны дунд үе хүртэл 42 жил ардын боловсролын салбарт ажиллалаа. 1970-1976 онд Жаргалантын арван жилд, 1976-1977 оны хичээлийн жилд Угтаалцайдамын найман жилийн дунд сургуульд ажилласан. 1977-1987 онд Цээлийн найман жилийн дунд сургуульд ажилласан. Тэндээс Эрдэнэ сумын 10 жилд зургаан жил ажиллаад эргээд Угтаалцайдамын Талын уулын найман жилийн сургуульд найман жил ажилласан юм. 2002 онд Төв аймгийн төвд, Зуунмод суманд ирж амьдрах болсон. Тэр үед би тэтгэвэртээ гарчихсан байсан ч аймгийн төвд багш байхгүй учир ажиллаж өгөөч гэж хүсэлт тавьснаар “Хүмүүн” цогцолбор ахлах сургуульд 2012 он хүртэл ажилласан юм. “Хүмүүн” цогцолбор сургуульд ирээд таван анги төгсгөсөн дөө.

-Хичээл тус бүрээр олимпиад зохиогддог ч тэр дундаас математикийн олимпиад илүү нэр хүндтэй байдаг. Математикаар сурагчид сонирхож хичээллэснээр ямар чадвар эзэмшдэг вэ?

-Математикгүй шинжлэх ухаан гэж байхгүй. Бүх шинжлэх ухаанд математик суурилдаг. “Залуучууд” САА-д ч байсан, анги дааж авсан хүүхдүүд дундаас ч тэр математикийн аймгийн аварга болж л байсан. Улсын олимпиадаас медальтай ирж л байсан. Тоондоо сайн байсан хүүхдүүд маань шинжлэх ухаан, газар тариалан гээд бүхий л салбараас тодрон гарч гавьяат болж л байна.

-Төгсөлтийнхөн төрөлх сургуульдаа хандив өргөх зэргээр ажил зохиодог. Таны 2003 онд төгсгөсөн ангийнхан таны нэрэмжит математикийн олимпиад зохион байгуулсан нь сайшаамаар санагдлаа?

-2003 оны төгсөлтийн шавь нар маань ийм олимпиад зохиох гэж байгаа гэж танилцуулахад их баярласан. Энэ олимпиадыг 12 дугаар ангийнхны дунд зохион байгуулахаар болсон ч 10, 11 дүгээр ангийнхан сонирхлоороо орж өрсөлдсөн. Эхний таван байрыг шалгаруулсан юм билээ. Мөн олимпиадад оролцсон хүүхдүүдэд урам өгөх гэж төгсөлтийнхөн маань бүгдэд нь гарын бэлэг өгч байсан шүү.

2003 оны 10з ангийнхан маань математикийн төрөлжсөн, гүнзгийрүүлсэн анги байгаагүй юм. Жирийн анги байсан л даа. Манай ангийнхан сайн байсан. Сурлагаар харьцангуй жигд сайн хүүхдүүд. Математиктаа сайн, авьяастай хүүхдүүд мэдээж гүнзгийрүүлсэн сургалттай ангид элсэнэ шүү дээ. Гэтэл 10з ангийнхан математикаар тэр хүүхдүүдтэй эн тэнцүү л сурдаг, ажилладаг байсан юм. Зэрэгцэж явдаг, хоцордоггүй байсан. Сурлага, урлаг, спортоороо ч жигд хүмүүжилтэй сайн хүүхдүүд байсан.

-Шинжлэх ухаан бол Монгол Улсын хөгжлийн тэргүүлэх салбар байх ёстой. Математикчдыг аль ч шатандаа дэмжих ёстой гэцгээдэг. Та математикийн багшийн хувьд энэ тал дээр яримаар юм их байдаг байх?

-Шинжлэх ухаан бүрд математик хэрэгтэй. Тийм учраас хүүхдийг багаас нь, суурилсан математикт сургах хэрэгтэй. Математикийн суурийг нь сайн тавьж өгөх ёстой. Математикийн суурийг нь сайн тавьсан хүүхэд газарддаггүй. Математикт сайн хүүхэд зөв сурна, зөв амьдана.

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Монголчуудын үр хүүхдээ баруунд боловсрол эзэмшүүлэх хүсэл 100 жилийн дараа дахин дайралтад өртлөө

Эрх баригчид өөрсдийнхөө хулгай зэлгий, булхайтай холбоотой шуугианыг дарах зорилгоор Боловсролын зээлийн сантай холбоотой элдэв баримт гаргаж ирлээ. Энэ сантай нэр холбогдсон хүн бүрийг шахам өдөр өдрөөр нэр цохон гаргаж ирж нийгмээр жигшүүлэн зэвүүцүүлж хэргээ бүтээв. Харин энэ их гүтгэлэг, харлуулалтын эсрэг баруунд боловсрол эзэмшсэн тэдгээр эрдэм номтой залуус ганхийсэнгүй шүү.

Монгол Улсын түүхэнд баруунд боловсрол эзэмшсэн, эзэмшиж буй, эзэмшихээр зориг шулуудсан хүүхэд залуусыг ингэж чичилж, доромжилж сошиалаар “цаазалж” буй нь анхны тохиолдол биш. 100 жилийн өмнө баруунд боловсрол эзэмшсэнийхээ төлөө цаазлуулсан бодит түүх баримттайгаа байна.

1926-1930 онд Герман, Франц улсад эхлээд 35 сурагчаа сургуульд явуулсан байдаг. Хичээл сурлагадаа шалгарсан, биеийн эрүүл мэнд сайн, сургуулийн төгсөх ангийн сурагчдыг ийнхүү сонгож баруунд боловсрол эзэмшүүлэхээр явуулж байсан нь хоёр хөрш төдийгүй, олон улсын анхаарлыг гойд татсан байдаг. Өнөөдрөөс бараг 100 жилийн өмнө монгол охид, хөвгүүд баруунд сурахаар явсан бөгөөд анхны 35 хүүхдийн араас Их Д.Нацагдорж тэргүүтэй зургаан хүүхдийг явуулсан байдаг.

Харамсалтай нь харьд суралцсан оюутан, сурагчдыг эргэж ирж сурсан мэдсэнээ эх орон, ард түмэндээ зориулах гэтэл гэнэт “Үндсэрхэг үзэлтэн”, “Хувьсгалын эсэргүү”, “Фашистуудын тагнуул” гэсэн элдэв зохиомол хэрэг үүсгэж эвлэл, намаас нь хөөж, сонгуулийн эрхийг нь хасч, улмаар байцааж эхэлсэн байдаг. Ингээд баруунд боловсрол эзэмшсэн анхны 35 хүүхдээс гурав нь цаазлуулж, найм нь 3-25 жилийн ял эдэлж, тав нь сэжиг бүхий нас барсан байдаг.

Гэтэл энэ түүх яг 100 жилийн дараа Монголд дахин давтагдлаа. Монголчуудын үр хүүхдээ баруунд боловсрол эзэмшүүлэх хүсэл 100 жилийн дараа дахин дайралтад өртлөө. Эрх баригчдын хулгайгаа мартагнуулах гэсэн зорилгоор зориуд гаргаж ирсэн Боловсролын зээлийн сантай холбоотой шуугиан нь үнэндээ монголчуудын үр хүүхдээ баруунд боловсрол эзэмшүүлэх гэсэн хүсэл зоригт цохилт болж байна. Баруунд хойч үеэ сургана, тэндхийн боловсролыг эзэмшүүлнэ гэдэг хөгжил дэвшил шууд утгаараа Монголд ирж байгаа хэрэг. Нэг ёсондоо хөгжлийн хурдасгуур. Тийм учраас энэ сангаас эрэлттэй, хэрэгцээтэй мэргэжлээр хүүхдүүдээ баруунд сургасаар ирсэн юм. Шууд 100-400 мянган ам.доллар гаргаад хүүхдээ сургачих бололцоотой монгол хүн бараг байхгүй шүү. Барууны тэр нэр хүндтэй, дэлхийн хэмжээний өндөр боловсрол олгодог сургуулиудад зөвхөн тэнцсэн хүүхэд нь явдаг. Өөрөөр хэлбэл, тэр сургуулиуд өөрсдийнх нь босгыг давж тэнцсэн хүүхдүүдэд үүдээ нээдэг. Тэдгээр сургуулиудад сошиалаар цуураад байгаа шиг хүүхдүүдээ хахуульдаж, мөнгө өгч, арын хаалгаар суулгадаггүй юм аа.

Боловсролын зээлийн сангийн шуугианыг дэвэргэж буй хүмүүсийн бичиж, хэлж, ярьж буйг анзаарахаар “Мөнгөөр, арын хаалгаар хүүхдээ тэнд сургачихсан байна” гэж байгаа юм.

IBT, TOEFL зэрэг хэлний шалгалтуудад шууд тэнцдэг хүүхдүүдийг харахаар багаасаа англи хэл сурчихсан, тусгай болон төлбөртэй сургуулиар явчихсан байх нь элбэг. Ямар айлууд хүүхдэдээ багаас нь англи хэл заалгадаг вэ гэхээр ихэвчлэн сэхээтэн айлын хүүхдүүд байдаг л даа. Сэхээтэн гэдэг нь голдуу төрийн өндөр албан тушаалтнууд, компани, байгууллагуудын эздийн хүүхдүүд, юм мэддэг сэхээлэг давхаргын айлын хүүхдүүд байдаг. Анхдагч хэрэгцээгээ бүрэн хангачихсан, өнөө маргаашийн хоол, өр лизингийн асуудлаа ерөнхийд нь шийдчихсэн, хүүхдэдээ чанартай боловсрол эзэмшүүлэх зорилготой ийм сэхээлэг давхаргын айлын хүүхдүүд л тэр том шалгалтуудад нь тэнцчихдэг. Өнгөрсөн жил хэлний бүх шалгалтуудад тэнцэж, дэлхийн нэр хүндтэй дөрвөн их сургуулиас тэтгэлэг авсан охин “Би энэ амжилтад хүрэхийн тулд нэгдүгээр ангиасаа англи хэл үзсэн. Надад чөлөөт цаг гэж байгаагүй. Би 12 жилийн турш Toefl-д бэлтгэсэн” гэж ярьж байсан. Хүүхдээ англи хэлний төлбөртэй сургуульд сургахын тулд аав ээж нь өдөр шөнөгүй хөдөлмөрлөдөг бол үр хүүхэд нь аав ээжийнхээ тэр их хайрыг зүтгэлээр хариулахын тулд 12 жил хичээлээ хийдэг байх нь. Тэгж байж энэ айлд Боловсролын зээлийн сан, тэтгэлэг ирдэг байх нь ээ. Гэтэл үүнийг нь Боловсролын зээлийн сантай холбоотой худал сенсааци дэгдээж байгаа бүлэг хүмүүс нь өөрсдөө ойлгохгүй, ойлгохыг огтоос хүсэхгүй, атаархаж сүйд болцгоож, үүн дээр нь хар масс гэгдэх сошиал дахь ажилгүйчүүд нь нэмэгдээд баахан орилолдов.

Боловсролын зээлийн санг тойрсон энэ их хэл ам, атаа жөтөө талцал, үзэн ядалтын үр дүнд юу болов гэхээр баруунд боловсрол эзэмшье гэсэн хүүхдүүдийн хүсэл зориг мохож, эрдэм

суръя гэсэн чин хүсэлд нь саад тээг болж байгаа юм. Бүх нийтийн үйлчилгээний үүргийн сан, Кино урлагийг дэмжих сан, Мэргэжлийн боловсрол, сургалтыг дэмжих сан, Нийгмийн халамжийн сан, Соёл, урлагийг дэмжих сан, Спортыг дэмжих сан, Төсвийн тогтворжуулалтын сан, Улсын авто замын сан, Хилийн чанадад байгаа Монгол Улсын иргэдэд туслах сан, Эрүүл мэндийг дэмжих сан…гээд бичвэл урт жагсаалт болно. Цааш ухвал бараг ямаанд хүртэл зориулсан сан гараад ирж мэдэхээр юм билээ. Ийм хэрэгтэй, хэрэггүй ямаа мэтийн юмнуудад зориулагдсан сангуудыг бүгдийг нь зогсоогоод Боловсролын зээлийн сангийн үйл ажиллагааг улам дэмжиж, өргөжүүлж бүр ч олон хүүхэд, залуусыг дэлхийн боловсрол эзэмшүүлэхээр баруун руу бөөн бөөнөөр нь явуулмаар байна. Өнөөдөр Монголд хамгийн чухал, хэрэгтэй сан бол Боловсролын зээлийн сан.

100 жилийн өмнө Герман, Францаас ном сурч байсан хүүхдүүдээ авчраад цаазалж байсан бол өнөөдөр 2023 онд гадаадад сурсан, сурч байгаа, сурах гэж байгаа хүүхдүүдээ эцэг эхтэй нь, гэр бүлтэй нь хамтад нь сошиалаар “цаазалж”, нэр хүндийг нь гутааж, бараг баруун руу гаргахгүй Алтан тэвшийн хөндийдөө барьцалдаад яг ижил тэнцүү байя гэх ухааны юм ярьцгааж байна. Одоо наад мунхаглалаа даруй зогсоо!

Боловсролын зээлийн сантай холбоотой асуудлаар шүлсээ үсчүүлээд байгаа хүмүүс ээ, та нар одоо боль оо. Эрдэм ном өвөртөлж ирсэн хүүхдүүдэд битгий атаарх. Атаархаж, газар доор ортол нь муулж доромжилж, дэвслэхийн оронд эрдэм мэдлэгийг нь ашиглах хэрэгтэй. Харин ч энэ сангаар сурах дараа дараачийн хүүхдүүдийг баруун руу ар араас нь сургуульд явуулах тал дээр нийгмээрээ, нийтээрээ хөдөлье.

Хэл сурна гэдгийг ерөнхийд нь хоёр ангилж болдог юм. Нэгдүгээрх нь, англи хэлээр халтар мултар ч болтугай хэдэн үг сураад өл хоолоо залгуулах хэмжээнийх болох. Удаах нь, англи хэлийг академик түвшинд эзэмших. Академик түвшний англи хэл гэдэг тусдаа бараг шинжлэх ухаан маягтай. Академик англи хэлтэй болгохын тулд хүүхдийг хар нялхаас нь англи хэлтэй болгож, англи хэл дээрх шинжлэх ухаан, түүх, философи, сонгодог урлагийн сод бүтээлүүдийг уншуулж, танилцуулдаг. Гэтэл хоол олж идэх хэмжээний англи хэлтэй хүн шинжлэх ухааны англи хэлийг ойлгодоггүй. Монгол хэл ч тийм шүү дээ. Англи хэлийг унаган хэл шигээ эзэмшсэн, баруунд өндөр боловсрол эзэмшсэн хүүхэд, залуусаа бид харин ч эсрэгээрээ хамгаалж, сурч мэдсэнийг нь эх орондоо ашиглах тал дээр нэгдмэл байснаараа 100 жилийн өмнөх гашуун түүхийг давтахгүй байх боломж байна.


Categories
мэдээ нийгэм цаг-үе

Кофе уухын сайхан DNN.mn

Кофе бол хүн төрөлхтний хувьд цагийн байдал, улирал харгалзахгүй аагийг нь сэнгэнүүлэн амтархан уудаг гол ундаа болчихсон. Антарктидад очсон аялагч, Гималайн нуруун дээрх кэмптээ буусан уулчин, газрын доорх далд уурхайн ажилчин, бүр сансарт жингүйдэж яваа Олон улсын сансрын станцынхан яг энэ мөчид кофе шимж байгаа ч юм бил үү. Ингэхээр кофе бол хил хязгааргүй, бүр орон зайн хязгаарлалтгүй тархсан дэлхийн ундаа болжээ.

Улаанбаатарт ч кофегоор дагнасан олон улсад нэр хүндтэй, брэнд болсон кафенууд ар араасаа үүдээ нээж, сүлжээ нь нийслэл хот, бүр хөдөө аймгуудад нээгдэж кофе гэх ундааны соёл Монголд дэлгэрчихлээ. Магадгүй энэ нийтлэлийг уншиж буй эрхэм та хаа нэгтээ “Tom n Toms coffee”-гийн аль нэг салбарт нь сууж ч байж мэднэ. Эсхүл ажлын ширээнийхээ ард, буйдан дээрээ, цонхоор гадагш харан зогсонгоо кофе оочлон зогсож ч байж болох юм. Монголчууд гэлтгүй, дэлхий гэх энэ цэнхэр гаригийн хүмүүс яагаад кофег ингэж талархан уудаг болов, кофе уухын сайхан нь юундаа байдаг юм бол. Энэ асуултыг 20-40 жил кофе ууж байгаа хүмүүсээс асууж л дээ. Тэд “Кофе уусны дараа илүү аж жаргалтай болчихдог. Амьдралын сайхныг улам ихээр мэдрүүлдэг. Кофе ууж буй тэр агшин өөрөө сайхан” гэж нэгэн дуугаар хариулсан байна.

Кофенд агуулагддаг гол найрлага болох кофейн нь ядрахыг багасгаж, эрч хүч нэмж, биеийн бодисын солилцоог хурдасгах замаар өөх тосыг шатаадаг юм байна. Цаашлаад ой санамжийг сайжруулж, сэтгэл санааны байдлыг өөдрөг болгож, хариу үйлдэл үзүүлэх хурд, сэтгэц, тархины ерөнхий үйл ажиллагааг сайжруулахад тусалдаг аж. Өдөрт кофе тогтмол уудаг бол сахарын өвчин тусах магадлалыг 50 хувиар бууруулдаг. Кофе нь серотин, норадерналин, допамин зэрэг аз жаргалын даавруудыг ялгаруулах үйл явцыг улам нэмэгдүүлж сэтгэлийг сэргээдэг. Улмаар мэдрэлийн импульсийг дамжуулдаг биологийн идэвхит бодис ялгарснаар сэтгэл хөдлөлөө удирдахад тусална. Кофе уухад сэтгэл дүнсгэр байхаа больж, сэргэлэн цовоо, ухаан хурц болж толгой эргүүлсэн ямар ч асуудлыг зөвөөр шийдвэрлэх чадвартай болдог. Кофе уухаас гадна үнэр нь таны сэтгэл санааг тайвшруулж, стрессийг мартуулдаг. Түүнчлэн кофе нь үхлийн эрсдэлийг бууруулдаг. Энэ ундааг өдөр бүр уудаг хүмүүсийн эрт нас барах эрсдэл 25 хувиар бага байдаг. Кофе хорт хавдрын эрсдэл, цус харвах эрсдэлийг тус тус бууруулдаг. Харвардын их сургуулийн судалгаагаар өдөрт хоёр аяга ба түүнээс дээш кофе уусан хүмүүсийн тархинд цус харвах, зүрх судасны өвчнөөр өвчлөх эрсдэл буурсныг тогтоожээ. Кофе тархийг хамгаалдаг бөгөөд паркинсон, альцгеймер өвчин тусах эрсдэлийг багасгадаг сайн талтай. Мөн хөгшрөлтөөс сэргийлнэ. Кофег тохиромжтой хэмжээгээр ууж хэвшвэл уушги, элэг, бөөр, дотор эрхтнүүдэд сайнаар нөлөөлж, астма, цөсний чулуу, бөөрний чулуу үүсэх эрсдэлийг бууруулдаг юм байна.

Дэлхийн улс орнууд өөрийн өнгө аясыг кофе уух ёс жаягт оруулж өгсөн байдаг. Зарим орны кофетой холбоотой соёлоос товчхон сонирхуулъя.

Өмнөд Америк: Кофег халуунаар, хүйтнээр, сүүтэй, чихэртэй, давстай, коньяктай гэх мэт олон бүтээгдэхүүнтэй хамт хэрэглэдэг.

Этиоп: Хүмүүс нь заавал гар болон амаа угаасны дараа маш өтгөн, гоньдтой, давстай бас цөцгийтэй кофе уудаг.

Турк: Кофег бага багаар балгаж мөстэй усаар даруулж ууснаар жинхэнэ амтыг мэдэрдэг гэж үздэг.

Дамаск: Тус хотын иргэд жижиг аяганы ёроолд байгаа кофенд хэлээ хүргэхэд л уг шингэн кофены сэргээх чадварыг бүрэн мэдэрдэг гэлцдэг.

Америк: Кофег том аяганд уудаг ч сайхан кофе таалъя гэвэл жижиг шаазан аяганд уух нь зөв гэж үздэг.

Барууны орнуудад: Кофены аяга, халбаганд ихэд ач холбогдол өгч, кофег хутгах халбаганы чимээ нь хүртэл кофег ямар амттай байхыг шийддэг гэцгээдэг юм байна.

Монгол: Ихэнх оронд цай уудаг, кофе уудаг хүмүүс гэж ангилдаг. Харин монголчууд кофе, цайг хоёуланг нь уудаг сонин орноор шалгарчээ.

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Даварсан малчид УИХ-ын гишүүдийг “Миний малд өвс авчирсангүй, зайл” гэж загнаж байна DNN.mn

УИХ-ын гишүүд энэ сарын эхээр Үндсэн хуульд оруулах өөрчлөлтийн төслийг танилцуулж, иргэдийн саналыг авч хөдөө орон нутагт ажиллалаа. Хөдөөгүүр цагийн байдал хүнд, цас зудтай, хүйтэн салхитай байгаа учир өвс ногоо цухуйгаагүй, мал ихээр хорогдож буй тухай албан мэдээ өдөр болгон шахам сонсогдож байна. Өвөлжилт хүндэрсэн, зудтай аймаг, сумд гэлтгүй хаа сайгүй л нөхцөл хүндэрч малчид малаа хэдэн зуугаар нь үхүүлж байна. Яг энэ үед нь УИХ-ын гишүүн Ш.Адьшаа тойрогтоо буюу Ховд аймагт очиж ажиллаж сумдаа тойров. Гэтэл Дуут суманд очтол нэгэн малчин эр түүнийг омогдон загнаж буй бичлэгийг бүгд харлаа. Тэр малчин малаа үхүүлсэн малчид уйлалдаж, даралт нь ихэсч сэтгэл санаа нь хүнд байгаа тухай ярьж “Та өвстэй ирсэн юм уу, халтар нүүрээ харуулах гэж Дуут суманд ирсэн юм уу, таны нүүрийг хараагүй хүн энд алга, яв” гэж байх юм. 2022 онд манай улс 70 сая мал тоолуулсан. Энэ 70 сая мал бол тэр чигээрээ малчдын хувийн өмч. Хувийн хөрөнгө нь цас зуданд үрэгдсэний төлөө төрөө төлөөлж, хуулийн төсөл танилцуулж явсан УИХ-ын гишүүнийг “Өвсгүй ирлээ, зайл” гэж байгаа нь буруу. Өөрийнхөө малын өвс тэжээлийг малчин нь өөрөө бэлдэх ёстой. Мал минь 200, 300-гаараа үхчихлээ гэж ярьцгааж байна. Өнгөрсөн намар нутаг орноос нь байдал хүндэрнэ, болбол малаа эдийн засгийн эргэлтэд оруулаарай гэж эвтэйхнээр уриалаад байсан даг. Эдийн засгийн эргэлтэд оруул гэдэг нь шууд утгаараа бол тарга тэвээрэгтэй, үнэд хүрч байгаа дээр нь эртхэн зар, мах комбинатад өг, тэгэхгүй бол зуднаар үхнэ шүү гэж эрсдэлийг тооцсон анхааруулга байсан шүү дээ. Цаг агаар муудна, хүндхэн өвөл болно, хавар хэцүүднэ гэдгийг бүр зунаас авахуулаад сануулж байсан ч малчид тоонд шүтдэгээрээ шүтсээр хариу ямар ч арга хэмжээ аваагүй, бэлтгэл ажил ч хийгээгүй нь энэ. Нэг ёсондоо малчид малдаа хэрхэн ханддагтаа дүнгээ тавиулчихлаа. Малчид алийн болгон ингэж хүнээр тэжээлгэх гээд байгаа юм бэ. Ямар ч бизнесмэн наймаа, бизнес нь алдагдалд ороод дампуураад ирэхээр “Чамаас л боллоо, надад яагаад мөнгө өгсөнгүй вэ” гэж УИХ-ын гишүүн ч юм уу, өөр хэн нэгнийг загнаж байсныг лав харсангүй ээ, өдий болтол.

Малчидтай нялуурч, очих болгондоо юм өгсөөр байгаад давраасны хар гай ингэж гарч байна. Сүүлдээ бүр төр төлөөлж яваа хүнийг “Миний малд түмний, татварын мөнгөөр өвс авчирч өгсөнгүй” гэж зандарч эхэллээ. Гэтэл ийм харилцаа, ингэж хэн нэгнийг загнах нь байх л ёстой энгийн үзэгдэл, байдаг л стандарт, хэм хэмжээ мэтээр олон түмэнд ойлгогдож, олон түмэн нь тэгж ярьж байгаа малчнаа өмөөрөх шинжтэй. “Гишүүн байж малчин дээр хоосон очоод байхдаа яадаг юм” гэж дэмжиж ч байх шиг. Ийм болтлоо бид нялуурч, баруун солгойгүй дэлүүрсэн байна. Ийм болтол нь малчдыг харж үзсэн байна аа, 2016 оноос хойш. МАН-ын төр барьж буй энэ найман жилд ард түмнийг ийм болгожээ.

Жинхэнэдээ бол наад мал чинь малчин таны л өмч, таны л мал. Наад малынхаа ашгийг та л хүртдэг. Ашгийг нь та УИХ-ын гишүүнээр дамжуулж ард түмэнд өгдөггүй биз дээ. Өөрөө л ашгаа хүртдэг болохоор та бүх хариуцлагаа өөрөө хүлээх ёстой. Гишүүнийг загнасан тэр малчин эрийг сошиал даяараа л эвий минь, хөөрхий минь, зөв хэллээ гэж байна. Ингэхээ больё оо, эвийлж, хөөрхийлөх биш энэ олон амьтны амийг өөрийн хариуцлагагүйгээс болж үхүүлсэн гэж шийтгэл оногдуулж, хариуцлага тооцдог болгох ёстой юм, угтаа. Таван хошуу мал бол бидэнтэй яг адил амьд амьтан. Халуун хошуут малынхаа амь амьдралыг малчин хүн сайн дураараа дааж авсан, би энийг маллана, би энийг өсгөнө, би ашиг шимийг нь хүртэнэ гэж. Ийм байтал яагаад жил болгон малаа олноор нь үхүүлчихээд хариуцлага хүлээдэггүй юм бэ. Өвс авчирсангүй гэж УИХ-ын гишүүнийг загнаж зогсохын оронд малчин өөрөө малаа тэжээгээд байж байх ёстой. Хариуцлагагүйгээсээ болж малаа олноор нь үхүүлдэг энэ хэрэгт эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж, ял шийтгэл оногдуулдаг баймаар байна.

Орчин үед хүн төрөлхтөн илүү энэрэнгүй болж, амьтан хамгаалах тал дээр нэгддэг болсон. Нэг муурыг тарчлаасны төлөө амьтан хамгаалагчид, гэрийн тэжээвэр амьтдыг хамгаалдаг ТББ-ууд, хувь хүмүүс яаж тэмцсэнийг сана. Монгол Улс гэрийн тэжээвэр амьтдыг хамгаалдаг хуультай болж байна. Дэлхий дахины амьтныг хайрладаг, хамгаалдаг энэрэнгүй үйлс Монголд ч нэвтэрч байхад монгол малчин малаа жил болгон хэдэн зуугаар нь хөлдөөж, өлдөөж үхүүлж байгаа нь хүн төрөлхтний эсрэг, амьтны эсрэг үйлдэж буй гэмт хэрэг мөнөөс мөн болно. Малдаа өвс тэжээл хангалттай бэлтгээгүй, дулаан бууц хашаа, байр бариагүйнх нь төлөө, малаа жил болгон үхүүлдэг малчдыг амьтдыг тамлаж алсан хэргээр шийтгэдэг болох ёстой. Төр хатууд хатуу, зөөлөнд зөөлөн байдаг чанараа үүн дээр гарга.

Хэн нэгэн сошиалаар уйлж дуулангуут бүгд ханарч, эвийлж хөөрхийлцгөөдөг хөл толгой нь олдохгүй ийм нялуурсан амьдрал Монголыг хөгжүүлэхгүй байгаа юм аа. Малчин мал маллаж чадахгүй байвал, үхүүлээд байвал малаас бушуу холд. Чаддаг нь маллах хэрэгтэй. Угаас зах зээлийн зарчим нь ч энэ. Чаддаг нь, чадварлаг нь шигшигдэж үлддэг аль ч салбарт. Мал алаад байгаа нөхөр малаас холдох нь нөгөө талдаа илүү энэрэнгүй ч юм. Цаашид нүүдлийн мал аж ахуй явцгүй болсон гэдэг нь олон юман дээр харагдаж байна. Монгол Улсын бэлчээрийн даац 2-3 дахин хэтэрчихсэн. Худлаа гэвэл газраа хар. Улаан элгээрээ эргэж, тоос нь тэнгэрт тулж, шуурга нь тивийг бүрхэж байна. Зуны эхэн сар гарах гэж байхад газар улаанаараа эргээстэй. Ийм улаанаараа эргэсэн газар дээр эзнээ мянгат болгосон мал сүрэг чинь хамар хатгах өвсгүй юм чинь мянга мянгаараа, сая саяараа үхэхгүй өөр яах юм бэ.

Малдаа тэжээл бэлддэг, дулаан байр барьдаг гэдэг ойлголт манай малчдад ерөөсөө байдаггүй. Мал өсгөх гэж байгаа бол өвлийг өлхөн давчихдаг, үлдвэл дараа жил гээд нөөцлөх хэмжээний тэжээл, өвс бэлдэх хэрэгтэй шүү дээ. Эрсдэлийг тооцох ухаан малчдад байх ёстой. Тэжээлээ бэлдлээ гэхэд хөрөнгө мөнгө, цаг заваа заран байж бэлдсэн нөөцөө салхи, усанд идүүлээд хог болгоод хаячихдаг нь дийлэнх. Дээвэр хийж, чийгнээс хамгаалдаг битүү амбаар ч болтугай барьж өвсний нөөц бүрдүүлнэ гэдэг сөхөө ч байдаггүй нь үнэн. Өнөтэй ч бай, зудтай ч бай өвсөө хангалттай бэлдэж, нөөц нэмэгдүүлдэг хашир ухаан хэрэгтэй байна, малчдад. Сэтгэхүйдээ өөрчлөлт хийхгүй бол малчид аа, урагшлахгүй нь ээ, та нар.

Нөгөө талдаа малчдыг өрөвддөг хийсвэр хандлагаас нийгмээрээ татгалзах цаг нь болсон. Мал төрийн мэдэлд байдаг байсан социализмын үед хаврын тарчиг цагт малчдад нэмнээ оёж, лаа шүдэнз илүүчилдэг хуучирсан, намчирхсан үзэл суртлын үлдэгдэл нь нийгмийн зарим хэсгийнх нь тархинд үлдсэний гор ч байх. Нийгэм чинь өөрчлөгдөж, мал хувьд очоод 30 гаруй жил болж, малчид хэнээс ч шүдэнз гуйхааргүй бэлтэй, хувьдаа малтай хөрөнгөтэй хүмүүс болчихсон. Зөвхөн малчин ч гэлтгүй нийтээрээ ужгирсан энэ үзлээ тайлж хаяж, сэтгэхүйдээ өөрчлөлт хийж малчин гэхээр өрөвдүүлж юм нэхдэг, малчин харахаар худлаа эвийлдэг хуурамч зангаа татацгаа.

Categories
мэдээ нийгэм

Богд ууландаа амьдармаар байна DNN.mn

Дэлхийн улс орнуудыг анзаарахад ард түмэн нь байгалийн үзэсгэлэнт газрууддаа амьдардаг. Ямар л гоё нуур, мөрөн, гол байна, тэр болгоныхоо хөвөөн дээр нь хот суурингаа барьдаг. Ой, тайга, моддоор хучигдсан хөндий, бэлд суурьшицгаана. Мөн далай, тэнгисийн эрэг дээрээ том том хотуудыг сүндэрлүүлсээр. Энэ бол Ази, Европ гэж ялгах юм үгүй, дэлхийн хүн төрөлхтний амьдралын хэв маяг болчихсон. Энгийн жишээ гэхэд дэлхийн улс орнуудын аяллын бичлэг, зураг, танилцуулгыг харахад хотууд нь дандаа байгалийн үзэсгэлэнт газар, гол мөрний хөвөө, далайн эргийн ойролцоо оршдог, таатай уур амьсгалыг бүрдүүлсэн байдаг шүү дээ. Монголчуудын олноор зорчин очдог Сөүлийг хар. Хан мөрөн дундуур нь урсаж, эргээр нь тэр том хотын иргэд амьдарч байна. Далайн дулаан уур амьсгал түрж орж ирдэг Бээжин хотыг бас хар. Хойд хөршийн Москва хотын дундуур Москва гол урсдаг. За, тэгээд Америкийн том хотууд ч гол ус, далай, ойтой ойр. Дэлхийн хүн төрөлхтөн хүн амьдардаг, төвлөрсөн газруудаа ямагт байгалийн үзэсгэлэн бүрдсэн, ус рашаан ундарч урссан газруудад байгуулсаар иржээ.

Манай нийслэл хотын хувьд Өргөө гэж нэртэй байхдаа буюу 1639-1778 оны хооронд л гэхэд Орхон, Тамир, Туул голуудын хөндий дагуу 28 удаа нүүдэллэсэн түүхтэй. 1778 онд одоогийн байгаа газартаа буюу Алтан тэвшийн хөндийд Их Хүрээ нэртэйгээр тогтсон юм гэдэг. Уул ус, ургамал ногоо, ан амьтан нь тэгширсэн энэ сайхан хөндийг бидний өвөг дээдэс хожим холыг, өнөөдрийг харж шинжиж сонгож өгчээ. Энэ хөндийд суурьшсан үеэсээ нийслэлийн иргэд маань Богдхан уул руу, мод руу орж амьдрахааргүй байсан л даа. Учир нь малтай байсан. Малтай айл модноос хол амьдардаг. Хонь мал нь мод руу орчихвол харагдахаа байж бараа сураг нь тасардаг. Тийм болохоор малаа хөндий, усаа дагуулж харууцтай газарт амьдарсаар ирсэн. Харин одоо хотын иргэд цэвэр суурин амьдрал руу шилжиж, мал ахуйгаа хотоос гаргачихсан учир Богд ууландаа амьдрах цаг ирчихлээ. Цаг үеэ дагаж, иргэдийн амьдрах орчин өөрчлөгдөх нь жам ёсны асуудал.

Гол ус бараадуулсан хэд гурван аймгийн төв, Зүүн, Баруун харааг эс тооцвол аймаг, сумын төвүүд голдуу аль л усгүй, цулгуй, салхи, жаврын аман дээр шаваа тавьчихсан байдаг юм. Ялангуяа энэ өргөн уудам нутагт шагай шиг цацагдсан сумын ов товхон төвүүдийг сана. Хээр талд, халцгай, цагаан шороон дунд торойсон хэдэн байшин зэрэглээн дунд уйтгартай сүүмэлздэг. Яваад очихоор үнс шиг шороон дээр буудаг. Энэ бол нийтлэг төрх.

Нийслэл Улаанбаатар хотын урд орших Дархан Цаазат Богдхан уул бол 40 орчим амтай. Эдгээр амыг нь нар зөв тойрон нэрлэе л дээ. Их тэнгэр, Бага тэнгэр, Залаат, Залаатын богино, Хүрхрээ, Их бага хүрэл тогоот, Чулуут, Бумбат, Харганат, Төр хурах, Шажин хурах, Ширдэгт, Ширдэгтийн богино, Баянбулаг, Өгөөмөр, Зүүндэлгэр, Зүүн Зуунмод, Баруун Зуунмод, Баруун дэлгэр, Бөхөг-Түргэн, Өвгөнт өвөр Зайсан, Ар Яргайт, Тайн, Ноён, Жаргалант, Ташгай, Ихбулга, Өвөрсайхан, Нүхт, Арцат, Хүүш, Гурван зандмаан, Зандмааны богино, Ар Зайсангийн ам. Эдгээр нэрсийг уншихад арваадыг нь бол хүмүүс сайн мэдэх байх. Хүрэлтогоот орчмын хотхонууд, Асем веллагаас эхлүүлээд Их, Бага тэнгэрийн амны хотхон, суурингууд бий. Зайсан бол хүн ам ихээхэн төвлөрч, тэлж буй нэг аймгийн хэмжээнээс ч илүү хүн амтай болоод байгаа. Зайсангаас Богинын ам, Богинын амнаас Хийморийн овоо хүртэл Богд уул талдаа ямар гоё гоё хотхонууд сүндэрлэчихсэн гээч. Баруун тийшээ Вива ситигийн урд сүүлийн үеийн хийцтэй хотхон, хорооллууд босч тэнд нэг сумаас ч их хүн ам амьдарч байна. Арцат, Нүхт тэр чигтээ сайхан хотхонуудаар дүүрсэн. Тэр бүтээн байгуулалтыг Шинэ Яармаг хороолол залгуулж байгаа юм. Тэндээс Жаргалантын ам хүртэл барилгажиж, хөл хөдөлгөөнтэй газар болсон. Урагш давахаар сүүлийн үед хүмүүсийн нэршлээр Кувейтийн гэгддэг ам бий. Тэр хавьд суурингууд сайхан тэлж байгаа. Бугат велла гээд хотхонууд байгаа. Зүүн тийшээ Төр хурах, Шажин хурахын ам руу суурин, байшингууд түрж л байна. Хонхорын тэр хавь бол ер нь их сайхан агаартай, үзэсгэлэнтэй газар л даа. Ер нь ингээд Богдхан уулын зүүн, баруун, хойд талаас суурин амьдрал цагийн аясаар түрээд мод руу нь тулаад ирчихсэн байна.

Одоо энэ суурин болоод хотхонуудаа засмал болон дугуй, аялагчдын замаар холбох хэрэгтэй. Аялагч, дугуйчдын замынх нь дагуу боловсон бие засах газар байгуулж, халуун цай, түргэн хоолтой цэгүүд, гэрэлтүүлгийг нь байгуулаад өгчих. Ингэснээр энэ хотхонууд цогцоороо Богдхан уулыг бүрэн хамгаалалтад авснаас ямар ч ялгаагүй л дээ. Нэг ёсондоо энэ хайрхан байнгын хараа хяналт тавьдаг эзэн, байгаль хамгаалагчидтай болчихож байгаа юм.

Ой мод гэхээр “Байгаль сүйтгэчихнэ, түймэр тавьчихна” гэдэг ойлголт монголчуудыг олон жил дагаж айлгаж ирсэн. Түймэр тавина гэдэг ойлголт алга болж байгаа. Гэрээ шатааж суудаг хүн гэж байх уу. Энэ бол худлаа шүү.

Ой мод руу оруулдаггүй, ойртуулдаггүй байсан шалтгаан нь “Байгаль сүйтгэчихнэ, түймэр тавьчихна” гэдэг л сэрэмжлүүлэг байж. Орчин үеийн хүмүүс амарч зугаалах бүс, цардмал замтай амрах хэсэг, маршрут заасан жим замаар л явж салхинд гарна уу гэхээс зэрлэг, неандертал хүмүүс шиг зам, зүггүй газраар ууланд гүйж харайна гэж юу байх вэ. Шинэ цагийн хүүхдүүд ялаа, шумууланд хазуулна гэхээс төвөгшөөж, аалз хараад бархирцгаагаад модон дундуур алхахаа больчихсон. Явган аялагчдын гаргасан жимээс барагтай бол гарахгүй, сууж амардаг газарт нь л ирж түр амсхийж, барьж ирсэн хогоо зориулалтын саванд нь хийгээд хэвшчихсэн. Ийм байхад байгаль сүйтгэнэ, түймэр тавина гэж хориглох нь өөрөө хоцрогдсон асуудал

шүү.

Нөхцөл байдал өөрчлөгдөж, хүмүүсийн ойлголт, сэтгэхүй дээшилж, амьдрах орчноо хайрладаг болсон болохоор монголчуудыг, нийслэлчүүдийг, хүн ардаа Богд ууландаа амьдардаг болгоё оо. Нийт хүн амын гуравны нэгээс ч илүү нь амьдарч байна шүү дээ, Улаанбаатарт. Хэрвээ Улаанбаатарын иргэд Богд ууландаа амьдардаг болбол “Гадаа чинь гадаад шиг байна” гэж төсөөлөн боддог чинь Богд ууланд очиход биелнэ. Гадаадад юм шиг амьдрах уул нь бэлэн байна шүү дээ. Хэрэвзээ энэ бүхэн ажил хэрэг болоод Богд уул руу суурингаа тэлээд эхэлбэл, хоёр зүйл дээр анхаарах хэрэгтэй. Ил модон жорлон, утаат янданг тас хорих ёстой. Анхнаасаа л энэ хоёр шаардлагыг хатуу тавих нь зөв. Гэр хорооллыг л бий болгочихгүй байх хэрэгтэй.

Богд уулын бэлд суурьшсан иргэд, модон дотор байшинтай хүмүүс юу гэж байгаль сүйтгэх юм бэ, юу гэж шүдэнз асаагаад өвс, мод шатаах юм бэ. Гэр нь, амьдарч байгаа орчин нь тэр юм чинь байгалиа харин ч нэг хамгаална. Хотод шилжин ирэгсдийн хоёр, гуравдугаар үеийн хүүхдүүд буюу хотынхон л голдуу амьдрах байх. Түүнээс биш хамаг малаа зараад Богд ууланд байшин худалдаж авах малчин одоохондоо гарахгүй болов уу.

Өглөө хот руу ажилдаа ирцгээж, орой нь харина, амралтын өдрүүдээрээ зүлэгтэй талбай, амралтын тусгай газар, бүсэд ирж налайж амарч, алхаж агаарладаг юм билээ, гадныхны амьдралыг хараад байхад. Тэр жишгээр Улаанбаатарын иргэд ч амьдрах бүрэн боломжтой. Бид энэ их агаар, хүчилтөрөгч үйлдвэрлэгч Богдхан уул, ой модонд очиж амьдаръя л даа. Түүнээс энэ уулыг харж суугаад яах юм бэ. Богд уулыг харж суумааргүй байна. Хайрлах гэж байгаа бол очиж амьдарч байж хайрлана биз дээ. Тэртээ тэргүй амьдраад эхлэхээр хүн чинь орчин тойрноо, байгалиа хайрлаад эхэлдэг юм.

Байсхийгээд л Богд ууланд газар авлаа, Богд ууланд байшин барилаа гээд хэрэлдээд, нэгнийгээ чичлээд эхлэх юм. Ингэж хэрэлдэх нь буруу. Шажин хурахаас цааш урагш тойроод Өгөөмөрийн ам буюу Майдар сити, Зуунмодны ам гээд тойроод тосгон, суурин барьчихад 1.6 саяд хүрсэн Улаанбаатарын хүн ам тэр чигээрээ Богд ууландаа шингээд амьдарчихна.

Дэлхийн улс орнууд иргэдээ, хүнээ гоё амьдрах нөхцөлөөр нь хангаж, боломжийг нь бүрдүүлдэг, өгдөг. Манай сумдын байрладаг тэр халцгай, мод ургамалгүй, хөндий, тал шиг газруудаа тариалан, фермерийн аж ахуй зэргээр аж ахуй, үйлдвэрлэлийн зориулалтаар ашигладаг юм билээ. Америкийн тэр алдартай, цуутай хөндийнүүдийг сонссон л байх, тэнд үйлдвэрлэл өрнөдөг. Харин хүнээ модтой, устай, байгалийн аль л сайхан газарт суурьшуулдаг. Тэндхийнхэн хөндийгөөс ажлаа тараад моддын дундах байшиндаа ирж, гадаанаа кофе оочлон сууж алжаалаа тайлж, ханатлаа хүчилтөрөгчөөр амьсгалдаг. Гэтэл монголчууд хүн төрөлхтний энэ эрүүл хэв маяг, жишгээс эсрэгээр амьдарч иржээ. Явж явж ядруу, хоосон байдаг нь байгальтайгаа ойр амьдардаггүй, стресс ихтэй байдагтай холбоотой ч байх.

Categories
мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал эдийн-засаг

С.Молор-Эрдэнэ: Сайхан цаг ирэхгүй. Түүнийг авчирдаг DNN.mn


Философич С.Молор-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-Хүүхдээ 18 нас хүрэв үү, үгүй юу “Хүнтэй суу” гэнэ. Хорь гарчихвал “Чи оройтлоо” гээд хүүгээ, охиноо ямар ч хамаагүй айлын хүүхэдтэй бушуухан гэрлэхээс өөр аргагүй зам руу түлхдэг. “Миний охин, миний хүү эхлээд боловсор, хорвоог, өөрийгөө тань. Яаран битгий гэрлэ” гэж байгаа эцэг эх цөөн?

-Хүнийг хүн гэж хүндлэх хүндлэл монгол хүнд байдаггүй л дээ. 18 нас хүрсэн хүүхдээ хүндлэхгүй байгаа юм.

Ерөнхийдөө цаагуураа “Чи гараад яаж ийгээд л хулгай хийж ир” гэсэн юмаа ойлгуулчихаж байгаа юм. Яаж ийгээд амьдар, хажуугаар нь биднийг харж үз, мөнгө явуул гэнэ. 18, 19 нас хүрээд өнөө хүүхэд чинь амьдралтай ид зөрчилдөж эхэлж байгаа байхгүй юу. 25 нас хүртэл нь хүүхдийг гэрээсээ гаргах хэрэггүй юм байгаа юм. Яг ээж аавын дэргэд хоол ундыг нь идүүлээд. Монгол амьдралд.

Яахав тэр, барууны хөгжчихсөн газруудад өөр л дөө. Манайд бол хүүхдээ 25 нас хүртэл нь гэртээ байлгах ёстой. Даанч ээж аавууд өөрсдөө осолтой учраас ээжээс холдсон нь дээр, охид. Уул нь болдог бол ээж аавууд нь хүүхдээ дэргэдээ хоол унд, мөнгө төгрөгөөр хангаад учир зүггүй наймаа ярихгүй, хариу нэхэхгүй 25 нас хүртэл нь тайван байлгачихаад гэрээсээ гаргавал шууд, яаран хүнтэй сууж, шууд айлын гэрт орохгүй юм байгаа юм. Айлын гэрт орно гэдэг чинь орон сууц хайж л орж байна гэсэн үг шүү дээ.

Тийм тийм.

-Өөрөө орон сууцгүй учраас.

-Тийм жишээ олон мэдэх юм.

-Эмэгтэйчүүд бол бушуухан нэг эрэгтэйг барьж авахгүй бол манайд ялангуяа хүнтэй суугаагүй эмэгтэйчүүдийн хүчирхийлэл их учраас тэр хүчирхийлэлд автахгүйн тулд бушуухан нэг залууг дэгээдээд авдаг. Тэгж байж хүчирхийллээс холдож байгаа юм. Эрчүүдийн дур тачаалын хүчирхийлэл их. Эмэгтэй хүнийг харлаа, тэгээд л ойлгомжтой. Ажилд нэг шинэ эмэгтэй орж ирлээ, шууд ойлгомжтой.

-Адгууслаг.

-Адгууснаас долоон дор. Адгуус чинь өвдөнө, ичнэ, зовно шүү дээ. Монгол хүн чинь ичиж зовохгүй, тийм аймаар байна аа гэдэг чинь адгуусны түвшний ч ёс суртахуунгүй байна.

Тэгэхээр бид чинь маш их асуудалтай. Энэ асуудлаа шийдэх ёстой. Хийх ажил их байна. Философийг төрийн хэмжээний түвшинд аваачих шаардлага байна. Би хэлээд байгаа шүү дээ, Бал дарга сууж байсан хуучин хоёр давхар байгаа шүү дээ. Нэгдүгээр сургуулийн хажуу талын хашаан дотор. Хоёр давхар цагаан байшингууд байдаг даа.

-Байдаг байдаг.

-Одоо тэр байшин хоосон. Тэнд намайг суулгачих ёстой байхгүй юу. За, Монголын философийг наанаа сууж байгаад гаргаж ир гээд хоолны л мөнгө өгчихнө биз. Тэртээ тэргүй миний хэрэгцээ дууссан. Миний хэрэгцээ дуусчихсан шүү дээ. Гадаад явах сонирхол дуусчихсан, олон орноор явчихсан. Янз бүрийн юм идэж уугаад дуусчихсан. Илүү дутуу янз бүрийн хувцас хунар өмсөөд дуусчихсан. Одоо зүгээр л философио л хийх юмсан. Тайван, чөлөөтэй. Монголын төлөө. Монголын философио л хийх юмсан, өөр юм байхгүй. Энэтхэгт Энэтхэгийн философи хийж, хятадууд Хятадын философио хийж, Иран нь Ираныхаа, Араб нь Арабынхаа философийг хийж, Казахстан нь Казахстаныхаа философийг хийж байна. Тэгвэл Монголын Молор-Эрдэнэ би яагаад Монголын философио хийгээд сууж болохгүй гэж, яг эд нартай адилхан. Дээр дурдсан орны философичдыг хаан нь, төр нь хамгаалалтдаа авчихсан. Би чинь ямар ч хамгаалалтгүй. Надтай ямар ч хүн яриад, уулзаад мэтгэлцэх гээд байгаа шүү дээ. “Молор-Эрдэнэ гуай, тантай сайхан суугаад ярилцчих юмсан” гэдэг. Хятад, Солонгос, Япон, Араб, Казахстан зэрэг орнуудын ард түмэн чинь философичидтойгоо хамаагүй хүнийг уулзуулдаггүй. Холхон бай, чи энэ хүнтэй уулзаж ярихын тулд ядаж хоёр, гурван ном уншчихсан бай гэдэг. Тэгээд тэр хоёр, гурван номыг нь унших гэхээр 10 жил хэрэгтэй. Надтай уулзахын тулд, нэг түвшинд ярилцахын тулд тэр хүнд 10 жил хэрэгтэй байхгүй юу. Тэгэхээр манайд, төр ч юм уу, дээгүүр байгаа нөхөд “Молор-Эрдэнэ гуайг орлочих хүн байна уу” гээд хайвал байхгүй. “За тэгвэл чи хурдхан шиг философи сураад тэр хүний түвшинд яриадах” гэвэл тэр хүнд 10-15 жил хэрэгтэй. Тэгэхээр Молор-Эрдэнийн түвшний хүнтэй болохын тулд 15 жил хүлээх нь байна шүү дээ. Тэгж цаг алдаж, мөнгө үрэх хэрэг байна уу.

-Таны “Өдрийн сонин”-д 10 жилийн өмнө өгсөн ярилцлага фэйсбүүкт одоо ч явж л байх юм?

-Сэтгэгдэл дээр нь “Энэ их сайхан залуу” гэчихсэн байгаа юм чинь. Би одоо залуу байхаа больчихсон шүү дээ (Инээв). Үс мүс минь бууралтчихсан байгааг харж байгаа биз дээ.

-Таны ярилцлагыг хэсэгчилж аваад, эш татаад гаргаж ирээд байна гэдэг нь Монголын нийгэмд, монголчуудад С.Молор-Эрдэнийн хэрэгцээ байна аа гэсэн үг дээ?

-Байхгүй яах юм. Ганц философич нь юм чинь. Түүхэндээ ганц удаа, анх удаа Монголын ард түмэн нэг философичтой танилцсан. Уул нь үүндээ баярлах ёстой. Яахав эхний үед уурласан. Одоо бол яах юм. Бууж өгөхөөс өөр аргагүй. Мэдлэг гэдэг чинь, хүний эрдэм гэдэг чинь ийм хүчтэй байхгүй юу. Надад улс төрийн ямар ч эрх мэдэл байхгүй. Ямар ч боссын хэдэн сая долларын хөрөнгө байхгүй. Надад цэрэг арми байхгүй. Би зүгээр л ганцаараа, тусалж дэмждэг залуучуудтай, номоо бичээд сууж байна. Энийг чинь жинхэнэ эрх мэдэл гэдэг байхгүй юу (Инээв). Үүнийг power гэдэг. Оюуны power гэдэг чинь ийм хүчтэй байхгүй юу. Би зөвхөн толгой доторхио л зараад явж байгаа хүн шүү дээ. Өөр юм байхгүй.

-Тэр сэтгэгдлүүд дунд “Би Молор-Эрдэнийн ярилцлагыг унших дуртай. Энэ нийгэмд ингэж ярьдаг ганц ч болтугай хүн байгаад баярладаг” гэх утгатай үгсийг хүмүүс олон бичсэн байдаг?

-Хэл гэдэг чинь ийм чухал. Бид хэлийг дэндүү муухай хэрэглэж, дэндүү бохир болгож байгаа л даа. Дээр үеийн хэдэн эрдэмтэд нь монгол хэлийг бүр баллаад хаячихсан, эзэгнэчихсэн. Хэл гэдэг чинь хоёр гурван хүний өмч биш шүү дээ. Чи, бидний өмч. Чи, биднийг ярьж байгаа цагт монгол хэл амьдарна. Нөгөө талаар монгол хэлийг философийн түвшинд ингэж гаргаж ирж болж байна шүү дээ. Олон ард түмнүүд, нүүдэлчдийн холимог хэл учраас философидож болж байна.

-Монголчууд ярьдаг шүү дээ, цус хол тусмаа сайн гэж. Тал бүрээс нүүж ирсэн ард түмнүүд, нүүдэлчид нэгдэж Монголыг үүсгэсэн юм бол хэрвээ нэгдэж чадвал маш оюунлаг түвшний хүмүүс гарч ирэх нь дээ?

-Хөндлөн гулд хоорондоо сууцгаагаад л хүүхэд гаргацгаасан. Социализмын үед чинь баруун, зүүн тийш аймгууд руу илгээгээд холилдуулдаг байлаа шүү дээ. Тэр бол маш сайн. Одоо чинь тэгэхээ болиод хажуу талын айлынхтайгаа суучихдаг болсон. Цус ойртсон сумд ч бий. Ингэж болохгүй. Энэ бол гэмт хэрэг. Энийг төр засч янзлах ёстой. Цус ойртоод байгаа нь аргагүй шүү дээ, худал үг, худал зан заншил, худал уламжлал, худал монгол ёс яваад байна. Худал монгол ёс бол хүнийг идэвхигүй, бүдүүлэг болгож, доод түвшинд аваачиж байна. Бид XXI зуунд байна шүү дээ. Бид соёлжих, соёлтой болох ёстой. Тийм учраас чи бид хоёрын арван жилийн өмнө хийсэн ярилцлага өнөөдрийн бидний асуудлыг хэлээд л байна, хуучраагүй байна. Тэгэхээр энэ 10 жил дотор ямар ч, нэг ч алхам урагшлаагүй байна. Энэ ард түмэн, энэ улс орон чинь. Бараг л хойшоо ухарсан байна. Бөхчүүд үзэгчид рүү боорцог цацаад байна гэдэг чинь 150 жилийн өмнө оччихлоо гэсэн үг. Түрүүлсэн морины хөлсийг долоох гээд гүйж байна, цагдаа хамгаалаад дийлэхгүй байна. Тэрийг долоож яах гээд байгаа юм. Нэл хир, хөлс долоож яах гээд байгаа юм. Амьдрал нь яачихсан болоод, гэр орон нь яачихсан болоод тэгдэг юм.

-Хийморио сэргээнэ гээд тэгээд байдаг шүү дээ?

-Тийм хийморьгүй амьтан юм уу. Өөрийнхөө хийморийг өөрөө сэргээдэг болохоос биш хөлс долоож хийморь сэргэдэг юм уу. Хир новш, шороо, нян долоовол хийморь сэргэх байтугай уруудна шүү дээ (инээв). Шороонд даруулж соёлжино гэж хаашаа харсан юм байдаг юм. Усанд орох хэрэгтэй. Усанд орвол соёлжино. Хийморио сэргээе гэвэл тоосонд орж байснаас усанд орсон нь дээр.

Хөлс долоосноос хөлсөө угаасан нь дээр. Тэр хачин хачин монгол ёс гэдэг юм дотор нөгөө л хачин хачин мухар сүсэг чинь яг хэвээрээ. Мухар сүсгийг өдөөдөг гурав, дөрвөн төрлийн хүмүүс байна шүү дээ. Лам нар, улс төрчид, яруу найраг, шүлэг бичдэг баахан нөхөд байгаа шүү дээ, чи мэднэ дээ. Еэ бурхан минь. Зохиолчид мохиолчид гээд түүхэн роман бичээд л хачин хачин нөхөд бий. Тэд чинь мухар сүсгийг өдөөж өгч байна. Энэ гурвыг яаж дийлэх вэ. Яруу найрагч, зохиолчдыг урлагийнхан л гэчихье л дээ. Хамгийн боловсролгүй хүмүүс шүү дээ. Бүдүүлэгтэх гэж байгаагаа урлаг гэдэг. Дээр нь лам нар байна. Ядаж л шашинлаг байсан бол лам нар туранхай байх байсан. Лам хоол бага иддэг, ховдог байж болдоггүй. Хүсэл, шунал нь аль эрт дарагдчихсан байх ёстой байсан. Бүх шашинууд сэтгэлзүйн цэвэрлэгээнүүд хийдэг. Манайд мухар сүсэг болоод ороод ирчихсэн. Салсан нөхрийг минь авчирч өгөөч гээд уйлагнаад байдаг. Ийм хачин болчихсон. Мөнгө ярина, орлого ярина гэдэг шашинтай огт хамаагүй байхгүй юу. Азийн зарим оронд лам нар нь сав барьчихсан ард түмнээс өгсөн хоолыг иддэг. Өөрөө хоол олж идэх шаардлагагүй гэж байгаа шүү дээ. Тэр ямар гоё вэ.

-Монголчууд хэр боловсролтой ард түмэн бэ?

-Боловсрол ярих ямар ч боломжгүй.

-Яагаад?

-Монгол Улсад боловсрол байх ч үгүй. Юун Боловсролын яам, юун Боловсролын сайд. Тийм инээмдэмтэй юм ярьж болохгүй.

-Юу! Бүр Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны яамтай шүү?

-Шинжлэх ухаан бол тэртээ тэргүй Монголд байхгүй. Яахав гадаадын энд тэндхийн лабораторид ганц хоёр жил болчихоод, гадаадынхнаас ганц хоёр юм сонсч, цээжилчихсэн хүмүүс байгаа. Гэхдээ Монгол Улсын, Монгол орны шинжлэх ухаан байх ёстой. Бидний шинжлэх ухаан, бидний философи байх ёстой. Тэр байтугай би хэлээд байгаа шүү дээ, Бидний Буддизм байх ёстой. Төвөдүүд аваад Төвөдийн Буддизм болгочихсон. Японууд аваад Японы Буддизм болгочихсон. Солонгосууд аваад Солонгосын Буддизм болгочихсон. Хятадууд аваад Хятадын Буддизм болгочихсон. Бид ч бас тэгэх ёстой. Монголын Буддизмтай болох ёстой.

Боловсрол гэхээр зүгээр л диплом. Дипломын л төлөө байна шүү дээ. Дипломоо л авах гээд байна. Тэр хичээл, ном яах вэ, дипломоо л авах нь чухал. Тэр хичээлийг зааж байгаа багш нь ч тэр инээдэмтэй. Би Хөвсгөлд явж байгаад хоёр залуутай уулзсан. Нэг нь зах дээр наймаа хийгээд мөнгөтэй болчихсон. Нөгөөх нь ШУТИС төгссөн. Уулзаж юм ярьж байгаад “Чи тэрийг уг нь мэдэх ёстой доо, ШУТИС-ийг төгссөн, дипломтой хүн” гэсэн чинь “Мартчихжээ” гэж байгаа юм. Тэгэхээр нь “Тэгвэл чи зах дээр наймаа хийж амьдарч байгаа энэ залуугаас ямар ялгаатай байгаа юм” гэж асуусан. Сурсан эрдэм байсан бол мартахгүй шүү дээ. Сая нааш ирэхдээ таксины жолоочтой үг солилоо. Арван жилийн сургуулиа төгсөөд шууд ажил дээр гарсан гэж байна. “Чи нэгээс аравдугаар анги хүртлээ юу юу сурч байснаа санаж байна уу” гэж асуутал “Ёстой санахгүй байна” гэж байгаа юм. Тэр 10 жилийн боловсрол нь хааччихав. ШУТИС-д сурсан залуугийн дөрөв, таван жил хаачсан бэ? Энийг юу гэж ойлгох вэ?

-Диплом л авах ганц зорилготой ёстой байсан.

-МУИС, ШУТИС чинь 18 нас хүрсэн залуучуудын өдөр өнжүүлэх газрууд. Зөвхөн ирцээ бүртгүүлээд явах нь чухал. Хичээл дээрээ чихэвчээ зүүчихнэ. Ирцийн кредитийн оноо нь ороод ирэхээр түүн дээрээ цээжилчихсэн жаахан юмнуудаа огьж гараад л явчихаж байгаа шүү дээ (инээв).

-Таныг саяхан Төрийн ордонд явж байгааг харсан. Зөвлөлдөх санал асуулгад төлөөлөгчөөр сонгогдсон юм уу даа гэж таамагласан л даа?

-Тэрэнд орсон шүү дээ. Намайг хараагүй юм уу. Үндэсний телевизээр гарсан. Анх удаагаа Үндэсний телевиз намайг гаргалаа. Гоё байлаа. Ихэвчлэн хувийн хэвшлийн телевизийнхэн ирж яриа авдаг байсан бол энэ удаад Үндэсний телевиз ярилцлага авсан. Андуурсан уу, яасан. Цаанаасаа тушаалаа сонссонгүй юу, тэнд нэг алдаа гарсан байх аа (инээв).

-Та юу ярьсан юм?

-Ерөнхийдөө шударга ёсыг ярьсан. Уул уурхайгаас орж ирж байгаа энэ их орлогыг яаж ард түмэндээ хуваарилах вэ. Шударга ёсоор хуваарилах ёстой. Хэнд хэрэгтэй байна вэ, тэдэнд хурдан мөнгө өг. Тэр их чухал. Нэгэнт мөнгөтэй бололцоотой баячуудад мөнгө өгөх хэрэггүй. Бололцоо багатай хүмүүст өгөх чинь шударга ёс. Түүнээс биш Монголын хүн болгонд өгнө гэдэг утгагүй. Маш их мөнгөтэй хүнд нэмж мөнгө өгөөд яах гээд байгаа юм. Хэрэгцээтэй хүнд нь өг.

-Шударга ёсыг яаж тогтоох вэ?

-Хүмүүсийнхээ орлогоор л тогтоочихно. Сүүлийн 10 жилийн орлогыг нь хараад л, дансны орлого, зарлагыг нь харахад л дороо гараад ирнэ. Наад айлдаа, наад залуудаа хурдан өгөхгүй бол хэцүүдлээ гээд бүх юм тодорхой байх болно.

-Жагсаалын үеэр залуустай уулзахад “Монголд шударга ёс байхгүй учраас эх орноосоо явах шийдвэрт хүрч байна” гэж ярьцгаасан. Тэдний амнаас мөнгө хэрэгтэй байна, өлсөж байна гэсэн үг биш, шударга ёс хэрэгтэй байна гэсэн үг гарч байсан?

-Yes!

-Шударга ёс байхгүй учраас бид эх орноосоо явж байна гэсэн?

-Шударга ёс гэж хэнд юу ногдсон, тэрийг нь өгөх ёстой. Тэр залуус чинь авлагатай хүмүүс байхгүй юу. Шударга ёс гэдэг чинь өгөө, аваа тэнцэх ёстой. Өгсөн бол авна, авсан бол өгнө. Ард түмний баялгийг авчихсан байна. Одоо тэд яах ёстой вэ. Өгөх ёстой. Гэтэл өгөхгүй байна. Тийм учраас шударга ёс биелэгдэхгүй байна. Өгөө аваа тэнцэх ёстой. Хайр дээр ч гэсэн тийм байх ёстой. Би хэн нэгнийг нэг жил хайрлалаа, хариуд нь тэр хүн хайрлах ёстой. Үгүй гэвэл, баяртай. Би хэн нэгний асран хүмүүжүүлэгч юм уу, би эмээ нь юм уу. Тэр л байхгүй юу. Шударга ёс бол тэр. Авах ёстой бол авах л ёстой. Өгөх ёстой бол өгөх л ёстой. Тийм учраас энэ уул уурхай нүүрсний хулгайч нар байна шүү дээ, та нар авч болсон. Одоо өгч болох л байх. Өгөө аваа тэнцэх л ёстой. Авсан шигээ өгч болно. Өгсөн шигээ авч ч болно. Түүнээс биш зөвхөн авдаг, өгдөггүй. Эсвэл өгдөг, авдаггүй бол шударга ёс алдагдаж байгаа юм. Тийм учраас тэр залуучууд маш их авлагатай залуучууд байсан. Авлагыг нь өгөөгүй учраас “За явлаа”. Явахаас өөр арга байхгүй.

-Сүүлийн үед монголчууд гадагшаа маш ихээр гарч байна, ажил хийж, мөнгө олох гэж тэр шүү дээ?

-Гадаад руу гарсан хэдэн зуун мянган монголчууд бол гомдолтой хүмүүс байхгүй юу. Төрдөө, улс орондоо гомдож явдаг хүмүүс. Доголон нулимстай л явж байдаг хүмүүс. Дотор нь байгаа бидэнд нулимс гарах ч зав алга (Инээв).

-Сайхан цаг ирнэ ээ л гэж бодож дотор нь явж байна даа?

-Сайхан цаг ирэхгүй. Сайхан цагийг авчирдаг байхгүй юу.

-…

-Сайхан цагийг авчирна аа. Шаардана аа.