Author: ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ

1989 оны 12 дугаар сарын 10 бол Монголын ардчилсан холбооны анхны цуглаан болсон түүхэн өдөр. Энэ цуглаан бол Монгол Улс хойд хөрш Оросын нөлөөнөөс гарах, Монголд ардчиллыг хөгжүүлэх, ард түмэн иргэний эрх, эрх чөлөөгөө эдлэхийн төлөөх маш том зоримог үйл явдал байсан. Энэ өдрийн цуглаан нь шинэ түүхийн эхлэл болсон.

1206 онд Их Монгол улс байгуулагдсан нь монголчуудын хувьд алтаар тэмдэглэх өдөр яалт ч үгүй мөн билээ. Түүнээс өмнөх Хүннү Сүннүгийн үеийн талаар гэхээсээ илүүтэй Их Монгол улс байгуулагдсаныг онцгойлон авч үздэг. Үүний дараа 1911 оны Үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөний арванхоёрдугаар сарын 29-ний өдөр мөн алтаар бичигдэж таарна. Энэ өдрийн ач холбогдлыг юутай ч зүйрлэшгүй. Тэр өдөр монголчууд овсгоо гаргаж хөдлөөгүй бол өнөөдөр Хятадын автономит муж л болчихсон байх байлаа. 1911 оны цагаагчин гахай жилийн өвлийн дунд сарын шинийн есөн буюу аргын тооллын 1911 оны 12 сарын 29-нд Монгол Улсын түүхэнд 200 гаруй жил үргэлжилсэн Манж Чин гүрний ноёрхлыг эцэс болгосон. Түүнчлэн монголчууд үндэсний тусгаар тогтнолоо зарлаж, VIII Богдыг Монгол Улсын шашин төрийг хослон баригч, хэмжээгүй эрхт хаанд өргөмжилж түүнд төрийн тамга, төрийн далбаа, өргөмжлөл, хүндэтгэлийг өргөж, таван яам бүхий Засгийн газрыг байгуулах түүхэн шийдвэр гарган, тусгаар тогтносон Богд хаант Монгол Улсыг байгуулсан түүхтэй.

Монголын түүхэнд алтаар бичигдэх гурван өдрийн сүүлчийнх нь 1989 оны 12 дугаар сарын 10-нд болсон МоАХ-ны цуглаан юм. Монголын гадаад, дотоодод сурч байсан оюутан, залуус ардчилсан хувьсгалын гол хүчин байсныг түүхэн бичиг, архивт тэмдэглэн үлдээсэн. 1989 оны арваннэгдүгээр сарын 27-28-нд Залуу уран бүтээлчдийн Улсын II зөвлөгөөн болж Ц.Элбэгдорж, Дарь.Сүхбаатар, С.Амарсанаа нар Ардчилсан холбоо байгуулахыг анх санаачилж, улс төрийн нууц бүлгэмүүд нэгдэж улмаар Монголын Ардчилсан Холбоог (МоАХ) байгуулжээ.

1989 оны арванхоёрдугаар сарын 10-нд Улаанбаатар хотын “Хүүхэд залуучуудын соёлын төв”-ийн гадаа талбайд анхны цуглаанаа хийж Монголд олон намын улс төрийн систем тогтоох, хүний эрхийг дээдлэх, бүх нийтийн сонгуулийг хугацаанаас нь өмнө 1990 оны эхний хагаст багтаан явуулах, улс төрийн хэлмэгдэгсдийг цагаатгах, хэвлэлийн эрх чөлөөг баталгаатай болгох зэрэг 13 зүйлийн шаардлага тавьснаар Монголд Ардчилсан хувьсгал эхэлсэн гэж үздэг. Өөрчлөлт, шинэчлэл, хуучин системийг халах том хувьсгал, Ардчилал эхэлсэн алтан өдөр байгаа биз.

Ардчилсан нам засаг төрд хүзүү хуваах маягтай овоо гайгүй сандал суудал “зулгаасан” үедээ энэ өдрийг дурсдаг байв. Харин МАН дангаар ноёрхож буй жилүүдэд энэ өдрийн талаар огт дурсдаггүй мөртлөө ардчилсан чигийн хүмүүс энэ өдрийн талаар юм дуугараад эхлэх вий гэж болгоомжлохдоо тухайн өдөр элдэв янзын юм, үйл ажиллагаа зохиогоод олон нийтийн анхаарлыг өөр зүгт хандуулчихаа мэддэг. Дөрвөн жилийн өмнө энэ өдрийг угтаад түүхийг гуйвуулсан утгатай тархи угаалтаа сошиал орчноор тарааж байсан сан. Тэр үед Өдрийн сонин “Жамбын Батмөнх ардчилсан хувьсгалыг эхлүүлж Цахиагийн Элбэгдорж ардчилсан хувьсгалыг сүйдэлсэн болж хувирсан уу” гэж бичиж л байлаа. Гэтэл өнөө жил арванхоёрдугаар сарын 10-ны өдрийг манай хүний эрхийн “өндөр” мэдрэмжтэй эрх баригчид маань “Хүний эрхийн өдөр” гээд хүндэтгэлийн чуулган хүртэл хийж, хүний эрхийг гайхалтай хүндэтгэдэг төртэй, түшээдтэй тухайгаа ярьцгаасан нь өнөө л булзайруулах арга нь юм даа.

МАН-ынхан энэ өдрийн тухай хальт яримар аядвал “Аа энэ хэдэн балай юмнуудын өдөр гээд байдаг юм. Ардчиллын партизан гэсэн архинд орчихсон юмнууд байгаа”, “Монголыг балласан юмнуудыг хар даа…Элбэгдорж, Энхсайхан, Бат-Үүл сайхан эх орныг минь яаж балласан билээ” гэсэншүү бэлгэгүй үг шидлэх нь бий.

Ардчилсан хувьсгал, ардчиллын чигийн юу ч байсан бүгдийг нийгмээрээ үзэн ядаж, гутаах давалгаа асар их болсон. Ялангуяа 2020 оны сонгуулиас хойш, ковидын хөл хорионы хоёр жилийг далимдуулж нь эрх баригчид ард түмний мэдэх эрхэнд халдаж, ийм төрлийн контентуудыг сошиалд тролл багаараа “цутгуулсан”. Эрх баригчдын “цутгасан” мэдээллээр тархиа угаалгасан арми, масс бий болчихлоо. Одоо “12 дугаар сарын 10-ны өдөр бол МоАХ-ны өдөр, алтаар бичигдэх өдөр” гэж ам ангайвал ад үзэгдэж, бүр зодуулахаар хэмжээнд хүрчихээд байна. Яагаад ийм болчихов, нийгэм яагаад буруу тал руугаа эргээд байна гэж жаахан юм боддог хүмүүс нь гайхацгаадаг.

Украин-Оросын дайн дэгдсэний дараачаас дэлхийд олон нууц задарсан. Ардчилал, лебирал үзлийг гутааж, үзэн ядах хөдөлгөөн нь бүхэлдээ оросуудын явуулж байсан үзэл бодлын урсгал, зориуд хийж ирсэн хортой ажил гэдэг нь илэрчихсэн.

Оросууд энэ “ажил”-аа дэлхий даяар явуулж, тархи угаалт хийж ирснийг системтэйгээр нь илрүүлж, задалчихаад байна. Энэхүү тархи угаалт хамгийн амжилттай хэрэгжсэн газар нь ганцхан Монгол байсан юм билээ. Бусад улс, тив дэлхийг харахад тэд Оросоос толгой илүү учир тархиа угаалгахыг хүсээгүй, “Аа оросуудын л дэмий яриа шүү дээ” гээд ер тоогоогүй түлхчихсэн юм билээ дээ.

Гэтэл монголчууд тэрэнд нь үнэмшчихсэн, бүр ах аа гэж боддог болчихсон. Одоо ч ах аа гэж “хайрладаг” хүмүүс байдаг гэхээр ямар хүчтэй “угаагдсан” нь харагдаж байна. Одоо Монголын нийгмийн 40-өөд хувь нь ардчилсан хувьсгал, дэлхийн лебирализм, ардчиллыг үзэн яддаг болчихсон, ардчилсан нийгэмд амьдардаг мөртлөө шүү дээ. Дээрээс нь МАН тасралтгүй шахуу гучаад жил төр бариад ард түмнээ ядууруулчихсан байгааг ч хэлэх үү, нийтээрээ баян чинээлэг, баялаг бүтээгч хүмүүсээ үзэж чадахаа байцгаачихсан. Энэ бол монголчууд оросуудаар тархиар угаалгаснаас л болж үлдсэн “эмгэг”.

Арванхоёрдугаар сарын 10-ны өдөр яагаад түүхэн дэх алтан өдөр юм бэ гэж зарим залуус дүү нар асуух байх. Хүн төрөлхтөн “Ардчиллаас өөр амьдрах арга үгүй юм байна. Аль нэг дарангуйлагчийн дор амьдарч болохгүй” гэдгийг ойлгож байгаа, харж байгаа. Ардчилал бол хүн бүрд боломж олгодог, энэ боломжийг эдлэх нь хүн төрөлхтөний ирээдүй мөн. Ийм учраас хүн төрөлхтөн нийтээрээ сонгож орсон замд хөл тавих эхлэлийг тавьж, залуус цуглацгаасан өдрийг түүхэнд алтаар тэмдэглэн үлдээх нь дамжиггүй юм аа.

Д.ГАНСАРУУЛ

Лхаарамба Д.Жавзандорж ламыг Монголын Бурханы шашинтны төв Гандантэгчэнлин хийдийн Тэргүүн их хамба лам, ХХХ хамба номун ханы сэнтийд залах ёслол өвлийн тэргүүн сарын шинийн таван буюу энэ сарын 18-нд Батцагаан дуганд боллоо. Энэ ёслолын үеэр Тэргүүн их хамба лам Д.Жавзандорж хуран цугласан олонд хандаж дараах айлдварыг айлдсан юм.

“Авралт багш гурван эрдэнэ дор гурван үүднээс бишрэнгүйгээр мөргөе. Болгоон соёрх. Өнөөдрийн ёслолд морилон саатсан Монгол Улсын Их хурлын дарга, эрхэм Гомбожавын Занданшатар, эрхэм УИХ-ын гишүүд болон Засгийн газрын гишүүд, төр нийгмийн зүтгэлтнүүд, Бурханы шашны Хутагт, Хувилгаад, Гэвш, Лхаарамба, Гавж, хийдүүдийн Хамба, Ловон, лам хуврагууд, гадаад орны Элчин сайдууд, хүндэт зочид төлөөлөгч, сүсэгтэн олон та бүхэндээ XVII жарны Үзэсгэлэн болгогч хэмээх Усан туулай жилийн өвлийн тэргүүн сарын шинийн 5-ны билэгт сайн өдрийн мэндийг өргөн дэвшүүлье.

Монголын Бурханы шашинтны төв Гандантэгчэнлин хийдийн Тэргүүн их хамба лам, Хамба номун хан хэмээх эрхэм хүндтэй, нэн хариуцлагатай шашин номын албан тушаалд сонгогдон томилогдлоо. Эрхэм хүндтэй та бүхэнтэй хамтран уламжлалт Бурханы шашин, соёлоо түгээн дэлгэрүүлэх их үйлсийн төлөө хичээн зүтгэхээ илэрхийлж байна. Энэхүү албанд итгэл хүлээлгэж, нэр дэвшүүлсэн Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, XXIX Хамба номун хан, Хансүр, Гавж Дэмбэрэлийн Чойжамц танд эрүүл энх, урт удаан нас, буян номын үйлс тань арвидан дэлгэрэхийн ерөөлийг айлтгая.

Их Монгол орноо Бурханы шашин, соёл хэдэнтээ дэлгэрч, Монголын ард түмний ахуй амьдрал, өв соёл, үнэт зүйлсийн салшгүй чухал хэсэг болон уламжлагдан ирсэн билээ. Бурханы шашин, соёлоо Бурхан багш бээр “Миний шашин умардаас умардад дэлгэрнэ” хэмээн бошголон зарлигласны дагуу Бурханы шашин Энэтхэгээс Төвөд, Төвөдөөс Монголд дэлгэрэхэд алжаал зүдрэлийг умартан хичээн зохиосон Монголын Анхдугаар Богд Өндөр гэгээн Занабазар тэргүүтэй ихэс дээдэс, эрдэмтэн мэргэд бүхэнд чин сэтгэлээсээ талархан залбирму.

Өнөө цагийн Монголын Бурханы шашны тэргүүн, Дээрхийн гэгээн, Оройн дээд Очирдарь, Х Богд Жавзандамба хутагт Данзанжамбалчойживанчиг дээдэс, Хутагт, Хувилгаад, Хамба, Ловон, Гэвш, Гавж тэргүүтэй лам хуврагуудын Бурханы шашны төлөө зохиож буй үйлс бүхэнд даган баясъя.

Бурхан багш бээр дөрвөн үнэний сургаалыг айлдахдаа бидний хүсдэггүй зовлон бидний өөрсдийн муу сэтгэлээс гардаг. Ийм учраас зовлон хүсдэггүй хэн бээр зовлонг бий болгодог муу сэтгэлийг юуны түрүүнд таньж бариад түүнийг арилгахын тухайд арга нь болсон хоосон чанар, шүтэн барилдлага эдгээрийг танин мэдсэн билиг ухаан, бусдыг энэрэн нигүүлссэн сэтгэл, бусдын төлөө өөрөө эхлээд сайн болох ёстой шүү, өөрөө сайжрах хэрэгтэй гэсэн бодь сэтгэлийг хэрэгжүүлэхээр суралцах хэрэгтэй хэмээн айлдсан. Тиймээс Бурхан багшийн сургаалын охь шим болсон хүмүүний ёс суртахуун, энэрэн нигүүлсэх сэтгэл, шүтэн барилдлагын ухааныг хувь хүний амьдрал, нийгмийн харилцаанд хэрэгжүүлэх нь хүн төрөлхтний өмнө тулгарч буй олон асуудал бэрхшээлийг даван туулах хамгийн үр дүнтэй арга зам мөн гэдэгт итгэлтэй байдаг. Өнөөг хүртэл уламжлагдан ирсэн сүм хийдийн боловсролыг орчин үеийн боловсролтой уялдуулах, сүм хийд шинжлэх ухааны байгууллагын хамтын ажиллагааг идэвхжүүлэх, нийгмийг соён гэгээрүүлэх хүмүүнлэгийн олон талт ажиллагааг шинэ шатанд гаргах, Бурханы сургаал номлолыг эх хэлээр унших, судлах боломжийг үе шаттайгаар нэмэгдүүлэх зэрэг ажлуудыг та бүхний оролцоо, дэмжлэгтэйгээр хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буйгаа айлтгая. Та бүгдэд эрүүл энх, сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөгөөд Бурханы шашин дэлгэрэхийн ерөөлийг айлтгая. Болгоогч багшийн өлмий батжин, билгүүнт хуврагууд номоор цэнгэж, бүхнийг гэгээрүүлж, зовлонгоос хагацуулагч Бурханы шашин дэлгэрэх болтугай. Баярлалаа, та бүхэнд” гэж айлдлаа.

Үүний дараа тэрбээр XXIX Хамба номун хан Д.Чойжамц гавжид хүндэтгэл үзүүлж “Монголын Бурханы шашинтны төв Гандантэгчэнлин хийдийн XXIX Хамба номун хан, Хансүр, Гавж Дэмбэрэлийн Чойжамц танд өдийг хүртэл, энэ олон жилийн хугацаанд үе үеийн Захиргаа, лам хуврагуудаа манлайлж, Бурханы шашныг дэлгэрүүлэх их үйлс, сайн сайхан бүгдийн төлөө хичээсэн энэ бүгдэд хувийн зүгээс болон лам хуврагуудаа төлөөлөн чин сэтгэлээсээ даган баясаж, талархал дэвшүүлье. Ирэх жил, Цагаан сар гарсны дараа таны таалсан өдөр Монголын Бурханы шашинтны төв Гандантэгчэнлин хийдээс танд өлмий бат, мэлмий тунгалаг байж, сүсэгтэн олон, залуу лам хуврагууддаа сургаал номлолоо урт хугацаанд айлдан Бурханы шашныг дэлгэрүүлэхэд урьдын зохиосон адилаар зохиол үйлсээ зохиож хайрлана уу хэмээн бат оршил, даншүг өргөе гэж би айлтгаж байгаа юм. Үүнийг та хүлээн авна уу. Ингээд танд эрүүл энх, сайн сайхныг хүсэн ерөөе” хэмээн ерөөл айлтгав.

Д.ГАНСАРУУЛ

Хэдийгээр манай төрд хулгай нүүрлэж, ард түмний амьдрал өдрөөс өдөрт доройтож байгаа ч монгол хүний нэг нэгэндээ итгэдэг сайхан сэтгэлийн гал нь унтраагүй л бололтой. Том хулгай нь илрэнгүүт бараг бүгдээрээ шахам шорон руу явчих хэмжээний сүр дуулиан болдог ч тэгс ингэсхийгээд хэргээ намжаачихдаг. Гэвч удалгүй өмнөхөөсөө ч өндөр дүнтэй өөр хулгай нь илэрч, нийгэм даяараа шуугьж, одоо л хэрэг бишдэх нь гэж байтал ард түмэн тэгсхийгээд орхичихдог. Учир нь өөрсдийнх нь хулгай илэрч мэдээ мэдээлэл нь гараад эхлэнгүүт зэрэгцээд өөр сенсааци гаргаж ирэн нийгмийн сэтгэл зүйг инженерчлээд сурчихсан, одоогийн эрх баригчид. Гэсэн ч ард түмэн яагаад ч юм төрийн түшээддээ итгэсээр байдаг нь өнөө л монгол хүний уужуу зангийн илрэл байх. МАН-ыг хулгай гэдэг үг сүүдэр мэт дагах болж, МАН-Хулгай гэх хоршоо үг ч бий болсон. Олон хулгайчийн дундаас “За, энэ л эд нар дундаа гайгүй юм даг уу даа, арай хулгай хийчхээгүй бололтой” гэж итгэж байсан УИХ-ын гишүүн нэг л мэдэхэд хар сумаа тавьж байгаа боохой шиг сэтгүүлчдэд элдүүлээд Төрийн ордон дотор дүүлж явахыг байн байн харах болов. Ихэнх хүмүүс мэднэ дээ. Боохой хэдий араатан ч гэлээ амь нас нь дээсэн дөрөөн дээр ирэх үед чацга алдаж биеэ хөнгөлж дүүлж зугтдаг. Үүнийг монголчууд чоно хар сумаа тавиад зугтлаа даа, эр хүн зоригтой бол чоно хүртэл чацга алддаг гэх мэтээр ярилцдаг. Юун төрийн сайд, эрхэм гишүүн, сонгогч түмнээ төрд төлөөлөх эрхэм үүрэгтэй түшээ энэ тэр гэсэн сайхан цол гуншин өргөмжлөл манатай. Микрофон, дуу хураагуур барьсан хэдэн сэтгүүлчийг хараад боохой шиг л сүнсээ зайлтал айж зугтах нь даанч гутамшигтай, сүр сүлдгүй.

Байж байтал нэг гишүүн нь Төрийн ордонд пад пидхийгээд гүйж байгаа харагдана. Яав ийв гээд сураг тавихаар ийм тийм хулгайд холбогджээ, тэрийг нь тодруулж асуух гэтэл зугтчихлаа гэнэ. Өнөөдүүл нь нохойд хөөгдсөн чандага шиг Төрийн ордны дээд доод давхруудаар, шатаар, хонгилоор хар эрчээрээ зугтааж буй дүр зургийг та бид хардаг болоод удлаа. Зарим нь өрөөнийх нь үүдийг сахиж байсан хэвлэл мэдээллийнхнийг харчхаад буцаад өрөө рүүгээ ороод цоож цуургаа хангинатал түгжчихдэг. Төлөв төвшин зогсоод хүний асуултад бүтэн дүүрэн хариулт өгч чадахгүй, асуулт асуусан сэтгүүлч, өөрийг нь харж байгаа олон мянган ард иргэд, сонгогчдодоо царайгаа харуулж хэдэн өгүүлбэр итгэл төгс холбоод хэлчхэж чадахгүй гөлөлзөж зугтах нь түүнийг яавч гэмгүй хүн гэж харагдуулдаггүй.

Түгжрэлийн сайдтай болчихлоо, энэ залуу ч харин овоо юм хийгээд бужигнуулчхаж мэднэ шүү гэж Ж.Сүхбаатарыг ард түмэн харж суулаа. Сайд гэж ямар том нэр хүндтэй, өндөр хариуцлагатай албан тушаал билээ дээ. Гэтэл өнөө том цол гуншинтай, мундаг сайд байсан хүн маань орох байх, явах гишгэх шатаа андууртлаа сэтгүүлчдээс айж зугтаж “Ногоон автобус бол гэмт хэрэг биш” гэх ухааны юм ярьж, нийгэм даяараа түүнийг энэ том хулгайн хэргийг гардсан гол хүмүүсийн нэг гэдгийг мэдчхээд байхад аль болох тайлбар хэлэхгүй зугтах гэж гүйснийг бид харсан. Итгэл хүлээлгэж, юм хийх нь гэж харж байсан хүн нь ийм увайгүй өлөн байж. МАН дотроос гайгүй нь гэж харж, хүлээж байсан хүн нь ийм байхаар цаана нь өөр аятайхан хүн гэвэл хэн байна вэ?

Боловсрол, шинжлэх ухааны сайд Л.Энх-Амгалангийн тууштай, зоримог шийдлүүдийг ард түмэн үнэлэхчээ болж “Овоо шударга юм уу даа” гэж магтаж дуусаагүй байтал “магтсан хүүхэн хуриман дээрээ унгана” гэгчээр Боловсролын зээлийн сангийн шуугиан дэгдэхэд түүний төрсөн дүү, эхнэр хоёр нь энэ сангаас зээл авсан ч эргүүлж төлөөгүйгээр барахгүй бүр тэглүүлсэн байсан нь илэрч түмний булай болсон.

Жижиг, дунд үйлдвэр эрхлэгчдийг дэмжих сангийн хулгайгаас эхлүүлээд Хөгжлийн банк, Боловсролын зээлийн сан, нүүрсний хулгай гээд МАН-ынхны гар хөл гүнзгий дүрэгдсэн эдгээр хулгайд орооцолдсон, хамт хулгай хийсэн гишүүд анхандаа юу ч дуугардаггүй, хариулдаггүй гүрийдэг байсан бол сүүлдээ шууд жорлон руу юм уу, тааралдсан өрөө рүүгээ ороод зугтчихдаг тактиктай байсан. Харин одоо сэтгүүлчдээс илт зугтаж Төрийн ордны урт хонгилоор үсээ хийсгэн тавхайгаа гялалзуулаад гүйчихдэг болжээ. Гэмт хүн гэлбэлзэнэ гэж энэ.

Аанай л итгэл хэмээх юм ард түмний сэтгэлд унтрахгүй уугьж байдаг хойно яагаад ч юм “Энэ л гайгүй хүншүү юм уу даа” гээд бодсон болгон нь хулгайч байдаг!

МАН-ынхан төр засгийн зүгээс ард түмнээ ажилтай, үйлдвэртэй, орлоготой байлгах гэсэн бүх бололцоог өөрсдөө л хуваагаад эдэлчихсэн, сүүлийн 30 жилд.

Намын гишүүн биш хүнийг хүн гэж үзэхгүй, өөрсдөд нь бага санал өгсөн тойрог, сумдын иргэдэд ажил хийх, хөгжих боломжийг хаачихдаг нь олон жишээнээс харагддаг. Өөрсдөө л, намынхнаараа л зоолох ёстой гэдэг үзэл бодлынх нь биелэл бол ар араасаа илэрсээр байгаа энэ том хулгайн хэргүүд. Хулгайчдаар дүүрсэн, зөвхөн хулгайч нар л байдаг энэ намаас шударга хүн хайдаг нь өөрөө буруу ч юм шиг. Хулгайч нараас шударга хүн хайгаад олдохгүй гэдэг нь хатуу үнэн бололтой. Энэ намыг солих хэрэгтэй гэдгийг монголчууд та бүхэн амьдралаараа, амьжиргаагаараа, амь насаараа тартагтаа тултлаа мэдэрлээ шүү дээ. Энэ бүхэн хангалттай биш гэж үү.

Ирэх сонгуулиар эд нараас ангижирч, шинээр гарч ирэх дараагийн намыг ард түмэн алган дээрээ байгаа юм шиг өдөр болгон харж, хянаж байх хэрэгтэй юм байна. Нэг л хулгай, нэг л шударга бус зүйл илэрлээ гэхэд бүгд байгаа байгаа газрынхаа талбайд, нийслэлд байгаа нь төв талбайдаа цуглаад жагсаж байя.

Цагдаагийн хурандаа нар, нэр нөлөө бүхий дарга нар энд тэнд том албан тушаалд томилогддог болоод удлаа. Энэ талаар манай сонин ч удаа дараа бичсэн. Хулгайчид төрд гараад хулгай хийчихээрээ өөрсдийнхөө хулгайг “Битгий илрүүлээч ээ” гээд цагдаа нарыг том тушаалд тавьж амыг нь хамхидаг. Ингэснээр төрийн эрх барих эрх хулгайч нараас цагдаагийн дарга нарын гарт шилждэг үйл явц эхэлж байгаа юм. Хулгайчдын но-г мэддэг учир түүгээр нь дарамтлаад цагдаагийн эрх мэдэлтнүүд хүссэн албан тушаалдаа очдог гэдэг энэ завхрал өнөөдөр Монголд биеллээ олчхоод байна.

Аль л гайгүй гэсэн төрийн түшээд хулгайг нь асуусан сэтгүүлчдээс зугтаад байгааг “За арай ч үгүй байлгүй дээ” гэж эргэлзэх хүн байгаа бол төрд нэг намын хулгайч нар зайдагнаж, хулгайгаа хийсээр байгаа гэдгийн маш том баталгаа, нотолгоо бол цагдаагийн хурандаа нар эрх мэдэл бүхий албан тушаалд нэг нэгээрээ сэм очоод байгаа нь тодоос тод харуулж байна.

Д.ГАНСАРУУЛ

Сонгуульд ялсан нам эх орноо, эх орныхоо баялаг, ард түмний боломж, татвар төлөгчдийн мөнгийг идэх ёстой гэдэг “соёл”-той болоод удлаа. Сүүлдээ ард түмэн “Улсаа хөгжүүлж, бидний амьдралыг дээшлүүлж байвал идэж байхад яахав дээ. Гэхдээ аль бага иддэгийг нь сонгоно оо” гэдэг гажиг гэмээр ойлголттой болж, боловсрол, ёсзүйтэй гэхээсээ арай бага хулгай хийх хүнийг сонгоход анхаарлаа төвлөрүүлдэг болоод байгаа нь сүүлийн хоёр сонгуулийн өмнө сонгогчдын боловсролын холбоотой элдэв судалгаа, анализ дээрээс анзаарагдсан. Энэ бол цөхрөлийн үг л дээ. Ард түмэн сайхан амлалтуудад нь цаг үргэлж итгэсээр ирсэн ч хэзээ ч биелж байгаагүйг нь мэдсээр байж дахин дахин сонгодог. Энэ бол сонгогчийн боловсролтой шууд хамаатай ч нөгөө талдаа тухайн улс төрийн нам сонгуульд хэрхэн гарч ирэх вэ, хүний итгэлийг хэрхэн олж авах гэдэг дээр нарийн ажиллаж, PR-ийн мэргэжлийн баг ажиллуулдагтай холбоотой. Сонгууль болгоны өмнө иргэдийн тархи, сэтгэлзүйг хэрхэн удирдах вэ гэдэг уран тактиктай ажилладаг болсон. Үр дүнд нь сонгогчид манкурд боол шиг нэг л мэдэхэд өөрийн эрхгүй дугуйлчихсан байдаг.

Ард түмний итгэлийг олж авч хуураад, төрийн эрхэнд гарсан хойноо юу хийх нь бидний дурны асуудал гэдэг энэ эх захаа алдсан байдал 2000-гаад оноос эхлэлтэй

Өмч хувьчлал улс орон даяар явагдаж, мэдээж араасаа олон хэл ам дагуулсан. Тэр үеэс буюу өмч хувьчлал дууссаны дараахнаас Ху нам дахин амь орж эхэлсэн. Төрийн эрхийг барихаар ард түмэнд амлалт өгөхдөө өмч хувьчлалын булхайг дэлгэж, буруутай этгээдүүдэд хатуу хариуцлага тооцно, шударга ёс тогтооно гэх ухааны юм ярьж сонгогчдын чихэн дээр цэцэг ургуулсан. Ард түмэн итгээд нийгэм даяараа энэ асуудалд хүлээлттэй байсан л даа. Гэтэл юун амлалт вэ, ярьж амлаж гарч ирсэн асуудлаа огт хөндөж ярилгүй тэр чигээр нь чимээгүй орхиод харин төрийн албыг наймаалцаж, үнэд оруулж эхэлсэн. Тэр үеэс л энэ их завхралын суурь тавигдсан гэж үзэж болно. Төрийн албанд л шургалчихвал баяжина, боломжид ойртоно, төрийн албан хаагч болох нь олон талын ашигтай, ямар ч ажил нь түргэн бүтдэг, зээл, тусламжид ороход амар…зэргээр хүмүүс төрийн албанд орохын тулд албан тушаал, зэрэг дэвээс нь шалтгаалж хахууль өгч авалцдаг байсан бол дээгүүрээ эрх баригчид өөр хоорондоо дарга, сайдын суудлыг наймаалцаад эхэлснийг ард түмэн санаж байгаа. Нэг ёсондоо Монгол төрийн албаны бүх шатанд ийм наймаа хавтгайрсан. Төрийн албыг наймаалцдаг энэ явдал нь өргөжсөөр ялсан нам татвар төлөгчдийн мөнгөөр дураар дургих эрхтэй, яаж зарцуулах нь эрх барьж буй намын үзэмжийн асуудал гэх ойлголтыг намын бүх шатных нь хүмүүс хүлээн зөвшөөрдөг, тэгж аягладаг болоод удлаа. Үүний том жишээнүүд гэвэл, ЖДҮ, Хөгжлийн банк, Боловсролын зээлийн сан, нүүрсний хулгай гээд эрх барьж буй намынхан системээрээ идэж уусан, улсад хохирол учруулсан гэмт хэргийг жагсаавал олон. Хамгийн сүүлийн жишээ нь ногоон автобусны асуудал болж байна. Ямар их зоригтой, ичдэггүй, цагаандаа гарчихсан хүмүүс юм бэ дээ… гээд үг гарахгүй байна лээ. Яагаад вэ гэвэл нэг нам дангаараа ноёлж төрийн албыг төрлөөрөө дээрээс доод шат хүртэл нь эзэгнэж байгаа юм чинь хэн нь хэндээ хяналт тавьж, шаардлага тулгах юм бэ. Мэдсэн ч мэдээгүй юм шиг дуугүй өнгөрнө. Яагаад вэ гэвэл бүгд шахуу энэ ногоон автобусны булхай

шиг иймэрхүү зальжин, явуургүй аргаар улсын төсөв, татвар төлөгчдийн мөнгө, сан, улсын баялгийг шат шатандаа хулгайлаад идээд сурчихсан юм чинь. Тийм учраас л айхгүй зоригтой хулгайлдаг байх нь. Идэж ханаа байлгүй, хангалттай олон жил ард түмнийг доромжиллоо, улсын төсөв, элдэв сангуудыг тонож дээрэмдлээ, хулгайлж болох бүх нүх сүвээр хуруу гараа дүрж, дааж чадах хэмжээгээрээ гударлаа даа. Одоо больчих байх аа гэж хараад байхад л үргэлжлүүлээд идээд байх.

Жинхэнээсээ одоо боллоо шүү. Энэ бүгдийг одоо болиулж, хатуу хариуцлага тооцох цаг үе нь ирчихлээ. Хууль хяналтынхан үүнд шалгалт хийж, мэргэжлийн байгууллагууд нь ч үүнд анхаарал хандуулах ёстой. Хэдэн автобусны хэрэг боловч цаана нь улс эх орны эрх ашиг, ард түмний эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах, тохь тухтай нийтийн тээврээр үйлчлүүлэх эрх нь зөрчигдөж байна. Үүний дараа харин ард түмэн цаашид хэнийг

сонгох, хэнийг сонгохгүй байх вэ гэдэг дээрээ тогтож бодож эхлэх байх. ЖДҮ-гээс эхлээд ард түмнийг доромжилсон, цочролд оруулсан асар их хулгайг та бид давтамжтай хардаг боллоо, сүүлдээ дасах маягтай болоод ирэх шиг.

Монголын нийгэмд өрнөж байгаа энэ их замбараагүй байдал, ядуурал, дээр дооргүй бужигнах шуугиан, төрд нүүрлэсэн хулгай бол математикчдын хэлж буйгаар зүгээр л “Улс төрийн тоглоом” юм билээ. Улс төрчид өөрсдийн тоглоомын дүрмээрээ тоглож байна. Ард түмэн бол тэднийг дураараа тоглох эрхийг нь өгчихдөг хариуцлагагүй бүлэг хүмүүс болчихоод байгаа юм. Энэ тоглоомыг нь зогсооё гэвэл эсэргүүцэл, жагсаал ч юм уу тэмцлийн хурц хэлбэр нэмэргүй. Яагаад вэ гэвэл дээр байгаа тэр нөхдүүдэд улсын бүх эрх бий. Харин ард түмэн, сонгогчид бас л адилхан тоглож л хариуг нь барих ёстой. Сонгуулийн санал хураалт өгөх өдрөө л энэ их хулгай, доромжлол, төрд нүүрлэсэн болохгүй бүтэхгүй юм бүгдийг цэвэрлэж зайлуулахын тулд адилхан хариу барих зам үлдлээ.

Сонгуулиар хэрсүү байж, саналаа худалдахгүй, бодолтойгоор дугуйлахгүй бол ялсан нам хэдий хүртэл эх орноо тавган дээр тавиад халбагадаж, сэрээдэж дураараа иддэг энэ байдал үргэлжлэхийг тааж мэдэхгүй юм. Сүүлдээ ялсан нам нь ингэж идэх ёстой гэдэг “соёл” маягийн, буруу жишиг байдаг л нэг үзэгдэл мэт болж, нэг том хулгай нь илэрвэл сошиалын нэг өдрийн шуугиан болж дарагдаад өнгөрөөд байвал Монгол Улсын хувь заяа хэрхэхийг та бүхэн хэлүүлэлтгүй мэдэж байгаа.

УИХ-ын гишүүн асан Т.Аюурсайхан, “Эрдэнэс Тавантолгой” ХК-ийн гүйцэтгэх захирал асан Б.Ганхуяг нарын 11 хүнд холбогдох хэргийн гэм буруугийн шүүх хуралдаан маргааш эхэлнэ. Энэ хэргийн гол зангилаа, хөшигний ар дахь нууц, жинхэнэ эздийг мэдэж буй Б.Ганхуяг яаж дуугарснаас энэ хэрэг хаашаа эргэх нь шийдэгдэх чухал мөч ойртож байна. Үнэндээ түүнийг юу гэж хэлэх бол, хэн хэний нэрийг зарлах бол гэхээс нэг хэсэг хүмүүсийн яс нь хавталзаж, шүүх хурлын өдрийг амьсгал даран хүлээх гэхээсээ амьсгал ч авч чадахгүй хэцүүхэн өнгөрөөж буй нь тодорхой. Нүүрсний хэрэгт холбоотой, нүүрсний хулгайгаар нүүр, нэр нь “халтартсан” хэн боловч энэ хэргийн шүүх хуралд анхаарал хандуулж байгаа бол нийгэм, ард түмэн шударга ёс ялна гэдэгт итгэж байгаа. Эцсийн мөчид шүүх ард түмнийхээ талд зогсох нь дамжиггүй. Тийм ч болохоор Б.Ганхуягийн бие гэнэт муудлаа гэдэг мэдээ сэлт зарим хүнд баярламаар байсныг үгүйсгэх аргагүй. Түүнийг бараг шүүх хуралд оролцож чадахааргүй боллоо гэх ухааны юм “сэвэх” гэж үзсэн. Энэ бүгдийг харахад шүүх хурал битгий болоосой, Б.Ганхуяг битгий дуугараасай гэсэн хүсэл нүүрсний хулгайчид, тэдний тойрон хүрээлэгчдэд байгаа юм байна.

40 их наядын хулгайгаа 40 тэрбумын хэргээр дараад өнгөрөөх тактиктай байгааг хэн хүнгүй харж байгаа учир Б.Ганхуяг нүүрсний хулгайчдын нэрийг зоригтойгоор нэрлээд явчих нь одоо зөв бөгөөд өөрийгөө хамгаалах том боломж шүү.

Нэг намынхан гэж хөөрцөглөж сээр нуруугаа нийлүүлж явсан нөхөд чинь цаг нь тулахаар юун хамгаалж, өмгөөлөх вэ хамссан хэрэг нь олны анхааралд өртөөд эхлэнгүүт энэ хэргийн гол эзэн мэтээр нийгэмд харуулж, шонд өлгөх гэж байгааг Б.Ганхуяг биеэрээ хангалттай мэдэрч байгаа байх. Журмын гэх нөхөд чинь наранд байхад хамгаалаагүй юм чинь нарсанд сууж байхад хамгаална ч гэж юу байх вэ. Мэдээлэл өгье, хариуд нь амь насыг минь хамгаал гэдэг мессэжийг чинь Монголын шүүх, шүүгчид, түмэн олон ойлгосон. Нүүрсний хэрэгт нэр холбогдсон төрийн өндөр дээд албан тушаалтнуудаас эхлүүлээд толгой дараалан бүгдийнх нь нэрийг зоригтой зарлаж өөрийгөө авар. Хэр их зоригтой дуугарна, тэр хэрээр хамгаалалт үүсч, төдий чинээ ард түмэн таны талд зогсоно